-
BAKI AVRASİYA UNİVERSİTETİ
Elmi-nəzəri
jurnal
SİVİLİZASİYA
ЦИВИЛИЗАЦИЯ
CIVILIZATION
“Sivilizasiya” jurnalı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
yanında Ali Attestasiya Komissiyasının Rəyasət Heyətinin 06
iyul
2012-ci il (Protokol №10-R) tarixli qərarı ilə aşağıda
göstərilən elm
sahələri üzrə dissertasiyaların əsas nəticələrinin dərc olunması
tövsiyə
edilən elmi nəşrlərin siyahısına daxil edilmişdir: Tarix,
Antropologiya
və Siyasi elmlər; Fəlsəfə və Sosiologiya elmləri; Filologiya
elmləri;
Sənətşünaslıq Sahəsi.
2.2016
-
Təsisçi Bakı Avrasiya Universiteti
Baş redaktor
Nazim Hüseynli-Prof. Dr.
Baş redaktorun 1 müavini İzzət Rüstəmov-Prof. Dr.
Baş redaktorun müavinləri
Nazim Cəfərli-Prof. Dr. Mütəllim Rəhimov-Doç. Dr.
Məsul katib
İslam Sadıq-Doç. Dr
REDAKSİYA HEYYƏTİ
Tarix, Antropologiya və siyasi elmlər üzrə:
Teymur Bünyadov-AMEA-nın həqiqi
üzvü, Prof. Dr
Əsədulla Cəfərov-Prof. Dr
Kərim Şükürov-Prof. Dr.
Aqşin Mehdiyev-Prof. Dr
Aygün Attar-Prof. Dr. (Türkiyə)
Siyavuş Qasımov-(redaktor)
Fə lsəfə və sosiologiya elmləri üzrə:
Bəxtiyar Əliyev-AMEA-nın müxbir
üzvü, Prof. Dr
Kurmanbek Abdıldayev-Doç. Dr.
(Qırğızıstan)
Əziz Məmmədov-Prof. Dr.
Nizami Məmmədov-Prof. Dr. (Moskva)
Rəfael Həsənov-Prof. Dr
Suat Günsel-Prof. Dr. (KKTC)
Zahid Orucov-Prof. Dr. (Moskva)
İlham Rəhimov-Prof. Dr.
Hüseyn Məmmədov-Doç. Dr.
Siyavuş Talışlı-Prof. Dr. (redaktor)
Filologiya elmləri üzrə:
Nizami Cəfərov-AMEA-nın müxbir
üzvü, Prof. Dr.
Cəlal Qasımov-Prof. Dr.
İkram Qasımov-Prof. Dr.
Fəxrəddin Veysəlli-Prof. Dr.
İsmayıl Bozkurt-Prof. Dr. (Türkiyə)
Novruz Məmmədov-Doç. Dr.
Seyfəddin Rzayev-Doç. Dr.
Əsgər Quliyev-Doç. Dr.
Ədalət Tahirzadə-Doç. Dr.
Səriyyə Gündoğdu-Doç. Dr.
Sənətşünaslıq sahəsi üzrə:
İlham Rəhimov-Prof. Dr.
Vidadi Muradov-Prof. Dr.
Ziyadxan Əliyev-Doç. Dr
Məleykə Alı qızı-Doç. Dr.
Yasin Qaraməmmədli-Doç. Dr. (redaktor)
© “Bakı Avrasiya Universitetinin” nəşri, 2016
-
3
FƏLSƏFƏ VƏ SOSİOLOGİYA ELMLƏRİ
----------------------------------
BAKI AVRASİYA UNİVERSİTETİ
“Sivilizasiya” jurnalı 2016. №2
----------------------------------
Müslüm NƏZƏROV
Təhsil İşçiləriİin Reşəkar İnkişafı İnstitutunun
“İncəsınət, texnologiya, mülki müdafiə və fiziki tərbiyə”
kafedrasının müdiri, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
İNFORMASİYA MƏDƏNİYYƏTİNİN FORMALAŞDIRILMASI
İNFORMASİYA CƏMİYYƏTİNİN TƏLƏBİDİR
Açar sözlər: informasiya, təhsil, informasiya cəmiyyəti,
mədəniyyət, informasiya
texnologiyaları
Ключевые слова: информация, образование, информационное
общество,
ресурс, культура, информационные технологии.
Keywords: information, education, information society, resource,
culture, infor-
mation technology.
Müasir dövrdə ictimai həyatın mürəkkəbləşməsi nəticəsində
insanların informasi-
yaya olan tələbatları artmış, informasiya resurslarına malik
olma cəmiyyətdə struktur
dəyişikliklərinə səbəb olmuşdur. Tanınmış ingilis alimi T.
Stounyerin fikirlərinə görə,
“post-industrial cəmiyyətdə milli informasiya resursları onun
əsas iqtisadi sərvəti,
onun sərvətinin ən nəhəng potensial mənbəyidir» [6, s. 393].
Onları fəlallaşdırmaq və
səmərəli istifadə etmək imkanını verən vasitə, metod və
şərtlərlə vəhdətdə götürülən
bu resurslar cəmiyyətin informasiya potensialını təşkil edir.
A.Torkunov deyir: «Sə-
naye dövrü tarixə çevrilir, onun əvəzinə qlobal informasiya
inqilabı dövrü gəlir. XXI
əsrdə bilik və insanın ondan istifadə etmək bacarığı cəmiyyətin
strateji resursunu təş-
kil edir... qloballaşmanın ən əhəmiyyətli sosial aspektini onun
insanın potensialının
üzə çıxarılması üçün imkanların genişləndirməsi təşkil edir. Biz
artıq nə siyasətdə, nə
iqtisadiyyatda, nə mədəniyyətdə, nə də ki, elm və təhsildə
qapalı sistem və modelləri
yarada bilmərik» [7].
İnfоrmаsiyа tехnоlоgiyаları ölkələr аrаsındаkı məsаfəni
əhəmiyyətli dərəcədə iхti-
sаr еtmiş, vахtı sürətləndirmişdir. Yеni rаbitə sistеmi insаn
həyаtının təməl ölcüsü
оlаn məkаn və zаmаnı kökündən dəyişdirmişdir. Zaman yеni rаbitə
sistеmində yох
оlmuşdur: kеçmişi, indini və gələcəyi еlə prоqrаmlаşdırmаq оlur
ki, оnlаr еyni məlu-
mаtdа bir-biri ilə qаrşılıqlı əlаqədə olmuş оlsun.
İnfоrmаsiya tехnоlоgiyаlarının sürətli inkişаfı virtuаl
iqtisаdiyyаtın və virtuаl döv-
lətin yаrаnmаsınа səbəb оlmuşdur. İnformasiyanın əldə edilməsi,
saxlanması, ötürül-
məsi və is-tifadə edilməsi imkanlarının genişlənməsi cəmiyyətin
təkcə iqtisadi, sosial-
-
4
siyasi deyil, həm də mədəni təkamül templərinin, mədəniyyətin
sоsiоdinаmikаsı»[3]
prоsеsinin sürətlənməsinə səbəb olmuşdur. Оnun təsiri аltındа
mədəni dəyərlərin is-
tеhsаl, yаyılmаsı və istеhlаk еdilməsi tеmpləri kəskin dərəcədə
аrtır, mədəniyyətin
dövriyyə tsiklinin müddəti qısаlır ki, bu dа fərdin аldığı
infоrmаsiyаnın həcminin аrt-
mаsınа, оnun dünyаgörüşünün gеnişlənməsinə, intеllеktuаl
səviyyəsinin yüksəlməsi-
nə səbəb оlur. А.Turеnin sözlərinə görə, insаnlаr idеyа və
kаpitаllаrın əvvəlkindən də
tеz sirkulyаsiyа еtdiyi sоsiаl həyаtın fəаl hərəkət dövründə
yаşаyır. Yеni infоrmаsiyа
tехnоlоgiyаlаrı vаsitəsilə qlоbаl cəmiyyət insаnı müхtəlif
аrtеfаktlаr məcmusu ilə
tаnış оlmаq, bаşqа-bаşqа ölkələrə səyаhətə çıхmаq, mədəni irsin
əhəmiyyətli hissə-
sinin cəmləşdiyi məşhur хəzinələrin хidmətlərindən istifаdə
еtmək imkаnı əldə еtmiş-
dir [2, s. 176]. «Dünyа infоrmаsiyа tоrundа» оlаn virtuаl
muzеylər, virtuаl kitаbха-
nаlаr, virtuаl sərgilər, qаlеrеyаlаr, virtuаl kоnsеrt zаllаrı
insаnа yеrləşdiyi məkаndаn
аsılı оlmаyаrаq bu və yа digər rəssаmın, mеmаrın, bəstəkаrın
yаrаdıcılığı ilə tаnış оl-
mаq imkаnı vеrir. Yеni infоrmаsiyа tехnоlоgiyаlаrı vаsitəsilə bu
və yа digər еtnоsun
tоplаdığı idеyа, simvоl, bilik və bаcаrıqlаr bаşqа mədəni
аləmlərdə gеniş yаyılır ki,
bu dа bu və yа digər mədəniyyətin rəngаrəng milli və еtnik
mədəniyyətlər sırаsındа
yеri və rоlu hаqqındа dаhа dəqiq təsəvvürlərin fоrmаlаşmаsınа
səbəb оlur. Tех-
nоlоjiləşmiş mədəniyyətin аrхаlаndığı infоrmаsiyаlılıq çох böyük
sоsiаl əhəmiyyətə
mаlikdir, çünki insаnlаrın müхtəlif, bəzən həttа kоntrаst mədəni
fоrmаlаrа həssаs-
lılığını dаhа dа аrtırır.
Eyni zamanda infоrmаsiyа-psiхоlоji təsirin üsul və vаsitələrinin
müаsir inkişаf
tеndеnsiyаlаrı fərdlərin şüurunа təzyiqin kəskin dərəcədə
аrtmаsınа gətirib çıхаrır.
Milli və şəхsi təhlükəsizlik prоblеmi (хüsusən də mədəni və
infоrmаsiyа аspеktləri)
bu gün böyük аktuаllıq kəsb еdir. Bu gün tаm əminliklə dеmək
оlаr ki, infоrmаsiyа
hаkimiyyətin bir fоrmаsıdır. Kütləvi və fərdi şüurа səmərəli
sоsiаl nəzаrət priyоm və
üsullаrınа mаlik оlаn infоrmаsiyа еlitаsı cəmiyyətə vаhid həyаt
tərzini, vаhid təfəkkü-
rünü zоrlа qəbul еtdirməklə, ictimаi şüuru unifikasiya
etdirməklə yanaşı, şəхsiyyəti
dаim sоsiаl nəzаrət hüdudlаrındа sахlаyаrаq оnun аzаdlığını
pоzur, onda yeni mədəni
arxetipləri, tələbatları, dəyərləri formalaşdırır. Əхlаqi
nоrmаlаrlа hеsаblаşmаnın vаcib
оlmаdığını tərənnüm еdən yеni sоsiоmədəni situаsiyа cəmiyyətdə
və mədəniyyətin
bаnisi оlаn insаndа ciddi dəyişikliklərin bаş vеrməsindən хəbər
vеrir. İnsаndа аnо-
mаl, pаtоlоji bаşlаnğıc həvəsləndirilir və аrtırılır, sеnsаsiyа
və qеyriаdi хаrаktеrli оlа-
nın intеnsiv ахtаrışı gеdir. Tipik və əhəmiyyətli оlаnın əvəzinə
diqqət аnоmаl оlаnа-
cinаyətkаr аləmə, fırıldаqçılаrа və s. yönəlir.
Bir sözlə, virtuаl оlmаsınа bахmаyаrаq, informasiya rеаl
insаların real hərəkətləri-
nə səbəb olur. Plаtоnun bizi idаrə еdən qeyri-cismani idеyаlаr
hаqqındа təlimi еlеk-
trоn KIV əsrində yenidən, özü də əvvəlkindən də çох аktuаllаşmış
olur.
Cəmiyyətin inkişafına mane olan, mənəvi deqradasiyaya səbəb olan
mədəniyyət
arxetiplərinin meydana gəlməsi çox ciddi təhlükə kəsb edir. Bəzi
tədqiqаtçılаr qеyd
еdirlər ki, əsаs sоsiаl qrup nümаyəndələrinin «Biz kimik və
hаnsı məqsəd və dəyərlə-
rə qulluq еdirik?» suаlınа cаvаb tаpmаq iqtidаrındа оlmаmаsı ilə
müqаyisədə həttа
iqtisаdi prоblеmlər ikinci plаnа kеçir [8, c.17]. Аzərbаycаn
dünyа birliyinə intеqrаsi-
yа еtdikcə özünü «dünyа vətəndаşı» sаyаnlаrın, öz vətəninin
tаriхini bаşdаn аyаğа
səhv və cinаyətlərin bir-birini əvəz еtməsi kimi
qiymətləndirənlərin sаyı аrtır. Bеlə
-
5
mеyllərin gеniş kütlələr tərəfindən qəbul еdilməsinin
(qlоbаllаşmа idеоlоgiyаsı dа
məhz bu məqsədi güdür) çох təhlükəli оlduğunu sübut еtməyə
еhtiyаc yохdur,
İnformasiya artıqlığı, informasiya ilə həddindən çox yüklənmə
insanlarda stressin,
“informasiya yorğunluğu sindromu”nun (Devid Lyuis) yaranmasına
gətirib çıxarır.
Bu gün çoxları informasiyaya, xüsusən də qeyri-mötəbər və ya
həddindən artıq infor-
masiya axınlarına qarşı çıxır. Məlum olduğu kimi, informasiya
bolluğunun yaratdığı
belə problemlərin təhlili ilə yeni elm sahəsi olan informasiya
ekologiyası məşğul olur.
İnformasiya ekologiyası insanın informasiya mühiti ilə
qarşılıqlı əlaqələrini öyrənir.
Cəmiyyətin gələcək inkişaf problemlərini, habelə kommunikasiya
texnologiyaları-
nın cəmiyyətin üzvlərinin həyat və fəaliyyətinə təsirinin
güclənməsi mütəxəssisin pe-
şə hazırlığına, peşəkarlığına yeni bir komponenti-"informasiya
mədəniyyəti"ni əlavə
edir. Cəmiyyətin informasiya potensialı informasiya
mədəniyyətinin səviyyəsi ilə
şərtlənir, çünki istənilən texniki yeniliklərin sosial
səmərəliliyi onların cəmiyyətin
mədəni mühiti ilə üzvi şəkildə əlaqələndirilməsindən asılıdır.
Bundan başqa, informa-
siya mədəniyyəti qloballaşma proseslərinin mühüm tərkib
hissəsidir. Müasir cəmiy-
yətdə informasiya bəşəriyyətin kollektiv əməyinin məhsuluna,
onun qloballaşmasının
məhsuluna çevrilmişdir və şəxsiyyətin informasiya mədəniyyətini
nəzərə almadan
qloballaşmanın nəticələri-ni qiymətləndirmək mümkün deyil.
Şəxsiyyətin informasi-
ya mədəniyyəti uğurlu peşə və qeyri-peşə fəaliyyətinin, həmçinin
şəxsiyyətin infor-
masiya cəmiyyətində sosial təhlükəsizliyinin ən əhəmiyyətli
amilidir.
İnformasiya mədəniyyəti üzrə tədqiqatlar müxtəlif elmlərin
nümayəndələri tərəfin-
dən aparılır ki, bunun da nəticəsində "informasiya mədəniyyəti"
anlayışının əsaslandı-
rılmasına diametral əks (texnokratik və humanitar) yanaşmalar
mövcuddur. Başqa
sözlə, informasiyanın rolunu tədqiqatçıların əksəriyyəti konkret
elmin mövqelərindən
təhlil edirlər ki, bu da problemin öyrənilməsi üçün metodoloji
bazanı yaratsa da, "in-
formasiya mədəniyyəti" fenomenin özünün mahiyyətini bir qədər
daraldır.
N.İ.Gendina “şəxsiyyətin informasiya mədəniyyəti” anlayışına
“informasiya dün-
yagörüşü və həm ənənəvi, həm də yeni informasiya
texnologiyalarından istifadə et-
məklə fərdi informasiya tələbatının optimal ödənilməsi üzrə
məqsədyönlü müstəqil
fəaliyyəti təmin edən bilik və bacarıqlar sisteminin məcmusu”
kimi tərif verir[1, s.
76]. E.P.Semenyuk informasiya mədəniyyətini mədəniyyətin
cəmiyyətdə cərəyan
edən bütün informasiya proseslərinin və mövcud informasiya
münasibətlərinin səviy-
yəsini xarakterizə edən informasiya elementi kimi şərh edir [5,
s. 4]. L.V.Nesterova
yazır: “İnformasiya mədəniyyəti bütün tarixi dövrlərə və
sivilizasiyalar, insan fəaliy-
yətinin bütün sahələri və fərdin bütün inkişaf mərhələləri üçün
səciyyəvi olan mürək-
kəb sosial hadisədir [4, s. 42].
Deyilənləri ümumiləşdirərək, “informasiya mədəniyyəti”ni
cəmiyyətin sərənca-
mında olan informasiya resurslarından və informasiya
kommunikasiyası vasitələrin-
dən səmərəli istifadə etmək, habelə bu məqsədlərlə
informasiyalaşdırma vasitələri və
informasiya texnologiyalarınının sahəsində əldə edilən qabaqcıl
nailiyyətləri tətbiq et-
mək qabiliyyəti kimi başa düşmək olar.
Müasir anlamda şəxsiyyətin informasiya mədəniyyəti-insanın ümumi
mədəniyyəti-
ni təşkil edən elementlərdən biri; informasiya dünyagörüşünün
məcmusu və ənənəvi,
həm də yeni informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə
fərdi informasiya tələ-
-
6
batlarının optimal təmin olunması üçün müstəqil məqsədyönlü
fəaliyyəti təmin edən
bilik və baca-rıqlar sistemidir.
İnformasiya mədəniyyəti insanın sosial təbiəti ilə ayrılmaz
bağlıdır. O, insanın rən-
garəng yaradıcı qabiliyyətlərinin məhsulu olmaqla texniki
qurğulardan (telefondan
başlayıb kompüter və kompüter şəbəkələrinə qədər) istifadə etmək
vərdişlərində;öz
fəaliyyətində çoxsaylı proqram məhsullarından ibarət olan
informasiya texnologiyala-
rından səmərəli istifadə etmək qabiliyyətində; müxtəlif
mənbələrdən (həm dövri mət-
buatdan, həm də elektron kommunikasiyalarından) informasiya əldə
etmək, onu aydın
şəkildə təqdim etmək və səmərəli istifadə etmək bacarığında;
informasiyanı təhlil et-
mək baçarığında; müxtəlif informasiya ilə iş aparmaq
bacarığında, habelə özünün gə-
ləcək peşə fəaliyyəti sahəsində informasiya axınlarının və
informasiya təminatının
spesifikliyi haqqında biliklərdə, bu əsasda keyfiyyətcə yeni
informasiyanın yaradıl-
masında və ondan praktiki is-tifadə edilməsində, biz sözlə,
informasiya ilə işin bütün
mümkün növlərində təzahür edir.
Müasir cəmiyyətin informasiya mədəniyyətinin əsas inkişaf
amilləri arasında in-
sanların intellektual inkişaf səviyyəsini, maddi və mənəvi
tələbatlarını xarakterizə
edən təhsil sistemini, insanların onlara lazım olan
informasiyanı əldə etmək, ötürmək
və istifadə etmək, eləcə də bu və ya digər informasiya
kommunikasiyalarını operativ
şəkildə həyata keçirmək imkanlarını şərtləndirən infrastrukturu;
insanlara informasi-
yaya çıxış üçün hüquqi təminat verən, habelə alternativ
informasiya mənbələrindən
istifadə etmək üçün şərait yaradan demokratikləşməni qeyd etmək
lazımdır. Başqa
sözlə, cəmiyyətin informasiya mədəniyyəti inkişaf səviyyəsinin
inteqral göstəricisidir.
Qeyd olunduğu kimi, cəmiyyətin informasiya mədəniyyətinin
səviyyəsinə təsir
edən amillərdən biri təhsil sisteminin vəziyyətidir. Təhsil
insan və cəmiyyətin infor-
masiya mədəniyyətinin inkişafında həlledici rol oynayır. Müasir
təhsil sistemi mə-
nimsənilmiş informasiyanın yaradıcı qavranılmasını və onun
keyfiyyətcə yeni biliyə
transformasiyasını; təhsilin fundamentallığını; təhsilin mənəvi
və əxlaqi funksiyaları-
nı; şəxsiyyətin öz inkişaf imkanlarının genişləndirilməsini;
təhsilin tətbiqi aspektini,
yəni proqramların bazar münasibətlərinə yönəlişliyi ilə təhsilin
etik yönəlişli element-
ləri arasında balansı tə-min etməlidir.
İnformasiya dövründə Аzərbаycаnın mаrаqlаrının təmin еdilməsinin
ən mühüm
vаsitəsi dünyа virtuаl məkаnındа özümüzə mümkün qədər çох yеr
аlmаqdır. Bu, öl-
kəmizin nüfuzunu şərtləndirən çох mühüm bir аmildir. Təəssüf ki,
Аzərbаycаnın
dünyа infоrmаsiyа məkаnındа yеri çох аşаğı səviyyədə
qаlmаqdаdır. Yеni tехnоlоgi-
yаlаrın yаyılmаsı yоlundа çохlu subyеktiv və оbyеktiv mаnеələr
vаr. Əsаs mаnеə
təhsil və rifаhdır: аydındır ki, sаvаdsız аdаm yеni
tехnоlоgiyаlаrı istifаdə еdə, yохsul
cəmiyyət isə sаvаdlı аdаmı tutub sахlаyа bilməz. Virtuаl dövlətə
səmərəli fəаliyyət
göstərmək üçün zəruri оlаrаq ən yеni infоrmаsiya və bаşqа
tехnоlоgiyаlаrı mənimsə-
miş yüksək iхtisаslı mütəхəssislər lаzımdır. Buna görə də
ölkəmizin təhsil paradiqma-
sı da dəyişmişdir. "Azərbaycan Respublikasında informasiya
cəmiyyətinin inkişafına
dair 2014-2020-ci illər üçün Milli Strategiya”da göstərildiyi
kimi, bu paradiqmanın
mehem tərkib elementlərindən birini “fasiləsiz təhsil” ideyası
təşkil edir. Bu ideyanı
reallaşdırmaq üçün həyata keçiriləcək tədbirlər sırasında milli
təhsil şəbəkəsinin inki-
şaf etdirilməsi, təhsilin resurs mərkəzinin və təhsil prosesini
dəstəkləyən elektron təd-
-
7
ris vasitələrinin inkişaf etdirilməsi; bütün təhsil pillələri
üçün informatikanın tədrisi-
nin keyfiyyətinin artırılması və dərs vəsaitləri-nin texnoloji
inkişafa uyğun müasirləş-
dirilməsi; mərkəzləşdirilmiş virtual tədris platformasının
yaradılması və təhsilin idarə
olunması sisteminin inkişaf etdirilməsi; təhsildə İKT-nin
səmərəli istifadəsinin təşkili;
İKT-nin tətbiqi ilə yeni təhsil modellərinin, o cümlədən distant
təhsilin həyata ke-
çirilməsi; vahid milli təhsil portalının fəaliyyətinin
genişləndirilməsi və elektron re-
surslarla zənginləşdirilməsi; İKT sahəsində fasiləsiz
professional hazırlıq sisteminin
təkmilləşdirilməsi göstərilir.
İnformasiya mədəniyyətinin formalaşdırılması üçün təhsil
müəssisələrinin tədris
prosesinə “Şəxsiyyətin informasiya mədəniyyətinin əsasları”
kursunun daxil etdiril-
məsini də məqsədə müvafiq hesab edirik.
İnformasiya mədəniyyətinin formalaşdırılması istiqamətində daha
bir addım, zən-
nimizcə, mədəni, o cümlədən media sahəsində ekspert qrupunun
yaradılmasıdır. Bu
qrup çərçivəsində, mediyaya keyfiyyətsiz məhsulların
buraxılmasına yol verilməməsi
üçün mədəni məhsulun peşəkar səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin
aydın meyarları
işlənib hazırlanmalıdır. Bir şeyi dərk etmək lazımdır-millətin
mədəni sağlamlığı, nə
az, nə çox, milli təhlükəsizlik məsələsidir.
Bütün bu tədbirlərin həyata keçirilməsi müasir təhsil sistemində
mövcud olan əsas
ziddiyyəti-müasir dünyada biliklərin durmadan artması ilə
insanın təlim dövründə on-
ları mənimsəmək imkanlarının məhdudluğu arasındalkı ziddiyyəti
aradan qaldırmalı-
dır.
QAYNAQLAR
1. Гендина Г.И.Концепция формирования информационной культуры
лич-ности опыт разработки и реализации//Открытое образование. 2005.
№6.
2. Грушевицкая Т.Г., Садохин А.П.Культурология. M., 2010. 3.
Моль А.Социодинамика культуры-M. 1973. 4. Нестерова Л.В
Формирование информационной культуры будущих инже-
неров лесного комплекса. Дис.... канд. пед. наук : 13. 00. 08 :
Брянск, 2002. 227 c.
5. Семенюк Э.ПИнформационная культура общества и прогресс
информА-тики // НТИ Сер. 1. 1994 №1. с 2-7.
6. Стоуньер Т. Информационное богатство:профиль
постиндустриальной эконо-мики//Новая технократическая волна на
Западе. Под ред. П. С. Гуревича.
М. : Про-гресс, 1986.
7. А. Торкунов «Наши университеты», Российская газета, 02, 06,
2006. 8. Федотова, Н. Н. Кризис идентичности в условиях
глобализации// Человек :
Иллюстрированный научно-популярный журнал.-11/2003.-N6.-с.
50-58.
http://liber.onu.edu.ua/opacunicode/index.php?url=/auteurs/view/61038/source:default
-
8
Müslüm NƏZƏROV
İnfiormasiya mədəniyyətinin formalaşdırılması informasiya
cəmiyyətinin
tələbidir
Xülasə
Məqalədə informasiya tехnоlоgiyаlarının sürətli inkişаfı mədəni
təkamülün temp-
ləri, mədəniyyətin sоsiоdinаmikаsı müstəvisində araşdırılır, bu
prosesin ziddiyyətləri
üzə çıxarılır vəmütəxəssisin peşə hazırlığına, peşəkarlığına
yeni bir komponentin-"in-
for-masiya mədəniyyəti"nin əlavə edilməli olduğu
əsaslandırırlır, bu istiqamətdə təh-
silin və dövlətin üəzrinə düşən vəzifələr göstərilir.
Муслим НАЗАРОВ
Формирование информационной культуры-требование
информационного общества
Резюме
В статье бурное развитие информационных технологий изучается в
плоскос-
ти темпов культурной эволюции, социодинамики культуры,
выявляются проти-
воречия этого процесса противоречия и обосновывается мысль о
необходимос-
ти внесения в профессиональную подготовку специалиста, его,
профессиона-
лизм нового компонента-информационной культуры, излагаются
задачи, возла-
гающиеся в этом направлении на образование и государство.
Muslim NAZAROV
The formation of information culture-the requirement of the
information society
Summary
The article rapid development of information technologies is
studied in the plane
of the pace of cultural evolution, the socio-dynamics of
culture, reveals the contradic-
tions of this process of contradiction and proves the need to
make any training specia-
list, and the professionalism of the new component-information
culture, sets out the
tasks, allotting in this direction to education and the
state.
-
9
BAKI AVRASİYA UNİVERSİTETİ
“Sivilizasiya” jurnalı 2016. №2
----------------------------------
Piri AXUNDOV
AMEA Fəlsəfə və Hüquq
İnstitutunun dissertantı
DÜNYA DİNLƏRİNDƏ İSLAHATÇILIQ MEYİLLƏRİ-
İUDAİZM ƏNƏNƏSİ
Açar sözlər: İudaizm, Tövrat, islahatçılıq, dində yenilənmə
Ключевые слова: İudaism, Псалтирь, реформирование, обновление
религии
Keywords: İudaism, Psalms, reformation, updating in religion
Tarixin axışı ilə dəyişən sosial-mədəni şərtlərə və insanın
dəyişən və inkişaf edən
hisslərində dinin rolunun necə olmasının lazım gəldiyi məsələsi
monoteist dinlərdən
politeist ənənələrə, həmçinin İslam, Xristianlıq və İudaizmdən
şərq dinlərinə qədər
demək olar ki, bütün etiqad sistemlərinin məşğul olduğu önəmli
problemlərdən birini
təşkil etmişdir. Zamanın axışına paralel olaraq dəyişən şəraitin
insanların həyatına
göstərdiyi təsirlərə qarşı dinin hansı mövqedə duracağı
ilahiyyatçıların və alimlərin
ən çox araşdırdıqları məsələlərin başında gəlir.
Fransız sözü olan “reform” və ərəb mənşəli “islahat” sözü çox
vaxt bir-birinin si-
nonimi kimi istifadə olunur. Hər iki anlayış “yenidən şəkil
vermək” və yaxud “dəyiş-
dirmək yolu ilə köhnələn və yaxud yetərsiz hala gələn sistemi,
qurumu təmir etmək,
düzəltmək, inkişaf etdirmək” mənalarını əhatə edir. Hər iki
mənada ümumi olan digər
əsas cəhət isə yaxşılaşdırmaq və düzəltmək mənasında bir növ
özəyə və orijinə qayıt-
maq, bəzən isə özəyi və orijinalı qorumaq cəhətidir. Bu vurğu
eyni zamanda reform
və islahat fəaliyyətini inqilabdan fərqləndirən faktordur. Buna
görə, “islahat” ilə
müəyyən kənara çıxma və ya deviasiya sonrasında aparılan
düzəltmə təşəbbüsləri,
“yenilənmə” ilə yeni şərtlər qarşısında axtarılan yeniləmə
cəhdləri və buna bağlı ola-
raq müəyyən tənzimləmələr nəzərdə tutulur.
Yəhudi ənənəsində də ən yaxşı bilinən və özünü bu isimlə
adlandıran yenilənmə
hərəkatı müasirləşmə nəticəsində ortaya çıxmış olmaqla birlikdə,
yenilənmə çərçivə-
sində ortaya çıxan proses kimi qəbul edilən yəhudi cərəyanların
varlığı müasirləşmə
öncəsinə uzanmaqdadır. Yenə yəhudi ənənəsində də yenilənmə
xarakterli hərəkatlara
və buna bağlı olaraq ortaya çıxan proseslərə uzun müddət
müqavimət göstərilmiş,
müasir yəhudilikdə isə kökləri müasirləşmədən əvvələ dayanan bu
proseslər yahudili-
yin əsas cərəyanına müəyyən qədər inteqrasiya olmuşdur. Müasir
yəhudi yenilənmə
cərəyanları isə, ortodoks yəhudilerin gözündə, eyni zamanda
müasir İsrail dövlətində
hələ legitimlik əldə etməməsinə baxmayaraq, xüsusilə Şimali
Amerikada və bəzi Qər-
bi Avropa ölkələrində yenilikçi yəhudilik özünü ən güclü yəhudi
məzhəbi olaraq qə-
bul etdirmişdir. Bu səbəbdən İslam aləmində “yenilənmə”
kəliməsinə yüklənən mənfi
-
10
məna, yəhudiliyin keçirdiyi proses və yenilənmə hərəkatlarının
aldığı forma etibarilə,
yəhudi dünyası üçün çox da keçərli olmadığını qeyd etmək
lazımdır.
Bu hərəkatlara ayrı-ayrı nəzər yetirmək lazım gələrsə, 4000 ilə
yaxın keçmişə ma-
lik olan yəhudi ənənəsində, məzhəblərə bölünmələrə səbəb olacaq
şəkildə ortaya çı-
xan və təsirləri hələ də davam edən müxtəlif yenilənmə
proseslərinin yanında, geniş
miqyaslı islahat təşəbbüslərindən də bəhs etmək mümkündür.
Yəhudiliyin birinci
mərhələsi olaraq qəbul edilən İsrail oğulları tarixində diqqət
çəkən iki islahat təcrübə-
si yaşanmışdır. Bunlardan birincisi, cənubdakı Yehuda Krallığına
31 il hökmranlıq
edən Yoşiyanın, şimaldakı İsrail Krallığının Assuriyalılar
tərəfindən yıxılmasından və
sələflərindən Kral Hizkiyanın buna bənzər islahat təşəbbüsündən
tam bir əsr sonra,
İsrail dinini və ibadətini mərkəziləşdirmək məqsədilə başlatdığı
Tövrata və monoteiz-
mə qayıdış hərəkatıdır (b.e.ə. 620). Kral Yoşiya uzun müddətdir
ortadan qeyb olan
Musanın “Şəriət Kitabı”nın tapılması ilə birlikdə, bu kitabın
əmr etdiyi monoteist və
mərkəzi ibadət vurğusundan hərəkətlə, mövcud politeist nizama
qarşı mübarizəyə
başlamış və Tövrat monoteizminə qayıdış hərəkatını başlatmışdır.
Bu kontekstdə,
Tanrı ilə Musa rəhbərliyindəki İsrail oğulları arasında Sinada
əldə edilən razılığa əsa-
sən mövcud yehuda xalqı adına Toşiya, Tanrı ilə yeni bir “əhd”
bağlamış, Qudüsdəki
Süleyman məbədini bütlərdən və bütpərəst din adamlarından
təmizləmiş, məbədin xa-
ricindəki müxtəlif ibadət yerlərini dağıtmış və paqan-politeist
ünsürləri özündə cəm-
ləşdirən ibadət formaları qadağan edilmişdir. İsrail oğulları
tarixindəki ikinci əhəmiy-
yətli islahat sınağı isə, Babilin farsların hakimiyyətinə
keçməsilə birlikdə, yarım əsr-
lik Babil sürgününün (b.e.ə. 586-538) başa çatması və
yəhudilərin Fələstinə qayıtması
ilə başlamışdır. Fars hakimiyyətinin icazəsi ilə Fələstinə
qayıdan ilk qrup tərəfindən
Süleyman məbədi yenidən tikilərək (b.e.ə. 515) istifadəyə
verilmişdir. Bu proses
Fələstinə qayıdan ikinci yəhudi qrupda yer alan yazıçı, din
alimi Ezra və siyasi lider
Nehemya tərəfindən həyata keçirilmişdir (b.e.ə. 444-420).
Xüsusilə, Ezra, yəhudiləri
Tövratın əmrləri ətrafında yenidən birləşdirmə məqsədilə
Tövratın ihyası (can-
landırılması) və standartlaşdırılması mahiyyətindəki prosesin
liderliyini həyata ke-
çirmişdir. Bu ikinci islahat təcrübəsi, ilkindən fərqli olaraq
uğurlu sınaq olub, bu çev-
rilmə ilə birlikdə yəhudi qövmü və yıhudi dini, mərkəzində
Süleyman məbədi və
Tövratın yer aldığı, habelə din adamları ilə din alimlərinin
hökmranlığı ətrafında for-
malaşan tamamilə monoteist cəmiyyət və din olma mahiyyətinə
qovuşmuşdur. [1, s.
211] Əslində bu iki islahat cəhdini yəhudi gövmünü monoteist
cəmiyyət halına gətir-
mək üçün aparılan bir növ ölüm-dirim mübarizəsinə qarşılıq
gələn, bu səbəblə forma-
dan çox, özünə qayıdış məqsədi daşıyan münfərid təşəbbüslər kimi
görmək lazımdır.
Cox qədim dövrlərə dayanan qarayilik hərəkatının məzhəb kimi
formalaşması pro-
sesinə başlamasının VIII əsrdə Babildə yaşayan yəhudi din xadimi
Annan ben David
ilə başladığı və bunun da bir müddət sonra, Rəbbani cərəyana
qarşı qiyam forması al-
dığı qəbul edilməkdədir. [6, s. 196-206] Annanın Şifahi Tövratı
və Rəbbani avtorita-
rizmi rədd etmə formasında başlayan qiyamı, əsas etibarilə icma
liderliyi məsələsində
Annan ilə digər yəhudi din xadimləri arasında ortaya çıxan
daxili münaqişəyə dayan-
dırılsa da, “Tövrata qayıdış” formasındakı bu hərəkatın qısa
müddətdə önəmli və güc-
lü məzhəb kimi formalaşması və müasir dövrə qədər davam etməsi
Annanın öz teolo-
giyasını yaradarkən, qədim dövrlərdən mövcud olan Tövrat
mərkəzli anlayışlara söy-
-
11
kəndiyi və eyni zamanda Rəbbani hökmranlıqdan narahat olan
insanların dəstəyini al-
dığı fikrini gücləndirməkdədir. [6, s. 203-204] Əvvəllər Annana
nisbətlə “annançılıq”
olaraq adlandırılan hərəkat, inkişaf və dəyişməyə başladığı IX
əsrin ortalarında “Qa-
rayilik” adını almışdır.
Qudüsün Səlib yürüşlərində işğal edilməsi zamanı qətliamlardan
canlarını qurtaran
bu məzhəbin nümayəndələri Misir, Anadolu və Kırım yarımadasına
qaçaraq burada
öz varlıqlarını davam etdirmiş, bunların bir hissəsi sonralar
İstanbula və Şərqi Avro-
paya göç etmişlər. Qaray anlayışında Tövratın mealı və təfsiri
mühüm və vacib hesab
edilməkdə, müəyyən bir təbəqə tərəfindən hərfi mənadan
uzaqlaşdırılacaq şəkildə or-
taya qoyulan və vəhy məhsulu, başqa bir ifadə ilə mübaliğəsiz
hakim səviyyəsinə
yüksəldilən Rəbbani şərh ənənəsi qəbul edilməmişdir. Bunun
əvəzinə qaray alimləri
bütün fərqlilikləri ilə birlikdə fərdi, rasional, müqəddəs
kitabın hərfi mənasına sadiq
qalan və hamıya açıq şərh anlayışını müdafiə etmişlər.
Beləliklə, qarayilik, praktikada
bəzən Rəbbani yəhudilikdən daha qəti qaydalara malik olsa da,
rabbilərin formalaş-
dırdığı dini elitizmə qarşı həm gender, həm də din adamı-sıravi
yahudi ayrılığı cəhət-
dən bərabərliyi və fikir azadlığını müdafiə edən xüsusiyyətləri
əhatə etməkdədir. Qa-
raylar müasir dövrdə yəhudi aləmində istər kəmiyyət, istərsə də
nüfuz baxımından az-
lıqda olsalar da, orta əsrlərdə bəzi dövrlərdə qaray
yəhudilərinin ümumi yəhudi əhali-
yə nisbəti 40 %-ə qədər yüksək göstəricilərə çatmış, [5]
xüsusilə Tövratın təbliği və
İvrit dilinin elm dili kimi qorunmasında və yəhudiliyin
yayılmasında qaray alimləri
əhəmiyyətli rol oynamışlar. [6, s. 145]
Yəhudi tarixindəki digər bir yenilənmə prosesi də yenə Rəbbani
yəhudiliyinə qarşı
çıxan hasidilikdir. Yəhudilik adına, Rabbaniliyin təmsil etdiyi
din adamı və dini təhsil
mərkəzli elit bir qruplaşma əvəzinə, bütün fərdlərin və gündəlik
həyat şəraitini diqqət
mərkəzində saxlayan populist-mistik anlayış ətrafında formalaşan
hasidilik, bu cəhəti
ilə həm dini, həm də sosioloji-psixoloji dinamiklərə malik olan
bir yenilənmə hərəka-
tıdır. Qarayilik misalında qeyd etdiyimiz kimi, mistik dindarlıq
mənasında hasidiliyin
kökləri antik çağa, hətta daha da əvvələ dayanmaqla birlikdə,
müasir dövrdə də müs-
təqil cərəyan kimi XVIII əsrin ortalarında Polşa yəhudi icmasına
mənsub Baal Şem-
Tov ləqəbli, həqiqi adı isə Yisrael ben Eliezer olan bir yahudi
ətrafında yenidən inki-
şaf etmişdir. “Yaxşı ad-san ustası” mənasına gələn bu ləqəb,
yəhudi mistik ənənəsin-
də Tanrının müqəddəs adı ilə bəzi möcüzələr sərgiləyən şəxslər
üçün istifadə edilmiş-
dir. Dini coşğu, xarizmatik dini lider və güclü daxili bağlılıq
kimi ünsürlərə söykənən
bu cərəyan adını Baal Şem-Tov tərəfdarlarının özləri üçün
işlətdikləri və “dindar”
mənasına gələn İbrani dilində “hasid” sözündən almışdır. Bu
hərəkatın ilk başda Ru-
siyanın cənubunda yerləşən (bu günkü Ukrayna və Polşa) dağınıq
və Rabbani elm
mərkəzindən uzaqda kompakt olaraq yaşayan yəhudi icması arasında
ortaya çıxması,
qısa müddətdə bütün Şərqi Avropa yahudiləri arasında yayılması,
Rabbaniliyin qalası
olaraq bilinən Litva xaric, bu ərazilərdəki yəhudilərin
əksəriyyətinin məzhəbi halına
gəlməsində bəzi sosial-iqtisadi və dini amillər mühüm rol
oynamışdır. Həmişə möv-
cud olan bu çətinliklərin yanında XVII əsrin ikinci yarısında
Sabatay Sevinin qurtarı-
cı Mesih iddiası ilə ortaya çıxması ilə artan qurtuluş
gözləntiləri Sevinin dinini dəyiş-
dirməsi nəticəsində hüsranla nəticələnmiş və sonrakı dövrlərdə
Rəbbani yəhudiliyin
dogmatik-rəsmi təşkilatlanması daxilində istəklərinə çata
bilməmişlər. [3, s. 86-142]
-
12
Maddi və mənəvi cəhətdən ümidsizlik dövründən sonra ortaya çıxan
bu hərəkatın ən
əsas xüsusiyyəti, Rəbbani yəhudiliyin irəli sürdüyü dini təlim
və fikirlərə söykənən
dini inzibatçılıqdan çox, təməlindəki mistik anlayışa paralel
olaraq dua, təfəkkür və
səmimiyyət mərkəzli dini hissləri əsas götürməsi, xalis Tövrat
çalışmasından çox,
fərdlərin gündəlik fəaliyyətinə müqəddəslik yükləmək surətilə
qurtuluşu müəyyən za-
man və zəminin fövqündə, yəhudi həyatının bütününə yayması, bu
şəkildə hər bir yə-
hudi fərdi yahudiliyin mərkəzində yer alan qurtuluş fikrinin və
prosesinin başlıca sub-
yekti olaraq qəbul etməsidir. Hasidilik hərəkatı, bu formada,
yoxsul və savadsız yəhu-
diləri qucaqlayan eqalitar yəhudilik anlayışı ortaya qoymaq
surətilə, xüsusilə ilk ola-
raq formalaşdığı dövrdə psixoloji-mistik yenilənmə funksiyasını
həyata keçirmişdir.
Əvvəllər Rəbbani yəhudi alimlərinin ciddi etirazına səbəb olan
və uzun müddət tərəf-
darları ilə əlaqələrin qadağan edildiyi bu hərəkat, müasir
dövrdə bir neçə qrupa bölün-
müş olaraq həm İsraildə, həm də yəhudi diasporunda ənənəvi
ortodoksal yəhudi ic-
maları ilə bərabər ən dindar yəhudi məzhəbinə uyğun gələn
“ulrta-ortodoksal yəhudi-
lik” olaraq adlandırılırlar.
Yəhudi tarixindəki ən yeni reform hərəkatı isə Qərbi Avropa
mərkəzli Maarifçilik
və buna müvafiq olaraq yahudilərə azadlıq və bərabər hüquqlu
vətəndaşlıq hüququ
verilməsi tələbləri nəticəsində XIX əsrin əvvəllərində
Almaniyada ortaya çıxan müa-
sir yəhudi yenilənmə hərəkatıdır. Bu proses, əvvəlki yenilənmə
meyillərində olduğu
kimi, əsas cərəyan olaraq bilinən yəhudiliyə qarşı ortaya
çıxmışdır. Lakin əsas cərə-
yanı hədəf alan hərəkat, fikirləri etibarilə, mahiyyəti əsas
alan qarayilikdən çox, for-
maya istiqamətlənən hasidiliklə oxşarlıq göstərməkdədir. Belə
ki, təklif etdikləri re-
septlər bir-birindən fərqli olsa da, yəhudi yenilənmə hərəkatı,
hasidilik kimi, mövcud
konjonktura bağlı olaraq cəmiyyətin ehtiyaclarına cavab verə
bilməyən ənənəvi (Rəb-
bani/Ortodoksal) yəhudiliyə “alternativ” baxış tərzi kimi
formalaşmışdır. Yəni, bu hə-
rəkatın ortaya çıxmasını hazırlayan praktik səbəp, müasir dövrün
tələblərinə cavab
verə bilməyən və stabil hala gələn ənənəvi yəhudiliyə alternativ
olaraq yəhudi dinini
dövrün tələblərinə cavab verən və xüsusilə yəhudi dinindən və
cəmiyyətindən uşaq-
laşmağa üz tutan yahudilər üçün təkrar cəzbedici hala gətirmək
ehtiyacı olmuşdur. Bu
istiqamətdə əvvəlcə alman yahidi icmasının varlıqlı və nüfuzlu
nümayəndələri nəz-
dində praktik səviyyədə, sonra isə din adamı və alimləri
tərəfindən nəzəri səviyyədə
bəzi köklü dəyişiklik və yeniliklər həyata keçirilmişdir.
Mahiyyət və forma etibarilə,
yahudiliyin Protestant Xristianlığa və sinaqoqun kilsəyə
bənzədildiyi bu dəyişikliklə-
rin başında ibadətin qısaldılması və reqlamentləşdirmə yolu ilə
kişilərlə birlikdə qa-
dınların da iştirakı ilə, xor şəklində və orqun müşayiəti ilə
icra edilməsi, ibadət zama-
nı qadınların da başa düşəcəyi şəkildə, İvrit dili əvəzinə rəsmi
dilə (alman dili) üstün-
lük verilməsi, dini mərasimlərdə ilk dəfə iştirak edən həm kişi,
həm də uşaqları üçün
mərasimlərin keçirilməsi kimi yeniliklər yer almaqdadır. XIX
əsrin ortalarında isə yə-
hudi dininin müasir elmi-nəzəri metodların köməyi ilə tədqiq
edilməsini istəyən və
müasir yəhudi araşdırmalarının lokomotivini təşkil edən daha
radikal baxış tərzinə
malik liberal rəbbilər tərəfindən bir sıra nəzəri tənzimləmələr
və yeniliklər həyata ke-
çirilmişdir. Bu istiqamətdə mənimsənən ağılcılıq, universallıq
və müasirləşmə kimi
prinsiplərdən və yəhudiliyin universal din olduğu
nöqteyi-nəzərindən hərəkətlə, Tal-
mudun hakim mənbə olma xüsusiyyəti rədd edilmiş; yəhudiliyin ən
açıq xüsusiyyət-
-
13
lərindən olan sünnənin və Şabat qaydalarının böyük bir
hissəsinin tərk edilməsi istən-
miş; yəhudi teologiyasının mərkəzində yer alan seçilmişlik,
vəhyin dəyişməzliyi və
qurtarıcı Mesih fikri ilə müqəddəs torpaqlara qayıdış və
Süleyman Məbədinin yeni-
dən tikilməsinə yönələn fikirlərin və qadınlara qarşı və digər
millətlərə qarşı ayrılıkçı
və mənfi ifadələrin dua kitablarından çıxarılması təklif
edilmiş, bu istiqamətdə yeni
dua kitabları hazırlanmışdır. Bu prosesdə yəhudilik bir həyat
tərzi kimi yox, inama
dayanan özəyi eyni qalmaqla, rituel səviyyəsi dəyişərək inkişaf
edən dinamik və eyni
zamanda universal-etik missiyaya malik bir din, daha düzgün
ifadə ilə bir inam siste-
mi olaraq tərif edilmişdir. Almaniyada ortaya çıxıb, başda
İngiltərə olmaq üzrə, digər
Avropa ölkələrinə və Şimali Amerikaya yayılan yəhudi yenilənmə
hərəkatı, əsasən
ABŞ-da, günümüzdə də keçərli olduğu kimi, xüsusilə güclü
təşkilatlanma səviyyəsi
ilə qısa müddətdə ən nüfuzlu və ən büyük yəhudi icması mövqeyinə
yüksəlmişdir.
Buna paralel olaraq XX əsrin əvvəllərində konsensus tərəfdarı
kimi yenilikçi yəhudi
liderlər onların icmasının bütün Amerika yahudilərini əhatə
edəcəyini, hətta bir qədər
də irəli gedərək gələcəkdə Amerikanın ən böyük dini olacağını
ümid edirdilər.
Bütün bu misallara baxaraq yəhudilik və yenilənmə məsələsi ilə
bağlı olaraq diq-
qəti cəlb edən önəmli xüsusun, digər dinlərdə və ənənələrdə
olduğu kimi, əsasən yə-
hudi ənənəsindəki yenilənmə hərəkatlarının fundamentində də bir
növ özəyə qayıdış
anlayışının mövcud olmasıdır. Xüsusilə yuxarıda bəhs edilən ilk
iki islahat təşəbbüsü
ilə qarayilik hərəkatını bu çərçivədə dəyərləndirmək düzgün
olacaqdır. Bu nöqtədə
Hasidilik hərəkatını planlı bir yenilənmə təşəbbüsündən çox,
müəyyən şəraitin forma-
laşdırdığı kütləvi axtarış, bir növ qiyam və ictimai reaksiya və
ya meyil olaraq dəyər-
ləndirmək mümkündür. Lakin əsasən müasir yəhudi yenilənmə
hərəkatından bəhs
ediləndə, digər yenilənmə hərəkatlarından fərqli olaraq bu
hərəkatın mərkəzində, keç-
mişdə var olan orijinala və ya “ilk mərhələyə qayıdış” fikrindən
çox, özəyə bağlı qal-
maq şərti ilə tərəqqi etmək istəyi yer almaqdadır. Bu mənada
müasir yəhudi yenilən-
mə hərəkatı, Xristian yenilənmə hərəkatından və eyni zamanda
İsrail oğulları tarixin-
dəki islahat təşəbbüslərindən fərqli olaraq, dini
saflaşdırmaqdan çox, zamanın ehti-
yacları istiqamətində “yeniləmə” məqsədilə hərəkət etmiş; eyni
zamanda bu yenilən-
məyi bir dəfə həyata keçirilən fəaliyyət kimi deyil, yəhudiliyin
fundamentində yer
alan və başdan bəri mövcud olan sabit prinsip olaraq qeyd
etmişdir. Başqa bir ifadə
ilə burada nəzərdə tutulan yenilənmə, müəyyən deviasiya
prosesinin ardından dövriy-
yəyə daxil edilən “orijinə qayıdış” (saflaşdırma) təşəbbüsündən
çox, təbii prosesə qar-
şılıq gələn “əsil olanı qorumaq” prinsipi ətrafında ortaya
qoyulmuşdur. Beləliklə, yə-
hudi yenilənmə hərəkatına bağlı olaraq ortaya çıxan yenilikçi
yəhudilik meyilləri,
Protestantlıqda olduğu kimi özünü yenilənmiş olaraq göstərməmiş;
əksinə, yenilən-
məni yəhudi ənənəsinin əsasında duran və həmişə mövcud olan
xüsusiyyət kimi qəbul
etmişlər. Bu mənada yenilikçi yəhudik başa çatmış bir hərəkatdan
çox, davam edən
proses olaraq başa düşülməlidir. Lakin yenilənmənin bu formada
zamanın tələblərinə
bağlı olaraq inkişaf edən, hüdudları olmayan, yəni qeyri-müəyyən
proses olaraq gör-
mək, yenilikçi yəhudiliyin həmişə tərəqqiyə nail olan cərəyan
olmadığı mənasına gəl-
məkdədir. Xüsusilə Amerikan İslahatçı yəhudiliyinin timsalında
gördüyümüz kimi,
bəzən bir nəsil tərəfindən tərk edilən prinsiplər, dəyişən
şərtlərin və yeni ehtiyacların
təsiri ilə, sonrakı nəsil tərəfindən təkrar mənimsənmişdir.
[7]
-
14
Etnik ünsürə əsaslanan din anlayışı baxımından ən diqqət çəkən
din yəhudilikdir.
Yəhudi teologiyası, İsrail oğullarını seçilmişlər olaraq
görməkdədir. Hakim anlayışa
görə “Yahudilik, mühtədi qəbul etmir”, “Seçilmişlik” fikri,
yəhudilər baxımından tan-
rısal bir vəhydir. [8] Bu cəhət, Yahudilərin tarixi inkişaf
xətti ilə də paralellik göstə-
rir. Yəhudiliyin baxış tərzinə görə Tanrı ilə insan arasında
bağlanan iki əhd olduqca
əhəmiyyətlidir. Bunlardan biri, Elohimin Nuhla bağladığı və
bütün insanları əhatə
edən universal əhddir. İkinci əhd isə İbrahim peyğəmbərlə
bağlanandır. Bu əhd yalnız
İsrail oğullarını əhatə edir. Seçilmişlik və beləliklə digər
qövmləri idarəetmə hüququ-
na malik olduqları iddialarını da bu “Qədim Əhd”də bununla
əsaslandırmaqdadırlar.
Burada, “Tanrının seçdiyi uşaqlar” mövzusu ilə qəbilə qanının
qorunması istənmək-
də, İsrailin xaricindəki qövmlərin kənarlaşdırılması
vurğulanmaqdadır. Başqa bir ifa-
də ilə yəhudilər tərəfindən seçilmişlik fikri, Tanrıdan gələn
vəhy olaraq əvvəla bilgiyə
əsaslanan zəmini bina edilməkdədir. [2, s. 26-31] Fikirlərini
tanrısal məqamdan aldıq-
ları “vəzifə” ilə legitimləşdirən irqçilər, beləliklə tətbiq
etdikləri şiddəti teoloji cəhət-
dən qanuniləşdirməyə çalışırlar. Keçmişdən gələn bu mövqeyini
davam etdirən dini
şiddət, yəhudilər və xristianlar arasında həmişə mövcud
olmuşdur. “Yəhudilərə qarşı
xristian anti-semitizmi islahat dövrlərinə qədər olduqca sürətlə
davam etmiş, hər nə
qədər M. Luter yəhudilərə qarşı şiddəti müdafiə etsə də, intibah
dövründən başlayaraq
xüsusilə fundamentalist protestant mühitdə anti-semitizm yerini
filosemitizmə
(Yahudi tərəfdarlığına) buraxmışdır... Pavlusun, yəhudiləri, İsa
və peyğəmbərlərin qa-
tili olmaqla günahlandıran sözlərində, anti-semitizmə əsas
təşkil edən bəzi yanaşma-
ları da görmək mümkündür”. [4, s. 43]
Xristianlıq və yəhudilik, tarixin müəyyən dövrlərində yenidən
formatlanmış, təkrar
vücuda gətirilmiş, dövrün şərtlərinə uyğunlaşdırılmış mətin
dinidir. Bunlar zaman
keçdikcə bəşər əli ilə yaradılmış dinlərə çevrilmişlər. Ancaq
İslam dini, bütün bu fəl-
səfi və tarixi təhrifə məruz qalmamış vəhydir. Qərbin öz
problematikası istiqamətində
əlində olan tarixi mətinlərdə istədiyi yenilənməni İslama və
Qurana tətbiq etməyə ça-
lışması, hər şeydən əvvəl mahiyyət və dəyər fərqliliklərini
nəzərə almadığını göstərir.
Bu fərqlilik, Quranın qorunmuş olmasıdır, müsəlmanlar üçün isə
imanın ayrılmaz bir
hissədidir.
QAYNAQLAR
1. Abermach D. Trauma and Abstract Monotheism: Jewish Exile and
Recovery in the Sixth Century B. C. E. // Judaism, No: 50 / 2,
2001, ss. 211-221.
2. Demirçi K. Yahudilik və vicdan azadlığı. İstanbul: Ay işığı,
2000. 3. Dinur B. “The Origins of Hasidism and Its Social and
Messianic Foundations”.
Essential Papers on Hasidism: Origins to Present, edt: Gershon
David Hundert, Nyu
York: Nyu York University Press, 1991, s. 86-142.
4. Gündüz Ş. Dinsəl Şiddət. Samsun: Etüd, 2002. 5. http://www.
karaites. org/history. html. 6. Quzğun Ş. Xəzər və Qaray türkləri:
türklərdə yahudilik və Şərqi Avropa
yahudilərinin mənşəyi məsələsi, Ankara: Alıç, 1993.
-
15
7. Meyer M. A. Response to Modernity: A History of the Reform
Movement in Judaism, Det-roit: Wayne State University Press,
1988.
8. Şəntürk R., Canatan K. “İrqçilik” maddəsi, TDV İslam
Ensiklopediyası, İstanbul, 1990.
Реформация в религии мира: иудаистические тенденции
Резюме
Будучи французское слово "реформы" и арабского происхождения
"islahat"
используется в качестве синоним друг друга в большую часть
времени. Оба
концепций привлекать смысл ", чтобы дать снова форму" или
"ремонт, обновле-
ние, расположенные прямо, развивать устаревшие и
дисквалифицирован систе-
му, организацию модификации". В еврейской традиции, которая,
имеющего
прошлое до 4000 года, были имея причиной, чтобы узнать конфессий
различ-
ных процессов обновления, крупномасштабные инициативы по
реформе. В этой
статье были исследованы причины этих процессов, которые
происходят как в
реформы и обновления формы и влияний в современных еврейского
народа.
Reformation Inclination in World's Religions: Sample of
Iudaism
Summary
Being French word “reform” and Arab origin “islahat” is used as
the synonim of
each other in most of the time. Both of conseptions involve the
meaning of “to give a
form again” or “to repair, refresh, set right, develop outdated
and disqualified system,
organization with modification”. İn Jewish tradition, which
having the past till 4000
years, there were having cause of to find out the faiths
different updating processes,
large-scale reform initiatives. İn this article the cause of
these processes which take
place in both reform and updating form, and influences to the
modern Jewish people
were investigated.
-
16
BAKI AVRASİYA UNİVERSİTETİ
“Sivilizasiya” jurnalı 2016. №2
----------------------------------
Qadir CUYA AMEA Fəlsəfə və Hüquq
İnstitutunun dissertantı
İRAN İSLAM RESPUBLİKASI MƏKTƏBLƏRİNİN DƏRS PROQRAMLARINDA ƏTRAF
MÜHİTLƏ BAĞLI
TƏLİMLƏRİN GƏNCLƏRİN EKOLOJİ ŞÜURUNA TƏSİRİ Gənc nəslin
tərbiyəsində ətraf mühitin qorunması ilə bağlı təlimlər xüsusi yer
tu-
tur. Bu təlimlərin rəsmi şəkildə həyata keçirilməsi isə çox
vacibdir. Çünki ətraf mü-hitlə bağlı təlimlər rəsmi şəkildə həyata
keçirilməsələr, yəni klassik təlim prosesində icra olunmasalar,
onlar sürətlə unudula bilər, ya da, ən azından, ciddiyə alınmazlar.
Klassik (rəsmi) təlim bu sahədə maraqlı olan şəxslərin, aid
təşkilatların və müstəqil ekolji qrupların ətraf mühitin problem və
çətinlikləri ilə bağlı fikirlərini ehtiva edir (1, s.17). Dünyanın
bir çox ölkələrində də ətraf mühitlə bağlı şagirdlər üçün rəsmi
təlim-lər, xüsusən, ictimai tədqiqatlar, mədəni araşdırmalar,
vətəndaşlıq təlimləri, ətraf mü-hitin öyrənilməsi və ya ekologiya
mövzuları proqramçıların fəal iştirakı və mövzunun qavranılma
əhəmiyyəti nəzərə alınaraq hazırlanır. Aydındır ki, bu işdə dərs
proqram-ları tərtibçilərinin rolu diqqətəlayiqdir. Çünki onlar
cəmiyyətin ətraf mühitlə bağlı olan bu günkü və sabahkı arzularını,
onlar arasındakı bağlılığı, yaranmış ekoloji mü-rəkkəb problemlərlə
əlaqədar gələcək nəsillərdən gözlənilən milli tələb və ehtiyacları
dərk edərək təlim vasitələrini (dərs kitablarını, yardımçı dərs
vəsaitlərini, görmə və e-şitmə vasitələrini və s.) ərsəyə gətirir,
onların hər birinin aid ətraf mühitlə bağlı təlim-lərdəki yerini
müəyyənləşdirirlər.
Təlimin araşdırılması və proqramlaşdırılması, eləcə də
hazırlanmış dərs proqram-ları metodikasının tədqiqi göstərir ki,
xoşbəxtlikdən universitet öncəsi rəsmi təlimlər-də, natamam orta və
orta təhsil məktəbləri proqramlarında təlimə aid material və
mövzular bu sahədəki tələbata cavab verir. Belə ki, onlar birbaşa
və ya dolayısı ilə ət-raf mühit təlimi aparmağa və ətraf mühitdən
optimal yararlanmaq üçün ekoloji mədə-niyyət tərbiyə etməyə xidmət
edirlər. Digər tərəfdən, bu sahə üzrə müəllim-təlimatçı-lar üçün
nəzərdə tutulmuş dərs vəsaitlərində iş yerlərində ətraf mühit ilə
əlaqədar ke-çirilən kurslarda 2 sahəyə diqqət yetirilməsi nəzərdə
tutulmuşdur: ətraf mühit prob-lemlərinə həssas münasibətin
formalaşdırılması və təlimin sahəyə aid dərsliklərdəki mövzular
əsasında elmi şəkildə icrası (2, s. 43).
Natamam orta məktəblərdə coğrafiya fənni üzrə ətraf mühit
təlimlərinə diqqət yeti-rək. Coğrafiya dərsi üzrə proqram şurası
tərəfindən natamam orta təhsil məktəbləri üçün hazırlanmış və
təsdiq olunmuş metodikada ətraf mühit problemləri təliminin
aşağıdakı 3 əsasda aparılmasına diqqət yetirilmişdir:
1. Ətraf mühit haqqında məlumatlandırma; 2. Ətraf mühitin
qorunması və bərpası ilə bağlı müvafiq tədbirlərin görülməsi; 3.
Görülmüş işlərin ətraf mühitə təsirinin qiymətləndirilməsi.
Rroqramçılar bu cəhətə əsaslanmışlar ki, təkcə şagirdlərin
məlumatlarının artırıl-
ması ilə iş bitmir, onlar həm də ətraf mühit problemlərinin
həlli yolları ilə də tanış ol-
-
17
malı, təlimi və onunla bağlı əməli tdbirləri qiymətləndirməyi
bacarmalıdırlar. Bu sə-bəbdən də tədris proqramlarında ətraf
mühitlə bağlı bilikləndirmə məqsədləri aşağıda-kı kimi
sıralandırıla bilər:
- ətraf mühit və mənbələrdən yerli istifadə üsulları ilə
tanışlıq; - ətraf mühitin mühafizəsi yolları ilə tanışlıq; -
inkişaf etmiş və inkişaf etməmiş məfhumları ilə tanışlıq. Həmçinin
natamam orta məktəblərdə ekoloji problemlərin
dəyərləndirilməsinin
ümumi məqsədlərinə ətraf mühitin qorunması üçün şagirdlərdə
ekoloji məsuliyyət hissinin gücləndirilməsi də daxildir.
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı, təbiət fənnləri təliminin
əlavə məqsədləri aşağı-dakılardır:
- ətraf mühit və təbii sərvətlərdən yerli istifadə üsulları ilə
tanışlıq; - ətraf mühit və təbii sərvətlərdən qeyri-təbii
istifadənin nəticələri ilə tanış-
lıq; - ətraf mühit və təbii sərvətlərdən münasib və ağıllı
şəkildə istifadə üsulları
ilə tanışlıq. Ətraf mühitin mühafizəsi üsulları ilə tanışlıq: -
çirklənmələrin növləri ilə tanışlıq; - çirklənmələrin səbəbləri ilə
tanışlıq; - çirklənmələrin qarşısının alınması və onlara nəzarət
edilməsi yolları ilə
tanışlıq; - torpaq, su və bitki örtüyünün mühafizəsi yolları ilə
tanışlıq; - bitki örtüyü və torpağın korlanması və sıradan çıxması
səbəbləri ilə tanış-
lıq. O cümlədən inkişaf etmiş və inkişaf etməmiş məfhumları ilə
bağlı mövzularla ta-
nışlıq da natamam orta məktəbin coğrafiya fənninin proqramına
daxil edilmişdir. Dəyərləndirmə və təsvir sahəsinə aid olan
aşağıdakı məsələlər də təbiət fənnlərinin
əlavə məqsədlərinə aiddir: Mənbə və imkanlardan düzgün istifadə
ruhunun tərbiyə edilməsi: - insan resurslarından düzgün istifadə
olunması; - ətraf mühitin qorunması; - mənbələrin gələcək nəsillər
üçün mühafizəsi; - israfçılıqdan qaçınma. Orta məktəb
dərsliklərində tədris edilən sosial-ekoloji problemlərin
mahiyyətinə
diqqət yetirək. Məsələn, natamam orta məktəbin III sinfinin
coğrafiya dərsliyinə daxil edilmiş anlayışların bəziləri maraq
doğurur. Belə ki, buraya daxil edilən mövzular torpağın aşınması və
sıradan çıxması, ətraf mühitin dəyişməsi, daşqınlar, təhlükəli
ərazilərdə yaşayış, torpaqlardan istifadənin düzgün və yanlış
yolları, hava çirkliliyi, havanın ünsürləri, Yer kürəsində havanın
temperaturunun artması, ucqar yerlərdə ya-şayış, Yer kürəsinidə
şirin suların məhdudluğu, əhali artımı, təbii sərvətlər və onların
növləri, təbii sərvətlərin talan edilməsi, içməli suların azlığı və
onların qeyri-münasib istifadəsi, meşələrin sıradan çıxması, köç
növləri, şəhər məntəqələrinin hədsiz artımı, urbanizasiya, ekoloji
məsuliyyət hissinin azalması, göl və çayların çirklənməsi,
çirk-lənmə növlərinə (hava, su, səs və s.) bağlı insanın
sağlamlığının təhdidi və s-dən iba-rətdir. Əlbəttə, İran İslam
Respublikasının məktəblərində tədris edilən dərsliklərdə bu
mövzuların yer alması və onların tədrisi iranlı yeniyetmələrin
ekoloji şüurunun for-malaşmasına müsbət təsir etməkdədir.
Coğrafiya dərsi üzrə proqram şurası tərəfindən orta təhsil
məktəbləri üçün hazır-lanmış metodikada ətraf mühit haqqında geniş
məlumat verilməklə yanaşı, ekoloji
-
18
problemlərin təlim edilməsi daha ciddi və geniş bir şəkildə
nəzərdə tutulmuşdur. Bu cəhət, ətraf mühit pröblemlərini dərk
etməkdən ötrü yuxarı sinif şagirdlərinin zehni qabiliyyətlərinin
artması, onların gələcəkdə ölkənin idarə edilməsi ilə əlaqədar
daşı-yacaqları məsuliyyət, operativ qərar vermə zamanı gənclərin
diqqətlərinin ekoloji problemlərə yönəltmək tələbləri ilə bağlıdır.
Orta təhsilin bütün sahələrində ümumi coğrafiya dərslərində ən
ciddi ətraf mühit təlimləri orta məktəbin II sinif şagirdləri üçün
proqlamlaşdırılmışdır. Bunun səbəblərinə gəlincə, əvvəla, orta
məktəbin bütün sahələri üzrə II sinif şagirdləri icbari şəkildə
zəngin ətraf mühit təlimləri keçirlər; ikincisi, dərs proqramları
cədvəlində orta məktəblərin bütün şagirdləri üçün coğrafiya
təlimindən ötrü başqa bir imkan yoxdur, ona görə də orta məktəbin
III sinfində və universitet öncəsi təhsildə coğrafiya dərslərində
ətraf mühit rpoblemlərinin təlimləri solğun kimi görünür. Buna
baxmayaraq qeyd olunmalıdır ki, bütün orta məktəb illəri ərzində
bütün yaşlardan olan şagirdlər, böyüklər kimi ətraf mühit
təlimlərinə möhtac-dırlar. Bu cəhət nəzərə alınmaqla qeyd olunan
ətraf mühit təlimlərinin coğrafiya dərs-ləri xaricində digər
elmlərin tədrisində də verilməsi zəruridir. Diqqətəlayiqdir ki,
ətraf mühit təlimləri əsas dərs kitabından verilməklə ərazi, ölkə,
region və dünya coğrafi-yası səviyyələrində həyata keçirilir. Bu
məsələlərin ərazi səviyyəsində təlimi İranın vilayətlərinin
coğrafiyası dərslərinin köməyi ilə icra olunur. Ümumilikdə bu
proqram 28 vilayət coğrafiyasını (2011 səhifə), 1 müştərək
coğrafiyanı (162 səhifə) əhatə et-məklə cəmi 29 kitabdan ibarətdir
(3, s. 6). Bu yolla planlaşdırılan ətraf mühit təlimlə-rinin
birbaşa və dolayısı ilə verilməsi və yaxud bu günkü dünyanın ətraf
mühit prob-lemlərinin öyrədilməsi həyata keçirilir və hətta bu
sahədə şagirdlər üçün fəaliyyətlər nəzərdə tutulur.
Yuxarıda qeyd olunan proqram və ətraf mühiti çirkləndirən
təsirlər və bu günkü dünyanın ekoloji problemləri baxımından ətraf
mühitlə bağlı məfhum və anlayışların kifayət qədər araşdırılması
üçün müqayisələrin aparılması vacibdir. Ətraf mühiti kor-layan 1380
aparıcı amildən və 1987 bənddən ibarət təsirlərin və zərbələrin
(Environ-mental İmpakts) xülasəsi aşağıdakı kimidir:
- azon qatının sıradan çıxması: - istilikxanaların təsiri; -
meşələrin qırılması; - səhralaşma; - əhali artımı; - çirklənmənin
artması; - təbii sərvətlərin azalması; - dəniz və okeanlarda suyun
səviyyəsinin qalxması; - psixi narahatlıqların çoxalması və
cinayətlərin artması; - maşın və nəqliyyat vasitələrinə həddən
artıq bağlılıq; - immun çatışmamazlığı kimi naməlum xəstəliklərin
yayılması; - genetikanın təhdidi; - şirin suların və yararlı
torpaqların oksidləşməsi; - yararlı torpaqların şoranlaşması; -
suların yararsız hala (Eutrophication) düşməsi; - su çirklənməsinin
artması; - bitki və canlı aləmin tədricən sıradan çıxması və
təhdidi; - şirin su mənbələrinin azalması və onların israf olması;
- su canlılarının həddən artıq və görünməmiş ovlanması; - genetik
mənbələrin məhvi; - torpağın sıradan çıxması ilə əkin sahələrinin
azalması;
-
19
- zərərverici və alaq otlarına qarşı dərmanlardan istifadənin
artması; - regional müharibələrin və silahlı toqquşmaların
çoxalması; - aclıq və yoxsulluğun mövcud olması. Beynəlxalq Elm
Təşkilatının Ətraf Mühit Problemləri Komitəsi özünün 2000-ci il
hesabatında ətraf mühitin problemləri ilə bağlı xüsusi araşdırma
aparmışdır. Bu araş-dırmada dünyanın 50 ölkəsindən 200 alim iştirak
etmişdir. Onların məqsədi XXI əsr-də Yer kürəsinin ətraf mühit
problemlərini müəyyənləşdirmək olmuşdur. Bu baxım-dan aşağıda qeyd
olunan problemlərə xüsusi diqqət edilmişdir:
- iqlim dəyişiklikləri; - su mənbələrinin sayı; - meşələrin
sıradan çıxması; - səhralaşma; - əhali artımı; - ictimai dəyərlərin
dəyişməsi; - su və hava təhlükəsizliyi (4, s. 48). Ətraf mühiti
korlayan təsirlər (aparıcı amillər və onların bəndlər) və yuxarıda
qeyd
olunan 2000-ci il hesabatındakı mündəricatın orta məktəbin
coğrafiya dərsliklərindəki (1) fəsil başlıqları və onların
məzmunları ilə müqayisəsi belə bir məsələni göstərirlər ki,
şagirdlər mövzu, araşdırma və təlim baxımından geri qalmırlar.
Ətraf mühit təlimləri ilə bağlı açıqlana biləcək digər bir
məsələ təlimin təsirliliyi-nin dərəcəsi və öyrənilənlərin yadda
qalması, daha mühümü isə onların gündəlik hə-yatda tətbiqidir. Bu,
ayrıca bir müzakirə tələb edən bir mövzudur. Ancaq bununla bağlı
xatırladaq ki, təlim uzunmüddətli bir işdir və mədəniyyət
məsələlərinin ictimai sistemlərlə təması bir qədər yubanma ilə baş
verir. Buna görə də birincisi, təlim gö-rənlərin öyrəndiklərini
tətbiqini nümayiş etdirmələri üçün lazımi şəraitin təmin edil-məsi
zəruridir; ikincisi isə mədəni və təlim məsələlərinin tətbiqinin
dəyərləndirilməsi üçün seçilən vasitələr uyğun və effekli
olmalıdır.
Orta məktəb coğrafiya kitablarının proqram metodikasının
tədqiqi, məqsədər baxı-mından onu göstərir ki, əvvəla, ətraf mühit
təlimləri, ikincisi isə 3 məsələ: məlumat-landırma, müvafiq tədbir
və qiymətləndirmə bu metodikada xüsusi olaraq vurğulanır.
Orta məktəbdə coğrafiya təliminin ümumi məqsədlərində
məlumatlandırma sahə-sində aşağıdakılar nəzərdə tutulur:
- mənbə və ətraf mühitdən məntiqi istifadə yolları ilə
tanışlığın genişləndirilməsi; - ətraf mühitin mühafizəsi yolları
ilə tanışlığın dərinləşdirilməsi; - ətraf mühitin mühafizəsi
üsulları ilə tanışlıq; - məhəlli, ərazi, milli və beynəlxalq
miqyaslarda günün sosial-ekoloji çətinlik-
ləri və problemləri ilə tanışlıq; - sosial-ekoloji problemlərlə
bağlı tədbirlər baxımından müxtəlif ölkə təcrübə-
ləri və həll yolları ilə tanışlıq; - ekoloji təhlükələr ilə
qarşılaşma bacarığı; - fərdi və ictimai həyatda ekoloji biliklərdən
istifadə qabiliyyəti; - ekoloji problemlərin həll yollarını tapmaq
və bu sahədə qərar qəbul etmək
bacarığı (5, s. 220). Bütün bu məqsədlərin və ümumiyyətlə,
natamam orta və orta məktəblərdə ətraf
mühit təlimlərinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi ətraf
mühitin qorunması və ət-raf mühit mədəniyyətinin formalaşması üçün
zəmin hazırlayır.
Araşdırmalar onu göstərir ki, İran İslam Respublikasının
məktəblərinin təbiət elm-ləri fənni üzrə rəsmi dərs proqramlarında
ətraf mühitlə bağlı təlimlərin keçirilməsi va-cibdir. Bu sahədə
proqramlaşdırmanın gedişi və ətraf mühit baxımından
araşdırılaraq
-
20
natamam orta və orta təhsil məktəblərinin coğrafiya fənni üzrə
metodik tövsiyyələrin hazırlanması da xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir.
Orta məktəbin ikinci sinfinin coğrafiya dərsliyindəki aid
məfhumları əhatə edən və ətraf mühitə dair mündəricat dünya və İran
alimlərinin fikirləri əsasında tədqiq edildi, müqayisələr aparıldı
və məlum oldu ki, bu anlayışların mühüm bir hissəsi dərs
kita-bında, dərs vəsaitində və ya coğrafiya müəlliminə kömək
vəsaitində öz əksini tapmışdır.
Bu məqalədə müxtəlif sahələrdə coğrafiya təliminin ümumi və yan
məqsədləri nə-zərdən keçirildi, istifadə edilmiş ədəbiyyatların və
aid məfhumların tədqiqi aparıldı. Vilayət və ümumi ölkə coğrafiya
dərsliklərinin məqsədləri baxımından rəsmi təlim nisbətən
qənaətbəxşdir. Lakin yenə də onun tədqiqatçılar, aidiyyatı üzrə
qurumlar və qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən
təkmilləşdirilməsinə ehtiyac vardır.
QAYNAQLAR
تهران. .سند تدوین مبانی اندیشه ای برنامه چهارم 1381سازمان مدیریت
و برنامه ریزیز درسی .1 تهران .1381ی. دفتربرنامه ریزی و تألیف لغت
درسی. جغرافییای سوم راهنمائ .2 . تهران.1381مجله ای رشد آموزش
جغرافیا. .2000سیاوش شایان. چشم انداز زیست محیطی جهان .3 1379دفتر
بررسی آلودگی هوای سازمان حفاظت محیط زیست. تنوع زیستی. .4 های درسی
جغرافیا.(. راهنمائی برنامه 1377دفتر برنامه ریزی و تألیف کتب درسی )
.5
Кадыр ДЖУЯ
Влияние тренингов по окружаюшей среды на экологическое сознание
молодежи в учебных программах школ Иранской Исламской
Республики
Резюме
В статье анализировано влияние тренингов по окружающей среды на
эколо-
гическое сознание молодежи в учебных программах школ Иранской
Исламской Республики. Отмечается, что в последние годы в стране
имели большие успехи в этой области. И вкратце излагается основные
направления этой работы.
Kadir JUYA
Influence of the environment trainings to the ecological
consciousness of young in the lesson programs of schools of Islamic
Republic of Iran
Summary
In the article is analyzed the influence of the environment
trainings to the ecologi-
cal consciousness of young in the lesson programs of schools of
Islamic Republic of Iran. It is marked that there are important
successes in Iran in this area within last ye-ars. And they are
represented basic directions of this work in the short picture.
-
21
BAKI AVRASİYA UNİVERSİTETİ
“Sivilizasiya” jurnalı 2016. №2
----------------------------------
Hüseyn ZÜLQƏDR AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunin doktorantı
[email protected]
QLOBALLAŞMA DÖVRÜNDƏ RİPH1 MODELİ ƏSASINDA TELEVİZİYANIN ROL VƏ
FƏALİYYƏTİNİN YENİDƏN
NƏZƏRDƏN KEÇİRİLMƏSİ Açar sözlər: qloballaşma, qlobal
televiziya, yerli televiziya, reallıq, identiklik,
güc, real ötəsi Ключевые слова: Глоболизация, глобальное
телевидение, мeстноетелевиде-
ние, реальное, личность,сила. Keywords: Globalization, Global
Television, Local Television, Reality, Identity,
Power, Hyperreality. Qiriş Televiziyanın qloballaşmaya uyğunluğu
digər bütün mediya vasitələrindən və ya
onun alternativ formalarından daha artıq görünür. Qloballaşma
həm də pul və kapita-lın hakimiyyəti, rabitə vasitələrinin
sürətləinkişafı, beynəlxalq siyasi-ictimai münasi-bətlərin
yayğınlaşmasıdır. Bu üç istiqamətin arasında rabitə texnologiyaları
qloballaş-manın ənmütəhərrik tərəfidir. Rabitə texnologiyaları
arasında televiziya zənnimizcə ümdə rola malikdir və rabitə
texnologiyalarının başlıca hərəkətvericisidir. Qnoseoloji baxımdan
müasir dövrdə televiziyanın rolu və mövqeyi nədir sualı aşağıdakı
dörd sualla bağlı ola bilər:
1.Televiziya və reallıq arasındakı nisbət necədir? 2.Televiziya
ilə güc arasında hansı bağlılıq vardır? 3.Televiziyadakı
representasiya ilə mövcud reallıq arasındakı nisbət necədir?;
4.Televiziya ilə yeni sosial identiklik arasında hansı əlaqə
mövcuddur? Bu suallara cavab vermək, dünya televiziyasının
xüsusiyyətlərini dərk etmək üçün
bu tədqiqiatın istinad nöqtəsi “RİPH” modeli nəzəriyyəsi
üzərində qurulmuşdur. Belə ki, hesab edirik ki, televiziyanın rolu
və mövqeyi mədəniyyət formalarının şəkilləndi-rilməsində nə
şişirdilmiş, nə də kiçildilmiş formada olmamalıdır. Məhz elə buna
görə biz, qloballaşma dövründə televiziyanın fəaliyyət siferasının
perspektivlərin aşkarlan-masına səy göstərilmişik. Tədqiqatımızda
bu suallara cavabı RİPH rombunun (reallıq, identiklik, güc və
hiperreallıq) quruluşu ilə bağlı qısa məlumat verməklə, başlamaq
istəyirik. Məhz bu modelin köməkliyi ilə məqsədimizə catıb
televiziyanın rolu və fəa-liyyətinə aydınlıq gətirəcəyimizi
düşünürük. Bu modelin konstruksiyasında üç
nəzə-riyyədən-Robertsonun “mədəniyyət nəzəriyyəsi”ndən, Bart və
Fokonun “güc nəzəriy-
1RIPH is the proposed model of the author in rhombus format of
local and global
Televisions function , which stands for " Reality" , " Identity"
, " power" and " Hyper
reality"
-
22
yəsi”ndən və Budiarın “representasiya nəzəriyyəsi”ndən istifadə
edilmişdir... Nəzəri-nizə çatdırım ki, bu məqalənin bəzi hissələri
elə bu nəzəriyyələr və onlar arasındakı əlaqəyə həsr edilmişdir.
Son hissədə də RİPH modelini dəyərləndirmə, lokal televizi-yalarla
dünya televiziyaları arasındakı fərqləri və müxtəlifliyi izah etmək
üçün“İran İslam Respublikası televiziyasının xarici yayım
kanalları”ilə bağlı tədqiqatlardan isti-fadə edilmişdir.
Qloballaşma dövründə reallıq, hiperreallıq və Media
vasitələri.Bu məqalədə saxtanı (imitasiyanı) əsildən (həqiqidən)
nəşət alan, sünini (saxtanı) təbiidən yaranan, yaxud da “televiziya
reallığını” hiperreallıqdan (reallığa söykənsədə saxta reallıq)
alınmış hesab edirik. Mediaarxatlıq (mediyanın dövlət içərisində
dövlət olması-H.Z) dövründə hiperreallıq media tərəfindən
dinləyici, ya tamaşaçılara “yedirilən” həmin (saxtalaşdırılmış)
reallıqdır.
Bildiyimiz kimi pozitivistlər ancaq maddi olan və təcrübədən
çıxarıla bilən şeyləri reallıq adlandırırlar. Budriar bu fikirdədir
ki, Medianın genişlənməsi və komminikasi-ya vasitələrinin
güclənməsi elə bir dünya yaratmışdır ki, orada realı real
olmayandan fərqləndirmək qeyri-mümkündür. Bu baxımdan da postmodern
cəmiyyətdə insanlar re-allıqla deyil, bəlkə daha çox hiperreallıqla
qarşı-qarşıyadırlar. Budriarın (Qərbin hiper-reallıqla məşğul olan
ən yaxşı mütəxəssisi-H,Z) demək istədiyi budur ki, əslində reallıq
mövcuddur, amma mediya insanların bu reallığa çatmasını
çətinləşdirir (1, s.205).
Qloballaşma dövründə identiklik elementləri və media “İdentiklik
bizim başqa-ları ilə olan sərhəddimizdir”(10,s.50) və “bizi
başqalarından fərqləndirən bizim iden-tikliyimizdir” (9, s.116).
“Bir millət və ya fərdin identikliyi sabit və qəti bir mahiyyət
deyildir, bəlkə davamlı olaraq reinterpret olunan (dəyişən) bir
kateqoriyadır. Bu ba-xımdan da identiklik həmişə yaradılmaqda olan
və bərpa oluna bilən bir şey kimidir” (4, s.42). Bu məqalədə
identiklik mütəhərrik və yenilənə bilən bir göstərici olaraq
nə-zərdən keçirilir. Belə ki, əgər identikliyi dəyişməz bir
keyfiyyət kimi nəzərdə tutsaq, o halda qloballaşma prosesinin
identikliyə təsiri öz mənasını itirmiş olacaqdır. Belə bir məsələ
şübhə doğurmur ki, “dünyada hələ heç kəs mütləq və ümumi şəkildə
cə-miyyətin hazırki vəziyyətinin onun keçmiş vəziyyətindən daha
yaxşı olduğunu təsdiq edə bilməz. Lakin aydın bir şəkildə görünür
ki, bu vəziyyət tamamilə fərqlidir” (3, s.338). “Bəşər tarixi böyük
mədəniyyətlərin qəbristanlığıdır. Onların faciəli sonluğu-nun
səbəbi isə cox zamanbu olmuşdur ki, onlar çətinliklər qarşısında
planlaşdırılmış, ağıllı və könüllü reaksiyalar verə bilmədilər” (8,
s.145). “ Yeni bir dünya yaranmaq üzrədir, lakin hələlik onun
yarısı dağılmaqda olan köhnə dünyanın qalıqlarına bağlı-dır” (6,
s.18-55).
Qloballaşma dövründə güc elementləri və media“Güc əldə etmək
xüsusi hədəf-lərin əldə edilməsi üçün,zəbt imkanları, resurslara
nəzarət və başarılı nəticələr üçün ağıllı icraetmə qərarlarının
alınmasına əsaslanmaqla mümkündür.” (5, s.173).İctimai münasibətlər
çərçivəsində güc fərdə başqalarının müqavimətinə baxmayaraq, öz
ira-dəsini qəbul etdirməyə imkan verən bir vasitədir. Eyni zamanda
güc yaxşı nəticə al-maq üçün başqalarının davranışlarına nüfuz edə
bilmək vasitəsidir. Başqa sözlə de-sək, başqalarının
prioritetlərini istiqamətləndirə və formalaşdıra bilmək
bacarığıdır. Günümüzdə iki növ gücdən bəhs etmək olar: yumşaq güc
və kobud güc. Yumşaq gü-cün göstəricisi inandırmaq və kobud gücün
göstəricisi vadar və məcbur etməkdir. Media reallığı yaratmaq
hadisəsi əslində bir baxıma medianın güc yaratmaq vasitəsi hesab
edilə bilər. Media vasitələri, xüsusilə də televiziya, mentalitet
və imic yaratmaq eləcə də baxış formalaşdırmaq etibarı ilə özü güc
yaradır. “Müasir dünyamızda ümu-mi fikir ən kəskin güclərdən
biridir. Belə bir fikir mövcuddur ki, əgər ümumi fikri bir
-
23
mövzu və ya hadisə ilə bağlı inandırmaq mümkün olsa, yaxud ona
xüsusi bir istiqa-mət vermək lazım olsa, şübhəsiz, dövlətlər ümumi
fikrin təzyiqi altında həmin istiqa-mətə yönlənəcəklər”(7,s.143).
Bu mənada televiziyanın ümumi fikri formalaşdırmaq gücü dövlətin
gücündən olduqca daha çoxdur. 11 sentyabr hadisələrində, eləcə də
İra-qın və sonra da Əfqanıstanın işğalı zamanı media vasitələri elə
bir gücə malikdi ki, ta-maşaçıları ölkənin işğal edilməsi, günahsız
insanların ölməsi və şəhərlərin dağılması-nın demokratiyanın
hakimiyyəti üçün olduğuna və sülh və təhlükəsizlik yaradılması üçün
insanların bu xərcləri ödəməsnin zəruri olduğuna inandıra bildilər.
Media gücü, bombardmanı altında olan insanlarin hətta bəzən
özlərini belə onların nəfəs aldığı fə-zada mövcud olan gücün
ağırlığından xəbərsiz edir.
Tədqiqatçının təklif etdiyi model (medianin iş rombu: RİPH
modeli): Qlobal-laşma və mediailə bağlı ədəbiyyatları araşdırarkən
görürük ki, bu qəbildən olan ədə-biyyatlarda dörd söz-reallıq,
identiklik, güc və hiperreallıq davamlı olaraq təkrar olu-nur və
əsas mövzulardan bu dörd kəlimənin ətrafında bəhs edilir.Qeyd
etdiyimiz kimi bizim də təklif etdiyimiz RİPH modeli bu dörd sözün
birləşməsindən yaranmışdır. Modelin (RİPH) alt tərəfində reallıq
yerləşir. Belə ki, bütün media vasitələri bildirir və elan edirlər
ki, hadislər bir vahid əsasda formalaşır. Lakin qalan üç tərəfin
bir-biri ilə əlaqəsi bu reallığı simulyasiya edir və yenidən
yaradır. Bu modelə əsasən, rombun dörd tərəfi arasında ikitərəfli
bir əlaqə vardır və bu prosesin gedişində bir-binin
repro-duksiyasına kömək edir. Belə ki, media hadisələri və real baş
verənləri lokal hadisə-lərdənborc alaraq onları qlobal identiklik
və güc əsasında hiperreallıqlara çevirir. Hi-perreallıqlar yaranan
kimi o da öz növbəsindəlokal identiklik və lokal gücə dərindən
təsir göstərərək, reallığın yenidən “qurulmasına” (bir sözlə
siyasətin də içərisinə daxil olduğu reallığın yaranmasına-H.Z)
səbəb olur. Bunları nəzərə alıb medianın işini RİPH rombu əsasında
aşağıdakı şəkildə göstərmək olar.
Power Dünyagücləri
Identity Dünya
identiklikləri
Hyper reality Hiperreallıq
Reality(Reallıq)
Şəkil 1. RİPH (tədqiqatçının təklif etdiyi) model.
Bu modeldə identikliklə bağlı nəzəriyyəni şərh etmək üçün
Robinson və Kastelz modelindən istifadə edilmişdir. Bu modelə
əsasən, identiklik transmilli identikliyə doğru hərəkət üçün,
transmilli səviyyədə də açıqlana bilər. Güc sahəsində bu model
əsasən, Part və Fokonun nəzəriyyəsi üzərində qurulmuşdur. Güc
özünün yeni tərifin-də yalnız bir mənbədən qaynaqlanmır, yayğındır,
axıcıdır və şübhələr, mürəkkəblik
Lokal identikliklər
və güclər
-
24
və çoxnövlülüklə birgədir. Hiperreallıq sahəsində Budriarın
nəzəriyyəsindən istifadə edilmişdir. Onun fikrincə, günümüzün media
vasitələri reallıqları simulyasiya edərək, hadisələri hiperreallıq
şəklində insanlara təqdim edirlər. RİPH modelinə görə, hiper-real
olan nə Budriarın dediyi kimi ideoloji, nə Fokonun düşündüyü kimi,
yayğın və dərk oluna bilməyən, nə də Robertsonun dediyi kimi,
identikliklərin bir-bi-rindən ayrı olduğu bir fəzada
deyillər.Görünən budur ki, bu gün media müasir texnologiya vasitəsi
kimi,bu dörd elementi bir-birinin yanında yerləşdirərək, gü-cü
yayır, identikliyi parçalayır və reallığı hiperreallığa çevirir.
Təklif olunan mo-delə əsasən, eyni zamanda hansı medianın lokal bir
media və hansı medianın dünya mediası olduğunu izah etmək olar.
Belə ki, lokal medialar adətən, identiklik səviyyə-sindən
başlayırlar və hakim gücə qarşı müqavimət kimi, lokal reallığı
özünün hiper-reallığı şəklində qəbul etdirir. Lakin dünyanin
aparıcı media vasitələri bunun əksinə olan güc sahəsindən başlayır.
Dünya hadisələri və fenomenlərini dünya identikliyi bo-yutunda əks
etdirərək, bir reallıqdan keçənqurama bir hiperreallığı cəmiyyətə
təqdim edir. Hər iki formada da (lokal və dünya) zənnimizcə
medianın məhsulu olan hər şey boyalı (kamufulə edilmiş-H.Z)
reallıqdır, həqiqi realıq deyil. Dünya televiziyası iden-tiklik
sahəsində kütlələri homogenizasiyalaşdırmaqla (böyük miqdarda və
fərqli mən-şəli fərdlər üçün eyni mənanın verilməsi-H.Z)
münasibətlər və ictimai əlaqələr səviy-yəsində vəhdət yaratmaqla,
eləcə də bəşəriyyətin maraqlandığı məsələləri universal-laşdırmaqla
dünyanı şəhərciyə çevirməyə və lokallaşdırmağa səy göstərir. Bu
halda lokal televiziya özünü qoruyub saxlamaq və identikliyini
gücləndirməklə lokalı uni-versallaşdırmağa çalışır. Televiziyanın
yerli hadisələrin dünya miqyaslı məsələlərə çevrilməsinə və
reallıqların, o cümlədən, Orta Şərq və ərəb ölkələrində (Liviya,
Tu-nis, Misir, Yəmən, Bəhreyn, Suriya, Əfqanıstan və İraq) islam
oyanışı, Avropa və Yunanıstanda iqtisadi böhran, sosial-iqtisadi
bərabərsizlik üzündən doğan Valstrit ha-disələri, Yaponiya sunamisi
və bu ölkənin atom stansiyası, Quantanamo həbsxanası məsələsi,
Qumda Fərdo və Liviyada Setr məhəlləsi, Əli Dayı, Maradona,
Anjelina Coli, Müəmmar Qəddafi, Səddam Hüseyn kimi şəxsiyyətlər və
s.yansımasına təsiri heç kəs üçün gizlin deyil. Dünya
televiziyasının diqqət mərkəzində olan məsələləri bəşəri (dünya)
məsələləridir (ekologiya, ozon layı, insan hüquqları, Avropa
ölkələrin-də və ərəb dünyasında böhran, Amerikanın maliyyə böhranı
və onun dünya iqtisadiy-yatındakı rolu və s.). dili universal və
tamaşaçıları dünyanın hər yerində. “bu televizi-yalar ticarət və
multimilli institutların əlindədir” (2, s.68). Tədqiqatçının
fikrincə, haqqında bəhs etdiyimiz dörd göstəricinin fəaliyyətinin
təsiri altında günümüzdə hiperreallıqlar əsrində və media əsrində
artıq dünya kürəşəkilli deyil, bəlkə qloballaş-madan doğan
təzyiqlər yuxarıdan (güc göstəriciləri və dünya identikliyi
üzərində tə-kid etməklə) və qloballaşma aşağıdan (identiklik
göstəriciləri və lokal güclər üzərində təkid etməklə) onu trapesiya
şəklində bir-birinə sıxmışdır. Belə ki, qloballaşma aşağı-dan lokal
ideyaları dünya miqyasına daxil etmiş və digər tərəfdən də
qloballaşma yu-xarıdan dünyanı həddindən artıq bir-birinə
sıxışdırmışdır. Tədqiqatın bu fəsilində RİPH modelinin
xüsusiyyətləri ilə bağlı vahid fikir əldə etmək və İran İslam
Respub-likasının ona adaptasiyasını araşdırmaq üçün iki sualla: 1-
dünya və lokal televiziya-ların fəaliyyətinin şərhi üçün RİPH
modelinin effektivliyi ilə bağlı fikriniz nədir? və 2-RİPH
modelində verilmiş göstəricilərə əsasən, İran televiziyasını nə
qədər dünya və ya lokal televiziya hesab edirsiniz? Bu münasibətlə
biz İranın paytaxtı Tehran şəhə-rində media səhəsində fəaliyyət
göstərən iyirmi tədqiqatçı və ekspertə müraciət etdik. Onların
fikirlərini araşdıraraq quplaşdırdıq. Alınmış nəticələr ibarətdir.
2-ci şəklin nə-ticələrini nəzərə aımaqla demək olar ki,
kommunikasiya və media ekspertlərinin 75
-
25
%-i bu fikirdədir ki, RİPH modeli hazırki dövrdə media
vasitələrinin təsir gücü və fəaliyyətini şərh etmək üçün münasib
bir modeldir. Qalan 25 % isə modelin işi ilə bağlı dərin məlumata
malik olmadıqlarından fikir söyləməməyi tərceh etdilər. Nəticə
bundan ibarətdir ki, RİPH modeli medianin fəaliyyəti ilə bağlı
mövcud modellərdən biri ola bilər.
Şəkil 2. Ekspert və mütəxəsislərin RİPH modeli ilə bağlı
şərhləri.
RIPH modelinin hazırki dövrdə effektiv fəaliyyət səbəbləri ilə
bağlı ekspertlərin
bəzi cavabları aşağıdakılardn ibarətdir: “Hər modellə bağlı əsas
prinsip (modelin təd-qiqat mövzusunu şərh etmək və
aydınlaşdırmaqdan başqa heç bir hədəfi olmaması ba-xımından-H.Z)
onun nəzəri əsasları bir-birinə yaxın, aydın və nisbi mənşəyə malik
ol-masından ibarətdir ki, tədqiqatçını tədqiqat anlayışlarında
nisbi vəhdətə gətirib çatdıra bilsin. Bu modelin ərsəyə gəlməsi
Robertson və Kastelzin identiklik nəzəriyyəsinə əsaslanır. Bu da bu
modelin daha çox media mahiyyətinə malik olub və kommunika-siya
biliyinə əsaslandığını sübut edir. Fokonun güc nəzəriyyəsi bir
fəlsəfi-sosioloji şərh olub, modern tarix zəminindədir. Modelin
istinad mənbələrindən biri də Budiarın nəzəriyyəsidir ki, sosial
reallığın şərhi ilə bağlı istifadə edilmişdir. Bu modeldə
göstə-ricilər və romb elementləri bir-birinə qarşılıqlı təsir edir.
İki element-güc və identiklik faktordur, reallıq faktdır (fact),
hiperreallıq isə bir növ məhsuldur (Out put)” (S.R.Şakeri ilə
müsahibə, iyul, 2014). “Güclər reallıqlara təsir göstərə bilər,
hətta reallıqları dəyişdirə bilər. Dünya televiziyası elə bir
televiziyadır ki, orada təsir gös-tərmə maksimuma çatır, çünki bu
qurumlar gücə tabe olmayan müstəqil qurumlardır. Bu mahiyyəti sadə
olmayan rombda tərkib hissələrinin hamısı bir-birinə təsir edir və
bir-birindən təsirlənirlər. Bu da modelin güclü nöqtələrindəndir “
(M.Burucerdi ilə müsahibə, iyul, 2014). “RİPH modeli qəbul edilməsi
mümkün olan bir modeldir. De-mək lazımdır ki, dünya televiziyaları
güc strukturuna qarşı deyil, bəzən bəlkə də gü-cün nöqsanlarını
dünya miqyasında böyük kütlələrə göstərə bilər. RİPH modelində
maraqlı olan səhət bundan ibarətdir ki, burada milli və lokal
televiziyalar milli və yer-li mədəniyyətlərin əks olunmasına səbəb
olur. Başqa sözlə desək, yerli və lokal kiçik mədəniyyətlər
televiziyanın köməyi ilə özlərini dünyaya tanıda bilmişlər. �
