8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

1/71

Trong sut hai thp nin i mi, ang vaNha nc a co nhiu n lc xoa oi giamngheo. T l ngi ngheo, tnh theo chun

mc quc t (co mc sng di 1 USD/ngay), agiam t 58% nm 1993 xung 14,7% nm 2007. Mts vin chc quc t a anh gia cao nhng n lccua Vit Nam. Nhng nhng anh gia y chu yuda trn cac bao cao trong nc va chung ta hiukhoang cach gia thc t va bao cao la con ang k.

Ti nh cach y khng lu, bao ch phat hinthm rt nhiu nha tranh vach t mt s a

phng ma theo bao cao trc o a "100% ngo ihoa". Mt khac, du phn ln dn chung a "thoatngheo" nhng ch cn sau mt mua bao lut, sau mtt ret hai, nhng thanh qua kinh t ma nhngngi dn nay tn tao co lai gn nh b xoasach...

Chm lo cho ngi ngheo hin nay khng ngian ch la thc hin mt cam kt co tnh lch s, macon la bao v tn ch muc ch cua mt ang cachmang lun nhn mnh ng v pha nhn dn...

Cng nghip hoa, th hoa la mt hng i cn

thit nhng phai cn nhc li ch lu dai. Khi tr laimt s a phng, thm mt s cng trnh, trongo co nhng cng trnh c bt u t khi ti concng tac Chnh phu, ti rut ra bai hoc rng: nu th hoa hay cng nghip hoa ma khng cn nhcy u se d dn n tnh trang cac ngi nha, langban, th trn c trng cua cac vung cao dn cthay th bng nhng ngi nha, ph xa chen chuc,hnh anh vn thng thy vung xui. Khi ochung ta khng ch gy ra nhng tn tht v vnhoa ma con anh mt ca li ch kinh t lu dai.

u t phat trin, mt mt khng th thiunhng giai phap bao tn tai nguyn thin nhin, gngi ban sc vn hoa; mt khac phai co chnh sach ngi ngheo, c bit la nng dn, ba con cac vungnng thn, vung dn tc... khng b gat ra bn ltin trnh phat trin, nht la tin trnh xy dng cackhu th, nha may trn lang ban, rung t lui cua ho...

Co le cha co mt quc gia nao bay to s quantm n ngi ngheo mt cach thng xuyn nhta. Thm ch vi nhiu ngi, no a dn tr thanhmt th khu hiu. S quan tm n ngi ngheo bng cac phng tin truyn thng, qua cac baiphat biu, cuc noi chuyn hay bai vit, ti ngh laa qua u. Nhng chung ta hay nhn vao cac s liuiu tra sau y cua UNDP thy chung ta a tht

s lam c nhng g: nhom 20% nhng ngi giaunht Vit Nam hin ang hng ti 40% li ch tcac chnh sach an sinh xa hi cua Nha nc; trongkhi nhom 20% nhng ngi ngheo nht ch nhnc 7% li ch t ngun nay.

Gn nh thng xuyn chung ta chng kinnhng hoat ng quyn gop, u gia... c tchc rm r trn truyn hnh, phn ln nhng hoatng y do Uy ban T. MTTQ VN t chc. Tikhng phan i cach lam o, nhng ti ngh cngvic y cac nha hoat ng t thin chuyn

nghip hoc ban chuyn nghip, cac nha hao tmlam thay th tt hn rt nhiu...

Tuy nhin, cac hoat ng t thin ch co th khigi mt ngun lc khac cua xa hi ch khng ththay th cac chnh sach cua Nha nc. S mnhchnh tr cua nhng t chc nh Mt trn, v vy lnhn la vic quyn gop, xin - cho rt nhiu. Mt trnco th tham gia xoa oi giam ngheo mt cach hiuqua hn, thng qua vic xut va phn tch chnhsach, sao cho: li ch t cac ngun tai nguyn qucgia c phn phi hp ly cho cac chu nhn cua no;

ngi ngheo c h tr co th tip cn c vinhng quyn li cn ban nht...Tao iu kin cho ngi co nng lc, co khat

vong co th lam giau ti a nhng cung khng bomc nhng ngi khng co kha nng t bn chai.Chp nhn mt khoang cach khng th tranh khoigia tng lp nhng ngi giau va ngheo, nhngphai nng c mt bng mc sng cua ngingheo ln ho co th tip cn c nhng phuc liti thiu v nha , y t, giao duc; khng co ngidn nao khng c cha bnh, khng c i hoc

ch bi ho ngheo.(Trch bai vit ng ngi ngheo b gat ra bn l, TuiTre 12/4/2008)

CAM KT LCH SNGUYN THU TNG VO VN KIT

Sau mt mua bao lut, nhng thanh qua kinh tma nhng ngidn tn tao colai gn nh b xoa sach.... ANH: PHUNG TRIU

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

2/71

VN HINVIT NAM

Tap ch xut ban 02 ky/thangKy chnh ra ngay 25 hang thangKy chuyn Vn hoa - Kinh t ra ngay 10 hang thangGiy phep hoat ng bao ch s 397/GP-BVHTTva s 41/GP-SBS

Toa soan - Tr s48 Hng Vin - qun Hai Ba Trng - Ha NiT&Fax: 04.8210904Email: vanhienvietnam@yahoo.com

Vn phong Ban chuyn S 6 - l 12 B Trung Yn - Trung Hoa - Ha NiT: (84.4) 2118229

C quan ai din tai TP.HCM

288B, An Dng Vng, Qun 5, TP.HCMT: 08.8353878

C quan ai din tai min Trung va Ty NguynTng 5 Khach san Eiffel, 117 L , a NngT: 0511. 647529Fax: 0511. 811972

Chu nhimGS Hoang Chng

Tng bin tpTS Pham Vit Long

Pho Tng Bin tp Thng trcNB Nguyn Th Khoa

Pho Tng Bin tpNB Nguyn Th KyTS Nguyn Minh SanNB Trn c Trung

Trng ban Tr sNB Nguyn Hoang Mai

Giam c iu hanhNB Vo Thanh Tn

Th ky toa soanNB T My SnNB T Hoa

Hi ng Bin tp

Thng tng Nguyn Nam Khanh - GS VuKhiu - GS.NSND Trn Bang - GSTS Trn VnKh - GS Trng Lu - GSVS H S Vnh - NSVu Mao - GSTS Thai Kim Lan - NSND. TSPham Th Thanh - NSND ng Nht Minh - TSoan Th Tnh - GSTS Nguyn Thuyt Phong

Trnh bayT My Sn - Nguyn Th Cng

Ba 1:Tui th cao nguyn a (Ha Giang)Anh: Nht Anh

Tai tr phat hanhDoanh nghip sach Thanh Ngha

TP. H Ch MinhIn taiCng ty in Cphn Sao Vit, Ha Ni

Gia: 16.000

4. Gi t Hung Vng va L khao lt lnh Hoang Sa

NGUYN TH KHOA

7. Vn t Gi t Hung VngVU KHIU

8. Linh thing hao kh t Hoa L

MINH C10. tre em ic vi sach la ti ac

NGUYN NGOC

12. Hi tu - sc manh phat trin cuaBnh nh

NHT ANH

15. Ngi Vit trong s xaNGUYN MANH HAO

18. Chuyn mt ng thanh hoangBUI TRONG LIU

21. Nc Mn - ni phi thai ch

Quc ngNGUYN THANH QUANG

24. Kh phach cu PhanTRN BNH THN

26. Nh xa nhp chay Yn ThaiCHU MANH CNG

30. Song reo - thanh va v thanhTHANH THAO

32. m nhac trong du lchTRN VN KH

35. Cam nhn khi nghe nhac TrnhCAO XUN TR

36. Nha vn Nguyn Huy Tng viqu hng Duc Tu

NGUYN HUY THNG

40. Chuyn danh tng HoangMinh Thao

TRNH T LONG

42. Rng va toc VNG M44. Phu Kin - ngi ong vai BacH trn sn khu Cheo

NA - TRANG TH

46. Sn khu Vang - ni hi tunhng giong ca vang

NGOC ANH

48. Du n Nguyn Tho TngNG TRNG LU

50. Vn Lang lang noi khoacVN HOC

52. Nhng mon ru nng tnh TyBc MC54. Quan m Pht ai

TRN PHC THUN

56. Hn ch ni min TyHOAI PHNG

60. Lanh hn x mnhHOANG CHNG

62. Madhya Pradesh - mt n la

thngASGWNI LOHANI

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

3/71

4.Kings Hungs anniversary andCeremony of the fringes of sacrificingTruong Sa soldier

NGUYEN THE KHOA

7. Supernatural power ofHoa Lu spirit

MINH DUC10. Do children to be deaf to book is realy crime

NGUYEN NGOC

15. Vietnamese in the historyNGUYEN MANH HAO

18. About a tutelary godBUI TRONG LIEU

21. Salty water - embry of national laguage

NGUYEN THANH QUANG

24. Stuff of Mr PhanTRAN BINH THAN

26. Remember rhythm of the bell inYen Thai

CHU MANH CUONG

32. Music in touristTRAN VAN KHE

35. Feel Trinh musicCAO XUAN TRU

36. Writer Nguyen Huy Tuong and his

country Duc TuNGUYEN HUY THANG

40. Story of famous general Hoang MinhThao

TRINH TO LONG

42. Teeth and hairVUONG MO

46. Gold state gathers gold singers

NGOC ANH48. The stamp of Nguyen Tho Tuong

DANG TRUONG LUU

50. Algas are deeply attrached to WestenNorth

MC

52. Buddha s altor InnTRAN PHUOC THUAN

54. The spirit of floating market in WestenHOAI PHUONG

56. To be colder than my countryHOANG CHUONG

62. Madhya Pradesh - an unusual IndiaASGWNI LOHANI

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

4/71

VN HINVIT NAM4

Trong bui bnh minh cua

lch s dn tc t 4000nm trc, chung ta a comt thi ai Hung Vng thtang t hao. Ngay t thi aidng nc y, chung ta a comt quc gia c lp bn vng,thai bnh thnh tr qua 18 i vuac coi la nhng minh qun coth sanh vi Nghiu - Thun cuaTrung Hoa, vi nn vn hin,vn t, ngh thut ring bit, toa

sang nhng gia tr nhn vn btt.Trai qua bao thng trm, bin

thin cua lch s, qua bao mmu thn tnh, tiu dit, xuyntac cua cac loai ke thu, thi aiy vn sng sng trong tm thccac th h ngi Vit, tr thanhmt sc manh tp hp, mtTrng sn tinh thn (chdung cua nha th Thanh Thao)v ai chin u va chinthng trong cng cuc trng kydng nc va gi nc cua dntc.

Ngoai n Hung trn Hy

Cng Ngha Lnh t THung Vng, ca nc hin cotrn 1.400 a im, di tch, kintruc cng cng th cung cac vuaHung. Va ngay gi T la ngayhanh l ln nht tng nh ttin cua toan dn tc trn khpmin t nc.

Trong thang ba nay, bn canhai l gi T Hung Vng con comt ngay l nho c m thm

t chc tai mt hon ao nho, aoLy Sn tnh Quang Ngai. o lamt l hi truyn thng mangtn "L khao l th lnh HoangSa".

Huyn ao Ly Sn, QuangNgai la ni con lu gi nhiu ditch gn lin vi qun aoHoang Sa va Trng Sa, dai tthing ling cua t nc giaai dng. Lng Hoang Sa SaKy a tr thanh ph tch nhngm linh t - ni co ai tngnim nhng hung binh i trngi va khai thac Hoang Sa,

S KIN BNH LUN

GI T HUNG VNG VAL KHAO L TH LNH HOANG SANGUYNTH KHOA

Gi t Hung Vng nm 2008

Du ai i ngc v xuiNh ngay gi T mng mi

thang baKhp min truyn mai

cu caNc non vn nc non nhangan nm

Thang ba co ngay gi Quc T HungVng. Du bt c phng tri nao,con dn nc Vit u ghi khc iu

nay trong tm kham.ANH TRONG BAI: MINH C, TL

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

5/71

VN HINVIT NAM 5

Trng Sa vn con o va vac phuc dng di cy bangtan rng va b rao nhng hangcy phong ba. y la ni hangtrm nm trc, ngi dn y

a t chc L khao l th lnhHoang Sami khi a tin conem mnh ra i bao v Hoang Sa,Trng Sa. y co miu th vakhu m gio, ngha a cua nhngngi lnh i Hoang Sa kimquan Trng Sa a bo mnh trnbin. Nhng ngi m ch co tntui, khng co hai ct. Tngtruyn con co hai cu i nhLy Vnh ghi nhn cng trang cua

Hai i Hoang Sa: n c dngxy min ao Ly/Ngha tnh bidp dai Hoang Sa.

Ngi dn Ly Sn k rngcac ho tc trn ao u tng congi ng lnh vao Hai iHoang sa kim quan Trng Sathi Nguyn. Vic bao v va khaithac Hoang Sa, Trng Sa thinha Nguyn hu nh c phothac cho trai trang vung Ly Sn

vi vic t chc cac hai iHoang Sa kim quan Trng Sa

u ly ngi vung Sa Ky va LySn, mi nm sung t 70 n 100ngi. Trong khu m gio cac anhhung Hoang Sa a v nc vongthn co tn cac cai i la ngi

Ly Sn nh Pham Hu Nht,Pham Quang Anh, Vo VnKhit, Pham Vn Nguyn vanhiu ngi khac. Pham HuNht la ngi a cm mc chuquyn cua t nc, Pham VnNguyn la ngi a xy miuchu quyn cua t nc trnao. Cac ng Pham Hu Nht,Pham Quang Anh a c triunh ly tn t cho nhng hon

ao trn qun ao Hoang Sa ghi nh cng c ho.Thang 3 m lch, nhng ngi

lnh i Hoang Sa xung thuyn.Trc o, dn ao Ly Sn a lammt l ln, va t nhng ngilnh Hoang Sa trong cac tc hoa hy sinh trn bin va lamnhng hnh nhn th mang cu xin s an bnh cho nhngngi sp bc xung thuyn i

bao v, gi gn giang san. Cachnh nhn th mang khng co

u, trn i non go, ao kep nep.Tn tui, linh hn nhng ngilnh c gi vao cac hnh nhn,vi mong mun moi song giogian nan cua khi xa nh cac

hnh nhn ganh cho nhngngi sng...

"Hoang Sa tri b mnhmng. Ngi i th co ma khngthy v". Cu th truyn i LySn noi ln nhng thach thckhc lit ma cac chin s hai iHoang Sa ngay y phai i din.S cu chep rng cac hai iHoang Sa u vt bin trnnhng chic thuyn cu nho

c ong bng g cho vung cabin Sa Ky va ngay trn ao LySn ma ngi xa hay goi la tiuiu thuyn.

Nhng ngi lnh xungthuyn mang theo mnh mt thebai ghi ro danh tnh, phin hiuhai i, ban quan. Mi ngi conchun b sn mt chic chiu, bay nep tre va dy my khicht se bo xac mnh, tha xung

bin, mong co ngay tri dat vt qu hng hoc ghe thuyn

m linh t lang An Vnh (Ly Sn - Quang Ngai), ni phi th lnh Trng Sa - Hoang Sa

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

6/71

VN HINVIT NAM6

S KIN BNH LUNnao o vt c cung bit ququan ch v.

ghi cng nhng chinbinh ra i khng co ngay v, cactc ho Ly Sn lam l tang, lam

m phn cho nhng ngi lnhgi xac thn ni bin ca. Dinm m, mt hnh nhn bngt set c chn thay thi haingi lnh.

T o, hang trm nm nay,L khao l th lnh Hoang Sa,l t sng nhng cam t qun igi gn bin ao T quc vnc u n t chc hang nmvao mi thang ba, du cac i

Hoang Sa khng con. Cu ca nayvn con vang vong mai Sa Ky,Ly Sn:

Hoang Sa tri b mnh mngNgi i th co ma khng

thy vHoang Sa my nc bn bThang ba khao l th lnh

Hoang Sa...Nu ai l gi T Hung

Vng em lai cho chung ta

nim t hao ln lao v thi dngnc quang vinh, v bui bnhminh rc r cua dn tc th tiul L khao l thlnh Hoang Satrn hon ao nho Ly Sn nhcchung ta rng mi tc t thnyu cua T quc cua chung tahm nay, ca nhng tc t ngoaiai dng xa xi, a tng cgn gi bng bao m hi xng

mau vi s hy sinh thm lng vacao ca cua bao th h ngi Vit.

Khng phai ngu nhin mangay gi T thang ba nm nay,hang triu ngi Vit t khp

min T quc, t cac nc trnth gii a hanh hng v vin Hung, lam nn mt l hiGi T ng vui nht trong lchs min t T.

Cung khng phai ngu nhinma trong thang ba nay, L khaol th lnh Hoang Salai c tchc mt cach quy m trong thnht tai Sa Ky - Ly Sn vi stham d cua ng ao ngi

Vit trong va ngoai nc tu hiv.Trc nhng thach thc v

chu quyn va s toan ven lanhth quc gia, trc nhng khokhn to ln t nc phai ngu trong phat trin va hinhp, Quc T Hung Vng vacac lit s bao v Hoang Sa,Trng Sa nm xa chc chc seem n cho chung ta mt sc

manh ln, mt nim tin ln, mtquyt tm ln.Moi kho khn thach thc ri

se vt qua. t nc ri se cgn gi ven toan va nht nh sec xy dng ang hoanghn, to ep hn bnh ngSanh vai cung be ban nmchu nh mong c cua BacH...

Phap s khn l khao l t lnh Hoang Sa

Rc thuyn bum t nh lang ra bin

Sau bui l khao l tlnh Hoang Sa, khachthp phng cung d tic tai nh lang

Sa soan bai v trn chic thuyn bumlam bng be chui co hnh nhn tai bui l

L chu ru tai bui l khao l t lnhHoang Sa cua tc ho Pham Vn, xa AnVnh, huyn ao Ly Sn, Quang Ngai

Miu Hoang Sa - nay

la nh lang Ly Hai ao Ly Sn, QuangNgai - a c tu salai

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

7/71

VN T GI T HUNG VNGVU KHIU

Mng hm nay:Trng ng di ti,Nui sng dy sm anh hung!Trng ng vang ln,Tri t ngut ngan linh kh!Toan dn gi t Hung VngCa nc vui ngay Quc LRn ra ting chingTng bng c x!Bng ln nht nguyt,My xanh hac trng, bat ngat

trng thin,Rc sang sn ha,C o sao vang, thnh thang

thanh a.Thuyn xui song v,Sng ba dong ti mat

mun phngH ln rng bay,Nui trm ngon chu v mt phaT nh cao mun trng c

Cung nhn lai bn mi th kyNui my sng sng cng chaSng nc dat dao ngha me.Nh thu xa:Me tng non cao toa sang

ngha nhnCha vn bin ca qut cng

mu trSanh i tai sc Kim c

Ky phungHp mt m dng Uyn ng

tuyt my!ep gia nh trm trngtrm con

Vui sn thuy mt long mt y.Cuc mu sinh th thach

mun vanng lp nghip gian nan

xit k.Nao rng rm, m ly, sngsu, nui him, ha quan xng pha!Nao knh ngh, h bao, bnh tt,

bao ging, ly g bao v?Chia con hai nga ln ngChon trng mt ngi k v

Giang sn mt coi, sao cho vanai trng tn?

Rng b i ni, cung dng bnphng hung v

Hin ngang thay! Phu ngdit thu!

Dung cam thay! Sn Tinhtr thuy!

ep thay Ch ng T! Tnhyu nh ngoc sang gng trongGioi thay Mai An Tim!

Lao ng nh di non lp b.Ve vang mi tam vng triuRc r trm i thnh tr.Qua gian nan bao ni chmTrai th thach, nhng hi

hng ph!Ch cng lao khai pha mt

thi kyMa uy lc trai dai trm th h!Gai anh hung, nao Trng N,

Triu TrinhTrai dung lc, naoPhung Hng, Ly B!

Song Bach ng cun cun thNg Vng

Gio Nh Nguyt vang vang liThai uy

Hi Din Hng rung chuyn catrng sao

Hch Hng ao xn xang toantng s!

Nm gai nm mt, mi nmdong, bat va lu Vng ThngL t long tri, mt trn anh,

tan hn qun S Ngh...Th ky 20:C giai phong xua tan bong ti,Danh Bac H vang di ng tyKhp toan cu ht han thc dn,Mng quc tan thanh

my khoi!Th mi bit:

Nc giau, khng chqun lngDn manh con nh ao ly:

Coi sn ha xa tc la thing!Ly c lp t do lam quy!Chung con nay:Sau mi mt tnh thanh: nh lai

t tngNm mi t dn tc: tm v

ci rBn phng: nam, bc, ty, ngTrm ho: gai, trai, gia, treHn hoan mun dm

trung phungKnh cn mt chu ai l.Xin T Vng van th

linh thingGiup con chau trm iu ch ve.Nay gp bui:ang ta i mi t duyDn ta m mang kinh tDu dn gian cha ht oi ngheoDu xahi vn con nan tCon ng giau manh a

thnh thangCuc sng vn minh cang ep e!Xin cui nguyn:Trm con mt boc, yu thng

nhau nh rut tht chan hoaMt gc trm nhanh, gn bo mai

nh keo sn cht che!Dng c ch nga em nngCn hoan nan, bu thng ly bTrc tng lai m rng

tm hn.

V s nghip nng cao tr tu!Bac H day: hoan thanh nhim vuVt qua kho khn, thng moi

ke thu!Bac H rn: uy vu coi thngKhng ngai bn han,

khng tham phu quy!Dn thn cho nc, ha ngai

t sinhHt da v dn, k g kho d!Gi mun i Hng Lac tinh hoa

Cao mun trng Hung Vngkh th!n Hung, 10/ 3 nm Canh Thn

7VN HIN

VIT NAM

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

8/71

VN HINVIT NAM8

S KIN BNH LUN

VANG MAI BAN ANH HUNG CA BT HUBc chn n manh t c

du khach co th cam nhnngay c khng kh cua ngayhi vi nhng sc mu c hoa,bng zn... Trong khng kh cuamua l hi, dong ngi t khpni ni tip nhau tm v vivung t C Hoa L tngnh khng th ngt. T xa a

nhn thy c thn c cm trnnh Ma Yn, uy nghi va b th.Chung ti tm v Khu di tch lchs C Hoa L c hitng lai mt thi:

Hao kit bn phng quntu lai/Tri Nam a thng nhtln u/Lch s van nm nhngng ong/Linh thing haokh t Hoa L.

Khi tri con m hi sng, taisn l hi ngi dn trong huynHoa L a tp trung ng u chun b cho l rc. Gi phutlinh thing cua ngay hi aim, mui hng trm trongchic l hng ln cua n inhtoa ra khng gian mt khng khtrang trong mang mau sc tngnim, trn gng mt ai cung bi

hi, xuc ng nh v mt quakh hao hung cua v Vua lp nnnha nc phong kin trung ngtp quyn u tin.

ng L Th Truyn, Pho Chutch UBND huyn Hoa L, Phoban t chc l hi cho bit: Lhi nm nay do huyn Hoa L tchc, se hoanh trang hn, chungti mun em lai cho du khach

Linh thing hao kh t Hoa LL hi truyn thng c HoaL la mt hoat ng mang tnhvn hoa c sc, la nim t haokhng ch cua ngi dn c Hoa L ma con la nim t haocua ca dn tc vi b day lch schoi ngi, co ngan nm cuat Vit. Vi y ngha ln laocua ngay l hi Hoa L ky nim1040 nm inh B Lnh ln

ngi Hoang va khng khrn rang cua tun du lch NinhBnh 2008, dng nh du khachthp phng cung tm v l hingay cang ng hn va thm lai vung t linh thing,ni a phat tch 3 i vua cuanc Vit (inh - Tin L - Ly),va chim ngng canh epcua non nc Ninh Bnh.

Bai, anh: MINH C

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

9/71

VN HINVIT NAM 9

mt n tng ep v vn hoa c Hoa L thng qua l hitruyn thng. Net c sc nhtcua l hi Hoa L chnh la lrc nc, y la nghi l th hin

ro net cua tp quan c dn nngnghip lua nc va cung la biutng ung nc nh nguncua ngi dn Vit Nam. L rcnc theo phong tuc bao gicung c tin hanh vao u giThn, vi y u thanh phn. iu la Hoang Thai T, tip sau lai rng, ri n Hoang T,Cng Cha, cac quan, vong longcui cung la mun dn ni ui

nhau cung bi thuyn ra giadong sng Hoang Long lync. Ch ly nc c anhdu bng mt cy nu. Tngtruyn, khi inh B Lnh chaychn, n gia sng Hoang Longth co mt con Rng hin ln ang sang b, va cy nu cm o tng trng cho con Rngang phun nc hay mt cuaRng vang, chnh v th nc

ni y c coi la tinh khit nht.L rc nc nm nay c tchc vi quy m ln hn, huyng kiu cua ca 3 xa Ninh Hoa,Ninh Xun, Ninh Giang va slng ngi dn tham gia cungng hn.

Sau khi oan rc nc trv, tai sn khu cua l hi sedin ra l khai hi. T manh tHoa L lch s, trong l hi nay,

moi ngi lai cung nhau hngv Ha Ni theo mach chay cualch s vang son Hoa L -Thng Long, Ha Niqua tingtrng hi cua Nha hat Cheo Ha

Ni. Tt ca moi ngi nhngng cac hoat ng hngv sn khu vi ting trng lucdn dp, luc khoan thai. Hoacung ting trng hi la hnh anhc bay nh my vn ngu sc, nuiquyn hi sng, sng m khoi bic tt ca nh ang hi tngv mt thi hao hung cua lch scach y a 1040 nm. Sau mantrng hi la chng trnh sn

khu hoa vi 5 hoat canh: C lautp trn va khao qun; Rngthing cu chua - ngoc vngng ngi thin t; L xngVng; Trao n kim, trao aolong bao cho thp ao Tngqun L Hoan; Ban chiu di .Tt ca nh ang gi nh v mtthi hoang s lch s dng nccua cha ng ta. T truyn thuytc lau tp trn n tn vinh ban

lnh ging nh mt d cam chotng lai cua ngi se ng uthin ha Cuc c dn gian btu t tro chi dn da/Xuthin mt muc ng dnhng/Ly bng lau trng munlam c/Ly tru cy lam ngachin tranh ua/Ly sn nontao thanh trn a/t thingban ch anh hung/C lau dngngha t rng Hoa L/ Hao

hung trang s nghn xa/ Nugng dung lit ngon c vuainh. Cuc sng nh ncchay khng ngng, cac triu aixa ni tip, kinh Hoa Lthm mt ln chng kin tmgng lit n Dng Vn Nga,qun tnh ring, v ngha ln,trao ganh giang ha cho triu aimi. Mt trang mi cua lch st kinh ly lng lai cm, kinh Hoa L thanh c t y. Mt neo thuy qun xuingc ti Thng Long, t ynon nc tin, rng xy trang lkinh thanh pha Bc... Nhng

triu ai tp quyn vi Thin tanh minh a xut phat t ni alinh nhn kit.

Du ai bun ban trm ngh,Nh ngay m hi th v

Trng Yn.Nhng ngay nay, ngi dn

Trng Yn du ang u longcung hng v qu hng. CuNguyn Vn T cho bit: y lal hi truyn thng cua qu ti,

nn du u th n ngay tivn khng th qun l hi truynthng C Hoa L. Khng khrn rang ng vui cua nhngngay din ra l hi lam thay ihn s lng le thng ngay cuamanh t nay. Ngi xe nguc ni ui nhau nh mc ci.a 10 nm ti mi co dp ctham d l hi ni mnh sinhra, ti cam thy rt xuc ng.

Nhng nm xa qu, bao gi nngay hi ti cung tng nh nngay con nha theo b me i lhi Trng Yn. Nm nay v tithy l hi c t chc rthoanh trang va c ngm quhng mnh thay i th naylam ti thy rt vui, cu T noi.Nim vui y khng ch cua ringcu ma no con c th hin quanet mt ti vui cua ngi dn

ni y va ca trong anh mt haohc khi tham gia nhng tro chidn gian...

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

10/71

DIN AN VN HIN

TRE EM IC VI SACH LA TI AC!NGUYN NGOC

Cn vn ng khi phuc, xy dng cac tu sach gia nh, chng lai kiu vn hoa troc phu, nha giau nao cung co mt turu rt sang ma tuyt i khng co tu sach, em khoe vi moi ngi bao gi cung la khoe tu ru ch khng h khoe tu

sachC COI LA CO VN HOA MA KHNG

QUAN TM N SACH TH... CO VN !Trong xa hi nao cung vy

thi, khng phai moi ngi uyu sach, say m oc sach,

nhng nu trong mt s gii naoo c coi la thuc b phn covn hoa lai qua t quan tm nsach th qua la co vn . Chnghan ngay trc sinh vin Sai Gonra ng cm trn tay mt tBach Khoa hay Vn, mt cunsach cua nha xut ban La Bi...,sinh vin Ha Ni cm trn taymt cun sach cua Lev Tolstoi,Ostrovski... c coi la ngi covn hoa, th ngay nay ta thngch thy ho cm t bao Cng Anhay An ninh Th gii...

Ti c bit, co nhng ngilanh ao cp rt cao, sau gilam vic ban ngay, ti ch tptrung anh tu l kh sut m,chng bao gi bit cm n mtcun sach (vy ma nu co dpn mt cuc hop nao o cuagii vn hoc th sn sang lp tcln lp day nha vn phai vit

nh th nao!)... Nhng iu nhth khng th coi la bnh thngna ri.

KHNG CO MNH LNH NAO BUCNGI TA OC SACH C!

Vn by gi la tm ranguyn nhn. iu g khin chotnh hnh oc sach cua chung tasa sut? Chc chn co rt nhiunguyn nhn. Theo ti, mttrong nhng nguyn nhn quan

trong nht chnh la giao duc, nha trng cua chung ta hinnay.

Sang nay va co anh ban noivi ti iu nay va ti thy anhy hoan toan co ly. Anh y bao:anh ku hoc sinh khng oc sachnhng ti xin hoi anh hoc sinh

cua mnh by gi ly th gi una ma oc? Sut ngay b qunn mt nh v bao nhiu thkin thc c nhet vao u. Ti laingp u trong bai tp v nha,ngu cung khng yn, th khngra hi, con oc g na? Nu coc chut th gi nao di ra cth cung la th, hi u maoc, con hao hng thu v g nama oc! Mi y lai con thy baoch a tin B Giao duc hpng vi ai truyn hnh c buiti n my gi o th ai bao tnhiu cho tre con bt u ngi vaohoc nha, lam bai tp cho vnha. Ngha la B quan chtht th gi cua tre con banngay trng ri, thycon cha u, by giquan lun ht ca thgi ban m nhacua chung na,

quyt khng chochung c h raluc nao ma th!

Cung mi y tic oc my bainoi v giao duc Phn Lan hin nayang c moingi nht tr cngnhn la nht thgii, k ca My cung

phai tm n hoc.Tre con Phn Lan 7tui mi bt u i

hoc, ngha la chm hn ta 2nm, c tha h chi thm 2nm. i hoc th ht sc thoaimai, nhum toc u mau, nghenhac metal tc th rock hang

nng, va ngi ta tuyt i cmthy c khng c cho bai tpv nha... Vy ma ln ln ho lanhng con ngi tht gioi giang,sng rt vn minh, va tt nhinoc sach cung vao hang nht nhth gii...

oc sach la vic t nguyn,chng ai va chng co mnh lnhnao buc ngi ta oc sach cca. Theo ti, trc ht cn kin trgy dng lai trong xa hi thoiquen, khng kh, quan nim coisach v, coi ch ngha la quy, la

t h i n g

VN HINVIT NAM10

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

11/71

VN HINVIT NAM 11

ling. Ngay xa, khi con hoc chnho, mi khi l t mt t giyco ch xung t th ngi ta coila co ti, phai lin cm t lnu. y la ch cua thanhhin, la thing ling, la th phaisung bai. Phong kin hay mtn ? Khng h, y la coi trongvn hoa, coi vn hoa la cao quyhn moi th trn i. y la vnminh.

NN KHOE SACH CH NG KHOE TURU!

Lai noi chuyn Phn Lan, bn y khi mt a be c sinhra th qua tng no la mt giosach, tht la mt t nc vnminh va hanh phuc. Cn kin trxy dng lai cai vn minh y ta...

Theo ch ti bit, co khng tsinh vin, thm ch ca sinh vinkhoa vn, cha bao gi oc tronmt cun sach, ch oc mt strch oan bt buc. Co nhng vthac s, tin s khng bao gi ocmt cun sach cho n u nua. Nha trng cn co quy nhhn hoi lp nao th phai oc htnhng cun sach nao, hngdn cach oc, co kim tra, co buc lam bao cao. Bt gi hocnhng mn ai cung bit la hnhthc va v b i, thm ch th ct bt mt na phn kin thcang day i, xem th co cht aikhng, ti tin rng khng, matrai lai hoc tro cua ta se thngminh hn, thoai mai, t tin, chung, sang tao hn.

Nn danh th gi cho ngi taoc sach. Hay lam cho nhatrng tr thanh ni u tin(cung vi gia nh) tao cho conngi y nim v s cao quy cuach ngha, sach v, tp thoiquen, nhu cu va nim say moc... oan thanh nin cuachung ta co bao nhiu hoat ng,

phong trao nay phong trao no,hoc cai nay cai no, rm r. Taisao oan khng co cuc vn

ng mi thanh nin mt nmhay oc ly mt cun sach? Titin nu lam nh vy th oan,thanh nin cua oan se kha ra,trong sach hn rt nhiu.

Cung cn vn ng khiphuc, xy dng cac tu sach gianh, chng lai kiu vn hoa trocphu, nha giau nao cung co mttu ru rt sang ma tuyt ikhng co tu sach, em khoe vimoi ngi bao gi cung la khoetu ru ch khng h khoe tusach...

NG T LAM MNH NGHEO ITi ngh, khng nn bt ai

cung oc nhng cun sach cpcao nh tu sach Tinh hoa cuaNha xut ban Tri thc th migoi la co vn hoa oc. Nhngcun sach y bao gi cung vy, u cung vy, thng ch gianhcho gii tinh hoa (elite) cua xahi, chng ni nao co c ngioc ai tra u. No thm vaogii tinh hoa, ri t gii y matheo nhng con ng khacnhau thm thu dn vao xa hi.Va ngay Nha xut ban Tri Thccung hiu ro iu nay nn bncanh tu sach Tinh hoa con co mttu sach Vong ngoai gm nhngcun cung tht hay nhng doc hn, chng han b ba sachcua J. Diamond (nhn y cungxin noi: ti bit trong danh muccac sach bt buc trong chngtrnh cua trng Boston College,

mt trng ai hoc rt ni ting,thy co nhng cun sach y cuaDiamond bn canh Kinh Thanh,ao c kinh cua Lao T, tacphm cua Kant, Hegel, Marx vanhiu tac gia kinh in ngTy).

Ti bit by gi ngay tronggii kinh doanh cung a co khanhiu ngi hiu su sc rngvn hoa chnh la nn tang cua

kinh doanh thanh cng, co lechnh hin nay gii kinh doanhla gii ngay cang co vn hoa hn

ca, co nhu cu vn hoa hn ca.Chung ti cung nhn ra iu naytrong hoat ng cuasachhay.com. Cn co nhng hoatng nh kiu sachhay.com giup ho ngay cang n gn visach hn, oc cang nhiu loaisach phong phu hn, sach kinhdoanh, sach day lam giau, sachtrit hoc ph thng, sach khoahoc xa hi va t nhin, sach vnhoc ngh thut...

Cung khng cn qua lo v sphat trin cua cac phng tintruyn thng hin ai se gitcht sach. Thc t nhiu nctrn th gii, o cac phngtin truyn thng phat trin vahin ai hn ta nhiu, a chngminh iu ngc lai.

OC SACH LA NIM VUI, HANH PHUCSach, oc sach la nim vui, la

hanh phuc. Con ngi oc sachtrc ht v nim hanh phucc lng mnh lai vi chnhmnh, ng thi lai c m

rng mnh ra vi th gii mnhmng, ca th gii tht cua nhngngi khac, cua ng loai, lnth gii ao ma mi ngi vi mtcuc i duy nht cua mnhkhng th co c. Mt trongnhng iu quan trong, theo ti,la cn co nhiu tac ng khacnhau i vi nha trng choni y tr thanh mt thin nghanh phuc cua tre th c bit

n th gii ky la va ky thu cuasach. ng cho tre em icvi sach ngay t tui th. Se lamt ti ac y!

Tt nhin, lam c iuo phai co n lc chung cua cacng ng. Ti ch mun noithm: cung ng qua st rut,ng ao tng se giai quytc rt rao ngay, phai rt kintr. Ngay vic vn sach va oc

c t ra, c bao ng nhhin nay cung la mt du hiutch cc. Hay hy vong.

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

12/71

* Tha Pho Chu tch, dng nhca nc ang ua nhau t chcFestival, lhi. D lun tng canhbao v s lam phat va tnh hnhthc cua cac hoat ng nay, tnkem ln ma hiu qua thp. a lutruyn mt cu ca vui Dn ta thitsng hn vua/Quanh nm l hibn mua lin hoan. Vy Bnh nhtchc Festival la theo phong traohay xut phat t muc ch t thn?

+ ung la hin nay cac Festival,

l hi c t chc rt nhiu vachung ti cung co nghe bao chphan anh v nhng bt cp, tnhhnh thc cua cac hoat ng nay.Thc ra, theo chung ti, nu ct chc tt, cac Festival, l hi se la

mt c hi tp trung quang ba vt nc con ngi, tim nng kinht, vn hoa, du lch rt hiu qua, taora nhng ng lc mi trong hptac phat trin. Vi Bnh nh, tnha co mong mun lam Festival tnhiu nm trc ch khng phain nay, thy nhiu a phngkhac lam th Bnh nh mi lam.Nhng thc tnh la khi o, chung tithy iu kin v c s vt cht, ha

tng, kinh t, cung nh kha nng tchc cha am bao, nn cn cothm thi gian chun b. Nm2006, Bnh nh a t chc Linhoan Quc tVo c truyn ln thI thanh cng, gy ting vang trongnc va quc t. y c xemnh mt tin Festival nhm tmhiu kha nng t chc va sc thuhut cua Bnh nh...

Nhng thanh tu ang mng vkinh txa hi, thanh cng cua vicxy dng cu Th Nai, sc thu hut

DIN AN VN HIN

Trng ban T chc FesTival Ty sn - bnh nh 2008,

Pho chu Tch ubnD SC MANH PHAT TRINCUA BNH NHNHT ANH (Thc hin)

Du con n 4 thang na mi din raFestival Ty Sn - Bnh nh 2008,nhng n Quy Nhn nhng ngay uthang 4/2008, chung ti a cam nhn

c khng kh hao hng chun b mtl hi tm c quc gia va quc t ma

ngi Bnh nh rt t hao. Quy Nhn,Bnh nh ang ep ln tng ngay ch on ngay hi ln. Trong cng s

hay ngoai ng ph, Festival ang lamt tai nong c moi ngi si ni

lun ban. Ba Nguyn Th Thanh Bnh,Pho Chu tch UBND tnh, Trng ban t

chc Festival Ty Sn - Bnh nh2008, a co cuc trao i vi phongvin VHVN v nhng vn xung quanh

Festival cua tnh nha.

VN HINVIT NAM12

Ba Nguyn Th Thanh Bnh

M

tgoccuThNai

Chua Linh Phong trn nui Ba

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

13/71

cua khu kinh t Nhn Hi va Linhoan Vo c truyn Quc t ln Icng vi vic a co mt thi gianchun b kha dai, nhn thy a ukha nng, iu kin, nn Bnh nh

quyt tm t chc Festival Ty Sn- Bnh nh 2008. Nh vy, Festivalc t chc la ap ng mongmun cua ang b, chnh quyn vanhn dn; th hin khat vong hinhp phat trin cua Bnh nh. ycung la dp gii thiu v Bnhnh, hin a c a vao vungtrong im kinh t min Trung vatuyn du lch trong im quc gia;ang co nhng bc phat trin

manh me v kinh t- xa hi. Nhngthmanh o, nu khng tp trunggii thiu, quang ba, th se rt khotrong thu hut hp tac u t, cungnh kho ban be trong va ngoainc bit n Bnh nh.

* Nh vy, u la net ring cuaFestival Ty Sn - Bnh nh 2008so vi cac Festival khac trong nc,tha Pho Chutch?

+ Net ring cua Festival TySn Bnh nh 2008 se la net ringcua t nc con ngi, truynthng lch s va vn hoa rt ang thao cua qu hng Bnh nh. Phainoi rng, du la mt tnh con ngheo,nhng Bnh nh rt giau timnng, giau truyn thng lch s vaphong phu mau sc vn hoa. yla mt min t vo vi truyn thngcua nhng anh hung ao vai TySn, cua Mai Xun Thng, Vo

Duy Dng, Tng Bat H, cuanhng chin cng lng ly trongchng Phap va chng My. ycung la qu hng cua th va tungvi cac danh nhn ao Duy T,ao Tn, Nguyn Diu, cua trngth Bnh nh vi cac tn tui lnnh ChLan Vin, Xun Diu, HanMc T, Yn Lan, Quach Tn...Bnh nh cung la ni lu gi mtkhng gian vn hoa Chm toan ven

vi cac di tch n thap, thanhquach, cang th, iu khc, gms...

Festiaval Ty Sn - Bnh nh2008 gn vi ky nim 235 nmngay ngha qun Ty Sn anhchim thanh Quy Nhn, m ra mtthi ai hung v trong lch s dntc, se bt u bng L dng

hng dng hoa va Ngay hi TySn tai Bao tang Quang Trung van th Ty Sn tam kit, sau o laMan ngh thut tng hp khai mactai quang trng thanh ph QuyNhn vi chu Ngha kh TySn - hi tu va phat trin ctruyn hnh trc tip trn VTV1 vakt thuc vi m hoa ng trn cuTh Nai, chic cu vt bin dainht ng Nam A, nim t hao cua

Bnh nh trong phat trin hi nhp.Trong Festival con co cac hoatng ang chu y nh Lin hoan

Quc tVoctruyn VN ln th II,Thi ngi ep cac min t vo, Linhoan tung ao Tn, Lin hoan caclang nghtruyn thng va m thcBnh nh, cac tour du lch thamquan di tch lch s, danh lam thng

canh cung nhiu hoat ng vnhoa th thao c sc khac...

* Cac man sn khu hoa khaimac cac festival, l hi c VTVtruyn hnh trc tip va qua huht c thc hin qua tn kemnhng na na nhau v kch ban vaao din, gy cam giac gia taonham chan. Man khai mac FestivalTy Sn - Bnh nh 2008 liu cotranh c vt xe cua cac

Festival i trc?+ Vi y tng chu Ngha kh

Ty Sn - hi tu va phat trin, vi

VN HINVIT NAM 13

Thanh phQuy Nhn ang ep ln tng ngay ANH TRONG BAI: TRN NH

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

14/71

DIN AN VN HINs tham gia cua cac nha ngh thuttai nng, tm huyt cung lc lngngh thut th thao tiu biu cuaBnh nh va cua Ha Ni, Hu, GiaLai, Tin Giang, TP H Ch Minh...

th hin s quy tu va lan toa cuaphong trao Ty Sn mt thu haohung... cung nh tnh ngha sum hm nay Bnh nh cung canc - Ca nc vi Bnh nh,chung ti hy vong man khai macFestival Ty Sn - Bnh nh 2008se tao c ve c ao ring bit,phn nao lam hai long nhn dnBnh nh, du khach va khan giatruyn hnh ca nc.

* iu nhiu ngi rt tm cchnh la chucua Festival ln nay: Hi tu va phat trin. Hi tu chkhng phai la hi nhp. Pho Chutch co thnoi thm iu g v chu nay?

- Khi tm chu cho Festival,chung ti rt trn tr. Va ri, xutphat t muc ch t chc Festival vatruyn thng cua Bnh nh, chungti quyt nh chon chu cua

Festival nm nay laHi tu va phattrin.

Cung cn noi thm la khi chonchu nay, chung ti a c gi yt hai ch Quy Nhn va Nhn Hi,ca hai u mang y ngha la quy tucon ngi. Trong lch s, Ty Sntam kit nh tu ngha anh tai bnphng a quet sach c ngoaixm, thng nht sn ha. Bi vy,khi va ra, y tng nay a c

chon ngay va qua tham khao ykin, ngi dn cung rt ng tnhvi chu nay. Chu tch UBNDBnh nh Vu Hoang Ha tng nhiuln khng nh: Hi tu la sc manhphat trin cua Bnh nh trong lchs cung nh hin tai.

* Mt iu rt c sc cuaFestival la kinh ph tchc gn nhc hoan toan xa hi hoa vi song gop cua cng ng doanh

nghip. Nu co mt b quyt naotrong vic vn ng, Pho Chu tchco thchia se?

+ Chung ti quan nim, l hi lacua cng ng, v cng ng. Mtl hi ma cng ng tham gia tchcc, thy y la cng vic cuamnh, thy co mnh trong o vacung chung tay, th se la mt l hithanh cng. T suy ngh o, chungti a cng khai muc ch, nidung, kch ban Festival va bcu, cng tac vn ng a gt haithanh cng. n nay, co th khngnh kinh ph t chc Festival chuyu la do cac doanh nghip trongtnh va cac doanh nhn ngi Bnhnh trong ca nc ong gop.Khng ch h tr v vt cht, mt sdoanh nghip, doanh nhn con conhng hnh thc ong gop khac, adang, ca v tinh thn ln vt cht...

Co le, vic vn ng at hiuqua nh vy la bi Festival c tchc vi muc ch ro rang, cngi dn Bnh nh ng tnh; ni

dung cua Festival phong phu vahp dn. Cac doanh nghip trna ban thy co li ch chung, tc la

c th hin, c co nhng chi tip xuc. Cac doanh nhn ngiBnh nh xa qu rt t hao la ngiBnh nh nn mun gop sc vao lhi ln ln u tin c t chc taiqu nha. T nhiu nm nay, rtnhiu cng trnh vn hoa, giao duc Bnh nh c xy dng bngtin cua cac doanh nhn. Cactng ai hoang Quang Trungtai Bao tang Quang Trung va TP

Quy Nhn, tng Ty Sn tam kitva cac vn thn vo tng Ty Sntai in th Ty Sn, ri n th BuiTh Xun, tng ai Trn Hng aova ca tng ai ky nim Ngay tpkt trn cang Quy Nhn sp khicng u do ho ong gop kinh ph.Chung ti rt bit n s ung h chtnh ch ngha nay...

* Xin cam n Pho Chutch, chucFestival Ty Sn - Bnh nh 2008,

mt Festival thc s cua cngng, v cng ng, thanh cngnh mong i.

VN HINVIT NAM14

Vo sinh thiu nhi lang voThun Truyn

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

15/71

VN HINVIT NAM 15

Vu kh vn hoa chu yuma Thin triu dung

cai tr va ng hoadn tc Vit la ao Khng. To, nc ta, ao Khng a cov tr ngay cang quan trong, trthanh hoc thuyt chnh thngcua Nha nc vi nha Hu Lvao u th ky XV cho n khinha Nguyn cao chung nm1945. Hin nay, ao Khng vnco trong lng ln. Nhng, trongsut thi gian ng ng b

h, trc mt ngi Vit, aoKhng la vu kh cua ke xm lc,dt khoat phai chng tra.

Ngi Vit a lam lua nctrc ngi Hoa t nhiu th ky,sinh sng doc sng doc bin, aco vn hoa ring cua mnh tthu Hng Bang. Ngi Vitbam cht vao cac cng s vnhoa nay, nh xm mnh, nhumrng en, n tru cau, th cung

Mu, t tin, sng nui, sm chpma my... khoi b ging nhngi Hoa. Cui th ky XVIII,phat hch anh ui qun ManThanh xm lng, Nguyn Hucon h hao phai anh thng c vn en rng dai toc(thi Ly- Trn ngi Vit conxm mnh ct toc ngn, khac vingi Hoa toc dai. Nhngn th ky 18 ngi Vit a

toc dai bui to, khac vi ngiHoa theo phong tuc Man Thanh,cao troc toc pha trc, toc bm

ui sam, nn Nguyn Hu midung khai nim dai toc).

Tuy nhin, chng nh th vncha u. ao Khng la mt hocthuyt, th phai co mt hocthuyt lam vu kh tngng ma anh tra. Ngi Vitthc thi, yu nc luc by gia chon ao But (sau nay migoi la ao Pht).

T trc Cng nguyn,thng nhn n a ti ncta, nhiu v s n , theothuyn bun cung ti nc ta...dng chua, xy thap, giang kinh.Ngi Vit theo ao But ngaycang ng. Thin Nam NgLuc, oan k Ba Triu khi ngha,

a co noi n s sai tham giangha qun. Luy Lu (nay Thun Thanh - Bc Ninh) la thu

phu cua Giao Ch, a la ni h tru phu sm ut. Ngoai

nhng ngi Hoa la quan chccai tr, con co hang ngan ngiHoa t nan chnh tr hoc t nanchin tranh, trong o co nhiu vhoc rng tai cao ma s goi la snhn. Luy Lu nh vy, latrung tm vn hoa phn thnhvi ng ao hoc gia ai dincho cac trit thuyt ng thini ting cua Trung Hoa, n ,Hoa Nam cho n khi Tn

Quyn xng nc Ng (222SCN), Pht giao con m nhat vab Nho gia mat sat la ta ao cuaman di moi r. Trong tnh hnho, vic ly ao But chng aoKhng tc chng ach h cuangi Hoa la ly ng nhin, dhiu. Vao nm 187, khi Thai thuGiao Ch la S Nhip chu trngt tr, khng phu thuc thintriu, th Chu Phu tuyn b bo

in hun cua Tin thanh (tcNho thanh - NMH), vt phaplut cua Han gia, mu tnh lpchnh quyn theo ao But, clp vi nha Han. Tiu biu rangr nht cho cuc u tranh vnhoa t tng nay la Mu Bac(160 - 220?) vi tac phm Ly hocLun (168 - Ban v nhng le ngvc). ng la ngi Hoa, tinhthng ao Khng va cac trit

thuyt khac ng thi cuaTrung Quc, cung vi me t nantai Luy Lu. y, ng giao hao

Vn ban xa xa nht trong lch s Vit Nam a nh hnh mt mu hnh ngi Vit la Luc Tp Kinh cua Khng Tng Hi khoang 40nm th ky III. Mu hnh nay hnh thanh trong bi canh dn Vit Nam ang chin u chng ach h cua ngi Hoa, nhng cuc

chin u thm lng thng xuyn hang ngay trn mt trn vn hoa sut bao th ky t khng nh mnh, gi gn va ren uc, maigiua ban sc, ban lnh dn tc, pha tan mu toan ng hoa ngi Vit.

NGI VIT TRONG S XANGUYN MANH HAO

Luy Lu (Bc Ninh)

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

16/71

VN HINVIT NAM16

T TRONG DI SANvi cac nha s n va Vit, saym nghin cu kinh Pht, cothin cam vi chnh ngha cuangi Vit oi c lp. Do o,ng vit Ly hoc Lun, dung caclun im cua ao Pht ma binlun ph bnh ao Khng, tnvinh ao Pht. Mu Bac v aoPht nh mt tri, mt trng,sng bin, con ao Khng nhen om, ngoi rach. anh vao ttng t xem mnh la trung tmcua tt ca. Mu Bac vit: tHan u phai la trung tm cuatri t?. T cu nay, 10 th kysau, nha th Ly Giac thi tin L

cua ai Vit c lp a sangkhoai tht thin ngoai huthin (ngoai tri co tri, tc langoai tri Trung Hoa co tri VitNam).

Tip ni truyn thng xindng ao But v chnh nghaai Vit, Khng Tng Hi(200?-280) la mt chn dung kitxut trong lch s Pht giao VitNam noi ring, va trong lch s

vn hoa Vit Nam noi chung.Thn phu la thng gia n ,gc Khng c (Sogdiane), lpnghip Luy Lu, thanh hn vimt phu n Vit Nam, sinh raHi. Khoang ln mi, m ci cacha ln me, Hi vao chua, ri thogii ty kheo, tu Luy Lu, nnm 247 th sang Kin Nghip,thu phu nc Ng cua TnQuyn, va con la vua Tn Hao,Khng Tng Hi thng thao cacng n, Phan, Pa-li, Hoa, Vit...dc ch hiu hoc, sing nng htmc, hiu ro ht ba tang kinhPht, xem khp sau kinh Nho,

am tng thin vn v, gioivic n noi, lanh li vit vn...thu tom c moi cai hoc cuathi. Ngi Vit cha co vn t,ch Han thng dung, ng dungch Han dch, chu giai 49 bkinh Pht, sang tac 3 ban phanbi (ban nhac dung cho l nghiao Pht). Luc la sau, la quat b bn nay qua b bn kia, lakinh noi v 6 phm cht cn co

vt qua ti b Giac ngthanh b tat). Me Vit, sinh Vit, trng thanh, hoc hanh, tulp, lp ngn, thuyt phap Vit, ng a la ngi Vit, gn bo vi vn mnh Vit. B kinhgm nhng bn t, dung nhiut Vit, dung nhiu ta m Vit,nhiu cu theo ng phap Vit,ghi chep nhiu yu t vn hoaVit (sinh trm trng, chnngi cht xung long t, bovang vao ming ngi qua c...).Nhng c im nay khinThang Dung ng, trong cunHan Nguy Lng Tn Bc Nam

Triu Pht Giao S (Thng Vun th Quan, Thng Hai, 1935)khen la vn t in nha va chorng o la sach sang tac, khngphai sach dch t Phan vn. Sachtran y tinh thn Lac Vit, chonn, khng ch la tp ai thanhnhng giao ly tinh hoa cua aoBut, ma con la tp ai thanhnhng t tng c ban cua ngiVit nh nhn ngha, nhn ai,

Chua But Thap (Bc Ninh)

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

17/71

VN HINVIT NAM 17

hiu , thun thao, dong ho,qu hng, t nc... vn conthy ro trong ca dao, tuc ng, ctch, t thng ngi nh ththng thn, thun v thunchng tat bin ng cung can,n Thanh Giong... Hai mang ttng o quyn hoa vi nhau, vavi 6 phm cht tiu chunthanh B Tat, trc ht la thanh

Nhn, Khng Tng Hi a ramt mu hnh ly tng chongi Vit. Sau phm cht - sauhanh - o la: b th, tr gii, nhnnhuc, tinh tn, thin nh, tr tu.y la nhng thut ng cuakinh Pht. Nhng, qua 91 truynk tao thanh b kinh nay, nidung cua mi hanh khng ch botron theo thut ng. Co hanh bth tc co long nhn sach vitri t, bt u t long nhnvi chnh ban thn mnh, thng ban thn khng b ru chenghin ngp trac tang... lam hai ban thn, t o thng nginh th thng thn, thngquy ng loai, ca ng vt, thcvt, van vt thin nhin tri t,bit lo cho ai oi c no, ai rachc lanh, ai hoan nan cgiup ... ti bit hy sinh xa thnv ai ngha. an ap, e nen, v

vet, boc lt, ham hai, git choc...cho n cp nc chim t labt nhn. Tr gii la nhng iu

rn theo ao But, rng ra la tch, gi ung nhng c tnhma con ngi phai co, bit samnh, lam ung cac bn phni vi ban thn, vi gia nh,dong ho, qu hng, t nc,nhn qun. Qua cac truyn kcua b Kinh, ngoai nhng yu thuyn thoai, sau hanh c biuhin gn bo vi mun mt i

thng cua con ngi, chng totac gia hng ngi nghe kinhhi nhp vao cuc i thc taich khng phai thoat pham siutuc. Tinh thn chnh ngha LacVit con bc l hin nhin ung ch b kinh dung nhiuln nhng t Quc (nc),Quc (phep nc), thtquc (mt nc)... h hao xngvao pha tan l chnh. L chnhla chnh tr ha khc, tham tan,bao ngc. Ro rang la im mtchnh tr h cua Thin triu.

Trong Vit S Tiu An, NgTh S thc mc v sao NgQuyn, inh B Lnh, L Hoan,Ly Cng Un ln ngi ma tora khng mang n ao Khng.Co th giai thch: mu hnhngi Vit ly tng va vai troao Pht nh va nu, a co tacdung ln lao lu bn sut mi

th ky h, a gop phn maisc li gm cua Ng Quyncht t xing xch Bc thuc,

cho nn triu inh con dng 100ct a khc kinh Pht, Ly ThaiT xut thn t chua But, lnngi th khuch trng ao But,t chc Quc S, t chc thitam giao.

Sut doc lch s nc ta chon tn hm nay, vn thynhng phm cht o, mc naymc khac, dang nay dang khac,

b sung kt hp vi mt sthang gia tr khac, nhngngi Vit Nam thanh nhn, yunc thng noi bit sng vng bao ng loai. Xa thn hysinh cu nc lo cho dn cm nom ao, c hoc, co cng viclam n, sng thanh bnh hanhphuc, o la Nhn. Cn kim limchnh ch cng v t, o la trgii. D bt bin ng van bin, o

la thin nh. Hoc, hoc na, hocmai, phat huy cao cht xamo la tr tu...

Luc Tp kinh khng ch lakinh ao Pht, con la tac phmvn chng u tin cua VitNam, ham cha nhiu gia tr lnlao v nhiu mt. Ring sauphm cht nay, tht ang chutm lu y khi nghin cu ban scdn tc, ban lnh vn hoa cua

dn tc, va m hnh giao duc chohm nay va mai sau cua tnc ta.

Ngi Vit nhum rng en, khac ngi Hoa Ch cua ngi Vit xa

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

18/71

T TRONG DI SAN

VN HINVIT NAM18

Ti may mn c anh banng hng cho oc mtoan gia pha cua dong ho cua anh(*). Trong gia pha nayco s tch cua ng Thanh hoangThn T kha la, nn mun tivit ra y, v ngh rng nukhng, e sau nay kho ai c

bit.Qu ni ti la lang Nhunc, tng Bng Hai, tnh NinhBnh (a danh trc nhng nm1950). Tn Bng Hai ch co t1839, con trc o, co le mangtn ng Hai. Thu mi lp lang vung t bi ln ra bin nay, conhng phng, nhng thn...vi nhng tn goi n gian (nhThn T, Thn Nm, Ba

Phng), sau thanh a danh,dn dn mi co nhng tn langvn ve. Theo ai Nam nhtthng ch, nm Minh Mang th20 (tc 1839), chia Bng Hai lam9 xa, trong o co Nhun c vaQuyt Trung. Ho Bui ti Nhun c, con Quyt Trung co

ho . ng t 10 i cua ti nkhai khn vung t bin nay, lpnn phng Tp vao khoangu th k 18, ma ti c oan lavao khoang nhng nm sat sauao du cua chua Trnh Cng.Nay oc gia pha ho , thy choan sm hn khoang mt chuc

nm, nh vy co th tam coi laphu hp.ng t ho (trong gia pha

khng chep tn) vn qu xaGia Miu ao Thanh Hoa (saunay la tnh Thanh Hoa), Taos (Tao sy la ngi thi vkhoa thi vo) i vua L ThunTn (1732-1735), luc o chuaTrnh Giang, con chua TrnhCng, ang cm quyn. ng

khng lam quan, theo anh raBng Hai lp p. ng giau co, laico tnh hao hip, ma lai khng cocon; ng cung anh va dn trongvung lp n Thn Ba th haing tin s triu L, lam chua oth Pht (o co le la do octrch t ch ), va m ch

dn bun ban, lai xy nh chlam ni dn lang hop ban cngvic. Trong nh th ng Ththn, trc ca nh trng mtcy xanh to, nn tuc goi la ChXanh, sau tr thanh a danh.Khi y, vung nay mi ch khaikhn t Ch Xanh ln n Vn

Thnh, con tr xung th la rngsy, thnh thoang lai co ch cocy ci um tum.

Mt hm pha rng, thy mtcon h con b lac, ng bt a vnha nui. ng ba khng co con,qu h nh con. H co linh tnh,bit yu qu ng ba, ng i xa v,h ra tn cng on. Khi h aln, thu tnh d tn, nhng ivi ng ba lai rt ngoan ngoan, bit nghe li, nhiu khi by ba,ng goi mng, h phuc xungnh xin li. Ban ngay ng ba ivng, dn h coi nha, khng aidam vao. Gp nm mt mua oikem, trm cp nh ong, cacnha giau co u b cp pha,duy nha ng nh co h coi nha,trm cp khng dam benmang. ng co cai de o (la tngoi cua mt h thng dung cu bt ca co qui m gm nhiuo) cm sut ca mt khucsng, ni goi la xom Ba Phng(khuc sng nay thuc langPhung Cng - la mt trong 9 xacua Bng Hai. Tn Ba Phng,co le la a danh cua ni ranhgii cua 3 phng, khi lp langthu xa). Quang nay n thngra b, rt nhiu ca. Nhng ke vlai, m thng ru nhau ra lycp. B trm lun nh vy, ng

mi sai h ra b sng coi de oban m. Thy bong ngi angxa, h gm thet, khng ai dam

Chuyn mt ng Thanh hoangBUI TRONG LIU Nguyn giao s ai hoc (Paris, Phap)

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

19/71

VN HINVIT NAM 19

qua lai khuc sng cm de oo na. Lu khng co ngi qualai, ng e h l la trong vic canhphong, nn mun th h. Mtm, ng mi ln hup t pha b

vao goc sng, gia v trm ca. Hng ngu gt, thy co ngitrm ca, gm ln ri nhay xungsng cn cht. Hm y la ngay 18thang 2, khng nh nm. Khingi hi bit la cn nhm, h bencong xac ng, v n mt ni thngng lai ngh mt luc, co mygiot mau ri ra y, (sau nay dnlang xy tng bao boc chungquanh, khoang hn mt sao t,

goi la Nn Phuc), ri lai congtip vao rng Vu (tn ch lang Lng) t trong rng.Gn sang, h v nha ku gao,nh bao tin cho ba bit. Ba theoh vao rng Vu, thy ch xac ng, mi a un ln thanhmt ng t. Ba khoc loc mngh. H phuc xung nh lay ba,ri cong ui chay vao rng. To h i khng v nha na,

nhng hng nm c n ngaygi, lai a v hu nai hay cycao, trn m, ri nm gaokhoc, ri lai i.

Sau khi ng mt, ba nm httang, ba mi ky lao va ngitrong ho n, phn chia gia tai,cung vao chua o mt s cuacai, ri lun chua o tung kinhnim Pht. Cach my nm sau,cac lang Yn C, Yn Kh, mthng b h v bt ln va tru bo. H tinh khn, ai tm cachanh by, lin b h bao thu. Dnlang khng sao c, phai lntrnh quan s tai, quan saiphng sn v bt h, cungkhng tr c ma con b githai. Sau phai lam bang nim ytra khp ng i li lai, ha: aico cach g tr c h, khoi lamhai dn, th luc sng dn langphung dng nh cha me, luc

cht lp n th, va se tu lntriu nh phong thng. Tiny n n chua o, ba ng la

h nha mnh, lin cung vi nginha ti Yn C, noi vi dn langla co cach tr c h, ch cnlam cho ba mt cn nha san gia li h thng qua lai, ba

trong nha y se tru liu cach trh. Dn lang theo li. Khi nhasan lam xong, ba ra mt mnh.Mt m a khuya, tri sangtrng sung, thy gio tanh, rimt con h to hn con bo t xa iti. H anh hi bit co ngitrong nha nn gm thet, i lnvong quanh. Ba trong nha nhnra khe ca, nhn ung ra hmnh nui, mi noi vong ra: Co

phai con cua gia y khng, conlam g th?. H nghe ting ba,lin chay lai nm phuc bn ca.Ba vi m ca ra, n xoa u hnoi: Con i lu khng v nha, me mong nh; t ngay chacon mt i, me m ngay phinmun; con lai i bit, khng ainng ta, me phai nng nhca Pht. Nay con v tan phavung nay, dn lang cam kt rng

ai tr c con th luc sng dnlang nui dng nh nui chame, luc cht lp n th. Nay metui gia, khng ch nng nh;con nn thng me, kp bo xnay i vao rng nui kim n, dn lang thay con phung dngme, th mi la con co ngha. Hnghe xong, nc mt ran rua,gm ln my ting ri vy uii thng. Sang ra, dn lang keonhau n xem, thy hai con nait trc ca. Ba em chuyn hv luc ban m, k vi dn langva cam oan t nay, khng phailo nan h na. Qua nhin t y,dn c yn n. Dn lang gili ha, xin rc ba v phungdng. Ba t chi, xin tr vchua o tu hanh. Nhng dnlang khn khoan, lp chua batu tai ch, o la chua Yn Kh.My nm sau ba mt, dn lang

nh n, lp n th, goi la nBao n. Theo tac gia cua oangia pha, n sat ng cai, ch

cy s 8, t xom Thng, Yn C,ln tnh l Ninh Bnh. Trong nco i cu i cua ng Vu chKhim, (ngi lang Yn Kh, c nhn triu T c, lam quan

n Tun phu, nn goi la cuTun Yn Kh), k ro cng ccua ba. Tuc truyn ch n Baon, chnh la ch ngay xa dnlam cai nha san ba tr h.

Tr lai chuyn ng. M ng trong rng Vu, tuc goi la rngCm, v h thng v thm m,khng ai dam vao cht cy kimcui (Theo tai liu cua cu Bngoan, rng Vu, trn mt quang

t cao, trc kia co hang trmc thu um tum. n i ThanhThai (1889-1907), t n kim soat khuc sng ay. ncach m khoang na cy s, lnhn vao sn bn, va cht cy lamcui, nn sau nay rng b cht htcy). ng mt t lu, nhngngi i b va dn xom BaPhng, cung nhng ngi cng giup thu trc, p mt

cai b t ch ng t de othu trc, cu ng phu h;dn dn tin ng hin linh, ngicac ni b bnh thng keo nb th cu khn. n nm CanhHng th 36 (1776) i vua LHin Tng, ai han, 3 thangkhng ma, sng ngoi kh can,rung ng khng cy cy c.Cac quan tnh thn sc cho caclang rc cac v thn ln tnh lam l cu ao, trong 3 ngay vnkhng ma. Cac ky lao trongvung mi trnh quan vic ngthng hin linh ma cha csc phong thn, nay ang luccha ma, xin cho n ch bth cu ao. Quan tnh nghe li,cho n b th ng ao vu. my ma to, nc y ng rung,dn tnh vui ve. Vic y tu ln,triu nh sc cho dn lp nth. n xy trn nn nha cu cua

ng (thuc a im lang PhungThin, mt trong 9 xa cua tngBng Hai), tuc goi la n Thn

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

20/71

VN HINVIT NAM20

T TRONG DI SANT, trong n co tm bin tc T thn t thi CanhHng, va nhiu hoanh phi cui, trong o co i cu i chNho cua ng Khiu Nng Tnh,

con goi la cu nghe Trc My, tin sy thi vua T c, lamquan T tu Quc t giam, saulam phu ao cho vua ThanhThai. Hai v cua cu i o nhsau:

Dic ky tai Chu Bt Phuc thvn dao, nai vn thn vt bao n,van c ng Lng linh tch tai,

S kin gia L Canh Hngtriu d hu, lch ky thanh cng

biu c, nht phng Xanh thhu phng dn.Ngha la :La lung thay, cung nh

chuyn ng Chu Bt Phuc ngayxa, y la thn h n n,mun i v sau ch ma Vudu thing con o,

Nay thy sc vua L CanhHng va cac triu sau, ban cho,mi bit cng c ng sang to,

khp ca dn ch Xanh u ci n.n nm Minh Mnh th 7

(1826), Phan Ba Vanh khi loan min b Nam nh. Quan Thambin Nguyn Cng Tr a quni anh dep, quan Hip trnNguyn Hu Thun tip vin vatai lng theo sau. ng titthang chap ma phun, gio maythi manh, thuyn lng nkhuc sng ay gn n ng thkhng tin ln c, ma vic binh lng th khn cp. QuanHip trn khng bit lam sao,trng ln b sng thy ngi n,goi thuyn chai lai hoi thm, mi bit la n ng, ben ra uthuyn khn rng: Nay gic BaVanh tan pha lng dn, tiphung mnh i tip vin (...). XinThn giup cho thun gio, thuyn lng kp n qun

doanh, xong vic se xin tu lnTriu nh phong tng. Khnva dt li, t nhin gio ng

nam thi ln, ma tanh hn,thuyn thun gio, ch na ngayn c qun doanh. Trn y,qun Phan Ba Vanh tan v. Victu ln, triu nh phong tng

ng lam Trung ng thn. ni vua Thanh Thai phong lnThng ng thn; sc phongng la: ng canh Thanhhoang, tuyn vo tng qun,thng ky uy, hung dung anhlinh, thng minh chnh trc, giaphong quang y, gia tng trac vy,dc bao trung hng thngng thn.

Hi con nho v qu, ti c

loang thoang nghe noi ti ngThanh hoang n trm, mai nnay oc mi v le rng y lang Thanh hoang gia v ntrm (ca) b h v.

Tng Bng Hai co 9 xa nhngch co 7 Thanh hoang la: ngThn cut u tng truyn lang Pham T Nghi, tng nhaMac (Ti nh mang mang thunho nghe k: ng thua trn, u

a t khoi c, ng ly tay giu trn c, ci nga chay nvung nay, gp ngi an ba, nghoi: u ta th nay, sng ckhng?, ba kia tra li: u lakhoi c, sng sao c, ng linln ra cht. Tng truyn rngn th ng lang Phung Cngla ni ng cht. Nhng thu y,cha co tn lang Phung Cng, vacha chc g t lang y cung aco. Ti co s nghi vn v trongcun sach Bc Ninh a d chcua Trong V (1829-1899), bandch cua Anh Tun, NXB Vnhoa Thng tin 1997, co s tch Ls qun, co n th xa PhungCng, huyn Vn Giang, tnhBc Ninh: ng ho L tn ng,cui i Hu Ng, ng xng laL Ta Cng, (s qun s 9 trongdanh sach 12 s qun trong cunVit Nam s lc cua Trn

Trong Kim), chim vung TGiang (sau la Vn Giang). Tngtruyn rng khi vua inh Tin

Hoang dep cac s qun, ngthua b t c, ly tay ma gi.Khi chay, gp mt hang nc, bahang nc hoi: Nh th nayvn con sng c khng?, ng

ap: Thn th khng bit cu, ri hoa. Ti nghi rng coth la vung ti, khi lp lang mi,bt chc t tn lang la PhungCng, cung bt chc th lun cang thn L s qun cua tnhBc Ninh, va sau ln vi ngPham T Nghi chng?); hai ngtin s triu L (khng nh la haing nao), nhng th chung mtn; ba Tng hu; ng Thanh

Tan Vin ; mt ng Th thn stai; va ng Thanh hoang h vk trn. Xa, hang nm vao ngay9 thang 2 m lch, dn 9 xa rc 7v thn ra n Ch Xanh t l 7ngay m, ph tn 9 xa chia nhauong gop. Nhng nghe k, thch co ng Thanh hoang h v lac chu y hn ca.

Nhng vic xay ra, tuy chaqua xa xm, nhng bao nm

binh hoa, du vt co con gkhng, co th kim chng?Ngay nay, ti c tic rng thunho nghe loang thoang my cuchuyn, sao khng hoi cac bcgia ca cho ky, v by gi bit hoiai?

nh c vnh vin phngxa, nhc lai cu chuyn cu qunha, phai chng cung nh nuly mt si dy v hnh bn b,con ni mnh vi c hng?

(*) Xin chn thanh cam n anh MinhTit va gia nh a cho ti c oc vas dung oan gia pha nay. Phn tra cuv ng Thanh hoang Bng Hai la do cu Bng oan (1905-1986), thn sinhcua anh, dch t ngoc pha ch Nho cuan th Thanh hoang Thn T tngBng Hai va ghi chep lai. ng cu cung lang tac gia cua cun Vit Nam Ca trubin khao, Saigon 1962, xa la chc sctng Bng Hai, nn bit ro chuyn vung

nay. oan tai liu noi trn tn tai didang anh may, co kem my dong chNho vit tay, do con chau tm thy saukhi ng cu a mt).

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

21/71

VN HINVIT NAM 21

Nc Mn la tn goi cua mt phth cang sngnm bn m Th Nai cua phu Qui Nhn vaothky XVII-XVIII. Ni y thuyn bun phngTy va cac nc ng-Nam A thng xuyn ra vaobun ban. Nc Mn cung la ni ong ban doanh cua

giao oan cac tu s Dong Tn x ang Trong vao uthky XVII. Cang th Nc Mn xa kia bao gm cacthn: An Hoa, Lng Quang thuc xa Phc Quang vathn Kim Xuyn thuc xa Phc Hoa, huyn TuyPhc, tnh Bnh nh ngay nay.

Lch s ch Quc ng ngay t u a gn bo chtche vi lch s truyn ao Thin chua giao Vit Nam.Khm nh Vit s thng giam cng muc khi nhclnh cm ngi theo ao Gia T di triu L HuynTng co ghi: ao Gia T theo but ky t nhn, thang 3

nm Nguyn Hoa th nht (1553) i L Trang Tng,co ngi Ty Dng la I-n-khu, len n truyn aoGia T lang Ninh Cng va Qun Anh, huyn NamChn va lang Tra Lu, huyn Giao Thuy(1)(ngay naythuc giao phn Bui Chu, tnh Nam nh). Do vy, cacs sach Cng giao tai Vit Nam thng coi nm 1553

la mc khi u cho vic m ao. Tuy nhin y ch labc do dm, cha co kt qua ang k trong victruyn ba ao Thin Chua giao Vit Nam.

Trong a hat tn giao, cac min truyn giao tai VitNam c Tnh Dong Tn cua Nht Ban, lin h vicac Toa Giam muc B ao Nha Malacca va Macao,chnh thc thanh lp ang Trong vao nm 1615(2) va ang Ngoai vao nm 1627(3).

Ngay 14/2/1614, Nht Hoang Daifusana ban lnhcm giang ao, truc xut cac nha truyn giao. khoilang cng v tnh hnh kho khn Nht, cac nhatruyn giao b truc xut v Ma Cao qua ng, DongTn c 4 tha sai sang ang Trong gm linh mucFrancesco Buzomi, Diego Carvalho ngi B aoNha, hai tr s Jose va Paolo ngi Nht Ban. Phai

ncMnNGUYN THANH QUANG

Tin trnh hnh thanh ch Quc ng Vit Nam t khi khi thaon khi hoan tt khoang hai th ky. Da vao nhng t liu hinco, ngi ta a chia ra lam bn thi ky: thi ky phi thai, thi

ky hnh thanh, thi ky phat trin va thi ky hoan tt. Th nhng,ai la ngi i tin phong sang tao ra ch Quc ng? Va ni skhi, phi thai cua ch Quc ng din ra u? Hin nay vncon nhiu y kin khac nhau. Phai chng Nc Mn la ni phi

thai, im khi nguyn cng vic sang ch ch Quc ng?

T in Vit- B - La cuaAlexandre de

Rhodes

Alexandre de Rhodes

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

22/71

oan cua Buzomi ti Hai Ph (Hi An) ngay18/01/1615(4). y, cng oan Nht Ban a hnh thanh,linh muc Buzomi va linh muc Cavalho dung ting Nhtchm soc giao dn tai y. Nm 1617, linh mucFrancesco de Pina va mt tu s c phai sang, chng

may luc nay ang Trong b mt mua v han han. Ngidn cho rng v bo ao cua ng ba t tin ma theo aomi, nn tai hoa p ti. Do o qui trach nhim cho cactha sai va ao mi, cac tha sai b ap lc truc xut, linhmuc Pina c cac giao dn Nht Hi An bao v(5).u nm 1618, linh muc Pina cung linh muc Buzomi valinh muc Cristoforo Borri (mi n Hai Ph cung linhmuc Pedro Marquez) i Qui Nhn, linh muc Marquez vimt thy Dong Tn lai vi giao dn Nht kiu. Linhmuc Borri la ngi ghi s liu kha nht v truyn giaoNam Ha(6) t u nm 1618 ti nm 1622, ng ghi: Cac

cha Francesco Buzomi,

Francesco de Pina va ti riHai Ph i Pulucambi(7) viquan trn tnh nay. Suthanh trnh, quan trn i vichung ti ht sc lch s vanha nhn. ng cho chung ti cung oan, danh ring chochung ti va ngi thngdch mt chic thuyn, hanhly chung ti mt thuynkhac, ch khng ngn ngangbn chung ti. Sut trongmi hai ngay i trongnhng iu kin thoai mainh th, sm chiu ghe vaocac ca khu hoc ph xatnh Quang Ngai, ni maquan trn co quyn nh trong tnh Pulucambi...

...Qua tam ngay, chungti giai bay mong mun th trn d truyn ao hn trong dinh gia canh ng, xa th trn ti ba dm. Vthng mn, quan trn khng mun xa chung ti, nhng

hy sinh quyn li cho dn chung, va gat long yu thchqua bn, quan truyn xy cho chung ti mt ngi nhatin nghi trong th trn Nuocman...(8).

u th ky XVII, ang Trong - X Quang la mtmin t chung bao gm ca Quang Nam, Quang Ngaiva Bnh nh, c coi la ni m u trang s khai aochnh thc Vit Nam. Do vy, cac hoc gia nghin cuv lch s ch Quc ng thng cung tnh thi im khinguyn cng vic sang ch loai ch mi nay Vit Namma cu th la ang Trong - X Quang vao nm 1615,khi cac nha truyn giao Dong Tn chnh thc m ao Vit Nam va hoat ng cua ho c ghi lai trong cac tai

liu lu tr kha y u.Tuy nhin, xet ring v phng din lch s ch

Quc ng, nhiu hoc gia cho rng thi im quan trong

nht phai la khi co thm linh muc Francesco de Pina(ngi B ao Nha) t Ma Cao c c sang giup thmcho Linh muc Francesco Buzomi. Trc khi Pina sang,giao oan cua linh muc Buzomi nh bit ting Nht vating Trung Quc nn ho co th giao tip vi kiu dn

ngi Nht Ban va ngi Trung Hoa sng Hi An, tip xuc vi ngi Vit Nam ho phai nh ngi phindch.

Mc du n Vit Nam mun hn so vi mt sgiaos khac, nhng Pina lai la giao s Chu u u tin noithanh thao ting Vit, iu nay a c cac giao s nsau nh: Gaspar Luiz va Alexandre de Rhodes xacnhn. Nhng ban dch cac vn ban Ki-t giao u tinra ting Vit co t nm 1618, va phn thit yu do cngcua Francesco de Pina. Trong cng vic cua mnh, linhmuc Pina nh n s giup rt hu hiu cua mt vnnhn Vit Nam tre tui co tn ra ti la Ph-r; kin thc

uyn bac v ch Han cua ngi tre tui nay rt hu chtrong cng vic cua Pina. Ban phuc trnh chnh thc cuac s truyn giao ghi: Ngi y (mt nhn s thn quenvi oan truyn giao) co mt ngi con trai mi sautui, la thanh nin lanh li va thng minh nht trongvung; anh nay lai vit ch Han rt ep, c dn chunghm m v cung... Anh tn thanh ra ti la Ph-r, nhco tai hay ch nn giup linh muc rt nhiu trong vicdch kinh Pater noster, Ave Maria, Credo va Mi iuRn ra ting a phng...(9).

Trong cac tai liu vit tay Ma Cao cua Joao Roizva Gaspar Luiz vao nm 1621 co noi n cac giao sDong Tn ang Trong a soan thao sach giao ly bngch Nm ngay t nm 1620 vi s cng tac cua ngiVit a phng. y la ban tng trnh hang nm cuatnh Dong Tn Nht Ban do linh muc Joao Roiz soanbng ting B ao Nha gi v cho B trn Ca Dong Tn La Ma da theo cac bao cao ang Trong gi v.Tha sai Gaspar Luiz khai thac t bc th ngay17/12/1621 ghi: Cun giao ly ma ngi ta a bin soanbng ting ang Trong, giup ch rt nhiu, v khngnhng tre em hoc thuc long sach o, ma ngi lncung hoc...(10). Mc du cha sang Vit Nam nhng hai

tai liu vit tay cua Roiz (vit bng ting B ao Nha)va cua Luiz (vit bng ting La tinh) co th tm thy mts ch Quc ng nh: Unsai ng sai, ungue ngnghe, Cacham Ke Cham, Nuocman Nc Mn...Theo mt snha nghin cu cho rng: co le cun sachch Nm nay ch dang chep tay va c nhng ngicng giao Vit Nam s dung, con i vi cac giao sDong Tn th ho dung ban phin m ch La tinh (tc lanh kiu ch Quc ng) cua cun sach nay ma ngi cocng soan thao la linh muc Pina.

Tai liu u tin v ch Quc ng hin nay bit cla nhng ghi chep cua linh muc Christoforo Borri in trong

cun sach Tng trnh v khu truyn giao ang TrongXut ban bng ting Y ln u tin nm 1631.Tuynhin, ch Quc ng trong o Borri a s dung la ch

VN HINVIT NAM22

T TRONG DI SAN

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

23/71

VN HINVIT NAM 23

La tinh hoa c ng ghi chep t nhng nm angTrong khi ng Nc Mn vi hai linh muc Buzomi vaPina t nm 1618 n 1621. Ch Quc ng luc nay cuaBorri cha co qui cach cht che, co ch phin m theoting Y, co ch phin m theo ting B ao Nha va

cha thy du ghi thanh, ngoai tr du huyn la co sntrong ting Y (co le do han chcac con ch cua nha inluc o b thiu nhng du ghi thanh ma Borri co th as dung khi ng soan thao vn ban): Cacciam KeCham, Nuoecman/Nuocmon/Nuocman Nc Mn,omgne ng nghe, Chiuua Chua, Chiampa Champa,ciam chng, doij oi, con gnoo con nho, da an heta n ht, scin mo caij xin mt cai...

Nhng tai liu vit tay u tin co ch Quc ng docac linh muc khi ang truyn giao ang Trong vithin con lu gi c la bc th cua Francesco de Pinavit nm 1623, bc th cua Alexandre de Rhodes vit

nm 1625, ban tng trnh cua Gaspar Luiz nm 1626,ban tng trnh cua Antonio de Fontes nm 1626, bcth cua Francesco Buzomi vit nm 1626.

Trong scac giao s, Alexandre de Rhodes n VitNam mun (cui nm 1624), nhng la ngi duy nht ravao nhiu thi gian ca hai x ang Trong va angNgoai (ang Trong 7 nm, ang Ngoai 4 nm). Ba tacphm ch Quc ng cua ng in nm 1651 la: Phepgiang tam ngay, Vn pham Vit ng va T in Vit-B-La. Trong gn hai thky, mai cho n luc xut hincun t in La-Vit cua Taberd nm 1838(11), ba tac

phm y vn la nhng cng trnh duy nht ap dung hthng ch vit nay c in.u thky XX, ch Quc ng bt u c s dung

chnh thc Vit Nam, ngi ta c truy tm lch s cuano, by gi Alexandre de Rhodes a sm c cngnhn nh la ngi khai sinh ra vic chuyn vn La tinhvao ting Vit Nam. Va Hi An/Thanh Chim/a Nng/Quang Nam c xem nh la cai ni cua ch Quc ng.

Trong nhng nm gn y, cac hoc gia a nhn nhnlai: Vic sang chra ch Quc ng la ca mt qua trnh,la cng vic tp th cua nhiu giao s phng Ty. Giaioan u phai k n s ong gop thuc v cac tn tui

nh Pina, Borri, Buzomi. Cng lao cua cac giao s khacnh: Gaspar do Amaral, Antonio Barbosa va nht laAlexandre de Rhodes la cac giai oan sau - nhnggiai oan hnh thanh, phat trin va hoan tt ch Qucng, thng c k t sau nm 1626.

Ba ni chu yu cac v tha sai Dong Tn va hoatng truyn giao ang Trong t nm 1615 la Ca Han(a Nng), Hi An - Thanh Chim (Quang Nam) vaNc Mn (Bnh nh). Nhng Nc Mn la ni ongban doanh cua giao oan cac tu s Dong Tn va Cha Btrn Buzomi tai y. Francesco de Pina sang VitNam nm 1617 gp luc ngi ta sn ui cac tha sai,

Pina c cac giao dn Nht Hi An bao v. Do vy,trong thi gian nay Pina kho co iu kin tip xuc vingi Vit va hoc ting Vit, ma phai n u nm sau

(1618) khi quan trn phu Qui Nhn ra Hi An on ngcung linh muc Buzomi, linh muc Borri va hai thy Diaz,Augustino v tai Nc Mn th ng mi co iu kinhoc ting Vit. ng y hai nm, sau o quay tr laiHi An, Thanh Chim va mt t ngt nm 1625.

Chiristoforo Borri sang Vit Nam ch Nc Mn t nm1618 n nm 1621 tr v lai Ma Cao.Cn chu y rng: nhng ban dch cac ban vn Kit

giao u tin ra ting Vit co t nm 1618, va cac hocgia da trn nhng tai liu lu tr nhn nh: phn thityu do cng cua Pina, bi v theo thoi quen thc hincac bin ban hang nm cua cac tu s Dong Tn, linhmuc, tac gia khng minh nhin c nu tn, nhng laighi rt chi tit v s giup cua mt vn nhn Vit Namtrong vic dch kinh va chuyn mu t La tinh. Ba tu sDong Tn by gi co mt tao c s truyn giaoPulucambi (Qui Nhn), luc cng trnh nay tin hanh la:

linh muc Buzomi, linh muc Pina va linh muc Borri.Chung ta hiu rng cac cng trnh c thc hin dis giam sat cua Buzomi, cu B trn c s truyn giaoang Trong va hin la B trn c s a phng, nhngnhng tac nhn chnh yu thc hin cng trnh nay lalinh muc Pina va chang thanh nin Vit Nam cng tacvi ng y.

Nh vy, Hi An la im xut phat truyn giao buiu, lp giao oan tai Nc Mn va Nc Mn la thim truyn giao tin khi do Cha Buzomi, Pina, Borriam nhim. Cha B trn Buzomi va hai linh muc cuagiao oan ng la Pina va Borri la nhng giao s DongTn i tin phong trong vic sang chra ch Quc ng,thi gian u n Vit Nam sng, hoat ng truyn giaova hoc tp, nghin cu, phin m ch Quc ng u Nc Mn. Do o, co th coi Nc Mn la ni phi thai,im khi nguyn ch Quc ng.

CHU THCH:(1) Khm nh Vit s thng giam cng muc. tp II. Nxb. Giaoduc. 1998. tr.301.(2) Xem th cua G Joao Rodrigues Giram gi Nuno Mascarenhas,t Ma cao 26.2.1615: ARSI

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

24/71

VN HINVIT NAM24

T TRONG DI SAN

Cu Phan Chu Trinh hiu la Ty H, sinh ngay9/9/1872 Ty Lc, huyn Tin Phc, tnh

Quang Nam. Cha cu la Phan Vn Bnh lamchc Quan c Sn Phong - Quang Nam, a mt vaongha hi Cn Vng, gi chc Chuyn vn s.Thu nho Phan Chu Trinh theo cha Sn Phongva hoc vo va vn do cha cu truyn day. Nm 1887,cha mt ng theo v qu nha hoc theo li vn cnghip. Nm Canh Ty 1900 C nhn trngTha Thin, nm sau Pho bang, c triu nhb dung lam T bin b L. Do long nhit thanhyu nc yu dn, cm hn thc dn Phap h daman, triu nh Hu n hen nhu nhc, nn nm1905 cu a t quan, cung vi hai nha khoa bang

nhit tnh yu nc la Huynh Thuc Khang va TrnQuy Cap kt thanh ng ch cung vn ng phongtrao Duy Tn.

Nm 1905, ba nha cach mang gc Quang Nama lam thanh mt cuc nam du vn ng phongtrao. n Bnh nh gp ky quan Tnh m cuckhao hach cac nho sinh. Ca ba cu u cai trang cungvao trng thi, dung ngon but thc tnh long yunc cua quc dn. Quan khao th ra thi th laCh thanh thng thanh. thi phu la Danh snlng ngoc.

Cu Phan Chu Trinh lam bai th co nhng cu:Van dn n l cng quyn ha/Bat c thi vntuy mng trung/Trng th bach nin cam thoama/Bt tri ha nht xut lao lung

Dch: Mun dn ti t phng quynmanh/Tam v vn chng gic mng trong/Cvy chu ly ngi mng nhic/Bao gi thoat khoicanh chung lng.

Cu Huynh Thuc Khang lam bai phu Danh snlng ngoc, co nhng cu: Ha ch s t/S kh phudanh/Thng ch cng khanh/u but nhikhi/Quan tr m/Quai quan nhi hanh.

Dch: T s t cng khanh quan lai/Quyt boiu m phu danh/Vung ng dy ng hamkhoa c/Vt mu quan chung sc u tranh.

S Vit Nam a v bai th cua cu Phan va baiphu cu Huynh la mt qua bom vn hoc gia trng

thi Bnh nh thc tnh long yu nc cua qucdn.Vao Phan Thit cu Phan a lin h vi cac nhn

s tin b, nh cac cu H Ta Bang, Nguyn TrongLi, Nguyn Quy Anh, Nguyn Hit Chi... thaolun vic lp hi bun, hi hoc, thc tnh quc dn,va cng ty nc mm Lin Thanh, hi thanh ninth duc (Duc Thanh), a manh nha t o. Do bbnh nn cu Phan lai vai tun ri tr ra.

Cui nm 1905 cu lai ra Ngh Tnh, b mt linh vi cac ch s cua phong trao Vn Thn, Cnvng cu. Ri ra Ha Ni gp cu c Lng Vn Can

ban chuyn m trng ng Kinh Ngha Thuc. LnYn Th thm cu Hoang Hoa Tham va tm hiucuc u tranh vu trang cung tinh thn cua binh sCn Vng.

Nm 1906 cu Phan b mt sang Nht gp cuPhan Bi Chu trao i y kin v ng li cunc. Cu khng tan thanh chu trng vu trang baong nh cu Sao Nam.

Tr v nc cu tch cc vn ng cho phong traoDuy Tn, thc tnh long yu dn, tao y thc hpqun chung yu nc, cao dn quyn.

Cu a gi mt ban iu trn cho Toan quynBeau, goi la u Phap Chnh Phu Th, vach ronhng t hai cua triu nh Hu va s bao che cuachnh phu bao h, lam cho nhn dn cung kh, trmho oan than.

ng li cach mang cua cu Phan la nng caodn tr, cai thin dn sinh. Thi o an ng con bui toc trn u, nn cu h hao nam gii nn ct tocngn, dung hang ni a, lp hi hoc, hi bun, hinng, hi cng oan kt bao v quyn li cuangi ban x, oi nha cm quyn giam su dch,thu thn...

Nm 1908, phong trao Duy Tn ln manh, manh cao la vu chng thu cac tnh min Trung,xut phat t Quang Nam. Phap va triu nh Hu

KH PHACH CU PHANTRN BNH THN

Vn nc lm nguy totm son/y mnh gng khoa n Cn Ln/Ba nm p a tay cang deo/Bay ti hai vua but vn don/Lp bin

bn gan chim thaa/Va tri quyt ch t vun hon/Thang ngay bao quan thn sanh soi/Min tra cho ri n nc non

(Lp bin vatri- Sn Bnh)

Lp bin vatrila bai th vnh cai kh phach anh dung bt khut cua cu Phan Chu Trinh, mt bc tr thc yu nc, mt chin s

Cach mang kin cng vao nhng nm u cua th ky 20.

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

25/71

VN HINVIT NAM 25

cho la do cu khi xng, bt cu va mt s thn s

yu nc giai v Hu, kt an tu, ay i Cn ao viban an X tram giam hu, ng xa bt nguyn (tugiam ch chem gp n xa khng c hng). TaiHu cu co khu chim bai th bt pha Cn Lny hao sang.

Luy luy thit toa xut mn/Khang khai bi cathit thng tn/T quc trm lun nhn hutrach/Nam nhi ha s pha Cn ln

Dch: y mnh gng khoa ra i/Ngm cukhang khai li kia vn con /Tai ng chm mnc non/Phn trai th n Cn Ln s g.

Ba nm sng kh sai nha tu Cn Ln, cu co lambai th p a Cn Ln rt ni ting:Lam trai ng gia t Cn Ln/Lng ly lam

cho l nui non/Xach bua anh tan nm bayng/Ra tay p b my trm hon/Thang ngaybao quan thn sanh soi/Ma nng u sn da stson/Nhng ke va tri khi l bc/Gian nan nao sachuyn con con.

Nh co Hi nhn quyn Phap can thip, cu ctra t do trc han tu va a v quan thuc tai MyTho, nm 1911.

Cung trong nhng nm o cu yu cu c

Chnh phu Phap chp thun cho cu sang Phap. TaiPhap cu Phan lin h mt thit vi cac ng PhanVn Trng, Nguyn Ai Quc, va lam cach mang

bng con ng vn but, va lam ngh ra anh nui con la Phan Vn Dt n hoc.

Nm 1914, th chin th I xay ra, cu b Chnhphu Phap nghi ng la co t thng vi c nn btgiam vao nguc La Sante mt 9 thang. Trong nguc cu

a lam bai th ni ting.Ba nm trai khp t Pari/Lao nguc cha h bitt ti/S th v u nn ni th/Sng tha thi cotic i chi/Mi ngay n ba ba bat sup/Hai achia nhau mt m/Tam kip tru gia chi sach/Ngi bun bt v c ngm thi.

(Trong nguc La Sante)Nm 1922, vua Khai nh sang Phap d u xao

Marseille, n mc l lng, lam nhuc quc th, a bNguyn Ai Quc vit kch Con rng tre chmbim, con cu Phan vit mt bc th nu 7 iu m

am cua nha vua trong chuyn i Ty c goi laTh tht iugi cho Khai nh, ban sao gi chobao ch Phap gy ting vang ln; K hoach hi ltriu nh Phap cung c ngai vang cua Khainh a b cu vach trn, lam cho vua h then phaiquay v sm.

Nm 1925 cu Phan tr v Sai Gon, i din thuytc ng dn quyn dn chu c hai ln, ri lmbnh t trn vao ngay 24/3/1926, tho 54 tui.

Cu Phan con lai cho i, v th co: Tnh quchn ca, Ty H va Sante thi tp, Giai nhn ky ng .V vn co: u Phap chnh phu th, Trung ky dn

bin th mat ky, ng dng chnh tr lun, Thtiu trn, ao c va lun ly ng Ty, Qun tr vaDn tr chu ngha.

Cu Phan Chu Trinh mt i, ca dn tc u ngmngui thng tic. Hoc sinh khp nc dy lnphong trao tang cho cu Phan, t chc truy iu,bai khoa. Cu i va iu vn khp ni gi phungiu cu Phan nhiu bai rt lm ly xuc ng. iuvn cua cu Sao Nam a ca ngi kh phach va tai cng cach mang cua cu Phan bng nhng cu:

Ba tc li gm ma sung, bon cng quyn

trng gio cung gai ghMt ngoi lng va trng va ching, ca dnchu en treo thm sang choi

Thng tic cu Ty H, cu Sao Nam vit tip:Thng i! B bac con tr, tri xanh kho

hoi/Nghn vang khng chuc c anh hao/Tc dadam th cung sng nui/Trc a gioi ma sau canggioi na, du cng hoa xin ran sc theo oi/Sngcon thing th thac phai thing hn, thang c lpquyt ra tay vin voi.

Cu Phan Chu Trinh tuy a mt hn tam minm, song tm gng anh dung cua cu u tranhvi ke thu n hi th cui cung gianh c lpcho non sng, t do cho dn tc vn con sang maimun i trn trang s Vit.

Cu Phan Chu Trinh

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

26/71

VN HINVIT NAM26

NH XA NHP CHAY YN THAIT TRONG DI SAN

Ca dao co cu:Gio a canh truc la aTing chung Thin Mu

canh ga Tho XngMt mu khoi toa ngan sngNhp chay Yn Thai

mt gng Ty HTrong bai phu Phong canh

Ty H cua Nguyn Huy Lngthi Ty Sn cung ghi:

Chay Yn Thai nn trongsng chnh choang

Li Nghi Tam ngn ngonnc quanh co

Lang Yn Thai con goi la lang

Bi nm pha ty bc Ha Nicon goi la tng Bi, nay thucphng Bi, qun Ty H cuaHa Ni. S chep: Nm ThinPhu Khanh Tho 1127, i vua LyNhn Tng, pha Ty Bc thanhThng Long hp lu cua haidong sng Thin Phu va T Lch,nc dng cao ngay m phamon chn , quan qun ch ngkhng ni, tnh hnh v cungnguy khn v nc co th ngp thanh, mt m thn linhhin v bao mng cho c vuava bao rng, mun trn yndong nc d, vao sm mai phaitm ngi hin v ngha tnguyn quyn sinh xung dongnc, lp tc nc se rut ngay.c vua lin cho quan khm saii sn tai ca thanh. M sanghm sau - ngay 30 thang 11 khisng mu con day c th t xaa thy anh en du leo let cuacp v chng ngi ban du tnla ng Vu Phuc va ba Thi.Hai ngi ly nhau a lu macha co con, n hin lanh aicung yu mn, va ung nh libao mng la ngi n sm nhti qua bn Hng Tn vao kinh

thanh, lin cho lnh nu lai to ros tnh, nghe xong hai ngikhng h lo s, hiu ro vicngha lin bai tri t va trmmnh xung sng, nc bngngng chay, t gia dong snghin ln go cat c cao dn ri lpca sng Thin Phu. Dn dnkhng con sng Thin Phu na.Nhng qua bi oan HungPhu Tho ngay nay b tri theo

dong sng L, sng Thao vasng Thin Phu neo vao bai tmoc thanh rng, thy chuyn la

T xa, Ha Ni a co bao nhiu langngh ni ting, i vao ca dao tuc nglam nn net biu tng cho ve epthanh lch cua thu . Co nhng langngh n nay vn con tn tai nhngcung co lang ngh ch con tn tai trongni nh, tm canh cua ngi dn, mamt v du la lang giy do Yn Thai vungKe Bi.

CHU MANH CNG

Cng lang Yn Thai hm nay

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

27/71

VN HINVIT NAM 27

ngi dn a goi o la bn Bi.Bai ni do t ngi nn ban utriu nh nha Ly dung lam baiphap trng chuyn cht unhng ke co ti va vui xac y,

nn goi o la ng Ma phngsau i thanh Tch Ma phng.Ngi ta n rng, c n phinch Bi cui nm la cac hn malai t m phu hin v tra trn vingi trn sm hang Tt, do ocung goi phin ch nay la phinch Ma phng. c vua camc cng n su day cua hai vchng gia a phong cho hai v laphuc thn, lp n th ghi cng

la Chiu Cao ngay m tuc trchng hoa tai n th hai v. Tbn ngi nay con chau y anlp thanh lang thanh xom an clac nghip va i cai tn xathanh Yn Thai hay An Thaingha la hoa bnh, yn n va giauco. i Minh Mang, triu nha cho goi chnh thc ni y laYn Thai, va phong cho ngidn bn chMy tuc kha phong

ngu y: khen ngi xa a tu lplang sinh sng thai bnh.Nh sng nc bn mua

phong thnh, lang xom sm ut,tai Yn Thai a t nay sinh nhiulang ngh ma ni bt la ngh lamgiy ngay t thi Ly - Trn. VuaLy Thai T a soan chiu di trn giy Yn Thai. Thi vua LyCao Tng (1176 - 1210) giy YnThai a tng cng cho triu nhnha Tng, giy Yn Thai cbit ti nhiu nht t th ky 15.Sach D a chcua Nguyn Trainm 1435 ghi phng Yn Thai Thng Long gm cac lang H

Khu, ng Xa, An Tho, YnThai va Ngha lam nhiu loaigiy mong, dai, trng mn niting khp kinh ky, nh giy sc nha vua vit li sc phong;

giy lnh vit chiu ch, thnpha; giy lnh tin chep giapha dong ho va ong sach quy;giy ban la giy thng dungtrong dn gian...

ng t cua ngh giy YnThai chnh la cu Thai Lun ngiTrung Quc thi ng Han nm105 sau cng nguyn, va mt cut ngi Vit ngi lang An Ccnay thuc xa Hng Minh, huyn

Phu Xuyn Ha Ty hoc ngh tTrung Quc v truyn day cho ba lang Yn Hoa, Yn Thai vaNgha . u tin, cu n langYn Quyt Thng (Yn Hoa)day dn lang lam loai giy th,sau o ti lang Ha Khu day lamgiy quy, n lang Yn Thai dayba xom ng, Tho va oai cachlam giy lnh va cui cung tilang Nghe ( Ngha ) day nha

ho Lai lam giy sc. tngnh cng n cua cu, dn lang AnCc lam l t cu t Thai Lun vacu t ngh ngi Vit vao mng9 va mng 10 thang Ging mlch la ngay cu ri lang An Ccn lang Yn Thai. Con dn langYn Thai, Yn Hoa gi cu vaongay 16 thang ba m lch, la ngaycu t bit lang Ngha ra i.Mi nha chon vai chuc t giytt nht pht kim nhu, ve hoavn ep cung ri t.

a hang trm nm lam giy,ba lang goi chung la Ke Bi atr thanh mt trung tm san xut

giy ky cu cua nc ta. Hnth, con keo theo cac lang khaccung ng nguyn liu lam giynh lang Cot chuyn lam dmphi giy; lang Xun nh lam

lim xeo hay khun uc giy;lang C Nhu an phn, phanh,chong va sot; lang Nam Quan,Phu Xuyn lam r to ai bt...

Ch Bi nm bn sng TLch mi thang hop sau phinvao ngay bn va chn, vi u cacmt hang trong o co day nha 15gian ban giy o. Hang thangcon co sau phin ch vao ngayhai, ngay bay ch ban giy moi,

giy ban, giy dan quat, giy lamphao,... Xa kia, c sang sm vaophin ch la cac hang giy bay lalit, ke ban ngi mua tp np.Giy c ban y ri ikhp trong Nam ngoai Bc. Mikhi co khach i ngang qua, cac cchu xinh ep vong a li camt ma mi goi:

Ngi ta ban van bun nganEm y lam giy c han

vn tiDam xin ai o ch ciV em lam giy cho ngi

vit th.Hoc:Ngi ta uc tng lam chuaCon em lam giy bn mua

chng ngiDam xin s bac ch ciV em lam giy cho ngi

chep kinh.Nm 1946, H Chu tch v

thm Yn Thai ang luc dn langlam ngha vu cng dn bo phiubu c ai biu Quc hi khoa I.Ngi hoi thm tnh hnh sc

Ganh vo do a ngm lam giy Ky thut lam giy do Yn Thai Vo cy do lam giy hang nht

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

28/71

VN HINVIT NAM28

khoe va ngh lam giy cua bacon, va thn mt khc tay cuNiu, mt lao nhn cua cua langi trn ng lang thn mt nhhai ngi ban lu ngay gp lai,

cac chau nho ru rt theo sau.Thy nhng hang giy phi haibn ng, Ngi dn do ba conphai gi gn giy va tit kimgiy cho cng lao ng khonhoc. Trong 30 nm khang chin,lang Yn Thai lin tuc cung cpgiy in sach, tai liu, truynn phuc vu Cach mang...

Tng t giy mong manh aghi lai bit bao vt tch, net but

tai hoa cua danh nhn t Vitnh Nam Quc Sn Ha cua LyThng Kit, Hch Tng S cuaHng ao ai Vng Trn QucTun, Bnh Ng ai Cao cuaNguyn Trai, Hng c Qucm Thi Tp cua L Thanh Tng,Chinh Phu Ngm cua oan Thim, truyn Kiu cua NguynDu va di chuc thing ling cuaH Chu Tch.

Trong khang chin chng Myoanh lit cua nhn dn, trongtrn in Bin Phu trn khngtai Ha Ni sut 12 m bt ut m 12-12-1972, mt bai ca ac vit trn giy gio Yn Thailu truyn trong nhng ngay HaNi nghnh chin vi phao ai bay mt ln na th hin tnhcht anh hung, t th hin ngangcua ngi dn Ha Ni va s bndai chc chc mt tuyt diu cuagiy Yn Thai:

Nm canh la mt m trngBom ri la th, ph phng

la yTa ta xuyn chn tng myQuet cho lu phao ai bay

tan tanhNm canh anh sut

nm canhMay bay bc chay o thanh

Thng Long

Mt em bun ngu cho sayChn m quan sat doi trngbu tri

Nm canh ch mt m thiMa vang th la rang ngi

bn phngKhm Thin, Uy N,

An Dng

Long dn nh ngoc kimcng t nay.

oc hay nghe qua nhng cu

ca dao thy nhiu ngh lam giy Yn Thai tht ep, song lamc mt t giy nh vy traiqua rt nhiu vt va: phai ncy doc vo lam giy, sau o phikh, phn loai ra vo tt hay voxu lam nhiu th giy tngng. Mt s loai giy tt chuyn

dung cua Yn Thai phai lam tvo Do tinh cht. Luc u, conhng nguyn liu ngi thYn Thai phai ln rng NghaL, Thai Nguyn, Yn Bai ncy hoc mua cy Do v. Sau naydn trn o a nhn ch Do vxui theo dong sng Nh Ha(sng Hng) va tai bn Chem,sau cho xe bo ch Do v ch Bi ban lai cho ch Yn Thai. Quanhng bui ch o, trai gai gpnhau thm tnh nn v chng,hat v von:

Thng ngi dai nngdm sng

Cho em cy Do em aming tru

Tru nay pht vi vi taun dm ba ming keo ru

long em.Ngoai ra, con cn mt

nguyn liu na la vun g ngm

nc sau nay pha vi bt Do giy khng dnh vao nhau.Lam giy thu cng Yn Thai

cn rt nhiu nc sach nn phai canh sng va h. Cung cn lato, lo ln un Do. Nn ngith a dng ven sng T Lchnhng bai ngm ai vo Do va

p nhng cai lo la lam nhngcai vai ln un Do. Lo caonm met, vac co ng knh haimet, un vo Do cach thuy. Canho la nhng ging khi ncxanh trong chuyn pha bt. utin la ngm ra vo Do vi ncvi trong sau hai khi rng v,em nm trong lo ln, sau o vtra em ngm nc vi ln na,ri boc vo en em ai l

phn tht trng lam bt giy. BiTh co cu:Ai i ng lai ma trngKa vac nu Do, kia sng

ai baBn kia nhng ging

nhng hGing su chn trng

nc thi xanh trong. lam bt giy, phai gia

nhuyn vo Do thanh bt, trai

trang mnh trn c hai ba ngimt hai tay cm mt cy chay gnng vai chuc cn nn vao ci alin tuc t ga gay canh ba ngia tra, va lam nhiu ngaym cho ra c mt me giy.Vo do gia nat nh thanh x btcho vao b nc trong xeogiy hay uc thanh t giy. Cngvic xeo giy danh cho phu n.Khi xeo giy dung mt cai limxeo la khun co manh truc haydy ng ken day chao i chaolai trong b bt lp bt xdnh ln lim nh cai mang nhnnhiu lp tao thanh t giy, riboc ri tng t em sy kh canphng va xp thanh tng tp.

Bt u dy khi chung chuacha anh, con ga cha ct tinggay, trong cn gio h se lanh phara t mt h con ging sngsm mt mung. Ting chay go

nhp u n nh chic ng h bao thc cho ca vung u bit.Ting nn rt to thnh thch cua

T TRONG DI SAN

Ao lang Yn Thai ni ly nc lam giy do

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

29/71

VN HINVIT NAM 29

hai ngi mt ci khng ai nhehn ai va khng ai chm hn aibi nu khng bt se khng natu, ln nhn. Va nu khngnhanh se khng co u bt lamgiy. Nhng m thanh rn rangy kho phai cho n tn by gikhi i man Ty H nhiu ngivn cam thy con vang vong.Cac cng oan san xut t bo voDo, ngm nc, git, gia, nu,loc, lam xeo giy, n ong goiva vn chuyn u vt va, phailam hoan toan bng sc ngi.Tri lanh hay tri nong m hiu nh nhai, chn tay ai cung t

dai. Theo cun Ca dao ngan ngHa Ni do Triu Dng binsoan, Nha xut ban Ha Ni innm 1971:

Gia nay ri lai gia maii chn t moi, Do i v mayXeo m ri lai xeo ngayi tay nhc but v may

Do i.Con gai Bi xa kia ra ngoai

ng phai mc ao dai tay

che bt nhng vt chai seo dotrong qua trnh sang giy chngtay vao thanh b lam xy xc.Con trai cung vy, anh nao vaicung b lch sang mt bn vphai ganh vo Do, i lai cnghing nga.

Giy Do c lam t vo cyDo khac hn vi cng ngh lamgiy hin ai bo vo cy ch lythn g lam bt giy. Th lam

thu cng ngm u, ai vo Do emgia bng ci nh gia gao thanh bt ch khng nghin btgiy nh ky ngh giy hin ai.Giy lam t cht liu thin nhinkhng co axt, khng gy c haicho sc khoe con ngi. Giyxp nhe va dai, hn th con hutm va thoat m cung nhanh, lain mc nn phai trai qua hangtrm nm trong iu kin nong

m va bao quan kem, sach tailiu Han Nm bng giy Do vnm net ch, khng muc nat.

Trong cac loai th giy sc dogia tc Lai thn Nghe hayTrung Nha - Ngha lam laloai tt nht, kh to, mn mang,dai, day ve hoa vn ep. Ch

nghe khng co y ngha la ngnghe ng trang g ca, ma chng tac ghe giy, nn giy. Xacha co may ep th sai khi ucgiy trn khun, nhum va phikh, ngh nhn se xp thanh tpt ln tang a dung chay nncho giy mn mt. Lang Nghe aco t lu. Khi mi ri t HoaL ra Thng Long, nm 1011,vua Ly Thai T i thuyn rng

dao chi vung Bi, dn chungtp trung v bn Giang Tn nggia, va dng ln c vua mttm lua thu rng, do dn xomBai dt va dn lang Nghe verng. c vua khen ngi dntht co ngha va i tn goi langTn, lang Nghe va lang Duthanh Ngha : ngha la dnkinh co ngha, xom Bai goi laBai n hay n thm rng khp.

Mun lam giy sc Ngha phai chon vo Do sach, sau khilam thanh t giy th ghe nentht cht, pha bt hoa hoe viphm hoa hin tao mu vangquet ln giy. Sau o ve ln giysc nhng hnh rng phng vacac loai hoa vn bng bt vangtht hoa vi keo da tru. Cachnh ve c quy nh scphong cho phm bc nao th cohnh ve y. Co hai loai giy scva giy lnh, vua dung mikhi sc phong cho cac v thanhthn va chc tc cac quan,ngi co cng c. ThiNguyn, mi khi cn giy scvua lnh cho Tng c Ha Ni,n Ngha sai th lam giy.Lnh ong trai tai ch, va ap taigiy v Dinh Tng c, nhpkho xong mi tra tin.

Tuy nhin, n th ky 20,

ngi Phap vao nc ta a mnhiu x nghip lam giy ty ng Thuy Khu nn cac lang

giy b mai mt. Ri cac nm 90 v trc cac nha may giy cuamin Bc moc ln nhiu ninh Nha may Giy Bai Bng,Truc Bach vi cng ngh lam

giy hin ai nn giy xa khngcon ch. Gi y, ch con ng LaiPhu Vin lang Ngha tnm 1944, la ngi lam giy sccui cung. Hoc ng NguynVn Xun lang ng Xa lamgiy Do, giy goi hoa, giy n,giy trang tr trong cac a hoaqua, va mt s ni lam giy vsinh, giy anh may ch, giyba, giy goi hang t cac loai giy

tai ch. Nu nh ngay xa, giybay theo gio tre em thoai maiua nghch ve vi th nay mt tgiy thu cng lam ra quy phaigi gn tng t. Trc vic nght khng con, nhng ngi tmhuyt vi ngh rt au long vamun khi phuc ngh t song aicung bit ti nhng kho nhoccua vic lam giy thu cng nhth nao va ch mong ch vao s

quan tm bao tn va phuc chlang ngh cua ang va Nhanc.

Giy Yn Thai, gm BatTrang, tranh Hang Trng a lanim t hao cua ngi dn HaNi bao i. n Bi hm naytuy khng con thy vic lam giysi ng, song vn con thy duvt lang giy xa qua nhnggian hang by ban nhng condao xen giy cong nh chiclim, nhng chic khung phigiy, nhng tp giy goi hoa, goihang, tranh giy do ng H,nhng cu i tt, nhng tmgiy trng th. Canh o lanhiu hang ban hoa canh, chimcanh va g lua la nhng gc cy b ma nng bao mon tr ranhng chum r co th lam bangh n chu ep. cho g luathm c ao, hm nao th mc

cung dung bua uc eo lach calach cach. Nghe ting y, sao manh ting chay xa n th!

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

30/71

VN HINVIT NAM30

Ti bt u oc tp th cuicung cua Nguyn nh Thi,tp Song reo- xut ban nm2001 - t bai th cui cung cua tpth nay, bai m ma:

m ma hang cy ng lngPhvn loa en m aoNc ma ong y mi mtNgoanh trng lai a bac u

Thoang i ngiting ci khocBay vao v tn song reoAnh m mang nhn trn tayt m ma nhanh lan tmy la nhng hnh anh a ln vao bn trong, ca

nhng m thanh du m ao hay song reo cung a lnsu vao bn trong. Mt m ma chm su ngm suvao coi tu mu cua ngi vit, t o a ra nhngchim nghim. o cung la cach thvn ng cua thNguyn nh Thi: nhng hnh anh hin thc ln su vaobn trong, va t vung m nhoe cua ky c hay tm thc,

nhng hnh anh y lai dn hin ra. No nh th ma khngcon nh th. Nguyn nh Thi la nha th cho ti nhngbai th cui cung vn gi cho mnh mt cai nhn mmang. Nhng ai a bit Nguyn nh Thi u khng hngh ng la ngi chuyn tha tm hn treo ngc trncanh cy, hay ng c m m mang mang trong isng. Nhng i la i ma th la th. Bi hn ai ht, nhath hiu rng mi khi m chm vao nhng cu th lamnh ang sng mt cuc i khac, m nhng gic mkhac, thm ch chu du vao mt thgii khac. Th co khanng tao ra nhng ao giac - hin thc nh th, trc htla cho nha th, sau o co th lan truyn ti ngi octh. Anh m mang nhn trn tay/t m ma nhanhlan tm/- o co th la nhanh lan thc, ma cung co thla mt biu tng, la cai con lai sau cung cua mt ingi. Ti lai oc bai th u tin trong tp Song reo,bai Hoa khng tn. y khng phai la bai th haytrong tp nay, nhng no vn nm trong knh th aogiac - hin thc cua Nguyn nh Thi, no ku goi ngioc tm n mt khng gian vt ra ngoai hin thc,trong khi vn trong hin thc:

im bic trn vach aMt oa hoa

Be nhoci vi nui my lng giooa hoa khng qunT rt xa

T rt luMt ngay bng noa hoa khng tnT rt luT rt xaNgi ta co th ngh nha th angvit v chnh nhng cu th cuamnh, no nh mt oa hoa khng tntnh c n trong lng le, nhng no

cung la oa hoa khng qun mnht u ti, khng qun gc gac cuamnh. Mt tp th vit t nhng nmsp qua tui tht thp, ti nhng nmsp gia bit coi trn, mt tp th nh

th la rt c bit. No bc l nhng g ma trc o coth tac gia a ngh n nhng cha noi n, ca nhngg nho nht nht, bnh d nht trong cuc sng hangngay ma vai tp th trc tac gia a bo qua. Ngi taoc trong tp th nay nhng bai th mang tnh tranhlun cng khai va manh me nh bai thCach mang:

Khng sao chu ni

Lt ht iTh xoay ngc laiXem thanh cai gVa ang bun thay, mt cuc lt ngc theo kiu

cach cai mang a khng tao nn nhng gia tr mi, mach la ao ngc nhng cung cach, nhng thuc tnh cucho nhng cp i lp:

Cai ac cua kemanh/ (thanh) /Cai hen cua kemanhCai hen cua keyu/(thanh)/Cai ac cua keyuCai tham cua ketha/(thanh)/Cai them cua kethaCai them cua kethiu/(thanh)/Cai tham cua

ke thiu...Ngha la rt cuc, cha co g thay i! Th u phai

la cach mang! Nhng thnao mi la cach mang? Rakhoi bong m/i ti bui sang.Tac gia tra li. Nhnglam sao ra khoi bong m, lam sao ti c bui sang,cu tra li cua tac gia kha lp lng: Nhng o khngphai chuyn mt luc. Th o lai la tim tin thay inh nha vn li lac Nga Mikhail Bulgakov tng ung h,ch khng phai t bin cach mang nh ta a bit. Vachnh o, Nguyn nh Thi bc l mnh khng phai,khng th la nha ly lun chnh tr, ly thuyt gia cachmang, ma ch n thun la nha th. V nha th cam

nhn c, nhng khng th ra giai phap. Nha thbit cai kiu lt ngc nh thay mt thlc thng trnay bng mt th lc thng tr khac th khng phai la

T TRONG DI SAN

SONG REO - THANH VA V THANHTHANH THAO

Nha vn Nguyn nh Thi

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 4 nm 2008

31/71

VN HINVIT NAM 31

cach mang. Nhng lam thnao co cach mang nhnai th cu tra li tht khng d. Moi giai phap, nu co,cua nha th, ch la nhng ao giac - hin thc. No co ve an ui chnh nha th va ngi oc th hn la tao ramt cuc cach mang hay ly giai ng hng cua mt

cuc cach mang. Tranh lun (du rt nho nhe), bc l (durt khim nhng) a khin tac gia phai chu nhiu aplc ri, nhng ti bai thGio bayth s t thu a quytlit (may ma t thu th ch chu ap lc t chnh mnh):

Ngi ti con nhiu bun tanhMt ti nhum xanh nhum oTay ti vng nhiu boNhiu dy nh t buc mnh

Thi xin tha cho moi li lmQun cho nhng di la khoac lac

Ti bit ti anhiu ln acVa ngu dai con nhiu ln hnTrong s chn thanh ti au n, ngi ta oc c

khoang gia nhng dong th la cai lc u ngao ngancua mt trong nhng nha vn ngh Vit Nam thanhcng nht thky 20. Trong sut my chuc nm lamquan chc (cao cp) vn ngh, co cam giac con nginha th trong Nguyn nh Thi nh mt a tre con lunphai rut re, nup tranh pha sau con ngi quan chc, conngi nha vn, con ngi ly lun, hay ca con ngi nhacs. Nhng phat ngn tho the cua a tre y nhiu khi b

at i bi nhng giong cao hung bin, hay nhng mthanh m ao cua mt thi ai khc lit va t bit khoanth. Nhng cui cung, con lai vi Nguyn nhThi - danh nhn vn hoa Vit - co khi lai chnh la atre - th y. Mt a tre khng ch bit t hao ma conbit t thu, khng ch bit vinh danh ma con bi