1.BÖLÜM

TÜRKİYE’DE TARIM

Türkiye’de tarımı açıklamadan önce, tarımın ne olduğuna ilişkin bazı bilgiler vermekte yarar görmekteyim. Tarım denilince toplumumuzun çoğu bitki yetiştiriciliğini, hatta daha dar anlamda tarla bitkileri yetiştiriciliğini anlamaktadır. Oysa tarımın birçok anlamı bulunmaktadır:

Tarımın bilimsel olarak anlamı şöyledir: ‘Tarım, toprağı ve tohumu kullanarak bitkisel ve hayvansal hammedeler üretmek ve bizzat üretilen bu maddeleri yarı veya tam mamul hale getirmektir’.1

Gelir vergisi kanunumuzda ise tarım şu şekilde tanımlanmaktadır: ‘Zirai faaliyet, arazide, deniz, göl ve nehirlerde ekim, dikim, bakım, üretme, yerleştirme ve ıslah yolları ile ya da doğrudan doğruya tabiattan istifade etmek suretiyle nebet, orman, hayvan, balık ve bunların mahsullerinin üretimini, avlanmasını, avcıları ve yetiştiricileri tarafından muhafazasını, taşınmasını, satılmasını veya mahsullerden yeterli bir şekilde faydalanmasını ifade eder’.2

Tarımın genel anlamda tanımını yaptıktan sonra şimdi Türkiye’de tarımı ele alabiliriz.

Tarım, özellikle, az gelişmiş ve sanayileşmesini henüz tamamlayamamış, gelişmekte olan ülkelerde ekonomiye önemli katkılarda bulunan bir sektördür. Bu ülkelerde ekonominin temelini tarım oluşturur. Bu nedenle, bunlar, ekonomisi tarıma dayalı ülkeler olarak da nitelendirilirler. Tarımın ülke ekonomisindeki yerini ve önemini belirten bazı göstergeler vardır. Bu göstergelere ülkemiz açısından bakmak gerekirse;

A) Geçimini Tarımdan Sağlayan Nüfus Miktarı

Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde tarım, nüfusun büyük bir kısmı için geçim kaynağıdır ve aynı zamanda çalışabilecek yaştaki nüfusun çoğunluğuna istihdam imkanı veren bir sektördür. Gelişmekte olan ülkeler arasında sayılan ülkemizde de bu durumu gözlemek mümkündür. Aşağıdaki tabloda ülkemiz nüfusunun tarımla ilgilenen kesiminin yıllara göre sayısal dağılımı görülmektedir.

YIL TOPLAM NÜFUS TARIMSAL NÜFUS TARIMSAL NÜFUS ORANI %1927 13.648.000 10.342.000 76%1960 27.755.000 18.895.000 68,10%1970 35.605.000 21.914.000 65,10%1980 44.736.000 25.092.000 56,10%1990 56.473.000 23.147.000 40,90%1997 62.606.000 21.870.000 34,90%2000 67.803.927 23.797.653 35,10%

3

Cumhuriyet döneminden günümüze Türkiye’nin günden güne geliştiğini göz önüne alırsak, ülkemizin toplam ve tarımsal nüfusu genellikle artarken, tarımsal nüfus oranın azalmakta olduğu

1 A.Fethi Açıl, Tarım Ekonomisi, Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1971, s.182 İleten: Cahit Karagölge, Tarım Ekonomisi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Basımevi, 1987, s.53 Devlet İstatistik enstitüsü, Nüfusun Ekonomik ve Sosyal Nitelikleri, Ankara, DİE Matbaası, 2001, s.225

1

görülmektedir. Bunun nedenlerini ise başlıca; tarımda makineleşmeye gidilerek, insan gücüne duyulan ihtiyacın azalması ve buna paralel olarak kırsal nüfusta istihdam sorunu ile karşılaşan insanların kentlere göç ederek farklı sektörlere yönelmesi şeklinde açıklayabiliriz.

B) Ülkenin Gıda Maddeleri İhtiyacının Karşılanması

Tarım, çeşitli gıda maddelerini üreten, nüfusun bu maddelere olan ihtiyacını karşılayan, dolayısıyla beslenme konusunda ve bununla bağlantılı olarak toplumun sağlığı ve kalkınması konularında etkisi fazla olan önemli bir sektörtür. Toplum sağlığının ve ekonomik-sosyal kalkınmanın, yeterli ve dengeli beslenmeyle ilgili olduğu bilinmektedir. Beslenmenin yeterli ve dengeli olabilmesi için ise insanların, gıda maddelerini satın alabilecek gelire sahip olmaları, daha da önemlisi, almak istedikleri bu maddeleri, ülke içinde, bol miktarda bulabilmeleri gerekir. 80’li yıllara kadar ülkemiz kendi kendine yetmesinin yanında tarım ürünlerini ihraç dahi etmekte iken, günümüzde uygulanan yanlış politikalar, sözde yararlı AB normları, Dünya Bankası ve IMF gibi kuruluşların dayatmacı politikalarıyla bırakın ürünlerimizi ihraç etmeyi, kendi kendimize bile yetememekte; bunun sonucu olarak da birçok tarım ürününü ithal eder hale gelmiş bulunmaktayız.

C) Sanayinin Desteklenmesi

Tarımın, sanayi sektörünün gelişmesine olan etkisi ve bu suretle ülke ekonomisne yaptığı katkı iki yönüyle açıklanabilir.

1-Sanayi için hammadde sağlamasıGelişmekte olan ülkelerde tarım sektörü, sanayi için de dayanak olmakta, sanayinin ihtiyaç

duyduğu hammaddeleri üretmektedir. Tarımsal hammadeleri işleyen çeşitli sanayi kolları bulunmaktadır. Ülkemizde, başta gıda ve dokuma sanayileri olmak üzere, deri, kundura, yem, ilaç, içki sanayileri hammaddesini tarımdan sağlayan önemli faaliyet kollarıdır. ‘Türkiye’de tarımsal ürünleri sanayide değerlendirme oranı %5-6 olup, gelişmiş ülkelerdekinden (%60’a kadar çıkmakta) çok düşüktür’.4

2-Sanayi ürünlerine talebin arttırılması Tarım, sanayi ürünlerini tüketen bir sektör olarak da ekonomide önemli bir yere sahiptir.

Tarımsal üretimde teknoloji geliştikçe ve tarımda verimi arttırıcı girdilere talep fazlalaştıkça, bu talebi karşılamak üzere ilgili sanayi kollarında gelişmeler olacağı açıktır. Tarım sektöründe yıldan yıla artan miktarlarda sanayi ürünü kullanılmaktadır. Basit bir örnek vermek gerekirse 1967 yılında kullanılan traktör sayısı 74.982 iken, 1982 yılında bu rakam 491.001 olarak göze çarpmaktadır.5

D) Milli Gelirde Tarımın Payı

Ülkemizde, tarımsal faaliyet gelirinin milli gelire katkısı giderek azalmaktadır. Ülke ekonomimizin gelişme hedefi, bilindiği gibi, tarımın milli gelirdeki payının giderek düşürülmesi, sanayinin payının ise arttırılmasıdır. Yani hedefimiz: sanayiyi ekonominin temel sektörü yapmak, sanayileşmeyi tamamlamak ve gelişmiş sanayi ülkeleri düzeyine çıkmaktır. Buna somut bir örnek vermek gerekirse: 1930’da GSMH’da tarımın payı %45’lerde iken, bu oran 1998 yılı itibariyle %16,5’e kadar gerilemiştir.6

4 İleten: Cahit Karagölge, Tarım Ekonomisi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Basımevi, 1987, s.375 İstatistik Göstergeler, Ankara, Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, 2001, s.1856 Mahir Gürbüz, Türkiye İçin Tarım, İstanbul, Tema Vakfı Yayınları, 2005, s.26

2

E) Tarım Ürünlerinin İhracatından Sağlanan Gelir

Uluslararası ticarete konu olan tarım ürünlerinin ve sanayi hammaddelerinin piyasalarına bunların satıcısı olan azgelişmiş ülkeler değil, güçlü ülkeler ve bunların tekelci kuruluşları hakim durumdadır. Ticari işlemler piyasayı kontrolünde bulunduranların belirlediği ve satıcı ülkelerin kabullenmek zorunda olduğu şartlarda yapılmaktadır. Ayrıca tarım ürünlerinin yıllık miktarlarındaki değişmeler veya dalganmalar, bunların ihracatını da etkilemekte ve bu ürünlerden istikrarsız ihracat gelirleri elde edilmektedir.

‘Türkiye’de ihracatın büyük bölümünü, uzun bir dönemde, tarım ürünleri oluşturmuştur. Öyle ki, tarım ürünlerinin toplam ihracatımızdaki payı, bazı dönemlerde %90’ları bulmuştur. 1955-1970 döneminde bu oran %80-85 sevyesinde iken, ülkemiz geliştikçe tarım ürünlerinin ihracattaki payı giderek azalma eğilimi göstermiştir’.7

2.BÖLÜM

TÜRKİYE’DEKİ TARIM ALANLARI

»Türkiye; toplam 77,9 milyon hektar alana sahip olup, bu alanın yaklaşık %26sını ormanlar, %16sını çayır ve otlaklar, %35ini de tarımalanları oluşturmaktadır. Türkiyenin tarım yapabilen toprakları arazi kullanım yetenek sınıflandırılmasına göre sınıflandırıldığında birinci sınıf arazi miktarı 4,8 milyon hektar, ikinci sınıf arazi miktarı 5,9 milyon hektar, üçüncü sınıf arazi miktarı 6,2 milyon hektar ve dördüncü sınıf arazi miktarı ise 4,6 milyon hektardır. Ülke topraklarının %60tan fazlası kamuya (devlet, belediyeler ve özel idareler) aittir. Bunun büyük bir kısmı ise mera ve orman arazisidir.●8

»Bölge Yüzölçümüne Göre Ekili-Dikili Alanların Oranları:

1. Marmara Bölgesi: %30 2. İç Anadolu Bölgesi: %27 3. Ege Bölgesi: %24 4. G.Doğu Anadolu Bölgesi: %20 5. Akdeniz Bölgesi: %18 6. Karadeniz Bölgesi: %16 7. Doğu Anadolu Bölgesi: %10

Türkiye'deki topraklar kullanım amacına göre aşağıdaki gibi sıralandırılabilir:

Ekili dili alan : 174.480.000 dekar Nadas arazisi : 36.551.000 dekar Orman : 192.376.000 dekar Ürün vermeyen : 113.403.000 dekar Çayır-mera : 123.776.000 dekar Kullanılmayan alanı : 662.195.000 dekar ●9

7 Karagölge, a.g.e. , s.44-458 Cengiz Sayın, Türkiye’de Tarımsal Destekleme Politikaları, Ankara, Afşaroğlu Matbaası, 2003, s.289 İstatistik Göstergeler, a.g.e. , s.65

3

Ekili - Dikili Alanların Kullanımı ve alanların kullanım amacına göre dağılımı:

Ekili alan (Tarla) 145.178.000 dekar Dikili Alan (Meyveli ağaç) 23.373.000 dekar Sebze-çiçek bahçesi (Sera dahil) 5.929.000 dekar ●10

Ekili - Dikili Alanların Coğrafi Dağılımı

»Türkiye'deki Tarım Bölgeleri:

Karadeniz Kıyıları : Kış ılıklığına ve bol neme gereksinim duyan çay, fındık, mısır ile tütün, sebze, meyve, keten, kenevir, ayrıca Doğu Karadeniz kıyılarında turunçgil yetişir.

Akdeniz ve Kıyı Ege : Akdeniz iklimine uyumlu olan, turunçgiller, zeytin, incir, susam, pamuk, pirinç, turfanda sebzeler, muz, çekirdeksiz üzüm, tütün gibi ürünler yetiştirilir.

Marmara : Geçiş iklimi koşullarına bağlı olarak ürün çeşitliliği en fazla olan bölgedir. Başlıca ürünleri ayçiçeği, zeytin, tütün, çeşitli sebze ve meyveler, tahıllar, dut, fındıktır.İç Tarım Bölgeleri : Yükselti ve denize göre konuma bağlı olarak çeşitlilik gösteren tarım bölgeleridir.

Karadeniz Ardı : İç Anadolu ile kıyı arasında geçiş özelliği gösterir. Yüksek yerlerinde çavdar, buğday, sulak yerlerde pirinç ve sebze yetiştirilir. Hayvancılığın geliştiği, özellikle tiftik keçisinin yoğun olarak yetiştirildiği alandır.

İç Anadolu ve Çevresi : Bozkırların geniş yer kaplaması nedeniyle koyun ve keçi gibi küçükbaş hayvancılık yaygındır. Yarı kurak iklim nedeniyle buğday, arpa gibi tahıllar ile fasulye, nohut gibi baklagiller yetiştirilir.

Erzurum - Kars Bölümü : Yazların kısa ve serin geçmesi tarımsal faaliyetleri sınırlamıştır. Buğday, arpa gibi tahıllar yetiştirilir.

Yaz yağışlarına bağlı olarak gür otlakların olması büyükbaş hayvancılığı yaygınlaştırmıştır.

Doğu Anadolu ve Dağlık Yerler : Tarım alanlarının sınırlı olduğu bu yerlerde hayvancılık ön plana çıkar. Tahıl tarımı yapılır. Sebze ve meyve üretimi önem taşımaz.●11

10 Bahri Çevik, Türkiye Tarım Arazilerinde Erozyon Sorunu, İstanbul, Tema Vakfı Yayınları, 2005, s.15611 Genel Tarım Sayımı, Ankara, Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, 2002, s.148

4

3.BÖLÜM

TÜRKİYE’DE TARIMIN GELİŞİMİ ve DEĞİŞİMİ

»Osmanlı’dan Devraldığımız Tarımsal Yapı ve Toplum Düzeni

Ülkemiz tarihinde, tarım alanında yaşanan gelişim ve değişimlere girmeden önce, konuyu aydınlatıcı olması bakımından Osmanlı’dan devraldıklarımızı kısaca özetlemekte fayda görmekteyim.

Osmanlı, Cumhuriyete tarıma dayalı bir ekonomi ve toplum yaşamı bırakmıştır. Osmanlı toprak düzeni aynı zamanda toplumsal yapının da belirleyicisidir. 19. yüzyılın küresel koşullarında Osmanlı ekonomisinin neredeyse tümüyle yabancı sermayeye bağımlı bir yapı gösterdiği gözönüne alınırsa, bu yapının, ekonomiyi ve toplumsal yapıyıda etkileyeceği açıktır. Ayrıca Osmanlı’da üretim, öz tüketim için yapılmaktadır. Üretimin pazar değeri ancak üç beyaz diye adlandırılan ‘gaz-şeker-bez’12 için geçerlidir. Kullanılan teknoloji ise karasaban, kağnı ve organik enerji üçlüsüdür.

Sonuçta; Cumhuriyet, ‘Osmanlı’dan toplam nüfusun %88’i, çalışanların %82’si köylü olan, yaklaşık 7 milyon hektar araziyi işleyen, 1 milyona yakın haneye sahip olan bir tarımsal yapı devralmıştır’.13 Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da dinsel otorite destekli feodal toprak ağalığı ve ortakçılık/marabacılık, batıda ise zengin köylü-kiracı ilişkileri vardır. Yani ağa ve zengin, köylü ile küçük üreticiden oluşan ikili yapı vardır. Toprak mülkiyeti küçük üretici açısından yaygın değildir. Osmanlı’da tarım-ekonomi-toplum ilişkisini kısaca özetledikten sonra, şimdi Cumhuriyet tarihinde tarımsal gelişim ve değişim sürecini ele alabiliriz.

CUMHURİYET TARİHİNDE TARIMSAL GELİŞİM ve DEĞİŞİM SÜRECİ

A) İlk On Yıl (1923-1933)

Osmanlı’dan devralınan tarımı yukarıda kısaca belirtmiştim. Cumhuriyetin tarım bakımından anlamlı değişimlerin gerçekleştiği ilk dönemi, kuruluş yıllarını kapsayan ilk on yıl oluşturmaktadır. Bu dönemde üretime dönük gerçekçi bir yaklaşım benimsenmiştir. ‘Bir zulüm haline gelen aşar vergisi (o dönemde mevcut bütçenin %22’sini oluşturmaktadır) kaldırılmıştır (17 Şubat 1925)’.14 ‘1926’da çıkarılan Medeni Kanun ile köylüye toprak mülkiyet hakkı tanınmıştır’.15 ‘1927-1929 yılları arası 711 bin hektar arazi dağıtımı yapılmıştır’.16

Özetlenen bu somut siyasetin sonucu, sultanın kulu olan reaya köylü, Cumhuriyetin özgür yurttaşı köylüye dönüşmüştür. Dağıtılan arazide kullanılan girdilerle artan üretim, yurt genelinde döşenen demir yolu ağlarıyla, tüketim pazarlarına taşınmaya, dolayısıyla değer bulmaya başlamıştır.

12 Mehmet Özaslan, Küreselleşme ve AB ile Bütünleşme Sürecide Türk Tarım Politikaları, Gaziantep, GÜ Basımevi, 2003, s.1313 Mahir Gürbüz, a.g.e. , s.3514 Bilsay Kuruç, ‘Cumhuriyet Döneminde İktisat Politikalrı Üzerine Gözlemler’, TMMOB Dergisi, 2001, yıl;7, sayı:7, s.815 Mehmet Özaslan, a.g.e. , s.3616 Mehmet Özaslan, a.g.e. , s.36

5

Görüldüğü gibi tarım 1923-1933 yıllarında ana sürükleyici sektördür ve savaş yıllarından sonra ekonominin yeniden inşası, esas olarak tarım kesiminin dinamizmi sayesinde gerçekleşmektedir. Köylüyü sahiplenme ve destekleme anlayışına dayalı bu süreç tarımsal üretimi de arttırmıştır. Günün zor koşullarına ve 1929 dünya ekonomik bunalımına rağmen, ülkenin iç tüketimi karşılanabilmektedir.

B) Devletçilik Dönemi (1933-1946)

Tarımda önemli, anlamlı değişim ve gelişimlerin yaşandığı ikinci belirleyici dönemi 1933-1946 arasını kapsayan devletçi ekonomi kesiti oluşturmuştur. 1933-1938 1’nci Sanayi Planının damga vurduğu bu dönemde, sanayide olduğu gibi tarımda da önemli gelişmeler olmuştur. Sermaye birikiminin ve özel girişimciliğin son derece yetersiz olması ve ekonomik uğraşların devlet eliyle yerine getirilmesinin zorunluluğu nedeniyle uygulanan devletçi politikalar tarımda da etkili olmuştur. ‘Devletin tarıma ilişkin politikaları bu anlayış neddeniyle kamu sorumluluklarının gelişmesi, korumacı-desteklemeci anlayışların yaygınlaşması biçiminde ortaya çıkmıştır’.17

Bu dönemde de miri toprakların dağıtım siyaseti sürdürülmüştür. Bu siyaset 1945 yılında çıkarılan Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ile daha da kapsamlı hale getirilmiştir. ‘Örneğin, 1930’da 5 milyon hektar olan hububat ekiliş alanı, 1940’da 8 milyon hektarı geçmiştir’.18 Toprak dağılım dengesizliğini gidermeye yönelik, torak reformu gibi radikal çözümler gündeme gelmesine rağmen, iktidara etkili olan büyük toprak sahiplerinin etkisiyle uygulanamamıştır. Bu dönemde göze çarpan diğer önemli gelişmeler ise sırasıyla şöyledir:

1- 1935’te Tarım Kredi Kooperatifleri kurulmuştur.2- 1937’de Ziraat Bankası kurulmuştur.3- 1944’de Türkiye Zirai Donatım Kurumu kurulmuştur.4- 1945’te Toprak İşleri Genel Müdürlüğü kurulmuştur.(tarımsal destekleme

politikaları) Sonuç olarak devletçilik dönemi, devletin tarıma dönük sorumluluklarının çok geliştiği,

bu amaçla uzun yıllar sektöre hizmet eden kurumların oluştuğu, tarımsal örgütlenmenin başladığı ve üretimin geliştiği bir süreci oluşturmuştur.

C) Çok Partili Dönem (1946-1960)

Tarımın önemli gelişmeler gösterdiği bir başka dönemi ise 1946 ile başlayan çok partili ya da devletçiliğe tepki politikalarının ortaya çıktığı zaman kesitini oluşturmuştur. ‘Dönem içerisinde 1946-1953 yılları göreli açık pazar koşullarında tarıma dayalı büyüme yılları ve 1954-1960 yılları iç pazara yönelik korumacı dış ticaret politikaların izlendiği yıllar olarak tanımlanabilir’.19

1946 yılında Cumhuriyet Türkiye’si geçmişiyle siyasi ve ekonomik anlamda yeni bir kopuş yaşamıştır.

17 Salih Sönmez, ‘Özelleştirme ve Yapısal Uyarlama’ Oknos, 2001, yıl;10, sayı:10, s.918 Mehmet Özaslan, a.g.e. , s.1119 Mahir Gürbüz, a.g.e. , s.38

6

Bu yıl 16 yıldır kesintisiz olarak izlenen kapalı, korumacı, dış dengeye dayalı ve içe dönük iktisat politikalarının adım adım gevşetildiği, ithalatın serbestleştirilerek büyük ölçüde arttırıldığı, dış ticaret açıklarının kronikleşmeye başladığı; dolayısıyla dış yardım, kredi ve yabancı sermaye yatırımları ile ayakta duran bir ekonomik yapının yerleştiği bir dönemi açmıştır.

Dönemin belirleyici bir başka niteliği de savaş sonrası konjonktürdür. Birçok ülke gibi Türkiye’nin gündemine de IMF, Dünya Bankası, OECD gibi uluslararası oluşumlar girmeye başlamıştır. Savaş sonrasının gündeme getirdiği Marshall Planı döneme damgasını vurmuştur. Her ne kadar bu plan savaşta yıkılmış Avrupa’ya besin üretmek için ortaya çıkmış ise de, nihai amacı bu olan plan, sonuçta Türkiye tarımında modernleşmenin de önemli belirleyicisi olmuştur.

Truman Doktrini ve Marshall Planı çerçevesinde alınan dış yardımlarla, Türkiye’nin özellikle SSCB sınırına yönrlik karayolları yapıldı, traktör dışalımı gerçekleştirildi. Bunlardan birincisi ABD’nin askeri, ikincisi ise ABD’nin ekonomik istemlerini karşılar niteliktedir. ‘Türkiye IMF, Dünya Bankası ve OECD’ye 1947, NATO’ya 1952 yılında üye olmuştur. 1946 Nisan’ında Amerikan Missouri zırhlısının İstanbul’a gelişi abartılı gösterilere sahne oldu ve Türk-ABD yakınlaşmasının halka ilişkiler bölümü de böylece tamamlandı. Bu yakınlaşma, Türkiye’nin 1950 yılında Kore Savaşı’na katılma kararının alınması ile, uzun yıllar değişmeyecek olan ‘sadık müttefik’ boyutuna taşındı’.20

Sistemli bir biçimde devletçi-korumacı politikalara son verilmesini, Türkiye üzerindeki inceleme, öneri ve raporları ile telkin eden yabancı danışmanlar, iktisat politikalarının biçimlenmesinde rol oynayan dışsal etkenlerin arasında sayılabilir. Belli bir süre sonra, Amerika kurumlarında ve üniversitelerinde ‘yetiştirilen’ Türk uzmanlar, aynı doğrultudaki önerilerin hareketli savunucuları ve uygulayıcıları olarak Türkiye Cumhuriyeti kamu yönetimine de egemen olacaklardı.

İyi tarafından bakacak olursak; tarıma dönük kamu hizmeti gelişimi ve korumacı anlayış, liberal ekonomi politikalarına rağmen bu dönemde de hızlanmıştır. ‘DSİ, EBK, Yem Sanayi, Toprak Su, Zirai Mücadele, Toprak İskan Genel Müdürlükleri bu dönemde kurulmuşlardır’ 21

Kısaca özetlemek gerekirse, makineleşmeye bağlı ekili alanların artışı ve girdi kullanımına bağlı verim yükselişi toplam üretimi yükseltmiş, tarım ürünü pazara açılmaya ve köylünün ürün kazancıyla yaşam biçimi gelişmeye başlamıştır.

D) Planlı Dönem (1960-1980)

1960’la başlayan ve süreçte Planlı Dönem diye anılan yirmi yıllık zaman da tarım açısından önemli gelişmelere tanıklık etmiştir. Dönemin belirleyici etkenini ‘teknoloji kullanımı’ oluşturmuştur. Siyasete genelde popülizm damga vurduğundan, iktidara farklı partiler gelmesine rağmen, benzer tarım politikaları uygulanmıştır. Verim artışıyla yükselen üretimin değerini bulması anlamında fiyat ve alım desteklemeleri de gelişmiştir. ‘Dönem başında 8 olan destekleme kapsamındaki ürün sayısı 1980’de 24’e çıkmıştır’.22

20 Mahir Gürbüz, a.g.e. , s.4121 Mehmet Özaslan, a.g.e. , s.1522 Mahir Gürbüz, a.g.e. , s.41

7

Destekleme araçları artmış, desteklemeye ayrılan kaynaklar yükselmiştir. Ürün fiyat ve devlet alımı desteklerinin yanında, girdi sübvansiyonları da gelişmiştir. Özellikle devletin görev zararı üstlenmesi karşılığında, gübre maliyet altında fiyatlarla üreticiye aktarılmış, ilaç destekleri uygulanmış, düşük sulama ücretleri ve düşük kredi faizleri geçerli olmuştur.

Tarımsal üretimin pazara açılımı ve pazar talebine göre ürün deseni gelişimi planlı dönemde çok daha hızlanmıştır. ‘Süreç sonucu, bitkisel üretim içinde hububatın değer payı %25’lere inerken, sanayi bitkisi payları %30’lara, meyve-sebze değer payları ise %50’lere yaklaşmıştır’.23 ‘Dönem boyunca kırdan kente göç de hızlandığından, tarımsal nüfus oranı %68,1’den %56,1’e inmiştir. GSMH payı ise fiziksel üretimde azalma olmamasına rağmen sanayi ve hizmet sektörlerinin daha hızlı gelişmeleri nedeniyle %40’tan %25,5’e düşmüştür’.24

Planlı dönem olarak bilinen 1960-1980 için özet bir değerlendirme olarak, üretimde modernleşmenin hızlandığını, üretimde en hızlı artışların meydana geldiğini, üretim gelişimine teknoloji kullanımına bağlı verimliliğin damga vurduğunu, destekleme uygulamalarının kapsam ve yöntem olarak geliştiğini, kente göçün arttığını, dünya pazarıyla ilişkilerin geliştiğini ifade etmek mümkündür.

E) Seksen Sonrası Dönem –Pazar Ekonomisi-

Seksen sonrası yılları, tarımla ilgili ilginç bir dönem olarak nitelemek mümkündür. Ne var ki bu ilginç niteliği tarımda önemli gelişmelerin olduğu bir dönem olarak değerlendirmemek, tersine tarımda önemli sorunların yaratıldığı bir süreç olarak görmek gerekmektedir. ‘24 Ocak 1980 kararları, tipik bir IMF istikrar politikası paketi ile Dünya Bankası yapısal uyum programının tüm unsurlarını içermektedir: devalüasyon, KİT zamları ve fiyat denetimlerinin kaldırılması, politika değişimleri önlemleri…’ 25 Bu genel çerçevenin tarıma yansıması; destekleme kapsamının daraltılması, tarımsal ürün fiyatlarının baskılanması ve iç ticaret hadlerinin Cumhuriyet döneminde görülmemiş ölçüde tarımın aleyhine dönmesiyle kendini göstermiştir.

Dönemin tarım açısından ilk belirleyici özelliğini, işlenen tarım arazilerinin artık artmaması, hatta azalaması oluşturmaktadır. Kentsel gelişme, sanayi yatırımı, yol güzergahı, turizm ve benzeri gerekçelerle, özellikle verimli toprakların bulunduğu bölgelerde, tarım arazilerinin amaç dışı kullanımı, toplam işlenen arazide azalmaya yol açmıştır. ‘Toplam tarım arazisi miktarı 28 milyon hektardan, 26,4 milyon hektara inmiştir’.26

‘1989 yılında 32 sayılı karar çıkartılarak, döviz getirme misyonu finans kapitale devredildi. Bu, bankacılık kesimini kamudan beslenen bir asalak şekline dönüştürdü’.27 Türkiye’nin 2000’li yıllarda giderek sıklaşan krizlerle karşı karşıya kalmasının önemli nedenleri arasında da, bankacılık kesiminin bu sağlıksız ve kırılgan yapısı bulunmaktadır.

Sermayenin merkezleşmesi ve kısa süreli sermaye hareketlerinin kural tanımaz bir hız kazanması, az gelişmiş ülke ekonomilerini yapısal krizler ile karşı karşıya bırakmıştır. 1994

23 Mehmet Özaslan, a.g.e. , s.1624 Mahir Gürbüz, a.g.e. , s.4225 Mehmet Özaslan, a.g.e. , s.1626 Mehmet Özaslan, a.g.e. , s.1827 Salih Sönmez, a.g.m. , s.10

8

ile başlayan kriz dönemlerinde, üretken tüm sektörlerde yaşanan krizi tarım sektörü daha derin olarak yaşamıştır.

IMF ve Dünya Bankası’nın biçimlendirdiği ‘istikrar programları’nın harcama azaltıcı-kaydırıcı politikaları, özelleştirme adı altında süre giden talan ve kamunun devreden çıkarak örgütsüz köylü ile sermayeyi karşı karşıya bırakması, kişi başına ulusal gelirin 1/3’ünü alan Türkiye köylüsünün yoksulluğunu daha da derinleştirmiş, açlık sınırında-altında bir yaşama mahkum etmiştir.

Desteklemeye konu olan ürün sayısı, 1994 krizi sonrasında keskin bir şekilde azaltılmıştır. ‘1992 yılında 26 olan desteklenen ürün sayısı, 5 Nisan 1994 kararlarıyla birlikte 9’a düşürülmüştür’.28 Türkiye, 1996 yılından bu yana, tarım ürünleri ithalatçısı bir ülke konumuna girmiş, temel tarım ürünlerinde kendine yeterli ülke konumun hızla yitirmiştir.

Kısaca, kamuoyunda dışa açılma yönlü pazar ekonomisi olarak adlandırılan 1980 sonrası döneminin tarım açısından özetini, teknoloji gelişimi, girdi kullanım artışı ve sulamaya dayalı verim ve üretim artışına rağmen, ürün ve girdi fiyatları nedeni ile sektörün göreli olarak kaynak yitirdiği bir dönem olarak nitelemek uygundur.

» İlk on yıl (kuruluş yılları), devletçilik dönemi, çok partili dönem (devletçiliğe tepki dönemi), planlı dönem ve pazar ekonomisi dönemi olarak sektör tarım açısından belirleyici zaman dilimleri kapsamında verilmeye çalışılan bu süreci, ‘tarımda önemli değişim ve gelişim’ olarak nitelemek yanlış olmayacaktır. Ne var ki, tanımlayıcı örnekleri verilen bu gelişim sürecini, Türkiye’nin tarımda yeterli gelişmişliği sağladığı anlamında yorumlamak mümkün değildir. Kuşkusuz son derece önemli ve etkili gelişmeler yaşanmıştır ama, bugün bile Türkiye’nin üretmesi gerekeni, gerekli olan verimlilikte, yeterli kalitede, gereken maliyette ürettiğini söylemek zordur. Ülkenin doğal, ekolojik olanak ve potansiyelinin üretim gücünden optimal ölçüde yararlandığımızı ifade etmek güçtür.

Ülkemiz tarımında bütün bu sorunların olması ne tarımda yaşanan önemli gelişimin göz ardı edilmesini ne de tarımın Türkiye toplumu ve ekonomisi açısından taşıdığı yaşamsal önemin yadsınmasını kesinlikle gerektirmez.

YAPILMASI GEREKENLER

Son çeyrek yüzyılda izlenen politikaların, tarım sektörünün çökme noktasına getirdiği ve Türkiye köylüsünün yoksulluğunu derinleştirdiği, üretimin sürdürülebilirliğinin önemli bir tehdit altında olduğu ortadadır.

Türkiye’nin sosyo-ekonomik özellikleri açısından son derece önemli bir sektör olan tarım sektörünün, planlı bir kalkınma ilkesi doğrultusunda geliştirilmesi gerekmektedir. Bu, aynı zamanda ülkenin bütüncül kalkınması açısından da önemli bir zorunluluk taşımaktadır.

Yapılması gerekenler:

28 Bilsay Kuruç, a.g.m. , s.11

9

a) Ulusal Tarım Politikası Belirlenerek Yaşama Geçirilmelidir.

Kamu yararı ilkesi doğrultusunda, emekçi sınıfların çıkarına uygun bir politika belirlenmeli, uzun ve kısa dönemli planlamalarla bu politika hayata geçirilmelidir. Türkiye tarım politikalarını, IMF ve Dünya Bankası’nın belirlediği teslimiyetçi-işbirlikçi döneme son veilmelidir. DTÖ’nün ‘daha fazla liberalizasyon’ amacıyla tüm dünyada başlattığı görüşmelerde, Türkiye tarımının sosyo-ekonomik koşullarına uygun pozisyonlar alınmalıdır. Açıkça Türkiye çıkarlarına aykırı bir şekilde gelişen Gümrük Birliği Anlaşması’nın tarım ile ilgili kapsamının değiştirilme olanakları gözden geçirilmelidir.

b) Tarımsal Kamu Yönetiminde Düzenlemelere Gidilmelidir.

Tarım alanındaki özelleştirmelere son verilmeli, yaşanan deneyimler ışığında, üretim ve üretici açısından olumlu sonuçlar ortaya koymayan, verilen taahhütlere uyulamayan, üretici ve tüketici kesimlerinin çıkarları aleyhine özel sektör tekelleri oluşturan geçmiş özelleştirmeler incelenerek, alanın kamu yararı ilkesi doğrultusunda düzenlenmesine özen gösterilmelidir.

c) Tarım Sektörünün Üretim Cephesi Düzenlenmelidir.

Tarımın, yoğun teknoloji kullanarak, düşük maliyetler ve yüksek verimlerle çalışan bir yapıya kavuşması sağlanmalıdır. Bu amaç için öncelikle uygun tarımsal işletme büyüklüğü gerçekleştirilmelidir. Katma değeri yüksek işletme süreçleri kurgulanarak, genel ülke ekonomisine katkı sağlayacak ürünlerin üretimine ağırlık verilmelidir.

»Tüm bunların başarılabilmesi, ulusalcı ekonomi politikaları ile olanaklıdır;

Türkiye bütçesi, iç ve dış borç faiz yükü altında ezilmektedir. Borcun çevrilebilir olması, bu yapı altında ancak yeniden borçlanmaya bağlıdır. Ülkenin çıkışı, sanılanın (bazı çevreler tarafından kurgulananın) aksine, ancak ülke ekonomisinin üretime odaklandırılması ile olanaklıdır.

KAYNAKÇA

1) Gürbüz. Mahir, Türkiye İçin Tarım, İstanbul, Tema Vakfı Yayınları, 2005.2) Özaslan. Mehmet, Küreselleşme ve AB ile Bütünleşme Sürecinde Türk Tarım Politikaları, Gaziantep,

GÜ Basımevi, 2003.3) Sayın. Cengiz, Türkiye’de Tarımsal Destekleme Politikaları, Ankara, Afşaroğlu Matbaası, 2003.4) İstatistik Göstergeler, Ankara, Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, 2001.

5) Genel Tarım Sayımı, Ankara, Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, 2002.6) Karagölge. Cahit, Tarım Ekonomisi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Basımevi, 1987.7) Çevik. Bahri, Türkiye Tarım Arazilerinde Erozyon Sorunu, İstanbul, Tema Vakfı Yayınları, 2005.8) Devlet İstatistik Enstitüsü, Nüfusun Ekonomik ve Sosyal Nitelikleri, Ankara, DİE Matbaası, 2001.9) Sönmez. Salih, ‘Özelleştirme ve Yapısal Uyarlama’, Oknas, 2001, sayı:10, s.910) Kuruç. Bilsay, ‘Cumhuriyet Döneminde İktisat Politikaları Üzerine Gözlemler’, TMMOB Dergisi,

2001, sayı:7, s.12

10

11

12

13

14

15

16

17