WYKŁAD NR 3

Stylistyka i kultura języka

Fleksja języka polskiego

Deklinacja – dział fleksji zajmujący się odmianąwyrazów przez przypadki. Oprócz przypadka do kategorii deklinacyjnych zaliczamy również liczbę i rodzaj gramatyczny.

W zależności od tego, które z kategorii zmieniają się w trakcie odmiany, wyróżniamy następujące typy deklinacji: rzeczownikową (przypadek i liczba); przymiotnikową (przypadek, liczba i rodzaj); liczebnikową (przypadek i rodzaj); zaimkową(przypadek).

Fleksja rzeczowników

Rzeczownik jako część mowy ma stały rodzaj gramatyczny, odmienia się natomiast przez przypadki i liczby. Określenie rodzaju rzeczownika jest warunkiem koniecznym do wyboru właściwego modelu fleksyjnego.

Rodzaj można określić na podstawie zakończeńwyrazów, rzadziej – w przypadku rzeczowników żywotnych – na podstawie płci desygnatu.

Fleksja rzeczowników

Po ustaleniu rodzaju deklinowanego rzeczownika można próbować przypisać mu zbiór końcówek fleksyjnych właściwych danemu paradygmatowi. Operacja taka wiąże się na ogół z wyborem odpowiedniej końcówki spośród od dwóch do sześciu typowych dla danego przypadka.

Odmiana nazw pospolitych

1. FLEKSJA RZECZOWNIKÓW MĘSKICH

Aby precyzyjnie scharakteryzować odmianę tej grupy rzeczowników, należy dla tej grupy rzeczowników przyjąć bardziej precyzyjnącharakterystykę rodzajową, tzn. uwzględnić trzy podrodzaje w obrębie rodzaju głównego:a) r. męskoosobowy – w lp i lm B.=D.;b) r. męskozwierzęcy – w lp B.=D., w lm B.=M.;c) r. męskorzeczowy – w lp i lm B.=M.

Odmiana nazw pospolitych

MIANOWNIK – w lp podstawowa forma gramatyczna dla większości rzeczowników (wyjątek stanowią pluralia tantum). W lm o końcówce decyduje wygłos tematu rzeczownika oraz jego nacechowanie stylistyczne:

a) końcówka –a traktowana jest jako archaiczna, stosowana w leksemach zapożyczonych (grunta, gusta, koszta);

b) końcówka – e dodawana jest do rzeczowników męskich mających w wygłosie spółgłoskę miękką, stwardiałą lub –l (np. ptysie, koce, partacze, bóle); a także męskorzeczowych zakończonych na –ans (dyliżanse, pasjanse) oraz męskoosobowych na – anin (franciszkanie, krakowianie);

Odmiana nazw pospolitych

c) końcówka – i jest wykładnikiem fleksyjnym rzeczowników męskoosobowych zakończonych na spółgłoskę twardą oprócz –k, -g, -l, -r (np. sąsiedzi, biskupi, prezesi, piloci) oraz niemęskoosobwych zakończonych na –k lub –g, (ssaki, przeciągi);

d) końcówka –owie ma łączliwość ograniczoną do rzeczowników męskoosobowych będących nazwami stopni pokrewieństwa oraz tytułów, zawodów, godności i stanowisk (np. filozofowie, synowie, konsulowie, posłowie, profesorowie, kardynałowie);

e) końcówkę –y dołączamy do rzeczowników męskich niemęskoosobowych zakończonych spółgłoską twardą oprócz –k, -g, -l (np. dachy, zamiary, wykazy, powiewy), a także męskoosobowych zakończonych –k, -g, -r (np. analitycy, biolodzy, pedagodzy, lektorzy, redaktorzy) oraz męskoosobowych z sufiksem –ec (np. cudzoziemcy).

Odmiana nazw pospolitych

Oboczności o nacechowaniu stylistycznym:

- neutralne chłopi, doktorzy do nacechowanych negatywnie chłopy, doktory;

Oboczności neutralne:

- profesorowie/profesorzy, doktorzy/doktorowie (końcówka –owie łączy się jednak często z nacechowaniem podniosłym).

Odmiana nazw pospolitych

DOPEŁNIACZRzeczowniki męskie zakończone na spółgłoskę przyjmująw dopełniaczu lp końcówkę –a lub –u.

Wśród rzeczowników przybierających końcówkę –a wyodrębniają się następujące klasy semantyczne:a) nazwy osób i zwierząt: gracza, lekarza, geparda (wyjątki: wołu, bawołu);b) nazwy narzędzi, naczyń, miar, wag, liczb i miesięcy: struga, garnka, kilometra; funta, tuzina, maja;c) nazwy owoców, grzybów, marek fabrycznych, tańców i gier: ananasa, arbuza, melona, forda, walca, golfa.

Odmiana nazw pospolitych

Końcówka – u jest typowa dla rzeczowników abstrakcyjnych, zbiorowych (czaru, tłumu, gresu), przyłącza się też często do wyrazów zapożyczonych (kawioru, koniaku, tortu).

Czasami końcówka –u lub –a w D. lp różnicuje znaczenia homonimów. Jeżeli wyraz zamek ma formę zamku, odnosi się do budowli obronnej, zamka zaś – do zamknięcia.

Odmiana nazw pospolitych

Utworzenie D. lm wiąże się z wyborem jednej z czterech możliwości:a) końcówkę –ów przybierają leksemy zakończone na spółgłoskę twardą oprócz –l: balonów, hamulców; leksemy zakończone na –j: bobslejów, zwyczajów; rzeczowniki zakończone na –anin: dominikanów;b) końcówkę –i przyjmują rzeczowniki zakończone na spółgłoskę miękką lub –l: gości, łosi;c) końcówkę –y przyjmują rzeczowniki zakończone spółgłoską stwardniałą: palaczy, koszy, papieży;d) formę bezkońcówkową przyjmują tylko niektóre leksemy na –anin: chrześcijan, lwowian, parafian.

Odmiana nazw pospolitych

Problemy normatywne związane z użyciem form wołacza rzeczowników męskich sprowadzają się do poszukiwania odpowiedzi na dwa pytania:a) czy wybrać końcówkę –e czy –u?b) kiedy wołacz może być równy mianownikowi?

Ad a) Jeżeli rzeczownik odmieniamy wg wzoru twardotematowego, przybiera on w wołaczu końcówkę –e (baranie, brudasie, zegarze), jeżeli miękkotematowego, końcówkę –u: gościu, pniu.

Ad b) Wśród rzeczowników pospolitych wołacz nigdy nie jest równy mianownikowi.

Odmiana nazw pospolitych

2. Fleksja rzeczowników żeńskich

MIANOWNIK LICZBY MNOGIEJ

• końcówka –y jest charakterystyczna dla rzeczowników zakończonych na –a, w których końcówka ta następuje po spółgłosce twardej oprócz –k, -g, -l (np. ryby, wody, rafy, kasy);

• końcówka –e występuje w rzeczownikach zakończonych na –a po spółgłosce miękkiej, stwardniałej lub –l (babcie, kontrole);

• końcówka –i przyjmowana jest przez rzeczowniki zakończone na –(k)a, -(g)a, zakończonych spółgłoską –ć (np. dziewczynki, kości, wiści).

Odmiana nazw pospolitych

DOPEŁNIACZ LICZBY POJEDYNCZEJ

a)jeżeli w wygłosie jest spółgłoska miękka lub –k, -g, -l, rzeczownik przyjmuje końcówkę –i (np. cioci, pieśni); tę samą końcówkę przyjmują rzeczowniki zakończone na –ea, -ua: (gwinei, idei, teodycei, statui);

b)końcówkę –ii przybierają rzeczowniki obce zakończone na –ia (boazerii, historii, szałwii);

c)zakończenie –(j)i otrzymują rzeczowniki na –cja, -sja, -zja (demokracji, sesji, fantazji).

Odmiana nazw pospolitych

DOPEŁNIACZ LICZBY MNOGIEJ

a)zero morfologiczne jest typowe dla rzeczowników polskich, zakończonych na –a oraz –i (gam, pań, zórz, babć);

b)końcówkę –i przyjmują niektóre rzeczowniki zakończone na –a, -la, wszystkie zakończone spółgłoską miękką lub –l, a także o zakończeniu –ea, -ua. Ich formy nie różnią sięod D. lp (bieżni, fasoli, statui);

c) końcówki –ii oraz (j)i są dołączane do tych samych dlas leksemów co w lp, np. manii, historii,

Odmiana nazw pospolitych

3. Fleksja rzeczowników niejakich

DOPEŁNIACZ LICZBY MNOGIEJ

- końcówka –ów jest charakterystyczna dla rzeczowników na –um (akwariów, forów, kolokwiów);

- brak regularności przy wyborze końcówek –i oraz –y.

Osobliwości deklinacyjne

Pluralia tantum nie przyjmują form lp (np. aktualia, arkana, bokserki, drzwi, genitalia, obcęgi, realia, zaręczyny, Filipiny, Sudety).

Singularia tantum nie przybierają form lm (np. bawełna, cynk, cześć, rycerstwo, Adriatyk).

Osobliwości deklinacyjne

Wyrazy nieodmienne przez liczby i przypadki:a)Zakończone na (fonetycznie) -ü: menub)Zakończone na (fonetycznie) –u: emu, gnu, tabuc)Zakończone na (fonetycznie) –o akcentowane: bordeauxd)Zakończone na (fonetycznie –e akcentowane: attaché, purée

e)Zakończone na –i, zwłaszcza akcetnowane: combi, martini, salami

f) Zapożyczenia greckie na –is: fizis, mimesisg)Skrótowce akcentowane na ostatniej sylabie: CIA, FBI, PKO.

Odmiana nazw własnych

NAZWISKA

Najliczniejszą grupę stanowią nazwiska zakończone na spółgłoskę twardą (oprócz –ch, -g, -k, -l), to znaczy: -b, -d, -f, -ł, -m, -n, -p, -r, -s, -t, -z:

M. Bujwid, GmyzDB. Bujwid-a, Gmyz-aC. Bujwid-owi, Gmyz-owiN. Bujwid-em, Gmyz-emMS. Bujwidzi-e, Gmyzi-eW. Bujwid, Gmyz

Jak przy rzeczowniku profesor.

Odmiana nazw własnych

Dość liczne są nazwiska zakończone na spółgłoski twarde –ch, -g, -k, -l; spółgłoski miękkie ć, -dź, -j, -ń, -ś; oraz spółgłoski stwardniałe –c, -cz, -dż, -sz, -rz/ż.

M. Banach, Podleś, Małysz, PuzioDB. Banach-a, Podlsi-a, Małysz-a, Puzi-aC. Banach-owi, Podlesi-owi, Małysz-owi, Puzi-owiN. Banach-em, Podlesi-em, Małysz-em, Puzi-emMS. Banach-u, Podlesi-u, Małysz-u, Puzi-u

Jak przy rzeczowniku więzień, wujcio.

Odmiana nazw własnych

Nazwiska zakończone na –a, -o po twardej oprócz –l.

M. Bachled-a, Sidł-oD. Bachled-y, Sidł-yCMs. Bachledzi-e, Sidl-eB. Bachled-ę, Sidł-ęN. Bachled-ą, Sidł-ą

Jeśli końcową samogłoskę nazwiska poprzedzająspółgłoski –g- lub –k- (Popiełuszko), przybiera ona w dopełniaczu końcówkę –i.

Odmiana nazw własnych

Kolejną grupę tworzą pozostałe nazwiska zakończone na –a. Od typu omówionego wyżej różni je równopostaciowość form D, C i MS. Np. takie, w których końcowa samogłoska następuje po –l,-j .

M. Bareja, OpaniaDCMs. Bare-i, Opan-iB. Barej-ę, Opani-ęN. Barej-ą, Opani-ą

Jak przy rzeczowniku kaznodzieja.

Odmiana nazw własnych

Nazwiska zakończone na –e, -i, które odmieniają sięwg deklinacji przymiotnikowej.

M. Handk-e, Wilhelm-iDB. Nandk-ego, Wilhelmi-egoC. Handk-emu, Wilhelmi-emuN. Handk-em, Wilhelm-imMS. Handk-em, Wilhelm-im

Jak przymiotniki duży, średni.

Odmiana nazw własnych

W liczbie mnogiej wszystkie nazwiska o fleksji rzeczownikowej mają wspólny zestaw końcówek, charakterystyczny dla odmiany męskoosobowej:

M. Bujwid-owie

DB. Bujwid-ów

C. Bujwid-om

N. Bujwid-ami

Ms. Bujwid-ach

Odmiana nazw własnych

Nazwiska odmieniające się lp jak przymiotniki, w lmn sąpodporządkowane trzem schematom odmiany wg następujących zasad:

a)zakończone na –e deklinują się wg modelu rzeczownikowego męskoosobowego:

M. Handk-owieDB. Handk-ówC. Handk-omN. Handk-amiMs. Handk-ach

Odmiana nazw własnych

b) Nazwiska bezprzyrostkowe zakończone na –i oraz –y odmieniają się w lmn jak przymiotniki, ale w M. zachowują rzeczownikową końcówkę –owie.

M. Rosati-owie

DBMs. Rosat-ich

C. Rosat-im

N. Rosat-imi

Odmiana nazw własnych

c) Nazwiska z przyrostkiem –ski, -cki,-dzki, -owy, oraz bezprzyrostkowe o postaci przymiotnikowej odmieniająsię w lm jak przymiotniki w formie męskoosobowej:

M. Małoleps-i, Piłsudscy

DBMs. Małolepsz-ych, Piłsudsk-ich

C. Małolepsz-ym, Piłsudsk-im

N. Małolepsz-ymi, Piłsudsk-imi

Jak przymiotniki tani, dobrzy.

Odmiana nazw własnych

Odmiana męskich nazwisk dwuczłonowych:

1. Część drugą nazwiska należy zawsze odmieniać (D. Dunin-Wąsowicza, Korwin-Mikkego);

2.Część pierwsza pozostaje nieodmienna tylko wtedy, gdy jest nazwą herbu, a przy tym nie kończy się na –a (Korab-Brzozowskiego

3.W innych przypadkach odmianie ulegają oba człony (Bachledy-Curusia).

Odmiana nazw własnych

Nazwiska kobiet

Żeńskie nazwy osobowe podlegają odmianie tylko wtedy, gdy mają końcówkę –a. Wszystkie pozostałe są nieodmienne.

Nazwiska o formie przymiotnikowej oraz nazwiska z przyrostkiem –owa odmieniają się w lp i lm jak przymiotniki rodzaju żeńskiego:

M. Cich-a MB. Cich-eDCMs. Cich-ej DMs. Cich-ychBN. Cich-ą C. Cich-ym

N. Cich-ymi

Odmiana nazw własnych

Wszystkie pozostałe nazwiska żeńskie, tzn. mające postaćrzeczowników, także z przyrostkami –ówna, -anka, -ina, odmieniają się w obu liczbach wg modelu rzeczownikowego żeńskiego:

M. Figura MB. Figur-y

D. Figur-y D. Figur-(zero)

CMs. Figurz-e C. Figur-om

B. Figur-ę N. Figur-ami

N. Figur-ą Ms. Figur-ach

Odmiana nazw własnych

NAZWY MIEJSCOWE

Niezłożone nazwy miejscowe mające liczbę pojedynczą(singularia tantum) odmieniają się jak przymiotniki lub rzeczowniki.

M. Limanow-a, Kasprow-yD. Limanow-ej, Kasprow-egoC. Limanow-ej, Kasprow-emuB. Limanow-ą, Kasprow-yN. Limanow-ą, Kasprow-ymMs. Limanow-ej, Kasprow-ym

Odmiana nazw własnych

Pluralia tantum powielają model odmiany niemęskoosobowej. D lm ma końcówkę –ów (Apeninów, Bałkanów) lub postać bezkońcówkową(Aten)

Odmiana nazw własnych

Złożone nazwy geograficzne dzielą się na:a)Composita słowotwórcze (z interfiksem –o- lub –i-/-y-). Np.

Babimost, Białoruś. Odmieniają się one jak nazwy niezłożone, tzn. deklinowany jest tylko ich drugi człon.

b)Zrosty, np. Białystok, Eurazja, Rzeczpospolita. c) Zestawienia współrzędne (z łącznikiem) i podrzędne (bez

łącznika), np. Borne-Sulinowo, Czechowice-Dziedzice, Dąbrowa Górnicza, Sucha Beskidzka. Ani człony zrostów, ani zestawień nie mają swoistej fleksji –elementy przymiotnikowe deklinowane są jak przymiotniki, rzeczownikowe – jak rzeczowniki, także wtedy, gdy nazwa składa się z dwóch członów należących do tej samej części mowy (np. Biała Podlaska, Świeradów Zdrój – D. Białej Podlaskiej, Świeradowa-Zdroju).

Odmiana nazw własnych

Przy rozstrzyganiu wątpliwości związanych z wyborem końcówki dopełniacza lp rodzaju męskiego można kierować się następującymi kryteriami:

a)w nazwach rodzimych przeważa końcówka –a (np. Nowogródka);

b)Jeżeli drugi człon nazwy rodzimej jako rzeczownik pospolity ma D. na –u, zachowuje tę końcówkę w złożeniu, np. Białystok – D. Białegostoku). Podobna zasada rządzi wyborem formy D. lm – przesądzają o niej wymagania gramatyczne drugiego członu, np. Międzyzdroje – D.Międzyzdrojów.

Odmiana nazw własnych

Nieodmienne są wszystkie struktury z wygłosem wokalicznym innym niż –a, to znaczy zakończone na:

a)fonetyczne –u: Baku, Peru

b)fonetyczne –e: Chile

c)fonetyczne –i: Bali, Missisipi,

d)fonetyczne –o: Acapulco

e)-y: Calgary, Vichy

f) fonetyczną samogłoskę nosową: Avignion, Verdun.