TAG BIOLEG

BY1. Biocemeg sylfaenol ac adeiledd celloedd 1.1 Cyfunir elfennau cemegol â’i gilydd i ffurfio cyfansoddion

biolegol Term Cymraeg Term Saesneg Enghraifft adeiledd sy’n disgrifio’r gwrthrych cyfan OND: ffurfiad yw is-ran o’r adeiledd

structure

O fewn adeiledd y gell mae ffurfiad o’r enw cnewyllyn.

adeiledd protein: cynradd eilaidd trydyddol cwaternaidd

protein structure: primary secondary tertiary quaternary

adlyniad adhesion/ adherence

anhydawdd insoluble Mae olew yn anhydawdd mewn dŵr.

anorganig inorganic bond peptid bond glycosidig bond ester bond deusylffid bond ïonig bond hydrogen bond hydroffobig

peptide bond glycosidic bond ester bond disulphide bond ionic bond hydrogen bond hydrophobic bond

braster annirlawn unsaturated fat braster dirlawn saturated fat capilaredd capillarity cellwlos cellulose Ffurfiau sydd wedi

eu treiglo:

i/o gellwlos/ yng nghellwlos/ a chellwlos

citin chitin i/o gitin/ yng nghitin/ a chitin

cydlyniad cohesion cydran component Cellwlos yw prif

gydran cellfur. cyddwysiad condensation cymhlygyn (cymhlygion)

complex Mae protein cwaternaidd yn gymhlygyn sydd wedi ei wneud o fwy nag un gadwyn bolypeptid.

cynhwysedd gwres sbesiffig

specific heat capacity

cyswllt peptid peptide link deusacarid(au) e.e. lactos moltos swcros

disaccharide(s) e.g. lactose maltose sucrose

dyfrllyd aqueous Os mai dŵr yw’r hydoddydd, mae hydoddiant yn cael ei alw’n ddyfrllyd.

edafyn (edafedd) thread(s) Hefyd, cyfieithiad ‘strand/s’ yw ‘llinyn/ llinynnau’.

grŵp amino grŵp carbocsylig

amino group carboxylic group

gwres cudd anweddu latent heat of vaporization

gwres cudd ymdoddi latent heat of fusion hecsos hexose Siwgr 6 carbon hydoddydd hydoddyn

solvent solute

Mewn hydoddiant swcros, yr hydoddyn yw’r swcros a’r hydoddydd yw’r

dŵr. isomeredd

isomerism Isomeredd adeileddol α a β mewn glwcos.

metabolyn metabolite moleciwl molecule monosacarid(au) e.e. glwcos ffrwctos galactos

monosaccharide(s) e.g. glucose fructose galactose

nodwedd(ion) property/ properties Mae presenoldeb mitocondria yn nodwedd o gelloedd ewcaryotig.

pentos pentose Siwgr 5 carbon polaredd polarity polysacarid(au) polysaccharide(s) protein ffibrog fibrous protein siwgr anrydwythol non-reducing sugar siwgr rhydwythol reducing sugar startsh starch swyddogaeth

function Beth yw swyddogaeth cnewyllyn mewn cell? Ystyr ‘swyddogaeth’ yma yw beth mae’r cnewyllyn yn ei wneud.

triglyserid triglyceride trios triose Siwgr 3 carbon tyniant arwyneb surface tension uno join Mae moleciwlau’n

uno â’i gilydd i ffurfio cadwyn hir.

2.1 Adeiledd celloedd a threfniadaeth amlen gnewyllol nuclear envelope Hefyd, mae’r term ‘pilen

gnewyllol’ yn cyfleu ‘nuclear membrane’.

amlyncu engulf asio fuse e.e. mae fesiglau yn asio â’r

bilen. cell ewcaryotig cell brocaryotig

eukaryotic cell prokaryotic cell

centriol(au) centriole(s) cloroplast chloroplast cnewyllan nucleolus cnewyllyn nucleus cisterna/ cisternâu

cisterna/ cisternae System o godennau fflat.

crista/ cristâu crista/ cristae Mae’r bilen fewnol wedi’i phlygu’n ddwfn i greu silffoedd o’r enw cristâu mewn mitocondrion.

cromatin chromatin cyhyrau: llyfn rhesog

muscle: smooth striated

Mae cyhyr llyfn yn gyhyr anrhesog, sef ‘non-striated’.

cydgasglu aggregate Mae celloedd yn cydgasglu i ffurfio meinweoedd.

electron micrograffau

electron micrographs

epitheliwm/ epithelia; ciwboid ciliedig

epithelium/ epithelia: cuboidal ciliated

fesigl(au) vesicle(s) firws (firysau) virus(es)

ffagocytosis phagocytosis grana grana Gweler thylacoid isod. gwagolyn(nau) vaculole(s) lefel trefniadaeth level of

organisational

lysosym(au) lysozyme(s) mandyllau pores microsgop golau microsgop electron

light microscope electron microscope

mesosom mesosome mitocondrion/ mitocondria

mitochondrion/ mitochondria

niwcleoplasm nucleoplasm organigyn Golgi Golgi apparatus organyn(nau) organelle(s) plasmodesma(ta) plasmodesma(ta) pilen(ni) membrane(s) reticwlwm endoplasmig garw reticwlwm endoplasmig llyfn

rough endoplasmic reticulum (RER) smooth endoplasmic reticulum (SER)

ribosom(au) ribosome(s) tonoplast tonoplast thylacoid(au) thylakoid(s) Codennau gwastad, paralel sy’n

cael eu stacio i ffurfio grana mewn cloroplast.

1.3 Cellbilenni a chludiant

atalydd resbiradol respiratory inhibitor Mae cyanid yn enghraifft o atalydd resbiradol.

athraidd detholus selectively permeable ‘Pilen ledathraidd’ yw ‘semi permeable membrane’.

athreiddedd permeability betysen beetroot cludiant actif active transport cludydd(ion) carrier(s) crebachu shrink cyfnewid exchange chwydd-dynn turgid Pan fydd cell yn ennill

dŵr, mae hi’n mynd yn chwydd-dynn.

ffagocytosis phagocytosis ffosffolipid phospholipid ffit cyflenwol complimentary fit glycoprotein glycoprotein graddiant crynodiad concentration gradient haen ddwbl double layer hydoddiant hypotonig hypotonic solution hydroffilig hydrophilic Rhywbeth sy’n hoffi

dŵr. hydroffobig hydrophobic Rhywbeth sy’n casáu

dŵr. llipa flaccid Pan fydd cell yn colli

dŵr, mae hi’n mynd yn llipa.

maetholion nutrients mecanwaith cludiant transport mechanism model mosaig hylifol fluid mosaic model osmosis osmosis pilen blasmaidd plasma membrane pinocytosis pinocytosis plasmolysis cychwynnol incipient plasmolysis

potensial dŵr water potential potensial hydoddyn solute potential protein cynhenid protein anghynhenid

intrinsic protein extrinsic protein

protein sianel channel protein h.y. protein sy’n ffurfio sianel.

secretiad (ecsocytosis) secretion (exocytosis) sianeli hydroffilig hydrophilic channels symud ar hap random movement trylediad cynorthwyedig facilitated diffusion tryledu/ trylediad diffuse/ diffusion unedau mympwyol arbitrary units ymweiniad invagination e.e. ymweiniad y bilen

yn ystod ffagocytosis.

1.4 Rheoleiddir adweithiau biolegol gan ensymau actifedd ensym enzyme activity adwaith wedi’i gatalyddu gan ensym

catalysed enzyme reaction

allgellol extracellular amodau penodol specific conditions anactifiant/ anactifedd inactivation/ inactivity ataliad anghystadleuol non-competitive

inhibition

ataliad cystadleuol competitive inhibition byffer(au) buffer(s) casgliad collection catalysis/ catalyddu catalysis/ catalyse clymu bind cromlin curve Lluniwch y

gromlin y byddech yn disgwyl ei gweld ar y graff.

crynodiad concentration Sylwer: yng nghrynodiad yr ensym

chwalu/ torri break Mae’r bondiau yn cael eu chwalu/ torri.

dadelfennu decompose Mae hydrogen perocsid yn dadelfennu i roi ocsigen a dŵr.

dadnatureiddiad/ dadnatureiddio

denaturation

damcaniaeth ffit anwythol

theory of induced fit

dehongli interpret egni actifadu activation energy egwyddorion principles eithafol extreme Mae newid eithafol

mewn tymheredd

yn effeithio ar actifedd ensym.

ffurfwedd(au) configuration(s) Mae ffurfwedd y safle actif yn newid wrth i’r ensym ddadnatureiddio.

gormodedd excessive/ excess Crynodiad gormodol o swbstrad.

gwrthdrawiad(au) collision(s) llwybr ymborth alimentary canal metabolaeth metabolism mewngellol intracellular natur broteinol protein nature newidiadau cildroadwy reversible changes pennu determine Nodwch y ffactor

sy’n pennu cyfradd yr adwaith.

protein crwn globular protein rhagdybiaeth allwedd a chlo

lock and key hypothesis

safle(oedd) actif active site(s) swbstrad(au) substrate(s) ymddatod breakdown (metabolic) Mae startsh yn

ymddatod i ffurfio glwcos wrth iddo gael ei dreulio.

1.5 Cymwysiadau ensymau mewn meysydd meddygol a diwydiannol adfer recover Mae ensym

ansymudol yn gallu cael ei adfer a’i ailddefnyddio.

arddangosiad digidol digital display biosynhwyrydd/ biosynwyryddion

biosensor(s)

chwiliedydd electrod electrode probe cynhalydd anadweithiol solet

inert solid support

dethol select diabetes diabetes Er fod y term

‘clefyd y siwgr’ yn cael ei ddefnyddio, rydym ni’n cadw at y ffurf ‘diabetes’.

diagnosis diagnosis ensymau ansymudol immobilised enzymes gleiniau alginad alginate beads ar leiniau alginad goddef tolerate matrics anadweithiol inert matrix pilen gel gel membrane proses ddiwydiannol/ prosesau diwydiannol

industrial Process(es)

rhwydo enmeshed Mae’r ensym wedi’i rwydo mewn cynhalydd.

sefydlogrwydd stability trawsyrru transmit trawsddygiadur transducer ysgogiad trydanol electrical impulse

1.6 Asidau niwclëig adenin adenine asid niwclëig nucleic acid bas organig organic base bas(au) base(s) bondio hydrogen hydrogen bonding cytosin cytosine ffosffad phosphate gwanin guanine gwrthgodon anticodon helics dwbl double helix is-unedau sub-units Mae niwcleotidau

yn is-unedau asidau niwclëig.

llinynnau gwrthbaralel antiparallel strands Derbynnir ‘edafedd gwrthbaralel’ hefyd i gyfleu ‘antiparallel threads’.

niwcleotid(au) nucleotide(s) pwrin(au) purine(s) pyramidin(au) pyramidine(s) rheol pâr cyflenwol o fasau

complementary base pair rule

RNA negeseuol Messenger RNA mRNA yw’r talfyriad.

RNA trosglwyddol Transfer RNA tRNA yw’r talfyriad

siwgr pentos pentose sugar thymin thymine wrasil uracil

1.7 Caiff gwybodaeth enetig ei chopïo a’i throsglwyddo i epilgelloedd adnewyddiad adnewyddu

renewal renew

Mae mitosis yn sicrhau adnewyddiad celloedd.

amrywiad variation Peidiwch a drysu gydag ‘amrywiaeth’ sy’n golygu ‘variety’.

anaffas anaphase arwyddocâd significance Beth yw

arwyddocâd mitosis i dyfiant?

atgenhedlu rhywiol sexual reproduction atffurfiant celloedd cell regeneration atffurfio =

regenerate atgynhyrchu/ atgenhedlu anrhywiol

asexual reproduction

atgyweirio repair blaenwreiddiau root tips celloedd anifail animal cell celloedd planhigyn plant cell cellblat cell plate centromer centromer copïau unfath identical copies cromosom(au) chromosomes cylchred y gell cell cycle cytocinesis cytokinesis darwasgiad constriction epilgelloedd daughter cells gametau haploid haploid gametes holologaidd homologous genetig unfath genetically identical genoteip genotype metaffas metaphase niwed damage Mae rhai cemegion

yn achosi niwed i

gelloedd. proffas prophase rhyngffas interphase teloffas telophase twf canseraidd cancerous growth ymraniad anghyfyngedig unrestricted cell

division