TABERi'NİN KIRAATLARı DEGERLENDİRMEVE TERCİH YÖNTEMİ*

Prof. Dr. Halis ALBAYRAK

Giriş

Hicri' III. Asırda ve IV. Asrın başlarında yaşayan Muhammed İbnCerir et-Taberi'l, Müslüman Dünyasının çok önemli simalarındandır. O,kıraat, tefsir, tarih, fıkıh vb. çeşitli ilim dallarında derinleşmiş ve bualanlarda önemli eserler vermiştir. Taberi', en çok tarihçiliği vetefsirciliği ile tanınmıştır. Onun Tarihu'l-Umem ve'l-Mulilk/Tarihu'r-Rusul ve'l-Mulille adlı eseri, İslam Tarihçiliğinin kıymetli örneklerindenbiridir. Taberi"nin Camiu'l-Beyan an Te'vfli'l-Kur'an adlı tefsiri de,Kur'an tefsirine ilişkin ilk üç asrın açıklamalarını ve yorumlarını toplamışolması bakımından tartışılmaz bir değere sahiptir.4 Adı geçen eser,Taberi"nin kendi özgün görüşlerini, yorumlarını ve Kur'an'la ilgili pek

* Taberi'nin Camiu'I-Beyan'l çerçevesinde kıraat konusuyla ilgili olarak SuudiArabistan'm Ummu'I-Kura Üniversitesinde bir doktora tezi (Ahmed Halid Babekr, el-Kıraat fi'bn-i Cerir et- Taberi li Dav'i'I-Luğati ve'n-Nahvi Kema Veradet li Kitab-iCamiu'I-Beyan li Te'viIi'I-Kur'an, Camiaıu Ummi'I-Kura 1403) yapılıruştır. Bkz. Serinsu,Ahmed Nedim, Suudi Arabistan Üniversiteleri (1969- 1989, Kısmi Eklerle) ve KahireÜniversitesi Daru'I-Uh1m Fakültesi'nde (1950-1993) Kur'an-ı Kerim, Tefsir Usfilü, TefsirTarihi ve Tefsir Alanlannda Yapllnuş Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri Bibliyografyası,İslami Araştırmalar Dergisi, cilt: 9, sayı 1-2-3-4 1996, s. 255

iTaberi, hicri 224'de Taberistan'm Amul şehrinde doğmuş ve hicri 3 IO'de vefat etmiştir.Bkz. Yakut el-Hamevi, Mu'cemu'I-Udeba. Matbaatu Dari'I-Me'mfin tarihsiz, XVIII, 40,94; İbn Hallikan, Vefeyatu'l A'yan, V, 192; Zehebi, Şemsuddin Ebu AbdiIlah, Marifetu'l-Kurrai'I-Kibar, Daru'I-Kutubi'I-Hadise. s. 212.

2 Ibnu'n-Nedim, el-Fihrist, Beyrut tarihsiz, s. 327; ıbn HalIikan, Vefeyatu'I-A'yan, Beyruttarihsiz, IV, i9 i

3 Bu konuda geniş bilgi için bkz. Kurt, Hasan, Taberi'nin Hayatı ve Tarihçiliği(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üni. Sosyal Bilimler Enstitüsü,Samsun i99 i)

4 Zehebi, Muhammed Huseyn, et-Tefsir ve'I-Mufessirı1n, Daru'I-Kutubi'I-Hadise 1976, i,154; Zuhayli, Muhammed, eı-Imamu't-Taberi, Daru'I-Kalem, Dimaşk 1990, ss. 104-114

98 HALİs ALBA YRAK

çok konuya bakış açısını yansıtması bakımından da çok önemli birkaynaktır. Onun özgün bir yaklaşım sergilediği konulardan biri, hiçşüphesiz kıraat sorunudur. Taberf'nin kıraat alanında ilk eser verenlerdenbirisi olduğunu bilmekle birlikte6 henüz bu çalışmasına ulaşabiimişdeğiliz? Bu çalışmamızda Tefsiri çerçevesinde Taberf'nin kıraat sorununanasıl yaklaştığını, farklı okuyuşları nasıl değerlendirdiğini incelemeğeçalışacağız.

Bilindiği gibi yedi kıraat olgusu Taberi'den sonra ortayaçıkmıştır. Onun Kitfibu'[-Kırfüıt'ında yirmiden fazla kıraata yerverdiğini biliyoruz.8 Taberi'den önce kıraat'a dair eser verenler deyedi kıraat'tan çok daha fazlasını ihtiva etmekteydiler9• Bubai<.:ımdan Ebubekr b. Mudihid'in kendi anlayışına göre sahihbulduğu kıraatları yediye indirmesiıo kıraat konusunda çok önemli birdönüm noktasıdır. Onun bu çalışması giderek diğer kıraatlarınunutulmasına veya dikkate alınmamasına yol açmıştır, denebilir'I.Sonraları sadece üç kıraatın, söz konusu yedi kıraata yakın bir sahihliğeulaşabildiğini görmekteyizıı. Taberı'nin vefat tarihinin 310, İbnMücahid'inkinin 324 oluşu da Taberi'nin kıraat sorununa yaklaşımbiçiminin önemini biraz daha artırmaktadır. Taberf'nin müfessir kimliğide, hiç şüphesiz onun kıraat farklılıklarını değerlendirme biçimini birölçüde yönlendirmiştir. Çünkü müfessir için mana boyutu çok önemlidir.Bu bakımdan o, başka güçlü tercih ettirici sebepler olmadıkça metinselbağlam çerçevesinde en uygun manaya imkan verecek okuyuşu tercihetmeğe eğilimli olacaktır. Nitekim Taberi'de böyle bir anlayışıgörmekteyiz. Taberf'den sonraki bazı müfessirlerin de anlama zenginlikkatması bakımından müdrec(şaz) kıraatları bile dikkate aldıklarını

5 Zehebi, Muhammed Huseyn, et-Tefsir, I, 207.

6 İbnu'l-Cezeri, Ebu'l-Hayr Muhammed, en-Neşr fi'I-Kıraati'I-Aşr, Mısır tarihsiz, s. 34

7Bu eserin yazma nüshasının el-Ezher Üniversitesi kütüphanesinde 1/74 kıraa ı ı78numarada kayıtlı olduğu bildirilmektedir. Bkz. Kurt, Hasan, Taberi'nin Hayatı veTarihçiliği, s. 33; konuyla ilgili olarak Zuhayli'nin 'el-İmamu't- Taberi' adlı eserine de

bakılabilir, s. 273.

8 İbnu'l-Cezeri, en-Neşr, s. 34

9 İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, ss. 34-37

LO İbnu'I-Cezeri. en-Neşr, s. 34

ı ı İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, s. 3612 İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, s. 36

TABERI'NIN KIRAATLARı DEGERLENDIRME VE TERCIH YÖNTEMI 99

görmek mümkündür13• Ancak bu durum, Taberilnin kıraat konusunasadece müfesir kimliğiyle yaklaştığını göstermez. Çünkü onun, kıraatolgusunu pek çok yönüyle ele alabildiğini incelememiz esnasında gördükve bunu aktarmaya çalışacağız.

Taberi'nin kıraatlarla ilgili değerlendirmelerine geçmeden önce onunyedi harf olgusuna bakışını görmek yararlı olacaktır. Kur'an ayetlerininindirildiği dönemlerde Hz. Peygamber'in çeşitli vesilelerle Kur'an'ın yediharf üzere indirildiğini ifade ettiği nakledilmektedirl4• Bu rivayete göre,Hz. Peygamber, mana tahrif edilmemek kaydıyla bir kelimenin yerinebaşka bir kelimeyle okumaya ruhsat vermiştirl5.

Taberi, Tefsirinin mukaddimesinde yedi harfle ilgili pek çokrivayete yer vererek bunları değerlendirmiş, konuyla ilgili farklı görüşlerikaydetmiş ve kendi görüşünü aklf olarak gerekçelendirmiştir. Ona göreyedi harf, bazılarının dediği gibi emir, nehiy, terğib, terhib, kasas, meselvb. lafızIa ve kıraatla ilgili olmayan şeyler olamazl6. Çünkü rivayetlerdesahabflerin Kur'anlın okunmasıyla ilgili ihtilafa düştükleri ve bu sebepleHz. Peygamber'e başvurdukları anlaşllmaktadırl7. Dolayısıyla yedi harf,manayla ilgili değil lafızIa ilgilidir. Bu yüzden yedi harf, yedi dildirIs.Eğer yedi harften maksat, haram, helal, zecr, tergfb, terrnb, kasas vemesel gibi yönler olsaydı o zaman her farklı okuyuş tasvip görmezdi.Çünkü bu takdirde manalar ve hükümler değişirdil9. Nitekim Arap 'harf-u

13 Zemahşeri, Bakara Suresi'nin 198. ayetindeki 'min rabbikum' ifadesinden sonra 'Iimevasimi'l-hacci' şeklinde ıbn Abbas'a izafe edilen (bkz. Jeffery, A., Materials, s. i95) birmüdrec okuyuşu anlama katkısı bakımından değerlendirıniştir. Bkz. Zemahşeri, Mahmudb. Ömer, el-Keşşaf an Hakaiki't-Tenzil, I, 348

14 Ahmed b. Hanbel, Musned, I, 40, 43, 264; el-Buhari, es-Sahih, IV, 227-228; Muslim.es-Sahih, I, 56; et-Taberi, Camiu'I-Beyan, Kahire 1968, I, 12-21; Jeffery, A. (Neşreden)Mukaddemetan fi Ulumi'I-Kuran ve huma Mukaddimetu Kitabi'I-Mebani veMukaddimetu'bnu Atiyye, Mısır 1954, s. 229.

15 Ahmed b. Hanbel, Musned. V. 51. 124; c. 1.340 (vİlr, 22/33); Taberi. Carniu'I-Beyan,I, 19

16 Taberi, I, 20, 21

17 Taberi, 1,20; Mukaddemetan, s. 267

18 Taberi, I, 20; Ebu Ubeyd el-Kasım b. Seııarn, Ebu Hatim es-Sicistani, c1-Kadi Ebubekrb. et-Tayyib, el-Ezheri ve el-Beyhaki gibi alimlerin görüşleri de bu istikamettcdir. Bkz.Zerkeşi 1,217-218.

19 Taberi, I, 20-21

1()() HALİS ALBA YRAK

fulanin' derken, kişinin okumasından söz etmektedim. Öte yandanTaben, yedi har/ten herhangi birini inkar etmenin küfür olduğunusöylemektedir21•

.1Taben, Hz. Osman'ın mushaftarı çoğaltmasından sonra yedi har/in

bire indiğini söylemektedir. Ona göre Osman, yedi harften bir kısmınıninkar edildiğini görünce ümmete olan şefkati ve merhametiylemüslümanları bir araya getirdi ve onları bir harf ve bir mushafta topladı.Zaten yedi har/üzere okumak farz değildi, bir ruhsattı22•

I-TABERl'NiN KlRAAT KONULARıNı ELE ALıŞ BiÇiMi

A-Kıraat Değerlendirmelerinin Tefsirde Yer Alış Biçimi

Taben, Tefsirinde kıraat konusuna büyük ölçüde yer verir. Kıraatfarklılıklarına temas ederken, değerlendirirken veya tercihlerdebulunurken onun biçimselolarak sabit bir başlıklandırma sistemininolmadığını görürüz. Bununla birlikte onun, kıraat farklılıklarınagenellikle ayetle ilgili açıklamaları içeren rivayetlerden, kendiaçıklamalarından ve yorumlarından veya kelimelerin lügavıaçıklamalarından sonra yer verdiğini söyleyebiliriz. Fakat bazıdurumlarda ayetten ilgili bölümün tefsirine başlamadan kıraat konusunuele alır3. Taberı, kıraatla ilgili değerlendirmelere başlarken çeşitli

20 Taberi, I, 22

21 Taberi, I, 22

22 Taberi, I, 28

23 Taberi, II, 385, LV, 11624 Taberi, III, 7125 Asım ve İbn Amir 'rabvetin', diğerleri 'rubvetin' şeklinde okurlar. Bkz. Ebu ArnrOsman b. Ed-Danı, et-Tey sır fj'I-Kıraati's-Seb', İstanbul 1930, s. 83; İbnu'I-Cezeri, en-

Neşr, II, 23226 Taberi, III, 7127 Taberi, XVIII, 25, 2828 Taberi, VI, J77- ı7829 İbnu'I-Cczcri, cn-Neşr, II, 236; Dimyati, İthaf, s. 19830 Bu okuyuşun şaz bir okuyuş olduğu belirtilmektedir. Bkz. Ebu'I-Beka el-Ukbcrı,İ'rabu'I-Kıraati'ş-Şcvaz, AJemu'I-Kutub, Beyrut J996, i, 284; ayrıca bkz. Jeffery, A.,Materials, s. 1233 \ Tabeli lll. 11032 Taberi, IV, 238

TABERI'NIN KIRAATLARI DEGERLEl:'IDİRME VE TERCIH YÖNTEMİ 101

başlangıç cümleleri kullanır. Onun en fazla kullandığı ifade kalıbı'ihtelefe/ihtelefeti'l-kurrau fi kıraeti kavlihi ..' (Kariler Allah'ın şu sözününokunuşunda ihtilaf etti)'dir. 0, tefsirle ilgili ifadelerle bağlantı kurarakkıraat konusuna geçiş yaptığı yerlerde kelamın sevkine uygun bir ifadekullanıı24•

Camiu'l-Beyan'da kıraatIa ilgili açıklamalar ve değerlendirmeler,aynı kelimenin Kur'an'da ilk geçtiği yerde yer almaktadır. Buna örnekolarak onun Bakara Suresi'nin 265. ayetindeki değerlendirmeleriniverebiliriz. Taberi burada 'birabvetin'ZS kelimesindeki kıraat farklılığıüzerinde durmakta, her iki okuyuşu (ra harfinin fethalı ve ötreli okunuşu)da doğru bulmakla birlikte "birubvetin" şeklinde okumayı daha uygungörmektediı26• Aynı kelime MuminOn SOresi'nin 50. ayetinde degeçmektedir. Taberi, ilgili ayeti tefsir ederken kıraat farklılığı üzerindedurmamaktadlı27• Nitekim mushaf tertibine göre yapılan Kur'antefsirlerinde benzer veya aynı ifadelerle ilgili açıklamaların ayetin ilkdefa geçtiği yerde yapılması zaman içinde geleneksel bir hal almıştır.

B-Değerlendirdiği Kıraatlar

Taberi, bir tefsir olması bakımından Camiu'l-Beyan'ında doğalolarak kıraatları, kıraat kitaplarındaki içerik, biçim ve üsluptan farklı birtarzda ele almış ve değerlendirmiştir. Bu konuda temel farklılaşma, heriki telif türünün kendilerine özgü amaçlarından doğmaktadır. Kur'anTefsır'leri, bütün kıraat farklılıklarını vermez. Çünkü onların amacı,Kur'an lafızlarının okunmasıyla ilgilenmekten ziyade onların, anlam veyorumlarını ortaya koymaktır. Bu bakımdan Taberi de gerekli gördüğüölçüde, gerektiği yerde ve gerektiği kadar kıraat konularını ele almıştır.Onun bu seçmeci tutumunu, büyük ölçüde kıraat bilgisi, dil, anlam, nakil,mushaflardaki yazım biçimi gibi olgular çerçevesinde kıraatIar arasındatercih yapmanın gerekli olduğu düşüncesi belirler. Zaten kıraat alanındaTaberi'yi farklı kılan, onun, ilrnf bir tenkit yöntemiyle farklı okuyuşlararasında rahatlıkla tercih yapabilmesidir.

Taberi için kendisine ulaşan çeşitli kıraatIar, öncelikle anlam ve dilaçısından eleştirel bir yöntemle değerlendirilmesi gereken malzemelerdir;ancak ileride de inceleneceği üzere kurranın ittifak ettiği veya çok büyükçoğunluğun okuyuşları bundan istisna edilmiştir. Şu halde onunincelediği kıraatların çok büyük bir bölümünü, dil ve anlam açısındandeğerlendirilmesi gereken okuyuşlar oluşturur, diyebiliriz.

102 HALIs ALBAYRAK

Taben'nin ele aldığı kıraatlar, sahih kıraatları toplama amacıyla telifedilen yedi veya on kıraat imamının kıraatını cem eden eserlerdekaydedilen kıraatlardan sayısalolarak oldukça az olsa da şaz'lara vesahabe mushaflarındaki varyantıara da yer vermesi bakımından dahageniş bir yelpazededir. Bu yelpazede Taben'den sonraki yedi veya onkıraata dair literatürde kıraat imamlarından nakledilen ve sahih, hattamütevatir olarak nitelendirilen kıraatlar yer aldığı gibi bunların dışındakalan kıraatlar da yer almaktadır. Bunun dışında Osman mushafınınresm-i hattına uygun olmayan kelime ilaveli (mudrec) okuyuşlara bile yerverilir. Mesela o, Maide Suresi'nin 23. ayetindeki 'yehaffine ename'Ilahualeyhima' ifadesini, 'lafzatuIlah' ilavesiyle 'yehafune'Ilahe enameIlahualeyhima' şeklindeki kıraatı Katade'den nakleder ve değerlendiriı28• Buanlamda Camiu'l-Beyan'ın, şaz kıraatlar için de bir ölçüde kaynak teşkilettiğini söyleyebiliriz.

İlgili ayetlerdeki kıraatları değerlendirirken dikkat çeken nokta,yerine göre onun, yedi veya on kıraat imamından, hatta on dört kıraatimarnından nakledilen kıraatlardan birinden söz etmezken bunlarındışında bir kıraata yer vermesidir. Mesela Bakara Suresi'nin 280.ayetindeki 'zu usratin' ifadesini EbO Cafer 'zu usuratin' şeklinde okuı29•Taben, anılan okuyuşa yer vermezken Ubeyy b. Ka'b'dan rivayet edilen'za usratin,30okuyuşuna yer verir ve dil açısından doğru olsa da mushafınhattına uymadığı için bu okuyuşu, okunması caiz olmayan kıraat olaraknitele~l. Bu durum, Taben'nin özellikle Ebu Cafer'in bazı okuyuşlarındanhabersiz olabileceği ihtimalini de akla getirir. Nitekim o, Nisa SAresi'nin3. Ayetindeki 'fe vahideten' kelimesiyle ilgili olarak şöyle der:

'''Fe vahidetun' şeklinde bir kıraat gelmiş olsaydı caiz olurdu. ,,32

Oysa 'fe vahidetun' okuyuşu Ebu Cafer'in okuyuşudur33. Öte yandan

33 İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 247; Dimyatı, İthaf, s. 22134 İbn Kesır, İbn Amir ve Hafs 'fıtnetuhum', diğerleri 'fıtnetehum' şeklinde okurlar. Bkz.Ed-Danı, et-Tey sır, ss. 101-102; İbnu'l-Cezerı, en-Neşr, II, 25735 Buna benzer bir örnek için bkz. Taberi, VII, 12636 Taberi, V, 330-33137 ed-Danı, et-Tey sır, s. 98; İbnu'l-Cezeri, en-Neşr, 11,25338 İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 25339 el-Ukberi, İ'rab, 1,41440 Taberi, 1,459; VII, 11941 Bu kabil örnekler için bkz. Taberi, II, 319, III, 28342 Bkz. Taberi, ,il,153ן IV, 228, V, 60, VII, 31143 Bkz. Taberi, IV, 161-162, 169-170, 171-175, 184-18544 Taberi, III, 273, 294, IV, 187-189, V, 166-167, 171,276-277,326, XXVII, 92-93

TABERI'NIN KIRAATLARı DEGERLENDİRME VE TERCİH YÖNTEMİ 103

En'am Saresi'nin 23. ayetindeki 'summe lem tekun fitnetuhum' ifadesindebaşka kaynaklarda 'fitnetuhum' ve 'fitnetehum' şeklinde iki farklı kıraatkaydedilirken34 Taberl, bunlardan birinden, yani İbn Kesır, İbn Amir veHafs'ın kıraatından söz etmez. Burada da üç ihtimalden söz edilebilir.Taberl ya bu okuyuş biçimini tartışmaya bile değer bulmaml~tır ya buokuyuş kendisine ulaşmamıştır veya ona sehven yer vermemiştir .

Taberl, yedi veya on kıraat içinde mütalaa olunmayan kıraatları,yaygın kabul görmüş kıraatlara tercih etmez; ancak bazen eğer manayıbozmuyorsa bu kabil kıraatla yedi veya on kıraat içinde olan bir kıraatıaynı seviyede görür. Nisa Saresi'nin 140. ayetindeki 've kad nezzele'ifadesiyle ilgili değerlendirmesini buna bir örnek olarak verebiliriz.Taberl, burada üç farklı kıraata işaret eder. O, kurranın çoğunluğunun bukelimeyi 'nuzzile' olarak, bazı KMe'lilerin 'nezzele' şeklinde,Mekke'lilerin bir kısmının da 'nezele' biçiminde okuduklarını kaydettiktensonra her üç kıraatın da kelamın muhtemel anlamlarını verebileceknitelikte olduklarını belirtir; ancak kendisiyle okunmasını tercih ettiğikıraatın 'nuzzile' okuyuşu olduğunu açıklar6• Burada 'nezzele' okuyuşuAsım37 ve Ya'kab'un38 okuyuşlarıdır. 'Nezele' kıraatı39 ise yedi ve onkıraat içerisinde yer almayan, Taberl'nin ifadesiyle Mekke'li bir kısımkarilerin okuyuşudur. Bu değerlendirme çerçevesinde baktığımızdaTaberl'nin, anılan son iki okuyuşu, tercih edilmerne noktasında aynıkategoride mütalaa ettiğini söyleyebiliriz. Bu kabil durumlarda hiçşüphesiz Taberl'nin kıraata dair eserinin yirmi küsur kıraatı içerdiğinihatırlamamız gerekir. Muhtemelen ona göre 'nezele' okuyuşu dakendisine ulaşan ve mushafın resm-i hattına uygun olan bir kıraat idi.

Taberl, şaz okuyuşlar olduklarını açıkça belirttiği kıraatlara da yerverir40; ancak açıkça şazlıklarından söz ettiği kıraatlar, onun reddettiği,kendisiyle okunmasını caiz bulmadığı kıraatların sayısından çok çokazdır41• Bu bakımdan o, açıkça reddettiği ve kendileriyle okumayı caizbulmadığı kıraatları telaffuz etmese de şaz kıraatlar kategorisindegörmüştür, diyebiliriz. Bu arada Taberl'nin yedi veya on imamdannakledilen pek çok kıraatla okumanın caiz olmadığı kanaatine vardığınıda hatırda tutmak gerekir42•

Taberl, kıraat imamlarının sadece birinden nakledilen kıraatlara pekçok ayette değinmemektedir43• O, çok değişik anlamlara yol açmıyorlarsaözellikle fiillerde sıyga değişiklikleri biçiminde ('yernfzu' ve 'yumeyyizu'gibi) ortaya çıkan farklılıklar üzerinde durmazM. Yine o, isim kalıbındaArapça'da değişik harekelerle okunabilen kelimelerdeki farklı kıraatlarada değinmez. Mesela Ali İmran Saresi'nin 15 ı. ayetinde kıraat

104 HALIs ALBA YRAK

imamlarından 'er-ru'be' ve 'er-ruube' şeklinde iki okuyuş nakledilir45•Taben, söz konusu kıraatlara değinmez46• Dikkat edilirse bu tür

45 ıbn Amir, el-Kisai, Ebu Cafer ve Yakub 'er-ruube', diğerleri 'er-ru'be' şeklinde okurlar.

Bkz.lbnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 216; ed-Dimyati, İthaf, s. 21446 Taberi, LV, 124; başka örnekler için bkz. V, 85, XV, 133-134, XVI, 235-23647 Goldziher, 1., Mezfıhibu't-Tefsiri'ı-Islami, Mektebetu'I-Hanci, Kahire 1955, ss. 8-9;Güneş, Arif, Kur'an-ı Kerim'in Okunmasında Harf-Kıraat- Yazı Kavramı ve Ilişkileri(basılmamış doktora tezi), Ankara 1992, s. 193; Albayrak, Halis, Tefsir Usiilü, s. 3 i

48 Bkz. Taberi, IV, 90, 91-9249 Kıraat literatürü arasında 'huccetu'l-kıraat' türü eserlerin mevcudiyeti de kıraatlarınmüslümanların tarihsel tecrübelerinin bir parçası olduğunu gösterir. Konuyla ilgili birhüccet açıklaması için bkz. Ebu Zur'a Abdurrahman b. Muhammed, Huccetu'I-Kıraat,

Muessesetu'r-Risale, Beyrut 1979, s. 20050 Taberi, i,459SI Bkz. Ed-Dani, et-Tey sir, s. 87; Ebu Şame, Abdurrahman b. ısmail, Ibrazu'I-Meani minHirzi'l-Emani, Mısır tarihsiz, s. 386; Ibnu'l-Cezeri, en-Neşr, II, 239

52 Taberi, III, 249-25053 Taberi, II, 53854 Nafi', Ebu Cafer ve Yakub 'dirau', diğerleri 'defu' şeklinde okumuşlardır. Yedi kıraatçerçevesinde bkz. Ed-Dani, et-Teysir, s. 82; on kıraat çerçevesinde bkz. Ibnu'I-Cezeri, en-

Neşr, II, 23055 Nafi', Ebu Cafer ve Yakub 'dirau', diğerleri 'defu' şeklinde okumuşlardır. Yedi kıraatçerçevesinde bkz. Ed-Dani, et-Tey sir, s. 82; on kıraat çerçevesinde bkz. İbnu'I-Cezeri, en-

Neşr, II, 23056 Taberi, XXVI, 1857 Ebubekr, Hamza ve el-Kisai 'feiza ehsanne', diğerleri 'feiza uhsınne' olarakokumuşlardır. Bkz. ed-Dani, et-Tey sir, s. 95; Ibnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 24958 Taberi, V, 2 i; başka örnekler için bkz. V, 31, VII, 12859 Ibnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 25460 ed-Dani, et-Tey sir, s. 99; Ebu Şame, Ibraz, s. 430; Ibnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 254; ed-

Dimyati, İthaf, s. 23861 Taberi, VI, 264-26562 Mekke ve MedineE kıraat imamları 'hasenetun', diğerleri 'haseneten' şeklindeokumuşlardır. Bkz. Ed-Dani-eı-Teysir, s. 96; Ibnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 24963 Taberi, V, 90-91; başka örnekler için bkz. I, 553-554, IV, 68, VIII, 1264 Örnekler için bkz. Taberi, III, 93, IV, 143, 190

TABERI'NİN KlRAA TLAR! DEGERLENDİRME VE TERCİH YÖNTEMI ıo5

farklılıkların önemli sebeplerinden biri, ilk dönemlerde yazının hareke venoktadan yoksun oluşudur47•

Taberi, gerek görmediği yerlerde kıraat imamlarından nakledilse bilebazı kıraatlara değinmeden geçer48•

c- Kıraatlar Arasında Tercih

Kıraatlar arasında tercihler yapmak, bazı kıraatlara doğru bazılarınahatalı demek aslında kıraat farklılıklarının, tarihı ve insanı sebepleredayalı olarak oluştuklarını kabul anlamı taşır. Taberi, Tefsirinde bunuciddi bir şekilde gerçekleştirdiğine göre bu durum, onun, kıraatfarklılıklarını, müslümanların tarihsel tecrübelerinin bir ürünü olarakgördüğünü gösterir49• Bu bakımdan Taberi, kıraat konusunu ilmin konusuolarak görmüş ve kıraatları değerlendirmede, tahlilde, tenkitte ve tercihteilmi bir yöntem izlemiştir. 0, kıraatları, temelde aklf ve naklı yöndenincelediğini söyler<>. Bu konuda Taberi 'min ciheti'l-istidlaI' ve 'minciheti'n-nakI' ifadelerini kullanır.

Burada onun tercihte izlediği yöntemi ve başvurduğu delilleriayrıntılarıyla verecek değiliz. Bu konuyu şimdilik ileriki bölümlerebırakıyoruz. Kısaca onun, tercihini hangi durumlarda ortaya koyduğuyla,hangi durumlarda tercihe gerek duymadığıyla ve tercih etmediğikıraatlara ne tür bir değer atfettiğiyle ilgileneceğiz.

Yukarıda da değinildiği üzere Taberl'nin tercihte bulunmasınıgerektirecek üç temel sebepten söz edilebilir:

I-Kıraatın dil açısından yanlışlığı veya fasih olmayışı

2-Kıraatın, anlam açısından eleştiriye açık olması

3-Kıraatın yaygın olmayışı veya mushafın resm-i hattına aykırılığı

Şu halde Taberi dil açısından sorun yoksa kıraatlar arası tercihtebulunmaz. Ali İmran Suresi'nin 39. ayetinde 'jenadethu'l-melaiketu' ve'jenadahu'l-melaiketu' şeklinde iki farklı kıraat nakledilmiştirl. Taberi buiki kıraatı dil yönünden tahlil ettikten sonra her iki okuyuşun da fasiholduğunu söylemiş ve aralarında bir tercih yapmamıştır2• O, kıraatlarciddi anlamda mana farkı doğurmuyorsa genellikle tercih yapmaz.Taberi, konuyla ilgili olarak şunları söyler:

106 HALIs ALSAYRAK

"Kıraatların birini diğerine tercih etmek, ancak tercih edilenin,doğruluğunu gerektirecek bir anlam fazlalığı/zenginliğiyle diğerindenaçıkça ayrılırsa caiz olur. Fakat aralarında anlam bakımından ittifakvarsa o zaman onlardan biri hakkında 'kendisiyle okunması evladır'hükmünü vermeye sebep yoktur. ,,53

Mesela Taben, Bakara Süresi'nin 251. ayetindeki 'defullahi' ve'difaullahi' kıraatları54 arasında tercih yapmaz. Çünkü burada yorum veanlam açısından ona göre tercihi gerektirecek bir durum yoktur5. Öteyandan kıraatlar yaygın bir hüsn-ü kabul görmüş se tercihe gerekgörmez56. Maruf ve yaygın kıraatlar, iki değişik hükmü doğuracaknitelikte anlam farklılığına yol açmış olsa bile Taben'nin tercihtebulunmadığını görürüz. Nisa Süresi'nin 25. ayetinde 'feiza ehsanne' ve'feiza uhsinne' diye iki farklı kıraat bulunmaktadır7• 'feiza ehsanne' olarakokunduğunda cariyelerin müslüman olduklarında müslüman olmalarısebebiyle erkeklere haram oldukları yolunda bir sonuca ulaşılır. 'Feizauhsinne' şeklinde okunduğundaysa cariyeler evlendiklerinde onlarınırzları haram olur sonucuna ulaşılır. Taben, burada iki kıraat da maruf vemeşhur olduğu için her ikisiyle de okumanın doğru olduğunu söyleyerektercihte bulunmazs8.

Taben, ilkeselolarak çoğunluğun okuduğu ve benimsediği yaygınkıraatları diğer kıraatlara tercih eder. Tefsiri baştan sona bu örneklerledoludur; ancak nadir de olsa çoğunluğun kıraatını doğru bulup öbürünüreddetmez. Maide Süresi'nin 47. ayetinde iki okuyuştan söz edilir.Bunlar, 'velyehkum' ve 'veliyehkume' şeklindeki okuyuşlardır9. Kıraatkaynaklarına göre kıraat imamlarından sadece Hamza 'veliyehkume'şeklinde okurken diğer imamlar 'velyehkum' tarzında okumuşlardır60•Taben'nin ifadesine göre 'veliyehkume' şeklinde okuyanlar bir grupKufe'lidir. Diğer okuyuş ise Hicaz, Basra ve Bazı Kufe'lilerinokuyuşudur. Genellikle tercihini çoğunluğun okuyuşundan yana koyanTaben, burada her iki okuyuşun da doğru ve uygun olduğu görüşündedir.Çünkü Taben'ye göre her iki kıraat da meşhurdur.61

Taberı, bazen niçin tercihte bulunmadığını belirtmez. Farklıokuyuşları sıralayıp geçer ve kıraatlara şöyle veya böyle değer atfetmez.Mesela o, Nisa Süresi'nin 40. ayetinde 'hasenetun' ve 'haseneten'Şeklinde iki okuyuş62 olduğunu kaydeder. Her iki okuyuşun doğruolduğunu söylemediği gibi tercihte bulunduğunu belirtir bir ifadeye deyer vermez63•

Taben'ye göre tercih etmediği kıraatlar iki kısımdır:

TABERi'NİN KIRAATLARı DEGERLENDİRME VE TERCİH YÖNTEMİ 107

ı-Onlar, hatalı değildir64•

2-0nlarla okumak caiz değildir65•

Taben'nin kendisiyle okumayı caiz bulmadığı kıraatların bir kısmı,kıraat kaynaklarında meşhur kıraat imamlarından birine ait de olabilir.En'am SOresi'nin ıog. Ayetinde 'adven' ve 'uduvven' olarak iki kıraat sözkonusudur. Kıraat kaynaklarında 'uduvven' kıraatı Ya'kOb'a isnad edilir66•Taben, bu okuyuşu caiz bulmadığını belirtir67• Buna ilaveten Taben bazıkıraatlar için 'gayr-ı mahmude' tabirini kullanır ki bu nitelendirmeyiözellikle Arapların kullanış tarzlarına aykırı okuyuşlar için kullandığınısöy leyebiliriz68•

Taben, tefsire ve yoruma ilişkin görüşleri tercih ederken birtakımtercih kalıpları kullandığı gibi kıraatIar arası tercihte de sözün gelişineveya tercih ettiği kıraatın kendi katındaki yerine göre bazı tercih kalıplarıkullanır69•

D- Kıraalları İsnad Biçimi

Bilindiği gibi Camiu'l-Beyan, dirayet yönü güçlü olmakla birlikte ilküç asrın Kur'an tefsiriyle ilgili tefsir, yorum ve değerlendirmelerini de

65 örnekler için bkz. Taberi, 11,3 i9, LV,228, VII, 3 i i

66 İbnu'l-Cezeri, en-Neşr, II, 26 i

67 Taberi, VII, 3 i i

68 Taberi, III, 44

69 Taberi'nin kıraat tercihlerinde kullandığı bazı tercih kalıpIannı şöyle sıralayabiliriz:'Ve evle'l-kıriieteyni fi zaIike ındi bissayiibi kıraetu men karae .. .' Taberi, XXiV, 64; 'Veene likıraetiha bidammihii eşeddu isaran minni bifethihii' Taberi, III, 7 i; 'La estecizu'l-kıriiete biğayrihi'r-refu' Taberi, III, 132; 'vel-kıriietu'l-leti Iii yecOzu ğayruhii ındenii hiyekıriietu'l-emsfır' Taberi, III, 139; 'Vel-esvabu mine'l-kıriieti IT kavlihi .... .' Taberi, VII, 269;'Vel-kıriietu'l-Ieti Iii ehtaru ğayrahii IT zalike .. .' Taberi, II, 461; 'Ve zalike huve's-saviibuındenii fj'l-kıriieti lideliileti ma ba'dehO ala sıhhatihi', Taberi, II, 461; 'Vellezi nehtiirumine'l-kıriieti rı ziilike kıriietu men karae bi't-tiii ..' Taberi, III, 192; 'Fe e'cebu'l-kıriiiitiileyye IT ziilike .. .' Taberi, II, 278; 'Vellezi nehtaru IT ziilike min kavli'l-kurriii kıriietu menkarae .. .' Taberi, II, 315; 'Vellezi huve evlii bissayiibi fi ziilike kıriietu men karae .. .'Taberi, III, 140; 'Vel-kıriietulleti Iii nestecizu ğayrahii IT ziiIike ındenii .. .' Taberi, V, 325;'Velkıriietu'lleti Iii estecizu en yukrae ziilike illii bihii .. .' Taberi, VII, 294; 'Vessaviibuminel-kavli IT ziilike .. .' Taberi, XXV, 97; 'Ve evle'l-kıriiiiti IT ziilike bissayiibi kıriietu menkarae ... ' Taberi, XXiV, 85

108 HALİs ALBA YRAK

büyük ölçüde topladığı için aynı zamanda önemli bir rivayet tesiridir70.Dolayısıyla onda Hz. Peygamber'den, sahabeden, tabiundan ve sonrakimüfessirlerden gelen açıklamalar, görüşler ve yorumlar hadis haklindeolduğu gibi senedIeriyle birlikte yer alır71• Kıraat farklılıkları da nesildennesile aktarılarak gelen malzemeler olduğu halde Taben, onlarısenedIeriyle birlikte vermemektedir. Onun, senedIerini vererek kaydettiğikıraatlar, maruf ve yaygın olmayan kıraatlardır. Bu okuyuşlar genelliklesahabllerden, kısmen de sahabe sonrası nesillerden nakledilmektedir72•

Taben, kıraatlaları, büyük bir çoğunlukla çeşitli şehirlerin veyabölgelerin kurrasına isnad eder. O genellikle şu kalıpları kullanır:'Ammetu kurrai '[-Kuje ,73, 'Ammetu kurrai'l-lrak,74, 'Ammetu kurrai'l-Medine ve'l-Basra,75, 'Amme tu kurrai'l-Kuje'76, 'Ba'du'l-Mekkiyin KuffıyinBasriyyin'77, 'Ba'du kurrai Ehl-l Mekke ve'l-Basra,78.

Taben, hemen hemen bütün beldelerin kanlerinin ittifakla okuduğukıraatları tercih ederken 'kıraetu 'l-muslimin ,79, 'kıraetu'l-kurrai ji'l-emsarı80, 'kıraetu '[-Islam tBl, 'kıraetu 'l_emsartB2

, 'kurrau '[-müslimin ıli],

'kıraetu emsari'l-I slam ı84gibi ifaeler kullanır. Taben, bu kalıplarla, ilgilikıraatın, bütün müslüman beldelerde yaygın bir biçimde okunduğunusöylemektedir.

70 M. Huseyn ez-Zchebı ve Prof. Dr. ısmail Cerrahoğlu, bu yönüne dayalı olarakTaberi'nin tefsirini rivayet tefsirleri arasında ele almışlardır. Bkz. Zehebı, et-tefsir, I, 205-224; Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, DİB. Yayınlan, Ankara 1988, II, 147- i60

71 Taberi, III. 163, VII, 119

72 Taberi, VI, 294

73 Taberi, XXVi, 14

74 Taberi, XXVI, 14

75 Taberi, XXVI, 15

76 Taberi, XXVi, 15

77 Taberi, XXVI, 90

78 Taberi, XIX, 146

79 Taberi, III, 45

80 Taberi, III, 139

81 Taberi, V, II

82 Taberi, V, 18

83 Taberi, I, 472

84 Taberi, IV, 249

TABERI'NİN KIRAATLARı OEGERLENOİRME VE TERCİH YÖNTEMI 109

Taben, sık olmamakla birlikte bazen de kıraatları, kıraat imamlarınaizafe ederek kaydeder85• O, bazı durumlarda kıraat imamı olarak tanınanyedi veya on şahsın dışındaki şahıslara da kıraatları izafe etmektedir.Örnek olarak el-A'meş86 ve el-A'rac87'ın isimlerini kaydedebiliriz. BakaraSAresi'nin 282. Ayetinde 'en tedılle' ve 'in tedılle' şeklinde iki farklıkıraattan söz ederken, 'in tedılle' kıraatını el-A'meş'in okuyuşu olarakverir. Kıraat kaynaklarında bu kıraat Hamza'ya isnad edilir88• Öte yandanTaben, nadir de olsa bazı kıraatları, Hz. Ali, Hz. Ömer, Ubeyy b. Ka'b,Abdullah b. Mes'Od ve Abdullah b. Abbas gibi sahabilere de isnadetmektedir89•

II-TABERI'NİN KIRAATLARı OEGERLENOİRME VE TERCİHYÖNTEMİ

A-Nakle Dayalı Veriler

]-Kurra'nın İttifakı

Taben, kıraatın, öncekilerden sonrakilerine aktarılan bir olguolduğunu değerlendirmelerine ve tercihlerine yansıtır. Aslında o,kurranın, ittifakla bir şekilde okuduğu kıraatlara değinmez. Zatenbiliyoruz ki Kur'an'ın büyük bir bölümü ittifakla aynı biçimde okunagelmiştir. Taben, ileride ele alacağımız üzere kıraat tercihlerindekurranın çoğunluğunun -belki kahir ekseriyetinin demek daha doğru olur-okuyuşlarını sıklıkla değerlendirir. Bütün kurranın ittifakla okuduğukelimeleri -görebildiğimiz kadarıyla- sadece birkaç yerde değerlendirmeihtiyacı hissetmiştir. Buna iki örnek verebiliriz.

85 Taberi, xvııı, 154

86 Ameş'in kıraatı, yedi veya on kıraatın arasında yer almamış olsa da on imarnınkıraatına ilave edilerek ortaya konulan kıraat eserlerinde onun kıraatına yer verilir. EbuAli el-Hasen b. Muhammed el-Bağdadi'nin Kitabu'r-Ravda fi'I-Kıraati'I-İhda Aşere'si(bkz. İbnu'I-Cezeri, en Neşr, I, 74), Ebu'I-Hasen Ali b. Muhammed el Hayyat el-Bağdadi'nin Kitabu'I-Cami fi'I-Kıraati'I-Aşr ve Kıraeti'I-Ameş'i (bkz. İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, I, 84) ve Ahmed b. Muhammed ed-Oimyati'nin İthafu Fudalai'I-Beşer fj'I-Kıraati'l-Erbaa Aşer adlı eserleri örnek olarak verilebilir. Bkz. Uğur, Mücteba, A'meş, TOV. IslamAnsiklopedisi, ııı, 54.87 Taberi, II. 220

88 ed-Oani, et-Tey sir, s. 85; İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 236; Ebu'I-Kasım Ali b. Osman,Şerhu'[-AlIame b. EI-Kasıh ala'ş-Şatıbiyye, s. 169

89 Taberi, ııı, i63, Vi, 295, VII, ı i8- i19

110 HALİ S ALBA YRAK

Bilindiği gibi Nisa Sfiresi'nin 162. ayetinde müslüman alimlerin -Taberi' de dahil olmak üzere- Arapça'nın kurallarıyla bir şekilde telifetmeğe çalıştıkları 'vel-mukfmfne's-salate' ifadesi yer alır. Bazımüsteşriklerce bu ifade, Kur'an'daki gramer hatalarına bir örnek olarakdeğerlendiril~. Taberi', bu ifadenin, katiplerin hatasıyla bu şekildeyazıldığı yolunda Hz. Aişe'den bir rivayete de yer verir91• O, konuylailgili olarak nahivcilerin bu okuyuşun gramer kurallarına aykırıolmadığına dair tahlillerini vermekte kendisi de bu iadeyi mecrur olarakkabul ettiğini belirtmektedir. Ona göre bu ifade 'bima unzile ileyke'ifadesine matfiftur ve 'vel-mukfmfne's-salate' den de meleklerkasdedilmiştir. Bu takdirde ayetin anlamı şöyle olur:

"Sana ve senden önce indirilene ve müminlere dua eden meleklereinanan müminler ... "

Taberi', hilafına bir kıraat gelmediği ve mushafın resm-i hattı dabunu desteklediği için bu okuyuşu yegane okuyuş olarak görmüştür92•

Kurranın ittifakıyla ilgili bir diğer örnek de Nisa Suresi'nin 24.ayetindeki 've'l-muhsanatu' kelimesidir. Bu kelime bir sonraki ayette deiki defa geçer; ancak burada kelimenin 've'l-muhsınati , şeklinde deokunduğu nakledilir. Taberi"ye göre her iki kıraat da çeşitli beldelerdemeşhfir ve mastefi'z'dir. Anlam bakımından da uygunluk vardır.Dolayısıyla her ikisiyle de okunabilir; ancak 24. ayetteki kelimeyi 've'l-muhsınati' şeklinde kesralı okumak caiz değildir. Çünkü burada bütünbeldelerin kanlerinin ittifak ettiği okuyuş 'sad'ın fethasıyladır. 25. ayetteolduğu gibi burada kesralı okuyuş da fethalı okuyuş gibi meşhur ve marfifbir kıraat olsaydı o zaman kesralı okumak caiz olurdu93• Taberi"nin budeğerlendirmesi, onun kıraat konusunda nakli ön planda tuttuğunun birgöstergesi olarak alınmalıdır.

90 Burton, John, Linguistic Errors in The Qur'an, Journal of Semitic Studies, XXXIII/2Autumn 1988; John Burton'un Linguistic Errors in The Qur'an adlı makalesine yapılaneleştiriler için bkz. Koç. Mehmet Akif, John Burton'un "Kur'anda Gramer Hatalan" AdlıMakalesinin Tenkidi, A.D. İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: XXXV, Ankara 1996, ss. 553-

55991 Taberi, VI, 25; aynca bkz. İbn Ebi Davud es-Sicistanı, Kitabu'I-Mesahif, Mısır 1936, s.

3492 Taberi, VI, 25-27

93 Taberi, V, 18

TABERI'NİN KIRAATLARı DEGERLENDİRME VE TERCİH YÖNTEMİ i i i

2-Yaygın (Meşhur) KıraatLar

Taberi'nin nakil açısından kıraat tercihinde en önemli gördüğügerekçelerden biri, bir kıraatın, kurranın çoğunluğu tarafından okunmuşolması; dolayısıyla İslam Dünyasında maruf ve yaygın olmasıdır. Bubakımdan o, kıraatlardan biri daha yaygın ve daha meşhursa yaygın vemeşhur olanı tercih eder. 0, özellikle münferid kalan kıraatı rivayetedenlerin hata yapmış olabileceklerini veya unutabileceklerini varsayar.94Bunun aksine çoğunluğun benimsediği ve okuduğu kıraatlarda hata veunutma olmayacağını iddia eder. Taberi'nin bu konuyla ilgili kullandığıiki terim göze çarpmaktadır. Bunlar 're'y' ve 'hüccet' terimleridir. 'Re'y' deunutma ve hata ihtimali varken 'hüccet' te böyle bir şey söz konusu01amaz95• Tefsirinde çoğunluğun kıraatını tercihe dair pek çok örnekvardır. Onlardan birini kaydedebiliriz:

Taberi, Muminün Süresi'nin 8. ayetinde 'li emanatihim' ve 'liemanetihim' şeklinde iki kıraatın96 mevcudiyetinden söz ederek bütünbölgeler ve büyük merkezlerdeki karilerin tamamına yakınının bukelimeyi çoğulolarak okuduklarını, sadece İbn Kesir'in tekilolarakokuduğunu belirtir. O, doğru kıraatın, çoğul şeklinde okuyuş olduğunuortaya koyar ve gerekçe olarak büyük bir çoğunluğun okuyuşuylakurranın kesin bir delil (hüccet) üzere icma'ının vukubulmuş olduğunugösterir97

•

Taberi, kıraatın meşhur oluşunu, onun sahihliği için en güçlü delilolarak gördüğü için iki farklı, ama yaygın kıraat söz konusu olduğundaher iki kıraatla da okumanın doğru olduğunu söyler ve birini ötekinetercih etmez. Camiu'l-Beyan'da bu konuda çok örnek vardır. MeselaTaberi, Bakara Süresi'nin 236. ayetinde 'ma lem temessuhunne' ve 'malem tumassuhunne' şeklinde iki okuyuştan98 söz eder ve tercihte

94 Taberi, I, 545, Vi, 178

95 Taberi, I, 545, III, 153

96 İbn Kesir 'limaneıihim', diğerleri 'limanatihim' şeklinde okumuşlardır. Bkz. ed-Danı,et-Tey sır, s. 158; İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 328; İbnu'I-Kasıh, Şerhu'l-Allame ibn el-Kasıh, s. 253; Ali en-Nuri es-Sefiikusı, Gaysu'n-Nef fi'I.Kıraati's-Seb' (Şerhu'I-Allameıbn c1-Kasıh ala'ş-Şatıbiyye'nin hamisinde, s. 176)

97 Taberi, XVIII, 5; diğer örnekler için bkz. Taberi, I, 545, II, 368, III, 153, 164, LV, 249,V, 280, Vi, 295, VII, 31 i, XVIII, 15,21

98 Kıraat imamlarından Hamza ve el-Kisaı, 'tumassfıhune', diğerleri 'ıemessfıhunneşeklinde okumuşlardır., Bkz. Ed-Danı, el. Teysir, s. 8 i; Ebu Şame, İbraz, s. 362; İbnu'l-Cezeri, en-Neşr, II, 228

112 HALİs ALBA YRAK

bulunmaz. Çünkü ona göre her ikisi de aynı anlamı vermektedir99• Kaldıki anlam açısından farklılıklar oluştursa da onun tercihte bulunmadığınıgörmek mümkündür1oo• Taben'nin bu tutumu onun, Kur'an'ın okunuşundatekbiçimciliği hedeflemediğini de göstermektedir. Nitekim bazıdurumlarda bir kelime üzerindeki üç meşhur kıraatla da okumanın doğruolduğunu kabul ederek aralarında bir tercih yapmamaktadırlOl•

Taben pek nadir olarak çoğunluğun okuyuşuna, daha az sayıdakurranın okuyuşunu tercih etmiştir. O, Maide Saresi'nin i19. Ayetinde'yevme' ve 'yevmu' diye iki kıraatı 102 zikreder. Kaydettiğine göre bazıHicaz ve Medıne kanleri 'yevme' şeklinde, bir kısım Hicaz'lı ve Mewne'likanler ve Irak'lı kanlerin tümü de 'yevmu' şeklinde okumuşlardır.Kıraatla ilgili diğer kaynaklara baktığımızda 'yevme' kıraatının meşhurkıraat imamlarından sadece Nafi'ye ait olduğu görülürlO3• Taben, ilgiliayeti metinsel bağlam çerçevesinde anlamlandırırken 'yevme' okuyuşununsözün akışına daha u~gun olduğunu söyleyerek bu okuyuşu daha uygunbulduğunu ifade eder i .

3-Nüzul Sebepleri

Camiu'l-Beyan'da az da olsa nüzaı sebeplerine ilişkin haberlerin,kıraat değerlendirmelerinde ve tercihlerde göz önünde tutulduğunugörebiliriz. Nitekim Ali İmran Saresi'nin 80. ayetindeki farklı kıraatlararasında tercihte bulunurken Taben, ayetin nüzfil sebebiyle ilgili haberidelilolarak kullanmıştır. Söz konusu ayette kıraat kaynaklarındanedindiğimiz bilgilere göre üç farklı okuyuş vardır. Bunlar, 'yeMye'murakum', 'veiii ye 'murukum , ve 'veM ye'murkum' okuyuşlarıdırlOs•

99 Taberi, II, 529

100 Nisa Suresi'nin 25. ayetinde 'feiza ehsanne' ve 'feiza uhsinne' diye iki farklı kıraatbulunmaktadır. 'Feiza ehsanne' olarak okunduğunda cariyelerin müslüman olduklanndamüslüman olmalan sebebiyle erkeklere haram olduklan yolunda bir sonuca ulaştlır. 'Feizauhsinne' şeklinde okunduğundaysa cariyeler evlendiklerinde onların ırzlan haram olursonucuna ulaşılır. Taberi, burada her iki kıraat da maruf ve meşhur olduğu için her ikisiylede okumanın doğru olduğunu söyleyerek tercihte bulunmaz. Bkz. Taberi, V, 2 i; başkaörnekler için bkz. Taberi, V, 31; VII, 128

101 Taberi, XXVIII, 7

102 ed-Dani, et-Tey sir, s. 101; İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 256

103 Bkz. ed-Dani, et-Tey sir, s. 101; Ibnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 256

104 Taberi, VII, 140-141

LOSed-Dani, et-Tey sir, s. 89; İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, Il, 240-241; ed-Dimyatf, İthar, s.

211

TABERI'NIN KlRAA TLAR! DEGERLENDIRME VE TERCIH YÖNTEMI 113

Taberl, 'velii ye 'murkum i okuyuşunu zikretmemektedirlO6. O, 'velaye 'murakum , kıraatının daha doğru olduğunu söyler. "Çünkü bu ayet,Allah Rasulüne, 'sana mı kulluk etmemizi istiyorsun?' şeklindeki sözlerisöyleyerek hakaret eden bir topluluk hakkında inmiştirlOl

• Allah da onlaraPeygamberinin, insanları ne kendine ibadet etmeğe çağırması ne demelekleri ve peygamberleri rabler edinmeye çağırması mümkündür.Aksine O'na yakışan. onları rabbaniler olmaya çaırmasıdır. ,,108

Taberl'nin bu değerlendirmesine göre 'vela ye 'murukum , şeklindekiokuyuşta ayetin nüzfil sebebinin bir esprisi kalmamaktadır.

TaberI, Nisa SOresi'nin 94. ayetindeki 'es-seliim' ve 'es-selem'okuyuşlarındanlO9 hangisinin daha uygun ve daha doğru olduğunu tespitetmeğe çalışırken ayetin sebeb-i nüzfilüyle ilgili çeşitli rivayetleriıtodeğerlendirir. Bir rivayete göre öldürülen o kimse kelime-i şehadetgetirerek müslüman olduğunu göstermiş ve ben müslümanım demiştir.Başka bir rivayete göre o kişi 'es-selamu aleykum i şeklinde İslamseHimıyla selam vermiştir. Bir diğer rivayete göre de öldürülen o kimseölmeden önce müslümandı. Taberi'ye göre 'es-selem' ifadesi, bu üçrivayetle ortaya çıkabilecek üç anlamı da içine alır. Yani, bu kelime hemselam vermeyi hem şehadet getirerek müslüman olmayı hem demüslüman olmayı içerir. Oysa 'es-selilml okuyuşu, bu bağlamda yalnızcaselam anlamına gelir. Dolayısıyla 'es-selem' okuyuşu daha doğrudurlll.

Taberilnin bu tutumu, onun, doğru kıraatı tespit ederken ayetlerinindiği tarihselortama ilişkin tarihı verilere itibar ettiğinin birgöstergesidir. Bir bakıma o, Kurlan metninin okunuş nokta-i nazanndansübOtunu salt kıraat nakilleriyle belirlenecek bir olgu olarak görmediğini,bunun dışında tarihf bilgilere de ihtiyaç olduğunu ortaya koymaktadır.

4-Nüzul Sırası

Taberi, kıraatları tercihte ayetlerin iniş sırasına ilişkin haberlerdenyararlanmaktadır. Onun bu tutumunu Bakara SOresiInin 240. ayetinintefsiri çerçevesinde görmekteyiz.

106 Bkz. Taberi. III, 328-329

107 Krş. el-Vahidi, Ebu'I-Hasen Ali b. Ahmed, Esbiibu'n-Nuzill, Kahire 1968, s. 64

108 Taberi, III, 329

109 ed-Dani, et-Teysir, s. 97; Ibnu'I-Cezeri. en-Neşr, II, 25 i

iLOBkz. Taberi. V, 226

i i i Taberi. V. 226; benzer değerlendirmeler için bkz. i, 534-535, LV, 154-157, V, 228

114 HALİS ALBA YRAK

Taberi'nin kaydettiği bazı rivayetlerden anlaşıldığına göre BakaraSüresi'nin 240. ayeti', 234. ayeti"nden önce nazil olmuştur. Her iki ayetde kocaları ölen kadınları ilgilendiren hükümler içerdikleri için aynıkonuda kabul edilmekte ve sonra inenin öncekinin hükmünü neshettiğibelirtilmektedir' ,ı. Yine bu rivayetlerden anlaşıldığına göre 240. ayet,miras ayetiyle de neshedilmiştirll3• Taberi, ilgili ayetin neshedildiğinikabul edenlerin görüşündedir. Dolayısıyla önce inen ayette (240. ayet)vefat eden eşlerin vefat etmeden önce hanımlarının bir yıl kendi evlerindebakımlarının yapılmasını mirasçılarına vasiyet etmekle yükümlü olmalarıgerekir. Aksi takdirde ortada değiştirilen bir hükümden söz edilemez.Kadınların, ölen kocalarının evlerinde bir yıl kalma hakkına sahipolduklarını ifade edecek kıraat Taberi'ye göre 'vasıyyetun'Jl4 şeklindekimı:'~fı1 okuyuştur. 'VasıyyetenıJl5 okuyuşu, kadınların, kocalarınınevlerinde bir yıl kalma hakkını ifade etmez. Bu bakımdan 'vasıyyetun' Jkıraatı daha doğrudur' '6.

Taberı, burada tercihini ortaya koyarken dil açısındandeğerlendirmeler yapmış olsa da onun, 'vasıyyetun' kıraatını daha doğrukabul etmesinde ayetlerin nüzQl sırasına ilişkin haberlerin etkin roloynadıklarını kabul etmeliyiz.

* "İçinizden birileri ölür ve arkasında eşler bırakırlarsa onlar, dul eşlerine evlerindençıkarılmaksızın bir yıllık geçimlerini vasiyet etsinler. Eğer eşler arzulanyla evdenaynıırlarsa kendileriyle ilgili meşru tasarruflarından dolayı onlara bir günah yoktur. Allah

kudret ve hikmet sahibidir."

** "İçinizden birileri ölür ve arkasında eşler bırakırlarsa eşlerin dört ay on günlük birbekleme süresi geçirmeleri gerekir. Bekleme süresinin sonuna vardıklannda kendileriyleilgili meşru şekilde ne yaparlarsa yapsınlar onlara bir günah yoktur. Allah bütün

yaptıklarınızdan haberdardır."

112 Taberi, II, 579-581

113 Taberi, II, 579-581114 Mekke ve Medine imamları, Asım'ın ravisi Ebubekr ve el-Kısai böyle okumuşlardır.Bkz. Ed-Oani, et-Teysir, s. 81; Ebu Şame, İbraz, s. 362; on kıraat çerçevesinde diğer üçkıraat imamı (Ebu Cafer, Yakub ve Halef) de 'vasıyyetun' şeklinde okumuşlardır. Bkz.

İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, ll, 228

115 Ebu Arnr, İbn Amir, Hamza ve Hafs bu şekilde okumuşlardır. Bkz. Ed-Oani, et-Teysir, s. 81; İbnu'l-Cezeri, en Neşr, ll, 228; ed-Oimyati, Ithaf, s. 190

116 Taberi, II, 578

TABERI'NIN KIRAATLARı DEGERLENDİRME VE TERCİH YÖNTEMI 115

5-Hadisler

Taberf'nin yer yer Hz. Peygamber'den nakledilen hadisleri, kıraatdeğerlendirmelerinde ve tercihlerinde kendini doğrulamak maksadıylakullandığım görüyoruz . .Ali İmran Suresi'nin 125. ayetindeki kıraattercihinde o, bu yöntemi izlemiştir. Söz konusu ayette Taberf,'musevvimin ,1/7 ve 'musevvemin ,118 şeklinde iki farklı kıraatı kaydeder ve'musevvimin' okuyuşunu daha doğru bulur. 'Sin'in kesrasıyla okuyuşta,meleklerin kendi kendilerini nişanladıkları anlamı ortaya çıkarken fethalıokuyuşta onları, Allah'ın nişanladığı anlamı söz konusu olmaktadır.Taberı, Hz. Peygamber'den, Uhud Savaşında müminlere yardımmaksadıyla inen meleklerin kendi kendilerini nişanladıkları şeklindegelen hadise dayanarak 'musevvimin' okuyuşunu daha doğru okuyuşolarak görmüştür i19.

Bakara Süresi'nin 240. ayetindeki 'vasıyyetun' ve 'vasıyyeten'okuyuşlarından merffi okuyuşu tercih ederken de Taberı, Hz.Peygamber'den gelen haberlerin bu okuyuşu desteklediğinibelirtmektedirl20. Yine Nisa Süresi'nin 25. ayetindeki 'jeiza ehsanne' ve'jeiza uhsınne' okuyuşlarından her ikisiyle de okumayı doğru bulurkenonun, Hz. Peygamber'den rivayet edilen hadisleri kullandığımgörmekteyizııı.

6- Sahabi Okuyuşları

Taberf, sahabı okuyuşlarını bazen doğrudan diğer kıraatlarmeyamnda değerlendirip onlarla okumayı caiz bulurken bazen de tercihettiği okuyuşu desteklemek için kullanır.

117 Yedi kıraat kaynaklanna göre ıbn Kesir, Ebu Amr ve Asım bu şekilde okumuşlardır.Bkz. Ed-Danı, ct-Tey sır, s. 90; Ebu Şarne, Ibraz, s. 398; on kıraat kaynaklarına göreYakub da 'musevvimın' şeklinde okumaktadır. Bkz. İbnu'I-Cezen, en-Ncşr, II, 242

i 18 Yedi kıraat kaynaklarına göre Nafi', ıbn Amir, Hamza ve el-Kısaı bu şekildeokumuşlardır. Bkz. Ed-Danı, et- Teysır, s. 90; Ebu Şarne, İbraz, s. 398; on kıraatkaynaklanna göre Ebu Cafer ve Halef de bu şekilde okumuşlardır. Bkz. Ibnu'I-Cezen, en-Neşr, II, 242

119 Taben, LV,82

120 Taben, II, 578

121 Taben, V, 21

116 HALİS ALBA YRAK

Mesela o, İbn Mes'Od'un Ali İmran SOresi'nin 122. ayetindeki'vallahu veliyyuhuma' ifadesini, 'vallahu veliyyuhumım şeklinde çoğulkalıbında okuduğu nu zikrederek bu tarz bir okumanın caiz olduğunubelirtir. Çünkü ona göre ayetin baş tarafındaki 'et-taijetani' kelimesilafzen tesniye olsa da anlam bakımından cem'dirl23• Bu örneğe bakılırsaTaben'nin, bazı meşhur kıraat imamlarının kıraatlarını şaz kabul ediponlarla okumanın caiz olmadığını söylerken kıraat imamlarının hiçbirininiltifat etmediği bir sahabı okuyuşuyla okumayı uygun bulması onun,kıraat konusuna yaklaşım biçimini yansıtması bakımından oldukçadikkate değerdir.

Taberı'nin sahabı okuyuşlarını, tercihlerinde destek olarakkullanmasına iki örnek verebiliriz:

Örnek i:

Taben, Ali İmran Süresi'nin i15. ayetindeki 'vema yefalu I ve 'vemate/alu' biçimindeki iki kıraattanl24 gayb sıygasıyla okuyuşu tercihederken İbn Abbas'ın da bu şekilde okuduğunu söylemekte ve senedini dezikrederek okuyuşu kaydetmektedir'25

Örnek 2:

Taben, Maide Süresi'nin 60. ayetindeki 've abede't-tağute' ve 'veabude't-tağuti' şeklinde iki kıraatıl26 verdikten sonra ve abede't-tağute'okuyuşunu daha uygun bulur ve bu tercihini Ubey b. Ka'b ve İbnMes'üd'un 've abedut-tağute' tarzındaki çoğul sıygayla okuyuşlarınadayandırır127• Çünkü bu okuyuş, ilgili ifadenin, açıkça 'tağuta tapanlar'

122 Krş. Jeffery, A., Materials, s. 34

123 Taberi, IV, 74

124 Bkz. ed-Danı, et-Teysır, s. 90; Ebu Şame, İbraz, s. 397; İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, II,

241

125 Taberi, IV, 57

126 ed-Danı, et-Tey sır, s. 100; Ebu Şame, İbraz, s. 432; İbnu'l-Cezeri, en-Neşr, II, 255

127 Ebu'I-Feth Osman b. Cinnı, el-Muhteseb rı Tebyın-i Vucilh.i Şevazzi'l-Kıraat, tahkik.Ali en-Necdı Nasıf ve Abdulhalim en-Neccar, Sezgin Neşriyat 1986, 2. baskı, s. 215;aynca krş. Jeffery, A., Materials, s. 39, 129

TABERI'NİN KIRAATLARı DEGERLENDİRME VE TERCİH YÖNTEMİ 117

anlamına geldiğini göstermekte ve 've abede't-tilğute' okuyuşunu anlambakımından doğrulamakta ve desteklemektedir1ıs.

B-Dilsel Değerlendirmeler

l-Sarf Açısından Değerlendirmeler

Taberı, bazı okuyuşları sarf açısından değerlendirir. Budeğerlendirmeleri her zaman herhangi bir kıraatın hatalı olduğunu ortayakoymak için yapmaz. Fakat bazı durumlarda sarf açısından herhangi birkıraatla okumanın diiz olmadığını söyleyebilir.

Mesela Bakara Süresi'nin 97. ayetindeki 'cebrfl' okuyuşunu'29,Arapçada böyle bir kalıp olmadığını ileri sürerek okunması diiz olmayankıraat olarak nitelendirir. Onun naklettiğine göre bu okuyuş el-Hasenu'l-Basrf ve İbn Kesır'e izafe edilirl3O. Ondört kıraata ilişkin kaynaklardakibilgilere göre bu okuyuş el-Hasenu'l-Basrf'nin değil, İbn Muhaysin'inokuyuşudurl3l• Aslında burada dikkate değer bir nokta, Taberf'nin yedikıraat imamından biri olarak kabul edilen İbn Kesır'in okuyuşunu, hemde Arapça'ya uygunluk açısından değerlendirdikten sonra okunması caizolmayan kıraat olarak nitelendirmiş olmasıdır. Bu da gösteriyor ki,Taberf'nin nezdinde kıraatların sahihliği için onların nakledilmiş olmasıyeterli değildir, Arapçaya uygunluk da gereklidir.

Taberi, yine Bakara Süresi'nin 283. ayetinde 'jeriMnun'/32 ve'jeruhunun ,/33 kıraatlarını verdikten sonra 'riMnun' kelimesinin 'fa'lun'kalıbındaki 'rehnun' kelimesinin çoğulu olarak daha yaygın bir biçimdekullanıldığını ileri sürerek 'riMnun' okuyuşunu daha doğru bulmuştur.Öte yandan 'ruhunun' okuyuşunu Arapçada 'fa'lun' kalıbındaki

128 Taberi, Vi, 294-295; başka örnekler için bkz. i, 516, II, 319, 328, 461

129 İbn Kesir'in okuyuşudur. Bkz. ed-Danı, et-Tey sır, s. 75; Ebu Şame, İbraz, s. 336;İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 219

130 Taberi, 1,437

i3 i Bkz. ed-Dimyatı, İthaf, s. 173

132 Yedi kıraat kaynaklanna göre Asım, NMi', İbn Amir, Hamza ve el-Kısaı bu şekildeokumuşlardır. Bkz. ed-Danı, et-Tey sır, s. 85; Ebu Şame, İbraz. s. 378; diğer üç kıraatimamı, Ebu Cafer, Yakub ve Halef de bu şekilde okumuşlardır. Bkz. İbnu'I-Cezerı, en-Neşr, II, 237

133 İbn Kcsir ve Ebu Amr 'feruhunun' şeklinde okumuşlardır. Bkz. ed-Danı, et-Teyslr, s.85; Ebu Şame, İbraz, s. 378; İbnu'I-Cezeri. cn-Neşr, II, 237

118 HALtS ALBA YRAK

kelimelerin çoğulu olarak 'fuulun' kalıbının şaz ve çok az kullanılan birkalıp olduğunu ileri sürerek onaylamamıştırl34.

2-Nahiv Açısından Değerlendirmeler

Taben, kıraat değerlendirmelerinde bir yandan nahivcilerintahlillerine ve tartışmalarına yer verirkenl35 öbür yandan kendi dilanlayışına dayalı izahlar yapar. Aslında bir kıraatın doğruya en yakınolduğu görüşünü desteklemek için getirdiği açıklamalar, onun kendi dilanlayışına ve dil konusundaki tercihlerine dayanır.

Mesela Taberı, Bakara Suresi'nin 245. ayetinde 'feyudaifuhu','feyudaifehu' ve 'feyuda'ifuhu' şeklinde üç kıraattanl36 söz eder vebunlardan 'feyudaifuhu' okuyuşunu daha doğru bulur. Çünkü 'men ze'lleziyukridullahe kardan hesenen feyudaifuhu' ifadesindeki 'feyudaifuhu 'ndaceza manası vardır. Şart cümlelerinde 'cevab'ın başına 'fe' gelirse, 'cevab'yalnızca merfU olur. İşte bu yüzden 'feyudaifuhu' okuyuşu dahadoğrudur137 •

Bir başka örnek de onun, Nisa Suresi'nin 1. ayetindekideğerlendirmesidir. Taben burada 'vel-erMme' ve 'vel-erMmi' şeklindeiki kıraatıl38 kaydeder. Bunlardan 'vel-erMme' okuyuşunun doğruolduğunu ileri sürer. Ona göre burada 'vel-erMme' kelimesi, kendindenönceki 'bim' deki zamire atfen mecrur okunamaz. Çünkü Araplar zahir birismi mecrur haldeki meknı (burada zamir) bir kelimeye atfetmezler.Dolayısıyla doğru kıraat, 'vel-erMme' kelimesinin 'Allahe' lafzına atfenmansub okunmasıdırl39•

3-Şiirle istişhad

Taben, kıraat değerlendirmelerinde ve tercihlerinde yer yer şiirdenşahid getirir. Bakara Suresi'nin 214. ayetinde 'hetta yekCtle'r-rasCtlu' ve

134 Taberi, III, 140

135 Bkz. Taberi, III, 52-55, 93-94

136 Krş. İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 228

137 Taberi, II, 594

138 Krş. tbnu'I-Cezeri, en-; Neşr, Il, 247

139 Taberi, LV,228; başka örnekler için bkz. Taberi, II, 278, 342, IV, 121, VII, 43

TABERi'NiN KIRAATLARı OEGERLENOiRME VE TERCiH YÖNTEMi 119

'hetta yekulu'r-rasulu' diye iki kıraattanl40 söz ettikten sonra dilbilimselaçıdan her iki kıraatı da değerlendirir. Ona göre 'hetta' dan sonra man fiilgeldiğinde 'hetta' amel etmez. Fakat muzari gelirse amel eder.Dolayısıyla Arapçada fasıh olan 'hetta' dan sonra gelen muzari fiilinmansub olmasıdır. Taben, bu açıklamalardan sonra bir beyitle bugörüşünü doğrulamakta ve sonunda doğru kıraatın, 'hetta yekule'r-rasulu'şeklindeki mansub kıraat olduğunu söylemektedirl41•

Başka bir örnek verecek olursak Taben, Bakara SOresi'nin 229.ayetinde 'illa en yeM/a' ve 'illa en yuM/a' şeklinde iki kıraata142 yer verir.İkinci oku yuşu Medineli ve Küfe'li bazı kanler okumuştur. Küfe'likannin, İbn Mes'üd'un 'ilta en teM/u' şeklindeki kıraatını nazar-ı dikkatealarak bu şekilde okuduğunun nakledildiğini ifade eder. Bu kariin, İbnMes'üd'un kıraatına itibarla 'ilta en yuM/a' şeklinde okumasının hataolduğunun söylendiğine işaret eder. Fakat Taben'ye göre İbn Mes'udburada 'hare' fiilini yalnızca 'en' de amel ettirmiştir. Dolayıs~la KOfe'likari'in okuyuşu sahihtir ve şiir de bu okuyuşu desteklemektedirl 3.

4-Dilde Bilinen Yaygın Kullanılış biçimleri

Kıraat tahlillerinde Taben için önemli hususlardan biri de kelime veifadelerin Araplarca yaygın olarak kullanılıp kullanılmadığıdır. Çünkü o,kıraat tercihlerinde Arabın kullanış biçimine çok önem verir. Onun bututumunu bazı kıraat değerlendirmelerinde görebiliriz.

Mesela Taberı, Maide Süresi'nin 89. ayetinde 'akadtum' ve'akkadtum' tarzında iki okuyuştan'44 söz eder ve 'akadtum' şeklindekiokuyuşu tercih eder. Çünkü Arap, teffl kalıbını, tekerrür eden eylemleriçin kullanır. Burada da 'akadtum' şeklinde okunursa metinsel bağlama dauygun düşmeyen bir anlamla karşılaşırız 145. Demek ki Taben, kullanılışlailgili dilbilimsel tahliller yaparken doğalolarak ilgili ayetteki anlamboyutunu da hesaba katmakta ve hangi kıraatın anlarnca uygunolabileceği noktasını da göz ardı etmemektedir. Aslında onun pek çok

140 On kıraat imamından sadece Nafi' 'yekUlu' şeklinde okumuş, diğerleri 'yekule'şeklinde okumuşlardır, Bkz. ibnu'I-Cezeri, en-; Neşr, II, 227; ed-Oimyati, ithaf, s. 187

141 Taberi, II, 342

142 Krş. ed-mıni, et-Teysir, s. 227; ibnu'I-Cezeri, en-; Neşr, II, 227

143 Taberi, II, 460-461; başka örnekler için bkz. VII, 280, XXVII, 9

144 Krş. ed-Oani, et-Teysir, s. 100; İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 255

145 Taberi, VII, 13

120 HALİ s ALBA YRAK

kıraat değerlendirmesinde anlam boyutunu hep hesaba kattığınıgörmekteyiz.

Taben, Nisa SAresi'nin 34. ayetindeki'bima hafızaııahe' kıraatınıl46,Arapça açısından doğru bulsa da Arapların yaygın ifade tarzına uygundüşmediğini ileri sürmüş ve bu kıraatı şaz olarak görmüştürl47.

C-Anlam ve Yorum Açısından Değerlendirmeler

Taben, bir müfessir olması bakımından doğaldır ki, sadece bu başlıkaltında ele alacağımız gerekçelendirmeleri çerçevesinde anlam ve yorumboyutunu göz önüne almış değildir. O, yaygın bir kıraatı tercih ederkende veya dilsel gerekçelerle tercihini ortaya koyarken de hep anlamboyutunu göz önünde tutmuştur, diyebiliriz. Fakat şurası bir gerçektir kipek çok kıraat tahlilinde anlam yönünden bir değerlendirme yaptığınıaçıkça söylememiştir. Burada özellikle 'te'vil' ve 'ma'na' kelimelerinikullanarak yaptığı tahlillere yer vereceğiz.

]-Metinsel Bağlamda Anlam Uygunluğu

Taben, pek çok kıraat tercihinde metinsel bağlarnı esas almaktadır.O, bazen bir ayet bazen de bir ayet grubu çerçevesinde anlam bakımındanuygunluk arar. Taberf'nin kıraat tercihinde en çok başvurduğuyöntemlerden birisi, ifadelerin bulunduğu bağlarnın gerektirdiği anlamıgöz önüne alarak sonuca ulaşmaktır. Tefsirinde anlam ve yorumkaygısıyla yaptığı tercihler azımsanmayacak miktardadır.

Taben, temelde cümle içinde lafız-mana bütünlüğüne çok önemveriyor. Sıygalarda bir uyumsuzluk doğuran ve simetriyi bozan (gayb-muhatap, malt1m-meçhOI gibi) kıraatları pek uygun bulmuyor. YaniArapça olan Kur'an'ın Arap Dili kurallarına, bilinen, yaygın olarakkullanılan dile uygun bir lafız düzeni içerisinde olması gerektiğinidüşünüyor.

Taberr'nin bu kabil tercihlerine birkaç örnek vermek yerindeolacaktır:

146 On kıraat imamından sadece Ebu Cafer bu şekilde okumuştur. Bkz. İbnu'I-Cezeri, en-

Neşr, 11,249

147 Taberi, V, 60; başka örnekler için bkz. Taberi, III, 71, 140

TABERI'NİN KIRAATLARı OEL;ERLENOIRME VE TERCIH YÖNTEMI 121

Örnek i:

Ali İmran Süresi'nin 146. ayetinde Taberf, 'Mıele' ve 'kuıile' şeklindeiki kıraatıl48 kaydettikten sonra 'kuıile' okuyuşunun daha doğru olduğunubelirtir. Çünkü Allah, 142. ayetten itibaren Uhud'da özellikle Hz.Peygamber'in öldürüldüğü şayiası karşısında bozguna uğrayanlarıazarlamakta, kaçmalarını kınamakta ve devamla önceki peygamberlerinilim sahibi ve erdemli bağlılarının peygamberleri öldürülse bilegösterdikleri sebat ve kararlılıktan söz ederek bir kıyaslama yapmaktadır.Dolayısıyla bu bağlamda önceki peygamberlerin katledildiğinden sözedilmektedir. Bu da 'kuıile' okuyuşunun daha doğru ve bağlarnınbütünlüğüne daha muvafık olduğunu gösterir149•

Örnek 2:

Ali İmran Suresi'nin i6 ı. ayetinde Taberi, 'en yeğulle' ve 'enyuğalle' tarzında iki okuyuştan'50 söz eder. Ona göre bu iki okuyuştandoğru olanı 'en yeğulle' kıraatıdır. Burada 've ma kane linebiyyin enyeğulle' ifadesiyle aldatmanın peygamberlerin niteliklerinden olmadığıanlamı kast edilmiştir. Çünkü Allah, bu ifadeden sonra aldatanları tehditetmektedir. Allah'ın, aldatanlara yönelik vafdi, O'nun aldatmayıyasakladığının açık delilidir. Eğer Allah 've ma kane linebiyyin enyeğulle' ifadesiyle Peygamber'in arkadaşlarını Allah Rasulü'nüaldatmakla itham etmekten men etseydi bu ifadeden sonra mücerretolarak aldatma fiiline karşılık bir tehdit yerine onların, Allah RasUlü'neyönelik töhmet ve su-i zanlarına mukabil bir tehditte bulunurdu. Şu haldeAllah'ın, 've ma kane linebiyyin en yeğulle' ifadesinin arkasındanmücerret olarak aldatma fiiline karşılık bir vafdde bulunmuş olması buifadeden, aldatmanın, peygamberlerin sıfatı olmadığını anlamamızıgerektirmektedirl51•

Örnek 3:

Taberi, En'am Suresi'nin 23. ayetindeki 'vallahi rabbina' ve 'vallahirabbena' kıraatlarındanl52 ikincisini tercih eder. Bir önceki ayetteki 'eyne

148 ed-Oiini, et-Tey sir, s. 90; Ibnu'I-Cezeri, en-Ne~r, II, 242

149 Taberi, LV, 116-117

150 ed-Oiini, et-Teysir, s. 91; Ibnu'I-Cezeri, en-Ne~r, II, 243

151 Taberi, IV, 157

152 ed-Oiini, et-Teysir, s. 102; Ibnu'I-Cezeri, en-Ne~r, II, 257

122 HALİs ALBAYRAK

şurakaukumullezıne kuntum tez'umCtn' ifadesiyle bir soru sorulmaktadır.Dolayısıyla 23. ayetteki ifadenin bu soruya cevap oluşturması dahauygundur. Yani anılan soruya karşılık Allah'a hitaben 'ey Rabbımız bizşirk koşanlardan değildik' şeklinde bir cevap buraya uygun düşer. Buyüzden Taberi"ye göre bu kelimenin 'Ya Rabbena' takdirinde 'Rabbend'şeklinde münada olarak mansub okunması daha uygundurls3.

2-Müfessirlerin Anlam ve Yorum Tercihleri

Taberi"nin kıraat tercihlerinde belirleyici olan hususlardan biri de'ehl-i te'vfl' (müfessirler)in yorumları ve anlam tercihleridir. Camiu'l-Beyan'da bunun örneklerini yer yer görmek mümkündür. Taberi', bazenehl-i te'vfl'in yorumlarını, anlamlandırma biçimlerini kıraat tercihine esasgerekçe gibi verirken bazen de Maide Suresi'nin 107. ayetindeki'ellezfnestuhikka' kıraatında olduğu gibi yardımcı bir gerekçe olaraksunmaktadır. Kıraat kaynaklarında on kıraat çerçevesinde baktığımızdasadece Asım'ın ravfsi Hafs'ın 'ellezfnestehakka' şeklinde okuduğunugörmekteyizl54. Taberi' de üzerinde kurranın icmaıyla 'hüccet' oluştuğuiçin 'ellezfnestuhikka' kıraatını daha doğru bulduğunu zikrederek buokuyuşun kahir bir ekseriyet tarafından nakledildiğini söylemekte ve 'ehl-i te'vfl'in tamamının bu okuyuşa dayalı yorumun doğruluğu konusundakiittifaklarını da ilave bir delil olarak kaydetmektediriss.

'Ehl-i te'vfl'in yorumlarını temel gerekçe olarak sunuşuna bir örnekolarak Ali İmran Suresi'nin 140. ayetindeki kıraat değerlendirmesiniverebiliriz. Taberi', bu ayette 'karhun' ve 'kurhun' kıraatlarındanıs6

'karhun' okuyuşunu tercih ederken 'ehl-i te'vfl'in, bu kelimenin katI veyaralama anlamlarına geldiği konusundaki fikir birliği (icma) ni sebepgöstermiş ve 'ehl-i te'vfl'in bu yöndeki icmaının buradaki doğru kıraatınfethalı olduğunu gösterdiğini belirtmiştir. Taberi' her ne kadar 'ehlu'l-arabiyye' (Arap Dil Bilginleri)'nin bir kısmı 'karhun' ve 'kurhun' un aynıanlama gelen iki kelime olduğunu söyleyeseler de Arap Dilini bilen ilimehli nezdinde ma'raf olan, tercih ettiğimiz fethalı şekildir, demektedir157.

153 Taberi, VII, 167; benzer örnekler için bkz. II, 497; III, 46, 152, 192,335-336; IV, 57,196,206; V, 46; VII, 119,129-130,160,211, 269; VIII, 13

i54 Bkz. ed-Dani, et-Teysir, s. 100; İbnu'l-Cezeri, cn-Ncşr, II, 256

155 Taberi, III, 118

156 Krş. ed-Danı, et-Tey sır, s. 90; İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 242

157 Tabcri, IV, 103; başka örnekler için bkz. III, 108, V, 82, VI, 64

TABERI'NİN KıRAATLARı OEGERLENOİRME VE TERCİH YÖNTEMİ 123

Taberi' kıraat değerlendirmelerinde hiç şüphesiz sadece kendisindenönceki 'ehl-i te'vi'l'in yorumu tercihlerine istinad etmekle kalmamış pekçok yerde kendi anlam ve yorum tercihlerine dayanmıştır. Tefsiri bununörnekleriyle doludur.

3-Ulemô-nın Bir Konudaki İcmaı

Taberi', Bakara Suresi'nin 222. ayetindeki 'yettahharne' ve 'yethurne'kıraatlanndanl58 birincisini tercih ederken ulemanın bir konudaki iemaınıgerekçe olarak gösterir. Ulemanın ittifak ettiği nokta, erkeğin, hayız kanıkesildikten sonra eşi temizlenmedikçe onunla cinsel münasebettebulunmasının haram oluşudur. Ancak Taberi', devamla bu temizliktenneyin kast edildiği konusunun ihtilaflı olduğunu belirtir. Kimine göre butemizlikten maksat, boy abdesti, kimine göre namaz abdesti, kimine görede kadının sadece tenasul uzvunu yıkamasıdır. Anladığımız kadarıylaTaberi', bütün fukahanın, kanın kesilmesini yeterli görmedikleri, bunailaveten bir şekilde temizlenmeyi öngördüklerini ve bu konuda icmaolduğunu ileri sürerek 'yettahharne' kıraatını daha doğru bulmaktadırl59•

D-Kur 'an

]-Kur'ô-n'da Okunuşunda İttifak Edilen Kelimeler

Taberi"nin kıraat tahlillerinde ve tercihlerinde kullandığıgerekçelerden biri de Kur'an'da, kurranın, okunuşunda ittifak ettiğikelimeler olmuştur. Mesela Ali İmran Suresi'nin 39. ayetinde Taberi''yebşuruke' ve 'yubeşşiruke' şeklinde iki okuyuşu'60 verir ve 'yubeşşiruke'okuyuşunun daha doğru olduğunu belirtir. Çünkü ona göre yaygın olarakkullanılan şeddeli okuyuştur. Üstelik bütün beldelerin kurrası da HicrSuresi'nin 54. ayetindeki aynı kökten bir kelimeyi şeddeli (febimetubeşşirun) okumakta ittifak etmişlerdirl61• Öte yandan Taberi', NisaSuresi'nin 10. ayetindeki okuyuş farkı üzerinde dururken Medi'ne ve Irakkari'lerinin tamamının 'veseyaslavne' olarak, Bazı Mekke ve Kufekari'lerinin ise 'veseyuslavne' şeklinde okuduklarını kaydeder ve

158 Hamza, cl-Kısaİ, Ebubckr ve Halef 'ycttahhamc', diğerleri 'yethurne' şeklindeokumuşlardır. Bkz. İbnu'I-Cezeri, en-Ncşr, II, 227; ed-Oimyatİ, İthaf, s. 188

159 Taberi, II, 385

160 Hamza ve el-Kisiii, 'ycbşuruke', diğerleri 'yubeşşirukc' şeklinde okumuşlardır. Bkz.İbnu'I-Cezcri, en-Neşr, II, 239; ed-Oimyatİ, İthaf, s. 207

161 Taberi, IV, 251

124 HALİS ALBA YRAK

'veseyasLavne' okuyuşunu daha doğru bulur ve gerekçe olarak da LeylSüresi'nin 15. ayetindeki üzerinde ittifak edilen okuyuş (La yesiaha illel-eşka) la Saffat Süresi'nin 163. ayetindeki 'sali 'L-cehfm , oku yu şunugösterir162•

2-Kur'an'daki Bilgilere DayaLı Tercih

Taberı, bazı kıraat tercihlerini, Kur'an'ın diğer ayetlerininiçeriklerinden ortaya çıkan bilgilere dayandırır. Yukarıda belirtildiği gibio, kıraat tercihlerinde anlam boyutuna çok önem vermektedir. Dolayısıylaeğer bir okuyuş, Kur'an'daki bilgilere ters düşüyorsa o, bu kıraatı doğrubulmaz.

Mesela Ali İmran Süresi'nin 81. ayetindeki kıraatdeğerlendirmesinde bunu görebiliriz. Taberi, bu ayetteki 'Lema ateytukum've 'Lima ateytukum' kıraatlarındanl63 'Lema ateytukum' okuyuşunu dahadoğru bulur. Taberi, burada 'Lima ateytukum i şeklinde okunduğu takdirdebütün peygamberlere kitap gönderildiği anlamının ortaya çıkacağını ilerisürerek bu kıraatı olumsuzlar. Çünkü Allah'ın bütün peygamberlere kitapindirmediği son derece açıktırl64•

E-Mushaflar

Bu başlık altında Hz. Osman'ın çoğaltıp, çeşitli merkezleregönderdiği ve onlardan çoğaltılmış mushafları hem de bu mushaflarınhatlarına zaman zaman uymayan bazı sahabı mushaflarıyla ilgilideğerlendirmelere yer vereceğiz.

Taberi kıraat değerlendirmelerinde ve tercihlerinde Osmanmushaflarının resm-i hattına uygunluk ilkesine sıkı sıkıya bağlı olduğunugösterir. Burada şunu da kaydetmek gerekir ki Taberi çeşitli yörelerinmushaflarında yazılış farklılıklarının olduğuna da işaret ederl65• Mesela o,herhangi bir kıraat hakkında "o, Medine'lilerin mushaflarında şu

162 beri, III, 331163 Kıraat imamlarından Hamza 'Iima', diğerleri 'lema' şeklinde okumuşlardır. Bkz.İbnu'l-Cezeri, en-Neşr, ll, 241; ed-Dimyati, İthaf, s. 211

164 Taberi, 111,33 i

165 İbn Ebi Davud es-Sicistani, çeşitli beldelerdeki imam mushaflarındaki farklı yazımşekillerinin bir dökümünü 'Kitabu'I-Mesahifinde vermektedir. Bkz. İbn Ebi Davild es-Sicistilni, Kitabu'I-Mesahif, Mısır 1936, ss. 39-49

TABERİ'NiN KIRAATLARı DEGERLENDİRME VE TERCİH YÖNTEMi 125

şekildedir." Veya "/raklıların mushaflarında şu şekliyledir." Yahut "Şarkehlinin mushaflarında şöyledir". gibi ifadelere yer verir. Onun bututumunu Maide SAresi'nin 53. ayetindeki kıraat farklılıklarınıdeğerlendirirken görmekteyizl66. Burada dikkati çeken bir husus, onunmushaflara atfettiği bu farklılıklar sadece resm-i hatta, yani kelimeleriniskeletine dayalı olmayıp mushaflardaki hareke farklılıklarına da dayanır.Nitekim Taben, Maide SAresi'nin 53. ayetinde "kıraatımız" diyenitelendirdiği 've yekulu i kıraatının kendi mushaflannda, yani şark ehlininmushaflarında bulunduğunu belirtmektedirl67. Bu da onun, çeşitlimerkezlerin mushaflarından söz ederken harekesiz ve noktasız Osmanmushaflarını değil, onlardan çoğaltılan mushafları kast ettiğini gösterir.Mushaf farklılıklarına bir başka örnek de Nisa SAresi'nin 66. ayetindekikıraat farklılığı çerçevesinde karşımıza çıkar. Taberf'nin beyanına göre buayette söz konusu olan okuyuşlardan 'illa kalflenl

/68 okuyuşu, Şamiıların

mushaflarında mevcuttur'69.

Öte yandan Taberf, tercih ettiği yaygın okuyuş biçimlerini, mushafhattına uygunlukları itibariyle de desteklerken 'mesahifu'l-emsar' veya'mesahifu 'l-muslimin' gibi ifade kalıplarını kullanır. Taberf, bu ifadeleri,anlayabildiğimiz kadarıyla ya zaman zaman müslümanların elindekibütün mushaflar anlamında ya da müslüman coğrafyanın tamamınayakınındaki mushaflar anlamında kullanmıştır, diyebiliriz. Buna bir örnekolarak Nisa SAresi'nin 162. ayetindeki 'vel-mukiminessalate' ifadesihakkında söylenenleri verebiliriz. Taberf'ye göre bu okuyu1ı Ubey b.Ka'b'ın mushafı dahil bütün mushaflarda bu şekliyle yazılmıştır' .

Taberf'nin mushaf hattına uygun olduğu için tercih ettiği kıraatlara,onun Bakara SAresi'nin 210. ayetindeki kıraat değerlendirmesini bir örnekolarak verebiliriz. Taben, burada 'zulel' ve 'zılaz,/7/ şeklinde iki kıraattansöz ettikten sonra bu konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber'den nakledilenbir hadiste geçen çoğul bir kelimeden hareketle 'zulel' okuyuşunu dahadoğru bulur. Daha sonra o, herhangi bir kelimenin okunuşunda ihtilafolduğunda eğer anlam açısından bir uygunsuzluk yoksa o takdirde

166 Tabeıi, Vi, 281

167 Tabeıi Vi, 281

168 Bu okuyuş on kıraat imamından ıbn Amir'e isnad edilir. Bkz. ed-Danı, et-Teysır, s.96; ibnu'l-Cezeıi, en-Neşr, II, 250; ed-Dimyatı, İthaf, s. 227

169 Tabeıi, V, 161

170 Tabeıi, V, 161

171 'ZIHil' okuyuşu Katade'den nakledilmiştir. Bkz. İbn Cinnı, el-Muhteseb, i, 122

126 HALIs ALBA YRAK

mushaf hattına uygun olan okuyuşun tercihi gerekir, demektedir172• Bukonuda bir başka örnek de onun, Bakara SAresi'nin 280. ayetindeki kıraatdeğerlendirmesidir. Taberi', burada meşhur kıraat imamlarındannakledilmeyen 'za usratin' okuyuşunul?3 zikdettikten sonra bu okuyuşunArapça açısından doğru olsa da müslümanların mushaflarına aykırı oluşusebebiyle okunması ciiiz olmayan kıraat olduğunu belirtirl?4.

Taberi', sahabe mushaflarındaki okuyuşlara da zaman zaman yerverir. Bazı durumlarda bunları sadece nakletmekle yetinir ve herhangi birdeğerlendirmede bulunmaz. Bazı durumlarda sahabe mushaflarındakiyazım şekli Osman'ın çoğalttığı mushafların hattına aykırıysa o hattadayalı okuyuşu caiz görmez. Taberi', Nisa Suresi'nin ı ı7. ayetindeki'inasen' kelimesinin Hz. Aişe'nin mushafında 'evsanen,/75 şeklindeolduğunu naklettikten sonra İbn Abbas'a izafeten 'usunen,/76 kıraatındanda söz eder ve sonuçta 'inasen' okuyuşunun dışında kalan okuyuşları caizgörmez. Çünkü bu okuyuşlar, bir yandan kurranın ittifakına aykırı, diğeryandan da müslümanların mushaflarının hattına muhaliftirm.

Taberı, sahabe mushaflarındaki varyantıarı, yani Osmanmushaflarındaki hatta uygun olmayan yazım şekillerini kıraattercihlerinde çok önemli bir delilolarak kullanır. Nitekim o, BakaraSAresi'nin 205. ayetinde 've yuhlike 'l-harse ve 'n-nesle i okuyuşunundoğruluğuna en güçlü delilolarak Ubeyy b. Kalb'ın mushafındaki'liyufside flM ve liyuhlike'l-harse ve'n-neslel

/78 şeklindeki yazılış biçimini

i72 Taberi, II, 328

i73 Bkz. el-Ukberi, hab, I, 284

174 Taberi, III, i10; başka bir örnek için bkz. V, 13

175 Bkz. İbn Cinnı, el-Muhteseb, I, 199; Arthur Jeffery'nin konuyla ilgili temelkaynaklardan yararlanarak oluşturduğu çalışmasında görülebildiği kadanyla Hz. Aişe'ninmushafında Nisa Suresinin 117. ayetindeki 'inasen' kelimesi, çeşitli rivayetıere göre'unusen', 'evsanen', 'vusunen' ve 'usunen' şeklinde dört ayrı biçimde karşımızaçıkmaktadır. Bkz. Jeffery, A., Materials, s. 232

176 Bkz. İbn Cinnı, cI-Muhteseb, I, 198; Arthur Jeffery'nin konuyla ilgili temelkaynaklardan yararlanarak oluşturduğu çalışmasında görülebildiği kadarıyla İbn Abbas'ınmushafında Nisa Suresinin 117. ayetindeki 'inasen: kelimesi, çeşitli rivayetıere göre'unusen', 'unsen', 'vunusen', 'evsanen', 'usnen' ve 'usunen' şeklinde dört ayrı biçimdekarşımıza çıkmaktadır. Bkz. Jcffery, A., Materials, s. 197

177 Taberi, V, 280

178 Jeffery, Arthur, Materials for the History of !he Text of The Qur'an The Old Cookes,Lciden, EJ. Brill 1937, s. 121

1.\

TABERI'NİN KlRAATLARI DEGERLENDİRME VE TERCİH YÖNTEMİ 127

göstermektedirl79• Yine o, Bakara Süresi'nin 229. ayetinde 'illa en yeM/a'kıraatını doğru bulurken Ubeyy b. Ka'b'ın 'illtı en yezunntı,/80 şeklindekiokuyuşunun bunu desteklediğini belirtir. Tabeli, bu okuyuşun, Ubeyy'eait olduğu söylenen mushafta bu şekilde kaydedildiğini zikreder1sı .

G-Diğer Bilgi Kaynakları

I-Tarih

Kıraat tercihlerinde Taberl'nin tarihçilerin verdikleri bilgilere dedayandığını görmekteyiz. En'am Süresi'nin 86. ayetinde 've'l-yesea' ve've'l/eysea' biçiminde iki kıraat söz konusudurl82. Tabeli, bunlardan 've'l-yesea' okuyuşunun daha doğru olduğunu söylerken ehlu'l-ahbar(tarihçiler)'ın, bu peygamber'in adının 'Elyesa' olduğu yolundaki ittifakınadayanmaktadırls3

•

2-Kültür

Tabeli, kıraat değerlendirmelerinde hem Arap kültüründe hem dediğer milletIerin kültürlerinde var olan bir bilgiye de yer verir ve bubilgiyi tercihine dayanak olarak alır. Nisa Suresi'nin 165. ayetinde'zeburan' ve 'zuburan' diye iki okuyuş mevcutturl84• Tabeli'ye göre'zebUran' okuyuşu daha doğrudur. Tabeli, burada Hz. Musa'ya Tevrat,Davud'a Zebür, İsa'ya İncil ve Muhammed'e el-Furkan verildiğininherkesçe bilinen bir husus olduğunu, Arapların 'zebur-u Davud' şeklindetelaffuz ettiklerini ve di~er milletlerin de bu kitabı Zebur olaraktanıdıklarını belirtmektediri 5.

]-Müslümanların Genel Kabul/eri

Tabeli, bir konuda müslümanlar arasında ittifakla kabul edilenahlaki bir davranışı, ahlaki bir hükmü kıraatı tercih ederken bir dayanaknoktası olarak alabilmektedir. Onun bu tutumunu Bakara Suresi'nin 233.ayetindeki kıraat değerlendirmesinde görmekteyiz. Ona göre burada 'ltı

179 Taberi, II, 319

180 Bkz. Jeffery, A., Materials, s. 121

181 Taberi, II, 460-461

182 On kıraat imamından Hamza, c1-Kısaı ve Halef 'velleysa' şeklinde, diğerleri 'velyesea'şeklinde okumuşlardır. Bkz. İbnu'I-Cezen, en-Neşr, II, 260

183 Taben, VII, 262

184 On kıraat imamından Hamza ve Halef 'zuburan' şeklinde, diğerleri 'zebı1ran' şeklindeokumuşlardır. Bkz. İbnu'I-Cezeri, en-Neşr, II, 260.

185 Taberi, VI, 28

128 HALIS ALBA YRAK

tudfirre,/86 şeklinde nehiy sıygasıyla okumak daha doğrudur. Çünküeşlerin çocuk yüzünden eşlerin birbirine zarar vermeleri müslümanlarınicmaıyla haramdır. Oysa bu kelime haber sıygasıyla, yani 'la tudarrUı/87

şeklinde okunduğunda böyle bir haramlık söz konusu olmadığı için,eşlerin birbirlerine zarar vermemelerinin daha uygun olacağı gibi biranlamdan söz edebiliriz. Bu da müslümanların bu konudaki iemaına tersdüşer188•

Sonuç

Taberf'nin yaşadığı dönem, kıraatların tespit ve tedvın faaliyetlerininyoğun olarak yaşandığı ve giderek kıraatların sahihinin sahiholmayanından ayırt edildiği zaman dilimine rastlar. Nitekim kıraatla ilgiliilk eser verenler arasında EbO Ubeyd Kasım b. Sellam (ö. 224) ve EbOHatim es-Sicistanı (ö. 255) gibi isimlerle birlikte Taberf'nin ismi deanılır189• Nitekim bu faaliyetler, giderek sahih kıraatların sayısını azaltmaçalışmalarıyla devam edegelmiştir. EbObekr İbn Mucahid (ö. 324)'inmüslüman halkın hüsn-ü kabulünü görmüş yedi kıraat imamının kıraatınıbir araya getirdiğini, dolayısıyla önceleri yirmiden daha fazla olan kıraatsayısını aşağılara doğru çektiğini görmekteyizl90• Bu bakımdan bu kabilçalışmaları, bir bakıma Hz. Osman döneminden itibaren başlayan harekeve noktalama çalışmalarıyla devam eden Kur'an metninin standardakavuşturulması faaliyetlerinin son halkaları olarak görmekte bir beisolmasa gerektir. Taberf de kıraata dair eser yazarak ve tefsirinde dekıraatlar arasında tercihlerde bulunmak suretiyle belirli ölçüde birayıklamayı gerçekleştirmeğe çalışarak bu sürece katılmıştır, diyebiliriz.Taberf'nin tercihleri, aslında görmek istediği Kur'an metnini yansıtıyorolsa da o hiçbir zaman tek bir okuyuşa dayalı bir Kur'an metin i önerisindebulunmamıştır. Çünkü ona göre kıraatta önceki dönemlerden intikal edenbirbirinden farklı yaygın okuyuŞ biçimleri arasında çok açık tercih ettiricisebepler olmadıkça tercihler yapmak gereksizdir.

Yukarıda da örnekleriyle açıklandığı gibi Taberf'nin, kıraatlarayönelik tenkitçi bakışının iki ayağı vardır. Bunlar nakil ve akıldır. Kur'an,

186 On kıraat imamından İbn Amir, Nafı', Hamza, el-Kısai, Asım ve Halef bu şekildeokumuşlardır. Bkz. İbnu'I-Cezeri, cn-Neşr, 11,227; ed-Oimyati, İthaf, s. 189

187 On kıraat imamından İbn Kesir, Ebu Amr ve Yakub bu şekilde okumuşlardır. Bkz.Ibnu'I-Cezcri, en-Neşr, 11,227; ed-Oimyati, İthaf, s. 189

188 Taberi,lı, 497

189 Bkz. Ibnu'n-Nedim, el-Fihrist, s. 53; Ibnu'l-Cezeri, en-Neşr, I, 34

190 Ibnu'I-Cezeri, en-Neşr, I, 36

__ J

TABERI'NİN KIRAATLARı DEGERLENDİRME VE TERCİH YÖNTEMİ 129

Hz. Peygamber'den beri yazı ve ezber yoluyla naklen geldiğine göreortada bir nakil olgusu vardır ve bunun doğurduğu sorunlar da olabilir.İşte bu sorunların çözümlenebilmesi de aklı bir çabayı gerektirir.Taberl'nin en belirgin özelliği, onun, kıraatlar arasında rahat bir biçimdetercihler yapabilmesidir. Onun, kıraatları sadece anlam ve yorumlailgileri çerçevesinde ele almayıp, okunmasının doğru olup olmadığıyönüyle de değerlendirdiğini görürüz. Yani Taberı, kıraatlarıdeğerlendirirken hem müfessir kimliğini hem de kıraat iilimi olmakimliğini birlikte yansıtmıştır. Kabul etmek gerekir ki onu en fazlailgilendiren, doğru bir Arapça ve anlam uygunluğunu doğuracak mantıklıve ahenkli bir söz dizimidir. O, münferid kalmadıkça bu nitelikleri hiiizkıraatları tercih etmektedir, diyebiliriz.

KAYNAKLAR

Abdulfettah Şiblf, er-Rivayetu ve'l-Kıyas beyne'l-Kurrai ve'n-Nuhati, Mecelletu'l-Buhı1si'I-llmf ve't, Turasi'I-İsHimf, Mekke 1979, ci lt: 2, sayfa 86

Ahmed b. Hanbel, Musned, Beyrut, tarihsiz

Albayrak, Halis, Tefsir Usulü, Yöntem-Ana Konular-İlkeler-Teklifler, Şule Yayınlan,İstanbul 1998

EI.Buhari, el-Camiu's-Sahıh. İhyau't-Turasi'I-Arabl, tarihsiz

Burton, John, Linguistic Errors in The Qur'an, Journal of Semitic Studies, XXXIII/2Autumn 1988

Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, DİB Yayınlan, Ankara 1988.

ed-Dam, Ebu Amr Osman b. Ed-Dam, et-Teysır ji'l-Kıraati's-Seb', İstanbul 1930

ed-Oimyatf Ahmed b. Muhammed, İthafu Fudalai'l-Beşer ji'l-Kıraati'l-Erbaa Aşer,tarihsiz

Ebil Daviıd, Suleyman b. EI-Eş'as, Sunen-u Ebı Davud, Matbaat-u Mustafa'I-Babf'l-Halebf, Mısır 1952

Ebu'I-Kasım Ali b. Osman, Şerhu'l-Allame b. El-Kasıh ala'ş-Şatıbiyye, yersiz, tarihsiz

Ebu Şame, Abdurrahman b. İsmail, Ibrazu'l-Meanı min Hirzi'l-Emiinı, Mısır tarihsiz

Ebu Zur'a Abdurrahman b. Muhammed, Huccetu'l-Kıraat, Muessesetu'r-Risale,Beyrut 1979

Goldziher, 1., Mezahibu't-Tefsfri'I-İslamf Arapçaya çeviren: Abdulhalım en-Neccar,Mektebetu'I-Hanci, Kahire 1955

Güneş, Arif, Kur'an-ı Kerım'in Okunmasında Harf-Kıraat-Yazı Kavramı ve Ilişkileri(basılmamış doktora tezi), Ankara 1992

İbnu'I-Cezeri, Ebu'l-Hayr Muhammed, en-Neşr fi'l-Kıraiiti'l-Aşr. Mısır tarihsiz

İbn Cinm, Ebu'I-Feth Osman, el-Muhteseb li Tebyın-i Vücuh-i Şevazzi'l-Kıraat, tahkikıAli en-Necdf. Nasıf ve Abdulhalim en-Neccar. Sezgin Neşriyat 1986

130 HALİS ALBA YRAK

İbn Hallikan, Şemsuddin Ahmed b. Muhammed, Vefeyatu'l-A 'yan, Beyrut tarihsiz

İbnu'n-Nedim, el-Fihrist, Beyrut tarihsiz

JetTery, Arthur, Materials for the History of the Text of The Qur'an The Old Codices,Leiden, El. Brill 1937,

*Mukaddemetan ii Ulumi'l-Kuran ve huma Mukaddimetu Kitabi'l-Mebiinı veMukaddimetu'bnu Atiyye, Mısır 1955

Koç, Mehmet Akif, John Burton'un "Kur'anda Gramer Hataları" Adlı MakalesininTenkidi, A.O. Ilahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: XXXV, Ankara i996, bb. 553-559

Kurt, Hasan, Taberiı'nin Hayatı ve Tarihçiliği (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,Ondokuz Mayıs Oni. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 1991)

Muslim, Ebu'l-Huseyn Muslim b. EI-Haccac, es-Sahıh, Kahire

Es-Sef3kusf, Ali en-Nuri, Gaysu'n-Ne! ji'l-Kıraati's-Seb' (Şerhu'I-Aıuime ıbn el-Kasıhala'ş-Şatıbiyye'nin hamişinde)

Serinsu, Ahmed Nedim, Suudi Arabistan Üniversiteleri (1969-1989, Kısmı Eklerle) veKahire Üniversitesi Daru'I-Ulum Fakültesi'nde (1950-1993) Kur'an-ı Kerim, TefsirUsulü, Tefsir Tarihi ve. Tefsir Alanlarında Yapılmış Yüksek Lisans ve DoktoraTezleri Bibliyografyası, Islamı Araştırmalar Dergisi, cilt: 9, sayı 1-2-3-4 1996, ss.245-264

es-Sicistanf, Abdullah İbn Ebi Davud, Kitabu 'l-Mesahif, Mısır 1936

et-Taberi, Muhammed Cerir, Camiu'l-Beyan an Te'vfli'l-Kur'an, Kahire 1968

Uğur, Müçteba, Timeş, TDV.lslam Ansiklopedisi,lII, 54

el-Ukberi. Ebu'I-Beka,İ'rabu'I-Kıraati'ş-Şevaz, Alemu'l-Kutub, Beyrut 1996

el-Vahidf, Ebu'l-Hasen Ali b. Ahmed, Eshabu'n-Nuzul, Kahire 1968

Yakut el-Hamevf, Mu'cemu'I-Udebfı. Matbaatu D1iru'I-Me'mun tarihsiz.

Zehebi, Muhammed Huseyn, et-Tefsır ve'l-Mufessirun Daru'I-Kudusi'I-Hadıse 1976

ez-Zehebf, Şemsuddin Ebu Abdiilah, Marifetu'l-Kurrai'l-Kibfır, D1iru'I-Kutubi'I-Hadıse

Ez-Zemahşeri, Mahmud b. Ömer, el-Keşşaf an Hakfıiki't-Tenzfl. Daru'I-Fikr 1977

Ez.Zerkeşf, Muhammed Bedruddin, El. Burhan ii ulumi '1-Kur 'an, Beyrut, tarihsizZuhaylf, Muhammed, el-İ mamu 't-Taberı. Daru'l- Kalem, Dimaşk 1990