Sümerlerde Tanri Anlayiġi Ve Tanrilar Panteonu - Abdullah Altuncu

SMERLERDE TANRI ANLAYII VE TANRILAR PANTEONU

Abdullah Altuncu

zet Mezopotamya, tarih boyunca toplumlarn ve medeniyetlerin youn bir ekilde etkileimde bulunduu bir blgedir. Blgede yaayan Smerler byk bir uygarlk kurmu, ortaya koyduklar inan ve uygulamalar sonraki zaman dilimlerinde farkl corafyalarda varln devam ettirmitir. Smerlere ait dini inan ve uygulamalar Ortadoudaki toplumlara doum, evlilik, lm, tarm, ticaret, ynetim, seyahat, hukuk, sava, bar gibi konularda byk bir etki yapmtr. Sahip olduklar dini inanlarn merkezinde ise ok tanrl ve kozmolojiyle ilgili tanr anlaylar bulunmaktadr. Smerler, karlatklar her nesneyi tanrlarla ilikilendirmiler ve says binlerle ifade edilen bir tanrlar panteonu oluturmulardr. Bu tanrlar grev ve zellikleri bakmndan snflara ayrlm ve belli bir hiyerari ierisinde tasnif edilmitir. Byle bir almada btn Smer tanrlarnn incelenmesi, makale boyutunu aacandan dolay Smerlerin tanr anlaylar ortaya konularak panteondaki nemli tanrlardan bahsedilmitir. Bu makalede, dokmantasyon yntemiyle elde edilen veriler, objektiflik esasna dayal olarak Dinler Tarihinin deskriptif (vasflandrc) metodu kullanlarak yazya geirilmeye allmtr. Bu makale ile Smerler hakknda yaplacak olan almalara katk salanmas amalanmtr.

Anahtar Kelimeler: Smerler, tanr, tanra, panteon, an, enlil

THE CONCEPT OF GOD IN THE SUMERIANS AND THE

PANTHEON OF GODS

Abstract

Mesopotamia is a geography that civilisations have interacted with each

other throughout history. Sumerian, who dominated Mesopotamia, established a

great civilisation. Believes that they introduced have spread to other regions and

lived long time. Believes of Sumerian have strong influence on birth, marriage,

death, agriculture, trade, governing, travelling, law, war and peace. In the centre of

their belief, there is a god concept that related with polytheistic cosmology.

Sumerian correlated everything that they have encountered with gods; so that they

have created a pantheon consists of thousands of gods. These gods were categorised

by their specifications and classified under a curtain hierarchy. In this article, we

will examine the most important gods in the pantheon due to studying of all gods is

impossible in this work. This article was written by using descriptive method of

history of religions and the objectivity of data that obtained by using documentation

method. This article intended to contribute to the field of history of religions.

Key words: The sumerians, god, goddess, pantheon, an, enlil

Ar. Gr., Kilis 7 Aralk niversitesi lahiyat Fakltesi, lkretim Din Kltr ve Ahlk

Bilgisi Eitimi Blm, Dinler Tarihi Anabilim Dal, [email protected]

Abdullah ALTUNCU / 119

Giri

Smerler, Mezopotamyaya yaklak olarak M.. 3500lerden sonra gelmeye balamtr. Gney Mezopotamyadaki bataklk blgeye gelen Smerler, farkl gruplar halinde yerleime elverili blgelerde Eridu, Ur, Uruk, Laga, Umma, uruppak ve Ki gibi birok ehir devleti kurmulardr. Buralara geldiklerinde kendilerinden daha alt seviyede bir ky kltryle karlamlardr.1 Blgeye Smerlerden nce gelen bu kltr ksa srede Smerlerden etkilenmi ve mleki ark, silindir mhr, yksek mabet gibi bir takm yeni kltr unsurlar oluturmaya balayarak eski ky kltrn hzla ehir kltr haline getirmilerdir.2

Bilim adamlar tarafndan Smerlerin, ilk dnemlerde Hint kkenli ve ndus kltrne mensup olabilecekleri sylenmitir.3 Fakat Antropolojik ve arkeolojik bulgular, Smer dilinin bitiik bir yap arz etmesi, Smerlerin hem Hint hem de blgeye daha sonralar gelmeye balayan Sami kavimlerden farkl bir kavim olduunu gsterir.4

Smerler, Mezopotamya blgesinde tarih sahnesine kan byk medeniyetlerden birisidir. Smerler, kendi dnemi ierisinde yaayan birok toplum ve devlete etkide bulunmu, ayrca sosyal ve siyasi hayata getirmi olduklar nemli yeniliklerle kendilerinden sonra gelen devlet ve medeniyetlerin geliimine de nclk etmitir. Btn bunlar Smerlerin nemli zelliklerinden bazlardr.5

Smer dini inan yapsnn temelini tanrlar panteonu6 oluturmaktadr. Olduka ok sayda olan Smer tanrlar bir sistem ierisinde dnlm, Smerlerin zihinsel tasavvurlar sayesinde bu tanrlar teolojik bir inan olarak kalmayp, kltr, edebiyat ve mitolojide kkl varlklar olarak betimlenmitir.7 Evrenin srekliliinin ve ileyiinin bu tanrlarn denetimi ve idaresi sayesinde devam ettii dnlmtr. Smerler bu tanrlarnn her birini dingir8 kelimesiyle adlandrmlardr.

1 Wooley, C. Leonard, Bir Ecnebi Kitabnda Sumerler, Ycel Aylk Sanat ve Fikir

Mecmuas, ev., Ziya Nebi, stanbul 1938, C. VI, S. 35, s. 197. 2 Memi, Ekrem, Eskiada Mezopotamya, Ekin Kitabevi Yayn, Bursa 2007, s. 21. 3 Ceram, C. W., Tanrlar Mezarlar ve Bilginler Arkeolojinin Roman, ev., Hayrullah rs,

Remzi Kitabevi, stanbul 1994, s. 261. 4 zelik, Nazmi, lk a Tarihi ve Uygarl, Nobel Yayn Datm, Ankara 2002, s. 47. 5 stner, Ali Cengiz, Mezopotamyada Smer Uygarl, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf,

stanbul 2008, s.7. 6 Panteon, Dinler Tarihinde dinsel geleneklerin tanrlarn tanmlamak iin kullanlmaktadr.

Tanrlar silsilesi, btn tanrlardan oluan bir yap gibi anlamlara gelmektedir. Gndz, inasi, Panteon/Pantheon, Din ve nan Szl, Vadi Yaynlar, Konya 1998, s. 300.

7 Landsberger, Benno, Smerler, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, ev., Mebrure O. Tosun, Ankara 1943, C. II, S. 5, s. 89.

8 Eski Trklerde tanr kelimesi iin tengri szc kullanlmaktayd. Birok filolog, tarihi ve dinler tarihi uzman tengri kelimesi ile dingir szc arasnda filolojik ve mana

120 / Sosyal Bilimler Dergisi Cilt 4- Say 7 Haziran 2014

1. Smerlerde Tanr Anlay

Smer tanrlar, insan eklinde tasavvur edilmi ve lm dndaki dier insani vasflar kendi inanlar erevesinde bu tanrlara yklenmitir. Smer metinlerinde bu tanrlarn yeme, ime, evlenme, oluk ocuk sahibi olma, hastalanma, yaralanma, savama, kzma, fkelenme, kskanma, nefret etme, gibi insann temel doasnda bulunan zellik, ihtiya ve duygularn bulunduu grlr. Ayrca sahip olduklar olaanst glerin de belli bir takm kanunlara ve yasalara tabi olduklar anlalr. Ayn zamanda her istediklerine ulaamadklarn, bazen amalar urunda eitli planlar kurup hile ve kurnazlk diyebileceimiz bir takm davranlarn ierisine girebildikleri grlmektedir.

Smer tanrlar, insan eklinde betimlenmi olsalar da bir takm tanrsal alametler ve simgelerle tasvir edilmitir. Tanrsal yetkileriyle alakal olan bu simgeler her tanrda farkllklar arz etmektedir. Mesela Nergal vahi bir aslan ya da aslan-iblis eklinde tasvir edilmitir. Nabu, ylan-ejderha ile kur ise aslan-ejderha ile betimlenmitir. Yer altnda ikamet eden Ningizida genellikle eitli ejder ekilleriyle tasvir edilirdi. Ayrca boynuzlu balk giymek tanrlk alametlerindendi. Bu yzden tanrlarn betimlendii tablet ve silindir mhrlerde, boynuzlu balk olduka sk kullanlmtr.9 Smerlerde nesnelerle ilikili tanrlarn durumu tartmaldr. Tanr olarak kabul edilen akn varln, nesnenin kendisi mi olduu yoksa bu nesnenin simgesel bir ifadesi mi olduu kesinlik kazanmamtr. rnek vermek gerekirse gkyznde parlayan ayn, panteondaki tanrlardan Nanna-Sinin kendisi mi olduu ya da Nanna-Sinin tecellisi mi olduu net deildir.10

Smerlere gre tanrlarn insanlar gibi aile kurmas ve ocuk sahibi olmas tanr anlaynda bir panteonun olumasna neden olmutur. Ayrca evre, kltr ve toplumlarla da inan noktasnda etkileim olmutur. Tanrlarn, panteon iindeki konumlar Smer ehirlerinin gelimesi ile irtibatldr. Mezopotamya blgesinde her kentin koruyucu bir tanrs bulunmakta, zaman ierisinde siyasi, ticari ve askeri bakmdan gelien bu kentlerin tanrlar da Smer panteonunda nemli yerlere gelmektedir. Bylece nemli kentlerin tanrlarna dier kentlerde de taplmakta ve sayg gsterilmektedir.11 Bu durum muhtemelen gelien kentlerin dier ehirlere olan tesirinden meydana gelmektedir.

bakmndan bir ba bulunduunu belirtmitir. Bk. Gnay, nver- Gngr, Harun, Balangcndan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, Rabet Yaynlar, stanbul 2007, s. 57.

9 Gnaltay, M. emsettin, Trk Tarihinin lk Devirlerinden Yakn ark Elam ve Mezopotamya, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1987, s. 477-478.

10 Demirci, Krat, Eski Mezopotamya Dinlerine Giri, Ay Kitaplar, stanbul 2013, s. 22. 11 Kramer, Samuel Noah, Tarih Smerde Balar, ev., Muazzez lmiye , Trk Tarih

Kurumu Basmevi, Ankara 1990, s. 74.


Smerlere gre kentin tanrs kendisine kurulan mabetlerde yaamakta, mesken olarak buray semekteydi. Smer kentlerindeki bu tanrlarn, o kentin geliip bymesinden, her alanda ilerlemesinden, kent insanlarnn gven ve geiminden ayrca huzur ve mutluluklarndan sorumlu olduuna inanlmaktayd. Tanrlar yalnzca ziggurat ad verilen mabetlerde kalmaz, zaman zaman baka ehirlere de yolculuk yapmaktayd. Smer tabletlerine gre tanrlar bu yolculuklarnda, genellikle Smerlerin bulmu olduklar tekne, sava arabas gibi vastalar kullanmaktayd.12

Bir Smer kent tanrs, kenti korumakla birlikte tanrlar panteonunda kentin szcln de yapmakta ve panteonda ehrin menfaatini korumaktayd. Bunun yannda kent tanrlar ancak byk meselelerle ilgilenirler ve ancak -ok zaruri ihtiyalarnda- sadece byk krallarla veya nemli rahiplerle iletiime geerlerdi. Smer teolojisinde, kent tanrlarnn herkesle ilgilenebilecek kadar vaktinin olmad dnlmekteydi. Kent tanrs o kentte yaayan btn insanlarn sknt ve durumlarn takip edemeyecek kadar megul olduu iin her ailenin de koruyucu ve skntlar giderici bir tanrs bulunmaktayd. Buna ramen aile fertlerinin, ailenin tanrsnn yan sra kentin tanrsna kar da byk sorumluluklar bulunmaktayd.13 Smerlerde her birey tanrlarn barnma ihtiyac iin yaplan kutsal mabet ve zigguratlarn yapmnda almak, onlara adak sunmak, yaplan trenlere ve dini ritellere katlmak zorundayd.

Smerler herhangi bir mesele konusunda tanrlarn dncesini renmek isterlerse ilk nce rahiplerin yanna gidip onlara tanr ile kendileri arasnda araclk yapmalarn, tanryla iletiime geip istek ve skntlarn belirtmesini isterlerdi. Byle bir durumda kurbanlar kesilir, kurbann karacierindeki iaretlere gre baz sonular karlrd. Bu iaretlerin hangi manalara geldii ise mabetlerde bulunan tabletlerden anlalrd. Rahip genellikle bu izleri yorumlar ve gelen ahs, izlerden karm olduu yorumlara gre ynlendirirdi.14

Smer dininde, bir insann etrafnda grd, hissettii, dnd ve hayal ettii her nesne ve varln bir tanrs bulunmaktayd. phesiz ki bu kadar ok tanrs olan bir dinde, btn tanrlar ayn ve eit seviyede ve benzer zelliklerde deildi. Tasavvur edilen nesne ne kadar nemliyse o nesnenin tanrs da bir o kadar stn vasflara sahipti. Mesela gne tanrs Utu ile yaplardan ve mimariden sorumlu olan tanr Nindubun ayn kategoride deerlendirilmesi imknszd. Yine panteonda bulunan yazgy

12 Crawford, Harriet, Smer ve Smerler, ev., Nihal Uzan, Arkada Yaynevi, Ankara 2010,

s. 15 13 Kramer, Samuel Noah, Smerler, ev., zcan Buse, Kabalc Yaynevi, stanbul 2002, s.

169. 14 Gnaltay, a.g.e., s. 491.


belirleyen yedi tanr da dier btn tanrlardan farkl bir konuma sahipti.15 Tanrlarn tebaas ve hizmetinde bulunan, onlarn yardmclar konumunda olan ilahlarda mevcuttu. Bu ilahlar da her ne kadar tanrlar grubunun ierisinde bulunsalar da hizmetinde bulunduklar efendileriyle ayn konuma ve gce sahip deillerdi.

Panteondaki tanrlar yetki, sorumluluk ve glerine gre eitli gruplara ayrlmaktayd. Panteon, yazglar belirleyen yedi tanr (An, Enlil, Enki, Ninhursag, Nanna-Sin, Utu, nanna), Smerlerin elli ilahtan oluan byk tanrlar16, yaratc gce sahip olmayan tanrlar, dier tanrlarn mahiyetinde bulunan ilahlar ve bunlarn dnda kalan btn tanrlardan oluuyordu. Tabletler incelendiinde tanrlar panteonunda An, Enlil ve Enkiden meydana gelen l tanr anlay dierlerine gre olduka baskndr. Evren unsurlar bu tanr da karakterize olmu, dier tanrlar daha basit unsurlarla ifade edilmitir. Bu teolojiye gre gkyz, yeryz ve etraf evreleyen sular bu tanrnn sorumluluu altnda ekillenmitir. Hava, su, toprak ngrsnden hareketle ortaya kan bu leme, belli ki Smerlerin evrenle alakal dnceleri ve maddenin ana unsurlar fikriyatndan tremitir.17 Smerlere gre kozmosun tamamlanabilmesi iin nasl bu unsurlara ihtiya varsa ilahi sistemin tam olarak ilevsel bir hal almas da bu lemeyle ancak mmkn olabilir.

Smer dini ile ilgili kaynaklarda bir tanrnn yaratmayla alakal isteklerinde, o konuyla alakal planlar yapmak ve ilahi szc kullanmak yeterliydi. nk birok teolojik sistemde olduu gibi Smerde de ilahi szck yaratc gce sahipti ve bir eyin olmas iin bir szck fazlasyla yeterliydi.

18

2. Yazgy Belirleyen Yedi Byk Tanr

Smer teolojisinde, grevleri ve zellikleri bakmndan dier tanrlardan ayrlan ve panteonda nemli konumlarda bulunan yedi byk tanr bulunmaktadr. Evrenin oluumu, yeryzndeki yaamn devam, insann kaderi, tarm, verimlilik, yaratma, lm gibi hususlar bu tanrlarn sorumluluundadr. Ayrca hava, su, toprak gibi temel unsurlar da bu tanrlarn kontrol altndadr. Smer kentleri ierisinde ayr klt ehirleri olsa da btn Smerler tarafndan inanlan ve ibadet edilen tanrlar

15 Kramer, Smerler, s. 155. 16 Smer tabletlerinde yzlerce tanr ismi gemesine ramen bu grubu oluturan elli tanrnn

ismi bile uan iin elimizde bulunmamaktadr. Ancak baz aratrmaclar tabletlerde geen tanr isimleri ve zelliklerine bakarak sadece kiisel tahminlerde bulunabilmektedirler. Kramer, Smerler, s. 165.

17 Gkl, T. (Ed.), Dinler Tarihi Ansiklopedisi Mezopotamya Dinleri, Ansiklopedi Yaynlar, stanbul 1999, C. I, s. 83.

18 Kramer, Smerler, s. 155.


olmulardr. Bu tanrlardan bazlar nem bakmndan zaman ierisinde deiimler gstermiler, Smerlerden sonra gelen lke ve medeniyetlerin inan sistemleri ierisinde de yer almlardr.

2.1. An (Anu)

Smer kaynaklarnda An olarak isimlendirilen bu tanrya, Akadlar Anu eklinde isim vermiler ve ona tapnmaya devam etmilerdir.19 Smerlere gre nemli bir olay olduu zaman dier tanrlarn da katld meclisi An toplard.20 An kelimesi gkyz manasna gelmektedir. Tabletlerde tanrlar belirtmek iin kullanlan sembol veya harfin nne bir yldz iareti konulur, bu yldz iareti dingir kelimesiyle ifade edilerek, kullanlan kelimenin tanry kastettii vurgulanrd. Bu yldzn yalnz bana bulunduu anlardaki zel manas ise Andr.21

Smerlerde An, ilk hareketin olumasn salayan tanr olarak kabul edilmitir. Smer tabletlerine baktmz zaman ilk dnemde en nemli konuma sahip olan tanrnn An olduu grlr. Tanr listelerinin ilk srasnda Ann ismi geerdi.22 Tanrlarn babas ismiyle vasflandrlan An hibir tanrda bulunmayan zelliklere ve gce sahiptir. Ayrca o, dier tanrlarn aksine soyut zellikler tamaktadr. Tanrlar panteonunda ok nemli yerlere sahip olan Enlil, Enki ve nanna Ann ocuklar olarak kabul edilmitir. Teolog ve rahiplerin belirttii gkyz teorisinde An, gkyznn en st katnda dnlmtr.23 Mitolojik Tanrlarn zntl veya sevinli olduu, sklp bunald veya eitli sorunlarla boutuu dnemlerde Ann mekan olan gkyznn en st katnda bir araya geldikleri anlatlmtr.24 Bu durum Ann dier tanrlar zerindeki otoritesini gstermektedir.

Smerlerin matematiksel hesaplar altmlk say sistemine gre dzenlenmiti. Matematiksel ilemlerde olduu gibi evrendeki btn nesneler ve eyalar altmn katlarna gre hesaplanr ve buna gre dzenlenirdi.25 Bu saysal deerlendirme inan yapsnda da uygulanm ve

19 Narn, Ali, Adan Zye Smer, Ozan Yaynclk, stanbul 2007, s. 47. 20 Mutlu, Belks, Efsanelerin zinde Yakn Doudan Kuzey Avrupaya, Devlet Gzel Sanatlar

Akademisi Yaynlar, stanbul 1968, s. 84. 21 Gerey, Begmyrat, 5000 Yllk Smer-Trkmen Balar, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul

2005, s. 90-91; Gnaltay, a.g.e., s. 463 22 Uhlig, Helmut, Smerler, ev., Nilgn Ersoy, Telos Yaynclk, stanbul 2006, s. 119. 23 Black, Jeremy- Green, Anthony, Mezopotamya Mitolojisi Szl Tanrlar, fritler,

Semboller, Aram Yaynclk, stanbul 2003, s. 29. 24 Gkl, a.g.e., s. 83. 25 Tok, Gkhan, Uygarl Douran Halk Smerler, Bilim Teknik Dergisi, Ankara 2001, S.

403, s. 85.


her tanrya saysal bir deer biilmitir. Ann saysal deeri ise Smer saysal sisteminin en yksek deeri olan altmtr.26

Ann klt ehri Smerlerin siyasi ve kltrel adan en ok zirvede bulunduu yerlerden birisi olan Uruktur. Fakat Ana, Urukun haricinde dier Smer ehirlerinde de tapnlmtr.27 Bu durum herhalde Urukun, Mezopotamya siyasi tarihinde zel bir yere sahip olmasyla alakaldr. Smer krallklarnn birouna ev sahiplii yapan bu ehir, topraklarn genilemesinden sonra ise bakent unvann tamtr. Herhalde Uruk hanedanlarnn ynetimde olduu dnemlerde dier kentleri dini adan tesiri altna almt. Bununla birlikte Smerlerin dini merkezi olma durumuna kavuamamtr. Bunda Andaki zelliklerin bazlarnn sonraki dnemlerde Enlile aktarlmasnn pay olduka byktr. Ann dier kentlerde de tapnlmasnn nedeni krallara ynetim gcn veren veya onlardan bu gc geri alan tanrnn An olduu inancnn bulunmasdr.28 Bu sebeple Smer krallarnn birou kendilerini Ana kar sorumlu ve borlu hissetmilerdir.

Ana atfedilen sfatlar, dier btn Smer tanrlarndan farkl ve genel sfatlardr. Bu sfatlarn farkll, Ann byklnn haricinde baka meselelere de aydnlk salayabilir. lk dnemde Smerlere gre An kavranlamaz, anlalamaz ve uzak gibi sfatlarla nitelendirilmitir.29 Bunun yan sra Ana ait tasvirlere, simgesel ekillere ve betimlemelere de ancak nadiren rastlanr.30 Ana yklenen sfatlar ve kelime olarak Ann tad anlam Smerlerin bu tanry semavi bir varlk olarak kabul ettiklerini gstermektedir.31 Smerlerde ilk dnem Tanr inancnn An etrafnda ekillenmesi ve sahip olduu bu stn vasflar, aklmza Eski Trklerde grlen Gk Tanr inancn getirmektedir.32 Nitekim Gk Tanr inancnda da benzer zellikler bulunmaktadr. Ann Smer inancnda ilk dnemlerde tek Tanr olmas, sonraki dnemlerde ise gelen Akad gleri sonucu bir panteonun olumas, Ana benzeyen fakat onun sfatlarn tamayan tanrlarn meydana karlmas, daha sonra ise Ann nereden geldii dncesi ile Anar, Kiar ve Ura gibi tanrlardan oluan bir nesebin ona

26 Sitchin, Zekharia, Kozmik ifre, ev. Yasemin Tokatl, Ruh ve Madde Yaynlar, stanbul

2006, s. 188. 27 Kramer, Tarih Smerde Balar, s. 74. 28 Gkl, a.g.e., s. 83. 29 Tokarev, Sergei Aleksandrovich, Dnya Halklarnn Dinler Tarihi, ev., Rauf Aksungur,

Ozan Yaynclk, stanbul 2006, s. 364. 30 Black, Green, a.g.e., s. 29. 31 Knal, Fruzan, Eski nasya Dinlerinde Monoteist Temayller, Trk Tarih Kurumu

Belleten Dergisi, Ankara 1954, C. XVIII, S. 70, s. 120. 32 Tanyu, Hikmet, slamlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, Ankara niversitesi lahiyat

Fakltesi Yaynlar, Ankara 1980, s. 7-8, 16.


atfedilmesi de muhtemeldir. Ann zellikleri, Smer dininin zamana ve mekna gre deikenlik gstermesi, Smerlerin Anav kltrne mensup olma ihtimalinin olduka yksek olmas bu gr desteklemektedir.

2.2. Enlil (Nunamnir)

Enlil, Smer tabletlerinde Nunamnir ismiyle de zikredilmektedir. Mezopotamyada ilk olarak Akadlar tarafndan tapnlm olan Enlile, Akad dilinde Ellil denilmekteydi. lka Mezopotamya Tarihinde her dnem tanrlar panteonunun en nemli isimlerinden birisi olarak kabul edilmi, Ann blgedeki etkisini giderek kaybetmesinden sonra ise onun yerine gemi ve Smer tanrlar panteonunda ba tanr unvann almtr. Smerlerin Enlile tapnmasndan sonra Asur ve Babil tanrlar arasna da girmitir. Babil dneminde her ne kadar M.. 2500 yllarnda ba tanr olarak kabul edilse de daha sonra Marduk, Enlilin yerini almtr. Smerlerin yazgy belirleyen yedi tanrsndan birisidir. Ona, hava ve frtna ilah ismi verilmitir. Panteonda ise rzgrn efendisi eklinde isimlendirilmitir. Evrendeki gk ve yer arasndaki hava ve z olduu belirtilir. Enlile tanrlarn babas, evrenin hkmdar, btn lkelerin hkimi gibi sfatlar verilmitir. Smer inanlarna gre evrenin dzenini ve her eyin kkenini oluturup btn bunlarn baland temel yaplar olan Menin evren zerinde yrtc gc olarak kabul edilmitir. nsanlarn huzuru ve mutluluu iin tohumlar bulan, onlarn bymesini salayan, saban ve dier tarm aletlerini yaratan ilahn Enlil olduu inanc vardr. Enlil tm bunlar yaparak Smerlerin zengin ve mutlu bir ekilde hayat srmesine neden olduu iin Smerler tarafndan olduka fazla sayg grmtr.33

Smerlere ait eitli metinlerde Enlilin tanrsal gcnden ve stn zelliklerinden bahsedilir. Onun sadece belli bir kentin deil tm Smer lkesinin en nemli tanrs olduuna vurgu yaplr. Gcnn lkedeki insanlarla snrl olmad, tasarrufunun herkesi ve her eyi kapsad anlatlr. Ayrca Enlilin tanrlar panteonunda en yce ve en gl tanr olduu belirtilerek yeryznde ve gkyznde onun zelliklerine sahip ve ona benzer hibir tanrnn olmad yazldr.34

Smer krallarna hkim olduklar topraklar veren tanrnn Enlil olduuna inanlrd.35 Eer Enlil, bir kral beenmez ve onun yok edilmesi gerektiine inanrsa dier kentlerdeki kral ve yneticileri harekete geirir, ve kraln ynetiminin de sona ermesini salard.36

33 Narn, a.g.e., s. 120-121. 34 Kramer, Smerler, 161-164. 35 Crawford, a.g.e., s. 34. 36 Nissen, Hans J., Ana Hatlaryla Mezopotamya, ev., Z. Zhre lkgelen, Arkeoloji ve Sanat

Yaynlar, stanbul 2004, s. 165. Smer tabletlerinin birisinde u ifadeler yer almaktadr:


Enlilin klt merkezi Nippur kentiydi.37 Fakat Enlil de, An gibi sadece klt ehriyle snrl kalmam, Smer dnemi sonrasnda da Babil gibi birok nemli devlette varln devam ettirmitir. Dier taraftan Enlile verilen saysal deer ellidir.38 Enlilin Smer tanrlar arasnda giderek n plana kmas ve panteonun kral haline gelmesi, klt ehri olan Nippurun Mezopotamya corafyasnn dini bakenti haline gelmesine neden olmutur.39

Enlile atfedilen ilk tanrsal g, evrenin kozmolojik yapsnn oluumunda gstermi olduu etkidir. Enlil yerle g ayran, babas Ann g, annesi Kinin ise yeri almasndan sonra bu ikisinin arasnda insan yaratp uygarl balatan tanr olarak kabul edilir. Smer tanr anlaynda Enlil hava tanrs olsa da, yeryzndeki tasarruflar Ki ile birlemesiyle olmutur. Belki de bu durum Smerlerin kendileri hakknda tasarruf yetkisine sahip olma da eril bir tanry, bir tanraya tercih etmelerinin bir sonucudur. Fakat bu anlayn Smer teolojisinde bir sre ierisinde meydana geldiini belirtmekte fayda vardr.40 Smer teolojisine gre Enlil, yok edici zelliini yaratma gibi kendi iradesi ve takdiri altnda, kendi ahsna brakmtr. Bu durumda insan nesli sadece yaad skntlara kar alama, yalvarma ve bu straba katlanma yolunu tutabilmitir. Tm bunlara ramen Smerler yaplan ayin ve ritellerle, sunmu olduklar adaklarla ve tapnaklarn inas ve bakmna katlarak, dua ve yakarlarla Enlilin merhametini ummular, bu yolla kaderlerinin deiebileceini mit etmilerdir.41

Enlilin sahip olduu btn g ve kudrete ramen kendisiyle alakal baz mitolojik hikyelerde aciz duruma dt, ortaya kan skntlara engel olamayp are bulamad da anlatlmtr. rnein bir iirde Enlil, ller diyarna srlmtr. Enlil, buna engel olamad gibi, Ninhursagn Enkiye yapm olduu lanet sonucu onun rahatszlna mani olamam,

Sonra Enlil atlm kalaryla, Ki halkn Gk Boas (Smer teolojisinde boa ve kz gibi hayvanlar, Smer panteonunun en nemli tanrlarn simgelemekteydi. Gc ve kzgnl sembolize eden bu hayvan tasvirleri, tanrlar panteonunun ilk dnem kral An iin de kullanlmtr. G ve zelliklerinin Enlile gemesinden sonra betimlemelerde de benzer geiler grlr.) gibi ldrp, azametli bir kz gibi Erekin evini yerle bir ettikten sonra, vakti geldiinde Agade Kral Sargona yukardaki lkelerden aadaki lkelere kadar hkmranlk ve krallk verdi. Bk. Kramer, Smerler, s. 90-91.

37 Nissen, a.g.e., s. 165. 38 Sitchin, a.g.e., s. 188. 39 Crawford, a.g.e., s. 29. 40 Kramer, Samuel Noah, Smer Mitolojisi, ev., Hamide Koyukan, Kabalc Yaynevi,

stanbul 2001, s. 9-10. 41 Schmkel, Hartmuth, Smer Dini, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, ev.,

Mehmet Turhan zdemir, Ankara 1971, C. XIX, S. 1, s. 200.


Enkinin iyilemesine ve Ninhursagn geri dnne bir tilki yardmc olmutur.42

2.3. Enki (Ea)

Smer tanrlar panteonunda yer alan Enki, Babilliler tarafndan, Akadca Ea ismiyle anlmtr. lk dnemlerde tanr Ann kendi benzerini yaratt Nudimmud olarak biliniyordu. Mezopotamyada kullanlm bir dier ismi ise Enkildir. Yer alt sularnn tanrs ismiyle betimlenen Enkinin klt ehri Eridudur.43 Eridu kentinde tanr Enkiye adanarak yaplm Apsu tapna bulunmaktayd. Aslnda Apsu, yer altnda bulunan tatl su okyanusuna verilen bir isimdir. Yeryzndeki btn sularn kayna burasdr. Enkinin, insanolu yaratlmadan nce burada yaadna inanlmaktayd. Enkiye verilen saysal deer ise krktr.44 Bu durum Enkiyi tanrlar panteonunda, Eriduyu ise dini adan btn Smer ehirleri ierisinde nc srada yer aldn gstermektedir.

Enkinin en nemli zellii tanrlar arasnda en ok bilgiye ve akla sahip olmasdr. O, kendi meselelerini ancak aklllkla ve kurnazlkla hallederdi. Bu yzden kendisine kurnaz tanr Enki ekliyle hitap edilmitir. Smerler ona bilgelik, deniz ve rmak tanrs gibi vasflar yklemi ve buna gre inanlarn ekillendirmilerdir. Tanrlar, kendi kutsal yasalar olan Meleri Enkiye emanet etmiler, Enki de bu yasalar denizin dibindeki kutsal tapna Apsu (E-Aazu)da koruma altna almt. Tanrlarn srlarna vakf olduu gibi, lemler arasndaki gizli yollar ve bu yollara giden kaplar da bilmekteydi. Enlilin evren hakkndaki fikirlerini ve planlarn yrten ve uygulamaya geiren tanr Enkidir. Baz mitolojik hikyelerde Ana tanrayla birlikte bereket ve evrendeki dzenin ileyiini salard.45 lk insan yaratan tanr da kendisidir. Bu yzden insanlarn kusurlarn rter, onlarn hatalarn giderir ve insanlara nasihatte bulunurdu.46

Smer tabletlerinde en fazla betimleme Enki hakkndadr. Bunda Enkinin klt ehri olan Eridudaki Apsu rahiplerinin katks byktr. Rahipler Enkiyi Smer tanrlar panteonunun en nemli tanrs ve kral haline getirmek iin youn bir aba ierisindeydiler. Onlarn, Mezopotamya tarihi boyunca tm bu gayretlerine ramen An, Enlil ve Ninhursagdan sonra uzun bir sre drdnc srada yer ald. Onun, Ninhursagn nne yani

42 Kramer, Samuel Noah, Smerlerin Kurnaz Tanrs Enki, ev., Hamide Koyukan, Kabalc

Yaynevi, stanbul 2000, s. 63. 43 Seyfi, Ali Rza Smerlerin Din Sistemi, Resimli Ay Mecmuas, stanbul 1937, S. 13, s.

10. 44 Knal, a.g.m., s. 121. 45 Narn, a.g.e., s. 111. 46 Mutlu, a.g.e., 1968, s. 84.


nc sraya ykselmesi yaklak olarak M.. 2100 yllarna denk gelir. Fakat bu tarihlerde bile Ninhursag, Enki asndan byk bir g, ayn zamanda otoritesine meydan okuyan bir tanra olmaya devam etti.47 Belki de Eridunun dier Smer kentlerine nazaran daha alt seviyede bir yapya sahip olmas byle bir duruma neden olmutur. Nehir yataklarndaki kaymalarn bir sonucu olarak Eridudaki verimli tarm arazilerinin giderek llemeye balamas da, yaratma gcn elinde bulunduran Enkinin ykselii iin hi iyi olmamtr. Fakat Smerlere gre Enki, panteonda zek ve bilgelii sayesinde rakiplerini alt etmi ve byk tanrlar arasnda yeri doldurulamaz bir konuma sahip olmutur. Bununla birlikte rahiplerin ortaya koyduu hummal alma, Smer inan ve inanlaryla alakal Enki merkezli birok yazl tabletin elimize ulamasn salam, dini hayat asndan nemli konularda fikir sahibi olmamza katk salamtr. Enki btn bu almalar sonucunda klt merkeziyle snrl kalmayp btn Smer lkesinde, Akadlarda ve Babilde inanlan ve sayg gsterilen tanrlar arasna girmitir.

Enki, tanrlar panteonunun en karmak zelliklere sahip tanrlarndan birisidir. Anlalmas zordur ve eldeki tabletlerde stn zellikleri anlatld gibi olumsuz birok zelliinin de karlabilecei cmleler yer almaktadr. Tabletlerde Enkinin, ok akll olduu ve dier tanrlar bile aknla drecek kadar pratik zmler rettii anlatlmaktadr. Ayrca panteonda deerli ve sevecen bir dost olarak kabul edildii ve her konuda kendisine danld ifade edilmektedir. Enki szn, hitabetin, sanatn, zanaatn ve bynn ustas olarak nitelendirilmitir. Smer teolojisine gre Enki, insanln baarya ulamas iin gerekli her eyi yaratm, bitkilere hayat vermi ve emrindeki su kaynaklarn insanlarn hizmetine sunmutur. Smerler Enkiyi tarmn ve uygarln gelimesi iin hibir eyden kanmayan ve emirleri sorgulanamayan stn bir tanr olarak kabul etmilerdir. Yaratma gc sayesinde insana gerekli olan her eyi vermi, tufan hadisesinde olduu gibi zaman zaman dier tanrlarn gazabndan bile insanlar korumaya almtr. Paralarnn tamamnn bulunamad tufan tabletlerinde ksaca unlar anlatlr. Tanrlar panteonundan insan neslini yok etmek iin bir karar kar. Fakat tanrlardan bazlar bu karardan memnun deildir. zellikle Enki bu karardan byk bir rahatszlk duymaktadr. Enki, dindar, mtevazi ve tanrlara kar olduka saygl olan Kral Ziusudraya, bir duvarn dibinde inziva ierisindeyken seslenir. Gelecek olan bu felaketi bildirir ve byk bir gemi yapmasn syler. Yedi gn, yedi gece boyunca yaan iddetli yamur ve tufandan sonra gne tanrs Utu ortaya kar ve Ziusudra byk bir saygyla kurbanlar sunar. Bundan sonra An ve Enlile kar hrmet ve saygyla

47 Kramer, Smerlerin Kurnaz Tanrs Enki, s. 9-10.


yerlere kapanan Ziusudraya ebedi yaam verilir ve Dilmuna gtrlr.48 Bu hikye de olduu gibi Enki insanlarn yannda olmu ve onlar btn kt durumlardan korumaya almtr. Fakat bunun yan sra bazen gl bir iradeye sahip olamayan ve kendi ahsi isteklerinin peinden hzl admlarla ilerleyen, etrafndaki btn dostlarnn feryatlar karsnda hibir ey yapmadan sessizce bekleyebilen, kendisine byk problemler reten, sefahat ierisinde yaayan, dier tanrlarla srekli bir ekilde bitmez tkenmez mcadelelerin ierisine giren, insanlarn bana farkl dil problemlerini karp onlarn bir btn halinde anlaabilmesini engelleyen bir tanr eklinde de betimlenir.49

2.4. Ninhursag (Nintu)

Ninhursag, tanrlar panteonunda yazglar belirleyen yedi tanrdan drdncsdr. lk dnemlerde Enkinin nnde yani nc srada yer almasna karn daha sonralar Apsu rahiplerinin srarl abalar sonucu panteondaki konumunu Enkiyle yer deitirmek zorunda kalmtr.50 Ninhursag, ulu hatun manasndaki Ninmah ve douran hatun karlndaki Nintu ismiyle de adlandrlmtr. Dalk lkenin kraliesi, dan kraliesi, dourgan kralie ve soylu kralie gibi ifadelerle isimlendirilmi ve Smerler tarafndan yceltilmitir. Smerler, Ninhursag byk toprak ana olarak isimlendirirler ve buna gre ibadet ederlerdi. Smerlerin haricinde daha sonraki dnemlerde Asurlular ve Babilliler tarafndan da tapnlan bir tanra olmutur.51

Smer mitolojisinde tanrlarn annesi olduu ifade edilir ve birok tanr ve tanray onun dourduu belirtilir. Bu yzden Mezopotamya blgesinde hkm srm birok kral, kendilerini Ninhursagn emzirdiini ve annelerinin Ninhursag olduunu sylerlerdi.52 Bu yolla siyasi otoritelerine dini g de eklemekteydiler ve kendilerinin insanst zelliklere sahip olduu anlayn oluturmaktaydlar. Bu ekilde otorite, dini etmenlerle glendirilmitir.

Tanra Ninhursagn klt merkezi Adab ehriydi. Kendisine, bu kentte bulunan E-mah tapnanda ibadet edilir, riteller ve trenler dzenlenirdi. Fakat gn yzne kartlan baz tabletlerde Kiin efendisi

48 , Muazzez lmiye, Sumerlilerde Tufan Tufanda Trkler, Kaynak Yaynlar, stanbul

2010, s. 54; Kksoy, Mmin, Nuh Tufan ve Smerlerin Kkeni, Yeni Avrasya Yaynlar, Ankara 2003, s. 73-74; Eliade, Mircea, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, Kabalc Yaynevi, stanbul 2003, C. I, s. 83-84.

49 Kramer, Smerlerin Kurnaz Tanrs Enki, s. 9. 50 Klemenolu, Selma Szer, Ana Tanra Gerei, Artan Yaynevi, stanbul 2001, s. 75. 51 Narn, a.g.e., s. 314. 52 Black, Green, a.g.e., s. 159.


eklinde nitelendirilmelerde bulunulmutur. Bu tabletler, Ninhursagn Ki kentiyle de bir balantsnn olduunu gstermitir.53

nsann yaratlnda nemli bir yer tutan Ninhursag, genel olarak Smer mitolojik kaynaklarnda Enki ile ilikili konularda yer bulur. Enkiyle zaman zaman elencelere katld, onun kars olduu gibi ifadeler bulunsa da, bazen Enkiye lmcl lanetler edecek kadar sert tutumlarn ierisine girdii anlatlmtr.54

2.5. Nanna-Sin (Sin)

Smerler ay tanrlarna Nanna, Nannar veya Suen isimleriyle seslenirlerdi. Bazen birbirinden farkl iki ismi birletirerek kullandklar da grlmtr. Sonraki dnemlerde ise Sami kkenli Akadlar, ay tanrsna Sin adn vermilerdir. Bu isimlerin yan sra Asimbabbar, Namrait ve Inbuda Nanna-Sini nitelendirmek iin kullanlan kelimeler arasndayd.55

Nanna-Sin, panteonda Enlilin oludur. Smer teolojisine gre, cehennemde doduu iin karanl benimser ve gelen yardmlardan olabildiince uzak durur. Ur kentinin koruyucu tanrs olarak kabul edilmitir. Smer metinlerinde Nanna-Sinin yer alt dnyasnda, lleri yarglad anlatlmtr.56 Zaman belirleyen tanr olduu ifade edilir. Nanna-Sine atfedilen en nemli zelliklerden birisi, yeryznde yaayan krallarn yapm olduu yanl iler karsnda byk bir intikamla hareket etmesi ve onlar cezalandrmada nemli bir g olmasdr. Nanna-Sin, Enlilin kenti Nippurun Agade tarafndan yklmas Ekurun yerle bir edilmesi ve burada kutsal kabul eden btn dokunulmazlarn harap edilmesi sonucunda Tanrlar panteonunda Agade, Nippur gibi yklacak! diye yemin etmitir.57

Smerler Nanna-Sin iin ay nn parlakl, boa ve Enlilin gen boas gibi betimlemeler kullanmlar,58 boa ve aslan-ejderha eklinde tasvir etmilerdir. Ayrca bu tanrnn sembol bir hilalden olumaktadr. An ve Enlil, onu Ur ehrine kral ilan etmiti. Fakat sonraki dnemlerde Harran kenti de Nanna-Sin iin nemli bir merkez haline gelmitir. Harranda Nanna-Sin, Utu ve nanann bulunduu l bir ilahi sistem oluturulmu ve

53 Black, Green, a.g.e., s. 159. 54 Kramer, Smerlerin Kurnaz Tanrs Enki, s. 31-32. 55 Black, Green, a.g.e., s. 153. 56 Narn, a.g.e., s. 300-301. 57 Kramer, Tarih Smerde balar, s. 303. 58 Atan, Fatih, Sin, Ay Inn Parlakl, Argos Gemicileri Dergisi, Haziran, stanbul

2002, s. 10.


buradaki tapnaklarda bu tanrlara ibadet edilip, onlara tapnlmtr.59 Nanna-Sine verilen saysal deer bir aydaki gn says olan otuzdur.60

2.6. Utu (ama)

Utu, Smer tanr panteonunun yazglar belirleyen yedi tanrsndan birisidir. Smerler Utu, Akadlar ise ama kelimeleriyle isimlendirmitir. Smerlere gre Utu, adaletin, hukuk ve kanunlarn, yeryzndeki ve tanrlar lemindeki dzen ve intizamn tanrsyd.61 Gne tanrs Utu, gnein aydnlyla ve onun parlak ltsyla zdeletirilmitir. nsanlarn dnyasn aydnlatmak, bitkilerin bymesini salamak ve btn canllara scaklk vermek iin her gn dou dalarnn ak kaplarndan gelerek dnya zerinde her yere ulatna, akam olunca da ufkun bat tarafndaki paralel kapdan ller diyarna gittiine inanlrd.62

Smer tanr inancnda, ay tanrs Nanna-Sinin olu olduuna, Akadlara gre ise bazen Ann bazen de Enlilin olu olduuna inanlrd. Utunun saysal deeri yirmiydi63 ve iki klt ehri bulunmaktayd. Bunlardan birincisi Smerdeki Larsa ehri tekisi ise Akadlara ait Sippur kentiydi. Her ikisinde de kendisine adanarak yaplm E-babbar yani Beyaz Ev adnda tapnaklar bulunmaktayd. Sonraki dnemlerde Uruk ve Aur kentlerinde de tapnlan tanrlar arasna girmitir. Smerler, herhalde Utunun her gn gklerde belli bir dzen ve istikamette ilerlemesinden dolay her eyi grdne, bunun sonucunda da adalet, doruluk, dzen ve hakll en iyi salayacak olan tanrnn Utu olduuna inanmlard. Utuya atfedilen btn bu zellikler zamanla onun sava bir kiilie brnmesine neden olmutur. Fakat bununla beraber Utu, insanlarla yakn iliki ierisinde olan onlar ktlklerden koruyan ve onlara yardmc olan bir tanr olarak kabul edilmitir. Nitekim Glgam ve Dumuziye skntl olduklar zamanlarda yardm etmi ve onlar tehlikelerden korumutur.64

Smer tabletlerinde ele geirilen ve zmlemesi yaplan bir iirde Utu, bilgili, btn bilinmezleri ortaya kartan, en karmak ve gizemli fallar bile aydnlatan bir tanr olarak tasvir edilmektedir. Smerlerin inan yapsnda Utu, ilahi bir yargtr. nsanlarn kendilerini yapayalnz hissettii

59 Gndz, inasi, Anadoluda Paganizm, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2012, s. 50;

Black, Green, a.g.e., s. 153-154. 60 Knal, a.g.m., s. 121; Sitchin, a.g.e., s. 188. 61 Bratton, Fred Gladstone, Yakn Dou Mitolojisi, ev., Nejat Muallimolu, Avc Basm

Yayn, stanbul 2000, s. 36. 62 Mutlu, a.g.e., s. 96; Kl, Sami, Yezdlik Ve Yezdlikte Harrn zleri, Turkish Studies -

International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,

V. 6/3 Summer 2011, Turkey, s. 292. 63 Knal, a.g.m., s. 121; Sitchin, a.g.e., s. 188. 64 Black, Green, a.g.e., s. 224.


anlarda onlarn yanlarnda olan en byk teselli vericidir. Yine benzer ekilde insanlara ve hizmetkrlarna kzan, onlara ksen ve onlar yok etmek isteyen tanrlar sakinletirmek ve teskin etmek grevi de Utuya aittir.65

2.7. nanna (tar)

Smerlerin nanna eklinde isimlendirdikleri bu tanraya Akad dilinde tar ad verilmitir. ivi yazl tabletlerde, gkyz tanrs Ann, Enlilin veya ay tanrs Nanna-Sinin kz olduu yazldr. Gne tanrs Utu ve yer alt dnyasnn kraliesi Erekigal, nannann kardeleridir. Elisi ise Ninuburdur. Tanra nannann tapna E-ana Gkyznn evi manasna gelmekteydi ve Urukta bulunmaktayd. nanna, Andan sonra Urukun en nemli ilahesiydi. Ann zamanla nemini yitirmesinden sonra Urukta deeri ve gc giderek artmtr. nannann klt kenti Uruk olmakla birlikte

66 farkl yerel biimleri de ortaya kmtr. Bu duruma, Zababal

nanna, Agadeli nanna, Kili nanna, Ninevehli tar, Arbailli tar gibi rnekleri verebiliriz.67

nanna, Smer toplumunda her dnemde dikkat eken bir tanra olmutur. Yahudilerde Astarte, Yunanda Afrodit, Romada Vens gibi isimlerle zdeleen efsanelerin kkeninde aslnda nanna vardr. Vens yldzn simgeleyen nanna gzelliin, ekiciliin, efkatin, hrsn, kavgann, nderliin, kurnazln, bereketin ve oalmann simgesi haline gelen bir tanra olarak dnlmtr. Smer tabletlerindeki anlatlarda nana, tanrlarn en stn olan Enlile istediklerini yaptrtabilmi, Smerlerin kurnaz tanrs Enkiyi ise kandrabilmitir.68 nannann btn bu zellikleri, birbirinden farkl kiiliin onda bir araya gelmesine neden olmutur. Bunlardan ilki bereket ve ak tanras olmasn, dieri kavga ve savatan holanan sava tanras olmasn, sonuncusu ise vens gezegeniyle grnen tanra olmasn salamtr.69

Kutsal evlilik geleneinin olumasnda nanna en byk faktrdr. nannann, Uruk Kral Dumuzi ile evlenmesi sonucu lkeye bereket ve bolluk geleceini dnen Smer rahipleri, Urukun drdnc Kral Dumuziyi oban tanrs yaparak nanna ile evlenmek zere semilerdir. Bu

65 Tansu, Kadriye-nanl, zel, Sumerlinin Dnya Gr ve Babil Edebiyatna Toplu Bir

Bak, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Ankara 1949, C. VII, S. 4, s. 557.

66 , Muazzez lmiye, nannann Ak Smerde nan ve Kutsal Evlenme, Kaynak Yaynlar, stanbul 2010, s. 14.

67 Black, Green, a.g.e., s. 113-114. 68 , nannann Ak Smerde nan ve Kutsal Evlenme, s. 14. 69 Black, Green, a.g.e., s. 114.


konuyla ilgili Smer airleri ise konuyla ilgili kil tabletlere yazlm olduka fazla metin brakmlardr.70

nannann etrafnda kendisine hizmet eden erkek kyafetli kadnlar ve kadn kyafetli erkekler bulunurdu. Bunlarn iindeki erkekler kendilerini ta baklarla yaralarlard. lk dnem edebi eserlerde nanna, dindar bir yaay ierisinde bulunan Smerlere yardm eden bir tanra olarak karmza kar. Fakat daha sonralar birok kiiyle sevgi ilikisi olan fakat hepsine de bir ekilde zarar veren, bir tanra olarak betimlenir. Nitekim Glgam, nannaya, Sen soukta stmayan bir rtsn, sen rzgra ve frtnaya mni olmayan uydurma bir kapsn, sen stne rtleni altnda ezen bir fil derisisin, sen iinde toplant yapan kahramanlarn stne ken bir saraysn.. Sen taycsnn stne boalan bir krbasn, sen ta duvar atlatan bir kiresin, sen dman lkesini cezbeden bir yemisin, sen sahibini skan bir ayakkabsn.. Dostlarndan hangisini ebedi olarak sevdin, obanlarndan hangisini daimi olarak beendin? Haydi mahbublarnn adlarn sayaym: Sen genliinin sevgilisi olan Dumuzi'ye sene be sene ad mukaddes kldn. Sen renkli oban kuunun akna dtn, fakat sonra ona da vurup kanadn krdn. imdi o ormanlarda kappi (kanadm) diye baryor eklinde seslenmitir. Bununla birlikte ayn zamanda gcne g katmak iin youn aba harcayan bir tanradr. Enkiden sorumluluu altnda olan Meleri bir ekilde almaya muvaffak olmutur.71 Dumuzi ve nanna mitinde kz kardei Erekigalin ynetimi altnda olan ller diyarnn hakimiyetini ele geirmek ve yer alt dnyasnn kraliesi olmak iin ller diyarna gittii anlatlmaktadr.72 Fakat Smer teolojisinde, her baharda tabiatn yeniden canlanmasyla gelien, nannann merkezde olduu kutsal evlilik ritelleriyle ekillenen tabiat ve bereket tanras olma zellii dier btn zelliklerine baskn gelir.73

nanna, matematiksel sistemde on be saysyla ifade edilmitir.74 Bulunduu klt merkezinde Smerlerin en byk tanrs Ann da yer almas ilk dnemlerde nannann geri planda kalmasna neden olmutur.

Sava, nannann oyun alan olarak grlm ve Smer silindir mhrlerinde genellikle batan aaya silahlarla kuanm olarak tasvir edilmitir. Kutsal hayvannn aslan olmas da onun belki de sava zelliini vurgulamaktadr. Ayrca, nannann cinsellikle zdeleen tanraln sembolize eden heykellere hemen hemen btn Mezopotamyada

70 Kramer, Tarih Smerde Balar, s. 242. 71 Tansu, nanl, a.g.m., s. 564-565. 72 Hooke, Samuel Henry, Ortadou Mitolojisi, ev., Alaeddin enel, mge Kitabevi

Yaynlar, Ankara 1993, s. 21. 73 Tansu, nanl, a.g.m., s. 564-565. 74 Knal, a.g.m., s. 122.


rastlanmtr. Bazen de etrafnda yldz halesi bulunur bir halde betimlenmitir.75

3. Dier nemli Tanrlar

Smer dininde yazgy belirleyen yedi tanrnn haricinde yzlerce tanr bulunmaktadr. Smerler tarafndan tutulan kaynaklarda binin zerinde tanr ad gemektedir. Bunlardan ounun nitelikleri ve zellikleri bilinmemektedir. Burada ancak tabletlerde n plana kan baz tanrlar ve olaanst glere sahip dier varlklar belirtilecektir.

3.1. Anunnakiler ve gigiler

Yeryz ekillendirilmeden ve insan yaratlmadan nce Smer tanrlar efendiler ve kleler eklinde ikiye ayrlmaktayd. Efendi diye nitelendirilen tanrlar, Smer tanrlar panteonunun byk tanrlarndan, kleler ise byk tanrlarn hizmetinde bulunan ve onlarn ilerini yapan Anunnaki ve gigilerden olumaktayd. Smerlerin bilgi ve aklla zdeletirilen su tanrs Enki, tanrlarn tanrlara hizmet etmesini kabul etmemiti. Enkinin bu kar kndan dolay insanlar yaratlm ve klelerin grevleri onlara yklenmitir. Eski grevleri kendilerinden alnan Anunnakiler ve alt tanrs ller diyarnn kraliesi Erekigalin maiyetine, gigiler ise gk tanrs Ann maiyetine girdiler.76

Anunnakiler, Erekigalin denetimi altna girmeden nce Enlil tarafndan ynlendiriliyorlard. Yer altndaki ve yeryzndeki sularda yayorlard. gigiler ise yldzlarla zdeletirilirlerdi. Smerlere gre yldzlarn konumu, hareketleri, zaman ierisinde takip ettikleri yollar, gndelik hayatta meydana gelen olaylarla yakn iliki ierisindeydi. nsanlarn gelecekleri ve kentlerin kaderi hareket halinde olan bu yldzlarn elindeydi ve onlar konumlarna gre bu bilgileri Smerli rahiplere bildirmekteydiler. Bunun yan sra by, fal, kehanet de bu yldzlarn hareketleri ve konumlar sayesinde edinilen sonulara gre yaplmaktayd. Ayrca sava kararlar da kehanet ve gelecein bilgilerini sunan yldzlarn konumu sayesinde alnr, ancak yldzlar kendilerine has haberleriyle yaplacak savan olumlu bir sonu douracan belirtirse bu yola klrd. Btn bu nemli hususlar, gigilerin Smer toplumunda nasl bir rol stlendiklerini ortaya koymaktadr.77

75 Black, Green, a.g.e., s. 113-114. 76 Tansu, nanl, a.g.m., s. 558. 77 Gnaltay, a.g.e., s. 468-469.


3.2. Erekigal

Smerler, ller diyar olan yer alt dnyasn Kur veya Ki-gal olarak isimlendirmekteydiler. Onlara gre evrendeki en kt ve skntl yer burasyd. lmn zalim lkesi eklinde vasflandrdklar Kurun kraliesi, nannann kz kardei Erekigaldir. nannaya tanrlk alan olarak gk ve yerin hkmranl, yaam ve akn tanral verilip kendisine ller diyarnn kralieliinin verilmesini hazmedememitir. nanna ile aralarndaki rekabet ve srtme Smer mitlerinde kendisini gsterir.78

Erekigal, cehennem olarak inanlan Arullunun ilk tanras olduu kabul edilir. Yer alt dnyasnda yedi kapl cehennemde yedi yargla korunmaktadr. Kocas Nergal, veziri ise Namtardr. 79

3.3. Ningirsu

Ningirsu, Laga kentinin koruyucu tanrsdr. ehrin kaderini, zafer ve yenilgi kararn elinde bulundurur. Laga kral Urukaginaya nl kanunlarn yazdrtan tanr olduuna inanlmtr. Nitekim bu kanunlarn sonunda Urukagina bu akti Ningirsu ile imzalad. denilmektedir.80 Ninurta ismiyle de anlp sava tanrs olarak tapnlmtr. Onun, Enlilin basavcs olduuna inanlrd. Enlilin olu olan Ningirsu ayrca verimlilik ve gne tanrsdr. lkbaharn taze gneini sembolize etmektedir. Ayrca Ningirsu, Suyu gkten ve yerden ayrarak yeryzne eklini veren tanr olduuna inanlr.81

3.4. Nergal

Nergala Smer inancnda, orman yangnlar, ate, veba ve bulac hastalklardan sorumlu tanr olduuna inanlmtr. iddetli bir sava tanrs olmakla beraber, Nergal hakknda en ok bilgi veren kaynaklar Erekigalle mnasebetleri ile ilgili olanlardr. Nergal ve Erekigal hakknda yazlan tabletin Armana versiyonundaki ifadelere gre tanrlar bir ziyafet dzenler ve Erekigale de bir eli gnderirler. Eli Erekigale ziyafet haberini verdikten sonra tanrlarn u sznn iletir: Biz senin mekann olan yer altna inemiyoruz, Sende bizim yerimize gelemiyorsun, o halde kendini temsil etmek zere bize bir eli gnder. Bunun zerine Erekigal veziri Namtar yerine temsilci olarak gnderir. Namtar tanrlarn bulunduu ziyafet salonuna girdiinde btn tanrlar ayaa kalkar fakat Nergal oturuunu deitirmez. Bunun zerine tanrlar Nergali zr dilemek iin Erekigalin

78 Uhlig, a.g.e., s. 106-107. 79 Narn, a.g.e., s. 143-144. 80 Uhlig, a.g.e., s. 164, 206. 81 Gnaltay, a.g.e., s. 456, 459.


yanna gnderir ve kendisine ne verirse versin yememesi gerektiini tembih ederler. Nergal, Erekigalin yanna geldiinde onun cehennemi gzelliine kar koyamaz ve onunla beraber olur. Daha sonra bir bahane bulup yeryzne ksa da Erekigal geri dnmemesi halinde btn lleri yeryzne salacan syler ve yeryznde llerin canllardan daha fazla olacayla tehdit eder. Nergal yer altna inmeye balar ve yedi kapdaki yedi yargc da etkisiz hale getirir. Erekigalin yanna geldiinde onun salarndan tutup tahta doru srklemeye balar. Erekigal ise Nergalin kendisiyle evlenmesi iin yalvarr. Eer evlenirse ller diyarnn kral, kendisinin ise kraliesi olacan syler. Nergal bu teklifi kabul eder ve ller diyarnda hayat srmeye balar.82

3.5. kur

Smerlere gre yamur ve frtnadan sorumlu tanr kurdur. Akadlar kuru, Adad szcyle isimlendirmitir. Klt merkezi Karkara olan kur, Smerlere gre Ann olu olarak tasavvur edilmi olsa da daha eski geleneklerde tanr Enlilin olu olduuna dair ifadeler eitli tabletlerde yer almtr. kur, aslan-ejderha ekliyle tasvir edilmi, yaznsal anlamda ise rzgarla ayn biimdeki yaz karakteriyle ifade edilmitir. kura kehanet tanrs olarak da tapnlmtr. Yeryzne hayat vermesi iin yaratlan yamurun, Enki tarafndan kura emanet edildiine inanlmtr.83

3.6. Nane

Nane, Laga kentinin nemli tanrlarndan birisiydi. Enkinin kz olduuna inanlrd. Nane kehanetlerin ve rya yorumlarnn tanrasyd. Nitekim Gudea, Eninnu tapnann yapmna balamadan nce bir rya grm, ne manaya geldiini anlayamad bu ryay Naneye tabir ettirmiti. Bu tabirin dorultusunda da Eninnu tapnann yapmna balanlmt.84 Bununla birlikte o, kular ve balklarla da ilikilendirilmitir. Nane, Smer tabletlerinde, hakszla urayanlarn ve skntya denlerin yardmna koan, arlk ve uzunluk llerinin doruluunu aratran tanra olarak betimlenmitir.85

Nane, insanlarn etik ve ahlaki davranlarnda nemli bir unsurdu. Nanenin veziri Hendursag ise insanlarn gnah ve sevaplarn tespit etmek iin bizzat Nane tarafndan grevlendirilmitir.86 Ahlaki ve etik olmayan

82 Dalley, Stephanie, Myths from Mesopotamia Creation, The Flood, Glgamesh, and Others,

Oxford University Pres, Newyork 2000, s. 163, 165-166, 178-180. 83 Narn a.g.e., s. 29, 215. 84 Kramer, Smerler, s. 183-185. 85 Black, Green, a.g.e., s. 154. 86 Kramer, Smerler, s. 273.


hareketler karsnda cezalandrc bir rol stlenen Nane, zayf ve gsz olanlara ise merhamet gsterip koruyucu bir tavr taknmtr.87

3.7. Namtar

Namtar, Smerlerce kader ve yazgdan sorumlu tanryd.88 Akad inancnda ise Asig adl bir hastala neden olan ller lkesinin cinidir. Kpek veya dolanan bir varlk olarak tasvir edilmitir. Enkinin ou zaman bylerinde kt niyetli bu cini kulland belirtilmitir.89

3.8. Gibil

Gibil, ate, adalet ve muhakeme tanrsdr. Tanrlarn doru ile yanl ayrt etme, onlarn arasndaki fark ortaya koyma yetisini Gibile verdii dnlmtr. Tanrlar panteonunda, insanlarn kendi aralarnda koymu olduklar ve uyguladklar hkmleri aratrmak Gibilin greviydi.90

3.9. Aruru

Aruruya, Smer inan sistemlerinde Ana Tanra olarak tapnlmtr. Arurunun klt merkezi Uruk yaknlarnda bulunan Ki blgesiydi. Smerler da sahibesi Babilliler ise byk tanra olarak betimlerler.

91 Tanrlar, Uruklu insanlarn ikyetleri zerine Glgama bir

arkada yaratma teklifini ana tanra Aruruya yaptklar grlr. Aruru da bunun zerine Enkiduyu Glgama arkada olarak yaratr.92

3.10. Ningal

Ninga, ay tanrs Nannann kars, gne tanrs Utunun, ak ve bereket tanras nannann ise annesidir. Ningalin klt merkezi Smerlerin Ur ehridir. Tabletlerde, Ur kentinin dmesi zerine Ey benim kentim, sen kuzusundan ayrlm bir masum koyun gibisin szleriyle at yakt anlatlr.93 Kocas Nanna ile beraber gkyznde ans ve talihi belirlemektedir.

94

87 Kramer, Smerler, s. 167-168. 88 Tansu, nanl, a.g.m., s. 569. 89 Narn a.g.e., s. 29. 90 Gnaltay, a.g.e., s. 473. 91 Tansu, nanl, a.g.m., s. 575. 92 Kramer, Tarih Smerde Balar, s. 160. 93 Kramer, Tarih Smerde Balar, s. 11, 155, 235. 94 Tansu, nanl, a.g.m., s. 566.


3.11. Gallalar

Gallalar, zellikle bahtsz insanlar yer altna ekmekle grevli ller diyar cinleridir. Byl metinlerde isimleri sk geen Gallalar yer alt dnyasnn nemli kt ifritlerindendir. Kendilerini yedi saysyla belirtirler. nanna ve Dumuzi adl mitte isimleri ska gemektedir. nannann yer altna iniinde ona elik eden ve Dumuziyi byk yerin derinliklerine ekmeye alan ifritler Gallalardr. Gallalarn en nemli zelliklerinden birisi de biim deitirebilmeleridir.95 Smer tabletlerinde Yemezler hi yemek, bilmezler hi su, yemezler serpilmi kutsal unu, mezler hi salm kutsal suyu, Almazlar hi yattrc armaanlar, pmezler hi ocuklar, eklinde tarif edilmektedir. 96

3.12. Dumuzi

Dumuzi, Babilde Tammuz ismiyle anlmtr. Smerlerde ise Dumuzi ismiyle bitkiler, toprak, bereket ve iftlik hayvanlar tanrs olarak kabul edilmitir.97 Smerlerin en nemli mitolojik eserlerinin birisinde kendisini gsterir. nanna ve Dumuzi arasndaki ilikiden bahseden bu tabletlerin etkisi olduka fazla yaylmtr. Bu mitoloji de anlatlanlar, sonralar ekinlerin verimli bir ekilde bymesi iin kutsal evlilik ritellerinin ortaya kmasna neden olmutur.98 Smer tabletlerinde Enki ve koyun tanras Sirturun olu olduu yazmaktadr. Dumuziye Badtibirada tapnlmtr. Kaynaklarda nanna ile evlenip oban tanr olarak panteonda yer ald belirtilir.99 Smerlerde krallar ayn zamanda rahiplik unvanlarna da sahipti. zellikle Sargondan sonra Mezopotamya krallar gksel tanrlarla zel bir yaknlk ierisinde olduklarn iddia ediyorlard. Kabartmalarda krallar tanrlarla yz yze tasvir ediliyor, bu tasvirlerde tanrlk alameti olan boynuzlu balklar krallara da giydiriliyordu.100

Tevratta, Tammuz adyla gemektedir.101 Aslnda Dumuzi, Urukun drdnc kraldr.102 Sonralar Samiler tarafndan kendisine tanrsal sfatlarn yklenmi olmas muhtemeldir.103

95 Black, Green, a.g.e., s. 82. 96 Kramer, Smerler, s. 209. 97 Mutlu, a.g.e., s. 84. 98 Littleton, C. Scott, God, Goddesses and Mythology, Marshall Cavendish Corporation C. IV,

New York 2005, s. 449. 99 Narn, a.g.e., s. 93. 100 Tokarev, a.g.e., s. 366. 101 Kutsal Kitap, Hezekiel 8:14. 102 Wooley, C. Leonard, The Sumerians, W. W. Norton & Company, New York 1965, s. 22. 103 Gnaltay, a.g.e., s. 480.


3.13. Glgam

Uruk krallar ierisinde en mehur olandr ve kral listesinde ad, beinci Uruk kral olarak geer.104 Onun siyasi alandaki baarlar, arkasndan gelen ozanlara ilham kayna olmu ve yapt iler efsaneletirilerek nesilden nesile aktarlmtr. Glgam tabletlerinde onun baarlar, tanrlarla arasnda geen olaylar, tufan hadisesi ve lmszlk aray anlatlmaktadr.

Smer inancna gre gne tanrs Utu, Glgamn ba her skt anda ona yardm etmi ve onu tehlikelerden korumutur. Onun dehas ve baarlar lmnden sonra yer alt dnyasnda tanrlk unvanlar almasna neden olmutur. Glgam, ller diyarnda saygn bir konumdadr ve ller mahkemesinin bayargcdr. Kurda, Utu adna olan yarglamalar yapmaktadr.105 Kendisine tanrsal sfatlar verilen Glgam, ller leminde bulunanlarn doru davranmasn salayan kiidir.106 Dumuzi gibi koyun tanras Sirtur ile Lugalbandann olu olduu belirtilir.107

Yukarda akladmz tanrlarn ve baz ifritlerin haricinde Smer inanlarna gre baka tanr gruplar da vard. Bunlardan en nemlisi hi phesiz yerel tanrlard. Yerel tanrlar dierleri gibi gelime gstererek genele yaylamayan tanrlardr. Sadece kendi klt merkezlerinde kabul gren bu tanrlar yine de panteonda yer almaktayd. Sitelerin gerek ynetici ve idarecileri bu tanrlardr. Burada krallar ancak site tanrlarnn adna ynetimde bulunabilirdi. Gkyznde ve yldzlarda yerleri bulunmakla beraber klt merkezlerinde de makamlar vard.108

Sonu

Smer dini tabiat kuvvetleriyle yakn bir iliki ierisinde olmutur. Bu nedenle tanr anlay kozmolojik fikirler etrafnda ekillenmitir. Tanr ve evren/tabiat arasndaki iliki dinin btn unsurlarnda kendisini hissettirecek kadar yksektir. Smerler tarafndan tanrlar hakknda yazlan hikyelerde, olaanst glere sahip olan tanrlarn, insani zafiyetler de gsterdikleri grlmektedir. Her tanrnn kendi klt ehrinin, konumuna gre saysal deerinin ve tanrlk alameti olarak eitli simge ve tasvirlerinin olduu anlalmaktadr. Smerlerin, tanr anlaylarn, o dnemin sosyal ve siyasi hayatndan esinlenerek oluturduklar grlmektedir. Tanrlarn efendiler ve kleler eklinde snflandrlm olmas ve bir panteon ierisinde

104 Wooley, a.g.e., s. 22. 105 , Muazzez lmiye, Gilgame, Kaynak Yaynlar, stanbul 2011, s. 80. 106 Kramer, Smerler, s. 180. 107 Narn, a.g.e., s. 163. 108 Gnaltay, a.g.e., 473, 475-476.


belli tanrlarn liderliinde dnlmesi dnemin siyasi anlayyla yakndan ilikilidir. Ayrca tanrlarn yeme, ime, evlenme, ocuk sahibi olma gibi insani zellikler gstermesi toplumsal hayatn tanr anlay zerindeki etkisini gstermektedir.

Smerlerin tanr anlaylarnda zamana ve siyasi olaylara gre deiiklikler yaanmtr. Siyasi alanda gl olan siteler dini adan da dier kentleri etkilemitir. Gl kentlerde bulunan din grevlilerinin ortaya koyduu teoloji dier Smer kentlerini de etkilemitir. Bylece Smer tanrlarnn panteon ierisindeki konumlar, zaman ierisinde ayn olmam, meydana gelen olaylar neticesinde deiiklik gstermitir.

Smerlerde tanr iin kullanlan Dingir kelimesi ile Geleneksel Trk dininde kullanlan Tengri kelimeleri ayn kke dayanmaktadr. Ayrca Smerlerin blgeye ilk geldikleri dnemlerde, gk tanrs olarak nitelendirdikleri Ann tek tanr olarak kabul grlmesi kuvvetle muhtemeldir. Onun sahip olduu yce vasflar dier hibir Smer tanr/tanrasnda bulunmamaktadr. Bu zellikleriyle An, Geleneksel Trk dinindeki Gk Tanr ile byk benzerlik gstermektedir. Daha sonraki dnemlerde Enlil ve Marduk gibi tanrlarn en nemli tanrlar haline gelmesi ve kaynaklarda tanrlar arasndaki nesepsel ban farkl ekillerde ifade edilmesi, Smer tanr anlaynn karlam olduklar dier kavimlerin ve siyasi merkezlerin etkisiyle deiiklie uradn gstermektedir. Fakat btn bunlarla birlikte Smer dinini tek tanrl bir din olarak kabul etmemiz imknszdr. Smer dini, tanrlar panteonu ve ierisinde bulunan yzlerce tanryla yeryznde ortaya kan politeist dinlerin nde gelenlerindendir.

Kaynaka

Atan, Fatih, Sin, Ay Inn Parlakl, Argos Gemicileri Dergisi, Haziran, stanbul 2002.

Black, Jeremy- Green, Anthony, Mezopotamya Mitolojisi Szl Tanrlar, fritler, Semboller, Aram Yaynclk, stanbul 2003.

Bratton, Fred Gladstone, Yakn Dou Mitolojisi, ev., Nejat Muallimolu, Avc Basm Yayn, stanbul 2000.

Ceram, C. W., Tanrlar Mezarlar ve Bilginler Arkeolojinin Roman, ev., Hayrullah rs, Remzi Kitabevi, stanbul 1994

Crawford, Harriet, Smer ve Smerler, ev., Nihal Uzan, Arkada Yaynevi, Ankara 2010.

, Muazzez lmiye, Gilgame, Kaynak Yaynlar, stanbul 2011. .., nannann Ak Smerde nan ve Kutsal Evlenme, Kaynak

Yaynlar, stanbul 2010. .., Sumerlilerde Tufan Tufanda Trkler, Kaynak Yaynlar, stanbul

2010.


Dalley, Stephanie, Myths from Mesopotamia Creation, The Flood,

Glgamesh, and Others, Oxford University Pres, Newyork 2000. Demirci, Krat, Eski Mezopotamya Dinlerine Giri, Ay Kitaplar,

stanbul 2013. Eliade, Mircea, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi, Kabalc Yaynevi,

stanbul 2003, C. I-III. Gerey, Begmyrat, 5000 Yllk Smer-Trkmen Balar, IQ Kltr Sanat

Yaynclk, stanbul 2005. Gkl, T. (Ed.), Dinler Tarihi Ansiklopedisi Mezopotamya Dinleri,

Ansiklopedi Yaynlar, stanbul 1999, C. I-IV. Gnaltay, M. emsettin, Trk Tarihinin lk Devirlerinden Yakn ark Elam

ve Mezopotamya, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1987. Gnay, nver- Gngr, Harun, Balangcndan Gnmze Trklerin Dini

Tarihi, Rabet Yaynlar, stanbul 2007. Gndz, inasi, Anadoluda Paganizm, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara

2012.

Gndz, inasi, Din ve nan Szl, Vadi Yaynlar, Konya 1998. Hooke, Samuel Henry, Ortadou Mitolojisi, ev., Alaeddin enel, mge

Kitabevi Yaynlar, Ankara 1993. Kl, Sami, Yezdlik Ve Yezdlikte Harrn zleri, Turkish Studies -

International Periodical For The Languages, Literature and History

of Turkish or Turkic, V. 6/3 Summer 2011, Turkey.

Knal, Fruzan, Eski nasya Dinlerinde Monoteist Temayller, Trk Tarih Kurumu Belleten Dergisi, Ankara 1954, C. XVIII, S. 70.

Kksoy, Mmin, Nuh Tufan ve Smerlerin Kkeni, Yeni Avrasya Yaynlar, Ankara 2003.

Klemenolu, Selma Szer, Ana Tanra Gerei, Artan Yaynevi, stanbul 2001.

Kramer, Samuel Noah, Smer Mitolojisi, ev., Hamide Koyukan, Kabalc Yaynevi, stanbul 2001.

.., Smerler, ev., zcan Buse, Kabalc Yaynevi, stanbul 2002. .., Smerlerin Kurnaz Tanrs Enki, ev., Hamide Koyukan, Kabalc

Yaynevi, stanbul 2000. .., Tarih Smerde Balar, ev., Muazzez lmiye , Trk Tarih

Kurumu Basmevi, Ankara 1990. Kutsal Kitap.

Landsberger, Benno, Smerler, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, ev., Mebrure O. Tosun, Ankara 1943, C. II, S. 5.

Littleton, C. Scott, God, Goddesses and Mythology, Marshall Cavendish

Corporation C. I-XI New York 2005.


Memi, Ekrem, Eskiada Mezopotamya, Ekin Kitabevi Yayn, Bursa 2007. Mutlu, Belks, Efsanelerin zinde Yakn Doudan Kuzey Avrupaya, Devlet

Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlar, stanbul 1968. Narn, Ali, Adan Zye Smer, Ozan Yaynclk, stanbul 2007. Nissen, Hans J., Ana Hatlaryla Mezopotamya, ev., Z. Zhre lkgelen,

Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2004. zelik, Nazmi, lk a Tarihi ve Uygarl, Nobel Yayn Datm, Ankara

2002.

Schmkel, Hartmuth, Smer Dini, ev., Mehmet Turhan zdemir, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara 1971, C. XIX, S. 1.

Seyfi, Ali Rza Smerlerin Din Sistemi, Resimli Ay Mecmuas, stanbul 1937, S. 13.

Sitchin, Zekharia, Kozmik ifre, ev. Yasemin Tokatl, Ruh ve Madde Yaynlar, stanbul 2006.

Tansu, Kadriye-nanl, zel, Sumerlinin Dnya Gr ve Babil Edebiyatna Toplu Bir Bak, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Ankara 1949, C. VII, S. 4.

Tanyu, Hikmet, slamlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1980.

Tok, Gkhan, Uygarl Douran Halk Smerler, Bilim Teknik Dergisi, Ankara 2001, S. 403.

Tokarev, Sergei Aleksandrovich, Dnya Halklarnn Dinler Tarihi, ev., Rauf Aksungur, Ozan Yaynclk, stanbul 2006.

Uhlig, Helmut, Smerler, ev., Nilgn Ersoy, Telos Yaynclk, stanbul 2006.

stner, Ali Cengiz, Mezopotamyada Smer Uygarl, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul 2008.

Wooley, C. Leonard, Bir Ecnebi Kitabnda Sumerler, Ycel Aylk Sanat ve Fikir Mecmuas, ev., Ziya Nebi, stanbul 1938, C. VI, S. 35

.., The Sumerians, W. W. Norton & Company, New York 1965.

Documents

Sümerlerde Tanri Anlayiġi Ve Tanrilar Panteonu - Abdullah Altuncu