T.C. - maturidiyeseviotagi.com¼şdün-Bidayetül-Müctehid-adlı... · t.c yÜzÜncÜ yil Ünİversİtesİ sosyal bİlİmler enstİtÜsÜ temel İslÂm bİlİmlerİ ana bİlİm dali

T.C. YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

İSLAM HUKUKU BİLİM DALI

İBN-İ RÜŞD’ÜN “BİDAYETÜ’L- MÜCTEHİD” ADLI ESERİNDE AİLE

HUKUKU İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

M. Fatih KARANFİL

VAN – 2011

T.C

YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI

İSLAM HUKUKU BİLİM DALI

İBN-İ RÜŞD’ÜN “BİDAYETÜ’L- MÜCTEHİD” ADLI ESERİNDE AİLE

HUKUKU İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ

(YÜKSEK LİSANS TEZİ)

Hazırlayan

M. Fatih KARANFİL

Danışman

Prof.Dr. Abdurrahman HAÇKALI

VAN–2011

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ’NE,

Bu çalışma, jürimiz tarafından TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM

DALI, İSLAM HUKUKU BİLİM DALI’nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak

kabul edilmiştir.

Başkan: Prof. Dr. Abdurrahman HAÇKALI Üye: Doç. Dr. Şevket TOPAL Üye: Doç. Dr. Nebi GÜMÜŞ ONAY: Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. .... / .... / 2011 ..........................................................

Enstitü Müdürü

I

İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................................ I

KISALTMALAR ................................................................................................................................... IV

ÖNSÖZ .................................................................................................................................................. V

GİRİŞ ...................................................................................................................................................... VI

I- ARASTIRMANIN KONUSU, ÖNEMİ, AMACI VE YÖNTEMİ .................................................................... VI

I.ARAŞTIRMANIN KONUSU ................................................................................................................ VI

II. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ .......................................................................................................... VII

III. ARAŞTIRMANIN AMACI ....................................................................................................... VIII

IV. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ .................................................................................................. VIII

I. BÖLÜM .............................................................................................................................................. 1

1. İBN RÜŞD’ÜN HAYATI VE ESERLERİ .......................................................................................... 1

1.1.İBN RÜŞD’ÜN HAYATI ............................................................................................................. 1

1.1.1 EĞİTİMİ VE İLMİ BİRİKİMİ................................................................................................ 3

1.2.İBN RÜŞD’ÜN ESERLERİ .......................................................................................................... 4

1.2.1.FIKIH VE FIKIH USULU İLE İLGİLİ ESERLERİ ................................................................ 4

II. BÖLÜM ............................................................................................................................................. 7

İBN-İ RÜŞD’ÜN NİKAH AKDİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ ............................................... 7

2.1. NİKÂH AKDİNİN TARİFİ .................................................................................................................. 7

2.1.1.NİKAHIN HÜKMÜ .................................................................................................................... 7

2.1.2. NİKAH AKDİNDE MUHAYYERLİK .................................................................................10

2.1.3. EVLENME AKDİNDE ŞAHİTLİK ......................................................................................17

2.1.4 NİKAHTA VELÂYET ..........................................................................................................18

2.4.2. VELİNİN NİTELİKLERİ .....................................................................................................31

2.5. EVLENMEDE DENKLİK ..........................................................................................................33

2.6 . MEHİR ......................................................................................................................................34

İBNİ RÜŞD’ÜN EVLENME ENGELLERİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ ..............................46

2.7. EVLENME ENGELLERİ .........................................................................................................46

2.7.1.DEVAMLI OLAN EVLENME ENGELLERİ ........................................................................46

2.7.2. DEVAMLI OLMAYAN EVLENME ENGELLERİ ...............................................................47

2.7.3. İHTİLAFLI OLAN EVLENME ENGELLERİ .....................................................................47

2. 8. EVLİLİK HAKLARI .................................................................................................................64

II

2.8.1.KADININ KOCASI ÜZERİNDEKİ HAKLARI ....................................................................64

2.8.2.KOCANIN KARISI ÜZENDEKİ HAKLARI ........................................................................66

2.9.YASAK OLAN EVLENMELER ..................................................................................................66

2.9.1. ŞİĞAR NİKAHI ...................................................................................................................67

2.9.2. MÜT’A NİKÂHI ..................................................................................................................68

2.9.3. EVLİLİK TEKLİFİ ÜSTÜNE TEKLİF ................................................................................69

2.9.4.HÜLLE NİKÂHI ...................................................................................................................69

2.10. FASİT EVLENME AKDİ ..........................................................................................................69

III. BÖLÜM. .........................................................................................................................................72

İBNİ RÜŞDÜN EVLİLİĞİN SONA ERMESİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ ..........................72

3.1. EVLİLİĞİN SONA ERME ŞEKİLLERİ .....................................................................................72

3.1.1. BOŞAMA ( TALAK ) ...........................................................................................................72

3.1.2. BİR ANDA ÜÇ TALAKLA BOŞAMA. ..............................................................................72

3.1.4. KÖLELİKTEN DOLAYI BAİN TALAK SAYISINDA EKSİLME .......................................74

3.2. BOŞAMA ÇEŞİTLERİ .............................................................................................................76

3.2.1. Ric'i ve Bâîn (kesin) Talâk ....................................................................................................76

3.2.2. Sünnî ve Bid'i Talâk ..............................................................................................................78

3.2.3.ÜÇ TALAKLA BOŞAMANIN SÜNNİLİĞİ ..........................................................................78

3.2.4.HAYIZ HALİNDE VUKU BULAN BOŞAMA .....................................................................79

3.3. BOŞAMA EHLİYETİ ................................................................................................................80

3.3.1.ZORLA ve TEHDİT ALTINDA YAPILAN BOŞAMA ..........................................................81

3.3.2. SARHOŞ İKEN BOŞAMA ..................................................................................................81

3.3.3. HASTALIK HALİNDE İKEN BOŞAMA .............................................................................81

3.4. BOŞAMA İÇİN KULLANILAN SÖZLER .................................................................................83

3.4.1. BOŞAMANIN MUTLAK DEYİMLERİ ..............................................................................83

3.4.1.1.Sarih sözler: ........................................................................................................................83

3.4.1.2. Kinayeli sözler: ..................................................................................................................85

3.4.2. BOŞAMANIN ŞARTLI DEYİMLERİ .....................................................................................86

3.5. KARŞILIKLI RIZA İLE BOŞANMA, HULU’ ............................................................................88

3.6. TEMLİK VE TAHYİR BOŞAMALARI. .....................................................................................90

III

SONUÇ .................................................................................................................................................93

ÖZET ....................................................................................................................................................97

ABSTRACT ..........................................................................................................................................98

IV

KISALTMALAR

A.Ü.İ.F: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi b. İbn. : Bin

bkz. : Bakınız

c. : Cilt bsk. : Baskı

D.İ.B. : Diyanet İşleri Başkanlığı D.İ.A. : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

H.A.K. : Hukuk-ı Aile Kararnamesi H. : Hicri

H.no : Hadis numarası Hz. : Hazreti

İst. : İstanbul mad. : Maddesi

MÜİFY.: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları Mes. : mes’ele

ö. : Ölümü (r.a.) : Radiyallahu anh

S. : Sayfa sy. : Sayı

(s.a.v.) : Sallallahu aleyhi ve sellem tsz. : Tarihsiz

T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı thk. : Tahkik

yy. : Yayınları-Yayınevi

V

ÖNSÖZ

Bu çalışma, Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlanmıştır. Kurtubada baş kadılık yapan,

İslâm âleminde "Şârih" unvanıyla ünlenen İslâm ve Batı dünyasının ortak filozofu, fakih ve

hekim olan İbn Rüşd, Bidâyetü'l-Müctehid adlı fıkıh eserinde fukâha’nın üzerinde ittifak veya

ihtilâf ettikleri konuları delilleriyle birlikte açıklamaya çalışmış ve bunlar üzerinde çeşitli

değerlendirmeler yapmıştır.

İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid adlı eserinde, fakihlerin görüşlerini, farklılıklarını ve

delillerini verdikten sonra, yer yer değerlendirmelerde bulunur.

Biz de bu çalışmamamızda İbn Rüşd’ün mezkür eserinde, Aile Hukukuyla ilgili

görüşlerini tespit ve değerlendirmeyi amaçladık. İbni Rüşd’ün bir konuda hükme varırken

nelere dikkat ettiğini, farklı görüş ve tercihlerinin dayanaklarına yer vermek suretiyle

göstermeye çalıştık. Ayrıca tesbit ettiğimiz bazı nakil hatalarına da dipnotlarda işaret ettik.

Tezimimi üç bölüme ayırdık. Birinci bölümde İbn Rüşd’ün hayatı ve eserleri hakkında

bilgi verdik. İkinci bölümde onun, nikah akdi ile ilgili değerlendirmelerini, üçüncü bölümde

ise, boşanma ve ilgili konularla ilgili görüşlerini analiz ettik.

Tez çalışmaları sürecinde kişinin katkı ve yardımlardan mustağni olamayacağı

âşikardır. Ben de bu çalışmanın, tez konusu olarak belirlenip hazırlanmasında ve geçen bütün

aşamalarda derin ilmî vukufu, engin sabır ve hoşgörüsüyle hep yanımda olan, maddî ve

manevî hiçbir konuda yakın ilgi, alâka ve desteğini esirgemeyerek üstün bir fedakârlık örneği

gösteren ve eksiklerimiz hususunda bizi uyaran değerli danışman hocam Prof. Dr.

Abdurrahman HAÇKALI’ ya ve çalışmamın her aşamasında bana katkıda bulunan değerli

hocalarıma ve dostlarıma teşekkürü bir borç bilir en kalbi duygularla teşekkürlerimi sunarım.

M.Fatih KARANFİL

VAN 2011

VI

GİRİŞ

I- ARASTIRMANIN KONUSU, ÖNEMİ, AMACI VE YÖNTEMİ

I.ARAŞTIRMANIN KONUSU

İslam hukukunda evlilik, günümüz hukukunda olduğu gibi, bir akit olarak

düzenlenmiştir. Evlilik akdi klasik fıkıh literatüründe "akdün-nikah" veya "akduz-zevac"

tabirleri ile ifade edilir. Klasik fıkıh kitaplarında evliliğe ilişkin hukuki düzenlemeler

“münâkahat”, boşanma ile ilgili hükümler de “müfârakât” başlığı altında ele alınmaktadır.

İslâm hukukunda evlilik sözleşmesi, bir yönüyle hukukî bir akit iken, diğer bir

yönüyle de ibadet olarak değerlendirilir.1 Örneğin hukukçuların, evlilikeri vacib, mendub,

mekruh, haram tavsif etmeleri evlilik akdinin hukuki niteliği ile ilgili değildir. Bu anlayıştan

hareketle birçok fıkıh ve hadis kitaplarının tertibi yapılırken ameli hükümlerin akabinde aile

hukuku ile ilgili hükümler yer alır.2

Özellikle İslâm’ın değerler sisteminde aile müessesiyle ilgili normlarda dünyevi ve

uhrevi sorumluluklar öne çıkarılmaktadır. Dolayısıyla İslâm Aile Hukukuyla ilgili esaslarda

özellikle din, ahlâk ve hukukun iç içe olduğu görülmektedir.3

İslâm, aile hukuku ile ilgili kapsamlı bir hukuk sistemi getirmiştir. Bu kapsamda

insanın doğumundan ölümüne kadar, evlenme, boşanma, miras, vasiyet, velâyet, emzirme

(rada), bakımı (hidane), hacr ve nafaka gibi konular yer almaktadır. Kur’an-ı Kerim’de bu

konularla ilgili olarak yaklaşık 70 âyet vardır.4

Kur’an’ın bütün hukuk alanlarıyla ilgili hüküm koymadaki genel yaklaşımı, o alanla

ilgili çerçeve hükümleri belirlemek biçiminde iken, Aile Hukuku söz konusu olunca bu

çerçevenin içi yer yer yine Kur’an tarafından doldurulmuştur. Bir başka ifadeyle, Aile

Hukuku hükümlerinin tek tek vahye dayanma oranı, diğer hukuk alanlarına göre daha

1 bkz.ed-Demiri, Kemaluddin, Necmul-Vehhac, thk, Salahaddin Muhammed el-himsi ve diğerleri, Minhac yy.

Cidde, 2004. ,VII, 8-12. 2 Örnek olarak bkz. İbn Rüşd, Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed El-Hafîd, Bidâyetü’l-

Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, Akide yy, Kahire, 2004, c.II, s. 3-4. 3 M.Akif Aydın, İslam ve Toplum , DİB yy, Ankara 2006, c..II, s 197. 4 A.Kerim Zeydan, el-Veciz fi usuli-l fıkh, er-Risale yy, Beyrut 2004, s.122. örnek olarak bkz.. Rum 30/ 21,

Talak, 65/1, .Nisa 4/1, Bakara, 2/233.

VII

yüksektir. İlahi takdirin böyle tecelli etmiş olması, belki de ailenin insan hayatı için taşıdığı

büyük önemden kaynaklanmaktadır.5

İslam, ilk önce kadını, içine düştüğü perişan ve mağdur durumdan kurtarmakla işe

başladı. Çünkü İslam öncesi kadın, diğer haklar bir yana, hayat hakkına bile sahip değildi.

Kur'an-ı Kerim, cahiliyye devri araplarında meşhur olan kız çocuklarını toprağa gömerek

katletme adetini haram kılmış ve bu fiili şiddetle kınamıştır.6

İslâm, kadına hayat hakkı vermekle yetinmemiş, erkek için tanıdığı bütün hukukî

ehliyetleri kadın için de geçerli kılmış ve böylece onun için daha önce mahrum bulunduğu

miras hakkını, evlenme ve eş seçme hürriyetini, çocukları veya başkaları üzerine vesâyet

ehliyetini, şahsî mallarını idare etme ve bunları arttırmak hakkını -üzerinde başka bir akraba,

erkek veya eşinin, bu mevzularda hakimiyeti olmamak üzere-kabul etmiştir.

İslâm hukukçuları, Kur’an ve Sünnet’te belirtilen hükümlere ek olarak çeşitli hukukî

düzenlemeler yapmışlar, evlenme ve boşanmayı, aile fertlerinin karşılıklı hak ve görevlerini

ve hukuk düzenini ilgilendiren yönlerini en ince ayrıntısına kadar belirlemeye çalışan bir

hukuk doktrini geliştirmişlerdir. Onların bu düzenlemeleri yaparken yaşadıkları toplumun örf,

âdet ve telakkilerini de dikkate aldıkları kuşkusuzdur.

.Genel çerçevede araştırma konumuzun İslam hukuk ilmi alanına ilişkin olduğunu

ifade edebiliriz. Ancak İslam hukuk ilminin altında bulunan temel meselelerden ve

konulardan biri olan Aile hukuku çerçevesinde bu çalışmanın alanını belirleyecek olursak,

İbni Rüşd gibi bir filozofun, bir hukuk alimi’nin hukuk üzerine kafa yorup, doğrudan hukuk

düşüncesini ortaya koymuş olduğu ve temel çalışması olan “Bidâyetü’l-Müctehid ve

Nihâyetü’l-Muktesid” adlı eserinde Aile hukukuyla ilgili değerlendirmelerini konu edinen bir

çalışma olacaktır.

II. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ

İbni Rüşd, mezhepler arası Mukayeseli İslam Hukuku alanındaki eserlerin en

meşhurlarından biri olan Bidâyetü’l-Müctehid adlı eserinde ihtilaflı konuları objektif bakış

açısıyla ele almış, İslam Aile Hukuku meseleleri hakkında farklı ictihadlar, farklı görüşler

ortaya koymuştur. İslam Aile Hukukuna İbni Rüşd gibi bir filozofun, bir hukuk âliminin

5 Ahmet Yaman, İslam Aile Hukuku, MÜİFY. no.220, İstanbul 2008, s.14. 6 el-En'âm: 6/140; el-İsrâ: 17/31; et-Tekvîr: 81/8-9

VIII

yaptığı katkının ne olduğunu tespit etmek yönünden bu araştırma önemlidir. Ayrıca onun

İslam Aile Hukuku’na getirmiş olduğu farklı içtihatları ele alması bu araştırmanın ehemmiyeti

daha da artmaktadır.

III. ARAŞTIRMANIN AMACI Tezde ortaya konulan amaçları şöyle sıralayabiliriz: İlk olarak, İbni Rüşd’ün temel

çalışması olan “Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid” adlı eserinde aile hukukuyla

ilgili değerlendirmelerini ortaya koymak; ikinci olarak İbni Rüş’dün bu konuda hukuk

düşüncesinin ayırıcı nitelikleri ve hukuk düşüncesini karakterize eden temel ilkeler tespit

ederek Bidâyetü’l-müctehid’de, aile hukukuyla ilgili kendi görüşlerine ne sıklıkta yer

verdiğini ortaya koymaktır.

İslam dünyasında çesitli alanlarda verdigi eserlerle adından sıkça sözettiren, fakih ve

filozofluğuyla ön planda olan İbn Rüşd’ün bu konulardaki yaklaşımını tespit edebilmek için

bu konuyu incelemeyi uygun bulduk. Ayrıca tesbit ettiğimiz bazı nakil hatalarına da de yer

verdik. İbni Rüşd’ün değerlendirmelerinden, tercih ettiği görüş ve yaptığı içtihatlardan

hareket ederek vardığımız kanaatlerle, onun hukuk düşüncesinde izlediği yöntemleri tespit

edip yer vermeye çalışacağız.

IV. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ İbn Rüşd’ün değerlendirmelerine dayalı olan bu çalışmamızda, asıl kaynak, İbn

Rüşd’ün hukuk düşüncesini ortaya koymuş olduğu Bidâyetü’l- Müctehid ve Nihâyetü’l-

Muktesid adlı eseridir. Biz bu eseri temel kaynak olarak kullandık. İbn Rüşd’ün görüşlerini

fişledik. Diğrer fakihlerin görüşleriyle mukayese ettik. Diğer fakihlerin görüşlerini tesbitte,

ana kaynaklara başvurduk. Görüşlerini delilleriyle birlikte değerlendirmeye tabi tuttuk.

Ayrıca elimizde bulunan ez-Zarûrî fî usûli'l-fıkh (Muhtasarü'l-Müstasfa), adlı eserinden de

yararlandık. Çünkü bu eser fıkıh usulü alanında İbn Rüşd’ün hukuk düşüncesine ulaşabilme

açısından önemli bir eserdir. Tezin tamamı göz önünde bulundurulduğunda genellikle

örnekleme yönteminin kullanıldığı görülecektir. Bunun nedeni ise örnekler verilmek suretiyle

konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır.

IX

Çalısmamız bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır.

Çalışmamızın giriş kısmında, İslam Aile Hukuku hakkında genel bir bilgi, çalışmanın

konusu, önemi, amacı ve yöntemi yer alacaktır.

Birinci bölümde İbni Rüşd’ün hayatı, yaşadığı ilmî ve siyasî çevre, ilmî şahsiyeti

hakkında bilgi verilmiştir. İbni Rüşd’ün hayatına dair bilgi, İbn Ebî Usaybia’nın ‘Uyûnü’l-

enbâ, İbn Ferhun’un Dibâcü’l-müzheb, İbnü’l- Ebbâr’ın et-Tekmile adlı eserlerden

yararlanılarak verilmiştir.

İkinci bölümde asıl konumuz olan İbn Rüşd’ün “Bidâyetü’l Müctehid ve Nihâyetü’l

Muktesid” adlı eserin de Aile Hukukuyla ilgili değerlendirmelerine geçilecektir. Bu bölümde,

İbni Rüşd’ün nikâh akdi, velayet, mehir, evlenme engelleri, Nikâh’ın bozulmasını caiz kılan

sebebler ve yasak olan evlenmeler ile ilgili değerlendirmeleri yer alacaktır.

Üçüncü bölümde ise İbni Rüşd’ün Boşama, Boşamanın çeşitleri, Boşama ehlliyeti ile

ilgili değerlendirmeleri yer alacaktır. Çalışmamız genel bir değerlendirmenin yer alacağı

sonuç bölümü ile bitirelecektir.

1

I. BÖLÜM

1. İBN RÜŞD’ÜN HAYATI VE ESERLERİ

1.1.İBN RÜŞD’ÜN HAYATI İbni Rüşd’ün tam adı, Ebu'l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b.

Rüşd el-Hafîd el-Kurtubî'dir.7 Batı dünyasında Averroes olarak tanınmaktadır.8 Seçkin bir

ailenin çocuğu olarak dedesi ünlü bir mâlikî hukukçu olan İbn Rüşd el-Cedd’in vefatından bir

ay önce9 veya birkaç ay evvel 10 520 (1126) yılında Endülüs'ün ünlü kenti Kurtuba'da

(cordoba) hakimler ve hukukçular yetiştiren bir aile içinde doğdu. 11 Kendisi gibi babası ve

Not: İbn Rüşd'ün hayatının bir bölümü ve eserleri konusundaki bilgiler, Emin A.Aziz Ebu Bekr, er-Rağruği,

İttifakat İbni Rüşd el-Hafid min Hilali Kitabihi Bidâyetü'l-Müctehid, I-III, Sabha yy, bsk.I, Libya, 2001, s.

15-29- Abbas Mahmud el-Akkad, İbni Rüşd, Dar’ul Maarif yy, bsk.I-VI, Kahire, 1982. s. 5-58, Ebul Fayd

el-Ğumari el-Hasan, el-Hidaya fi Tahric Ehadisil Bidaya, thk, Yusuf A.Rahman Maraşlı ve diğerleri, Alem

el-Kutub yy, Beyrut, 1987, s, 21-46- Hamadi el-Ubeydi İbni Rüşd, Hayatühü ilmuhu fıkhuhu, Daru'l

Arabiyya yy, Tunus,1984, s. 13-1001. Atıf el-İraki , İbni Rüşd Filozof Arabi, Meclis el-Ala Lis-sekafe yy,

Kahire, 2002, s. 11-23, Muhammed b. Hasan b. Cem’an el-Ğamidi., Eser et-Taarud ve Def’ihi beynel edilleti

fi Fıkh en-Nikah ve Tavabiihi Min hilal Kitab bidayetül Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, ( yayınlanmış

doktora tezi), Ummul Kura Üniversitesi,Yüksek Öğretim Fakultesi, Mekke,1419, s, 26-30-Muhammed

Buluz’un, el-Bidaye li-İbni rüşd ve devruhu fi Terbiyeti Meleket’il İctihad, ( yayınlanmış doktora tezi)

Muhammed b. Abdillah Üniversitesi, Fas, İslami İlimler Fakultesi, 2006 - Zayid el-Habiyy Zeyd el-Âzimi,

Esbabu İhtilaf el-Fukaha İnde İbni Rüşd el-Hafid Ve Eseruha el-Fikhi, ( yayınlanmış doktora tezi) Ürdün

Universitesi, Yüksek Öğretim Fakultesi, 2006-. eş-Şimrâni Salih b.Ali b. Ahmed, el-Akvâl eş-Şazze Fi

Bidayetil Müctehid, Darul Minhac yy, Riyad, 1428, bsk, I, s, 21, 39 ( yayınlanmış doktora tezi), Ummul

Kura Üniversitesi Suudi Arabistan Abdullah el-Abbadi, Şerh es-Sebilul Mürşid, ila Bidâyetü’l-Müctehid ve

Nihâyetü’l-Muktesid, s. 3-9 adlı kitabların giriş kısımlarından alınmıştır.

7Ebu’l-Abbas Muvaffakuddin Ahmed b. El-Kasım b. Ebi Usaybia, Uyunu’l Enba fi Tabakat-il Etibba,

Mektebetu’l Hayat yy, Beyrut, s, 530; Abbas Mahmud el-Akkad, İbni Rüşd, Darul Maârif yy, 1119 Kahire,

s,18 8George Hourani, Averroes on the Harmony of Religion and Philosophy, Londra, s. 14

9 Burhanneddin İbrahim b. Ali b. Ferhun, ed- Dibacu’l Muhezzeb fi Ma’rifeti Ayâni Ulemâil Mezheb, ( thk.

Muhammed el-Ahmedi Ebun-Nur), K ahire, tsz, c,II, s, 259.; el-Akkad, Abbas Mahmud, İbni Rüşd,

(Nevâbiğu’l-fikri’l-arabî), Dar’ul Maarif yy, bsk.I-VI, Kahire, 1982. s,18, 10 Muhammed b. Abdullah b.Ebbar, et-Tekmile li Kitâbi’s-Sıla, I-III, Madrid, 1886, c,I, s, 270. 11 el-Akkad, İbni Rüşd, s.5

2

dedesi Kurtuba’da kadılık yapmışlardı.12

Dedesiyle isim benzerliği yüzünden, eserleri de karıştırılmaktadır. İkisini ayırdetmek

üzere, dede için İbn Rüşd el-Cedd, torun için İbn Rüşd el-Hafîd veya el-İbn denilmesi âdet

olmuştur.13 Ayrıca Aristo’nun eserlerini şerh etmesinden dolayı "Şârih" ünvanıyla

ünlenmiştir. 14 Torun İbn Rüşd, Kurtuba’da kadılık yapmadan önce İşbîliye'de (Sevilla) bir

süre kadılık görevinde de bulunmuştu. 15

Makkari, İbni Rüşd’ün Kurtuba ve İşbiliyye hakkında ki görüşlerini şöyle

aktarmaktadır; İbni Rüşd, Muvahhidler dönemi halifesi Emir Mansur b. Abdul -Mumin

Yakub’un yanında iken, filozof meslektaşı Ebu Bekir B. Zühr ile bir münazarasında ona;

İşbiliyye de bir alim öldüğü vakit kitabları satılmak üzere Kurtubaya götürülür, Kurtuba’da

bir sanatçı öldüğü vakit enstrümanı satılmak üzere İşbiliyye’ye götürülürdü. Kurtuba en fazla

kitabın bulunduğu merkezdir.16

İbn Rüşd, dönemin bir ilim ve kültür merkezi olan Kurtaba’da eğitimini almıştır.

Böylesi bir ilim merkezinde doğması ve büyümesi, onun hayatını şekillendirici unsurlardan

birisi olmakla birlikte, belki de temel tercihlerini belirleyici ana unsur, mensup olduğu ailesi

oluşturmaktadır. Bu seçkin aile İbn Rüşd öncesi en az üç kuşak boyunca sürdürülen bir ilmi

geleneğe sahiptir. 17 Özellikle dedesi onun hukuk düşüncesine kaynaklık eden isimlerden

birisi olmuştur. Keskin bir zekâya sahip olan dede İbn Rüşd, Kurtuba Ulu camii’nin imamı

idi. Meşhur eserleri arasında, yirmi ciltten oluşan el-Beyân ve't-Tahsîl de vardır.18 Dedesi,

Endülüs ve Mağrib bölgelerinde ona muasır bulunan fıkıhçıların öncüsü ve reisi durumunda

idi. Fıkhî inceliklere, güzel ifade ve isabetli görüşe sahipti.19

Muvahhidler dönemi halifesi Emir Yakub yusuf b. Abdul-Mumin 578/1182

Aristo’nun eserlerini anlamada zorluk çekmesi sebebiyle İbn Tufeyl’den bu eserlere şerhler

12 Apaydın Yunus, “İbn Rüşd” DİA, XX, s.257 13 el-Akkad, İbni Rüşd, s.6 14 Bekir Karlığa, İslam Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, İst, 2004, s.371. 15 MuharremKılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, Tarihi Siyasal, Hukuksal ve Felsefi Bağlamda Bir Analiz,

Ensar yy, İstanbul 2005, s. 55 16 Ahmed et-Tilimsâni el-Makkâri, Nefh et-Tıb fi Gusni’l Endelüs er-Ratib, thk. İhsan Abbas, Beyrut,1968. c, I

s.155; bk.z. el-Akkad, İbni Rüşd, s. 6 17 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s. 55 18 Ali Bardakoğlu, “İbni Rüşd” DİA, c, XX, s, 255. İbrahim Kafi Dönmez, "el-Beyan ve’t-Tahsil" DİA, c,VI, s,

29. 19 İbni Ferhun, ed- Dibac, c,II, s.248

3

yapmasını istemesi, İbni Rüşd’ün emirle tanışmasına vesile olmuştur. 20Bu görüşme üzerine

İşbiliyye kadılılığına tayin edilen İbni Rüşd, Aristonun eserlerini şerh etmeye başlamış 21böylece Endülüs halifesi Mansur ile oğlu Nâsır'ın takdir ve hürmetlerini kazanmıştır..22

İbn Rüşd, bu itibarını, Endülüs ve özellikle Kurtuba halkının çıkarlarına kullanmış23

daha sonra Kurtuba kadılığına yükselmiştir. İbni Tufeyl’in vefatından sonra emirin talebi

üzerine onun özel doktoru olup Merakeş’e gitmiş24 ancak, bazı nedenlerden dolayı25 bir grup

alimle beraber Elisane’de ikamete mecbur edilmiştir.26 Bir süre sonra bazı İşbîliyye ileri

gelenlerinin aracılığıyla mecburi ikamet kararı kaldırılmıştır. İbni Rüşd’e eski itibarını iade

eden halife Ebu Yusuf el-Mansur onu Merakeş’e davet etmiştir. Filizof bu daveti kabul ederek

Merakeş’e gitmiş27 ancak burada bir yıl yaşadıktan sonra vefat etmiştir.28 9 safer 595’te (11

Aralık 1198 ) Vefat edince, önce Merâkeş'e defnedilmiş, üç ay sonra selefinin Kurtuba'daki

İbni Abbas aile mezarlığına nakledilmiştir. 29

1.1.1 EĞİTİMİ VE İLMİ BİRİKİMİ İbn Rüşd, küçük yaşlardan itibaren eğitim ve öğretim etkinliği içinde bulunmuş, aklî

ve naklî ilimlerde kendisini yetiştirmiştir. Hatta İbnül Ebbar ve İbni Ferhun onun bu

çalışmalarını ömrü boyunca sürdürdüğünü, yalnızca evlendiği gece ve babasının öldüğü gün

bu çalışmalarını bıraktığını naklederler.30 Biz İbni Rüşd’ün asıl konumuz olan fıkıh ve fıkıh

usulü alanındaki eğitimi ve ilmi birikimine değineceğiz.

İbn Rüşd, küçüklükten itibaren fıkıh öğrenmiştir. Kurtubalı seçkin bir ailenin üyesi

olarak yetişmesi, doğal olarak onun her şeyden evvel iyi bir hukuk eğitimi almış olmasına

imkan tanımıştır. Fıkıh tahsiline devam ederek bu alanda parlamıştır. İbn Rüşd’ün 20 el-Akkad, İbni Rüşd, s. 8 21 el-Akkad, İbni Rüşd, s. 8 22 İbn Ebî Usaybia, Uyunu’l Enba, s. 532. 23 İbn Ferhûn, ed- Dibac, s. 284-285. el-Akkad, İbni Rüşd, s. 19 24 Bekir Karlığa, “İbni Rüşd” mad, DİA, c, XX, s. 258 25 Bu sürgünün gerekçeleri konusunda tarihi kaynaklarda farklı rivayetler vardır. B.k.z. Abdulvahid, el-

Merrâkuşi, el- Mucib fi Telhisi Ahbâri’l –Mağrib, thk, Muhammed Said Uryan, Kahire, 1963, s. 305: İbn Ebî

Usaybia, Uyunu’l Enba, s. 531. 26 Atilla Arkan, İslam Felsefesi Tarihi, İlitam yy, Ankara, 2006. s. 2 27 İbn Ebî Usaybia, Uyunu’l Enba, s.532. Nübâhî, Târihu Kudâti'l-Endülüs , s. 111. 28 M.H. Mahlûf, Şeccratu'n-Nûri'z-Zekiyye fı Tabakâtil-Mâlikiyye, Beyrut, tsz, s.146-147. 29 İbni Ferhun, ed- Dibac, c,II, s. 259. İbn Ebî Usaybia, Uyunu’l Enba, s. 535. 30 B.k.z. İbnu’l Ebbar, et-Tekmile, c,I, s, 269; İbni Ferhun, ed- Dibac, c, II, s.258; el-Akkad, İbni Rüşd, s.19

4

kendilerinden Fıkıh eğitimi aldığı hocaların başında babası Ebu'l Kasım gelmektedir.31 Bunun

yanı sıra o, Ebu'l Kasım b. Beşkuvâl’dan hadis ve usulu fıkh okumuş, Ebû Mervan b.

Abdilmelik b. Meserre el Yahsubi, Ebû Bekir b. Semhûn, Ebû Ca'fer b. Abdilazîz el-Lahmi,

Ebû Abdillah el-Mâzerî ve Ebû Muhammed b. Rızk'tan fıkıh ilmi tahsil etmiştir.32 El- Lahmi

ve el-Mâzeri ona icazet vermişlerdir.33 O, İmam Malik'in Muvatta'ını babasına arz etmiştir.34

İbn Rüşd, birçok öğrenci yetiştirmiştir. Öncelikle iki oğlundan Ebu Muhammed

Abdullah tıp eğitimini almış, diğer oğlu Ebu’l Kasım Ahmed ise kadılık görevi yapan bir

hukukçu olarak yetişmiştir.35 İbn Rüşd'ün öğrencileri arasında Ebû Muhammed b. Havtillah,

Ebû Bekir b. Cehver, Ebu'l-Hasen Sehl b. Mâlik, Ebu'r-Rabi' b. Salim el-Kilâî ve Ebu'l-

Kasım b. et-Taylesân bulunmaktadır 36

İbn Rüşd, fıkıh ve fıkıh usulü gibi klasik dini ilimler alanında yetkin sayılabilecek bir

ilmi birikime sahip olmuştur. İbni Ferhun, bu alanda İbn Rüşd’ün Endülüs’te ilmi ve ahlaki

kişilik olarak benzerinin olmadığını ifade etmektedir.37

İbn Rüşd için biyografi yazarlarının kullandığı sıfatlardan biri, "Endülüsün fakihi ve

filozofu" dur 38 Nitekim o, bu alandaki ilmi birikimini öğreterek ortaya koymuştur.

1.2.İBN RÜŞD’ÜN ESERLERİ

1.2.1.FIKIH VE FIKIH USULU İLE İLGİLİ ESERLERİ Fıkıh ve fıkıh usulü alanında İbni Rüşd’e nisbet edilen birçok eser adı kaynaklarda

zikredilmekle birlikte, yalnızca bunlardan iki tanesi elimize ulaşmış bulunmaktadır. Bunlar

“Bidâyet'ül-Müctehid ve Nihâyet'ül-Muktesid“ ile “ez-Zaruri fi usuli’l-fıkh” ( Muhtasaru'l-

Müstesfâ fî İlmi'l-Usûl) adlı kitaptır.

Kaynaklarda İbni Rüşd’e nisbet edilen eserlerin listesini ve bu eserlerden ilk üç eser

31 es-Safedî, Ebu’s- Safa Selahaddin Halil, Kitab’ül Vâfi bi'l-Vefeyât, c, II, s. 114 32 es-Safedî, Kitab’ül Vâfi, c, 2, s.115 Ebu Muhammed Zekiyyyuddin el-Münzirî, et-Tekmile li Vefayeti’n-

Nekale, I –IV, thk, Beşşar Avvad, Beyrut, 1981 c,1, s. 322; İbn Ferhun, ed- Dibac, s. 284; İbn Ebî Usaybia,

Uyunu’l Enba, s. 530; 33.İbnu’l Ebbar, et-Tekmile, c,I, s, 269. 34 Safedî, Kitab’ül Vâfi, c, II, s. 114 35 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s. 63 36 İbnu’l Ebbar, et-Tekmile, c,I, s, 270; İbn Ferhûn, ed- Dibac, s. 285; el-Munzirî, Vefayeti’n-Nekale,

1/322;.Mahlûf, Şeccratu'n-Nûri'z-Zekiyye, s. 146-147 37 İbni Ferhun, ed- Dibac,. c, II, s.257 38 İbn Saîd, el-Mugrib, c, I, s.104.

5

hakkında kısa bilgi vererek yetineceğiz.39

1) Bidâyet'ül-Müctehid ve Nihâyet'ül-Muktesid; Bidâyetü'l-Müctehid, İbni Rüşd'ünMaliki

fıkhına dair günümüze ulaşan tek eseri olup mukayeseli bir hukuk kitabıdır. Bu eser İbni

Rüşd'ün fikir alanındaki kabiliyet ve başarısını açıkça ortaya koymaktadır. Bu eserde

müctehidler arasında bazı meselelerde görülen ihtilâf sebeplerini anlatıp, halkın faydasına

sunmuştur.

2) ez-Zaruri fi usuli’l-fıkh ( Muhtasaru'l- Müstesfâ fî İlmi'1-Usûl)

İbni Rüşd, fıkıh usûlü alanında da eser vermiştir. Gazzali’nin fıkıh usulü eseri olan el-

Mustasfa üzerine muhtasar bir çalışma olup, onun gençlik döneminin ürünüdür. Bu eseri

Cemaleddin el- Âlevi yayımlamıştır.40

3) el-Beyân ve't-Tahsîl fi İhtilâfı Ehli'1-îlm 41 Mezheplerarası mukayeseli hukuk (hilâf)

alanında yazdığı bir başka kitabının adıdır. Bu kitapta, ilim ehlinin sahabe, tabiîn ve tebe-i

tabiînle ihtilâflarını derlemiş, bu üç neslin görüşlerini desteklemiş ve ihtilâfın doğuş sebebi

olabilecek ihtimalleri açıklamıştır42

4) Kitab fi Usûli'l-Fıkh43

5) ed-Deâvi;44

6) Risale fi’d- Dahâyâ45

7) Kitâbü’d-dersi’l-Kâmil fi’l Fıkh46

8) Kitâbü’l-Harac47

9) Mekâsibü’l- Muluk ve’r-Rüasâi’l-Muharrime48

10) et-Tenbih ilâ Ağlati’l- Mutûn49

11) Şerhu'l- Hamdâniyye

12) Minhâcü'l-Edille fi Îlmi'1-Usûl 50 Bu dördüncü sıradaki kitabın aynısı olabilir.

39 İbni Rüşd’ün eserleri konusunda ayrıntılı bilgi için b.k.z. Safedî, Kitab’ül Vâfi, c, II, s.114; Mahlûf,

Şeccratu'n-Nûri'z-Zekiyye, s. 146-147. 40 Bardakoğlu, İbni Rüşd, c, XX, s, 274; el-Makkarî, Nefh et-Tıb, c, 3, s. 181: İbn Ferhûn, ed- Dibac, s. 284. 41İbn Ebî Usaybia, Uyunu’l Enba,. s. 530 42 Nübâhî, Târihu Kudâti'l-Endclüs, Beyrut, 1983. s, 111. 43 Apaydın ,“İbn Rüşd” mad, DİA, XX, s.288 44 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s.154 45 Hammâdi Ubeydi, İbn Rüşd veUlumu’ş- Şer’iyyeti’l İslâmiyye, s,32. 46 Ubeydi, İbn Rüşd veUlumu’ş- Şer’iyyeti’l İslâmiyye, s,32 47 Ubeydi, İbn Rüşd veUlumu’ş- Şer’iyyeti’l İslâmiyye, s,32 48 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s.154 49 Ubeydi, İbn Rüşd veUlumu’ş- Şer’iyyeti’l İslâmiyye, s,32

6

13) Şerhu Kitâbi'l-Mukaddimât fi'l-Fıkh 51 Dedesi İbn Rüşd'ün Mukaddimât'ı üzerine şerhtir.

50 İbn Ebî Usaybia, Uyunu’l Enba, s. 532-533; es-Safedî, Kitab’ül Vâfi, c, 2, s. 114. 51 İbn Ebî Usaybia, Uyunu’l Enba, s, 532-533.

7

II. BÖLÜM

İBN-İ RÜŞD’ÜN NİKAH AKDİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ

2.1. NİKÂH AKDİNİN TARİFİ

Nikah, evlenmelerinde mani bulunmayan bir erkek ile kadını birbirine helal kılan

karşılıklı hak ve yükümlülükler doğuran bir akittir.52

2.1.1.NİKAHIN HÜKMÜ

Cumhura göre evlenmek sünnettir. Zahiriler de vacibtir. Mâliki mezhebinin sonraki

müctehidleri evlenmenin hükmü hakkında kişiye göre değişeceğini söylemektedirler. “Zinaya

düşme korkusuna göre kimine vâcip, kimine göre mendup, kimine göre ise mübahtır

demişlerdir.53

İbn Rüşd, bu ihtilâfın sebebi "Hoşunuza giden kadınlardan istediğinizle evlenin" 54

âyet-i kerimesi ile “Evleniniz. Zira çokluğunuzla diğer ümmetlere karşı iftihar duyarım.”55

gibi hadislerde geçen emrin vücub, mendubluk ve ibâhe (izin)den hangisi için olduğunda

ihtilâf etmelerinden kaynaklandığını ifade eder.

İbni Rüşd’ün zikrettiği ihtilaf emrin delaleti yönünden değildir. Zira cumhura göre

emir, prensib olarak vucuba delalet eder. İhtilafın sebebi, emir ile birlikte karinelerin mevcut

olup olmadığının kabulü ve bu karinelerin yorumlanmasından kaynaklanmaktadır. Zahiriler

âyette geçen emri, karinelerden mücerret saymış ve bu emrin vucuba delalet ettiğini kabul

ettiklerinden aynı sonuca ulaşmışlardır. Cumhur ise karinenin bulunduğunu kabul etmiş ve bu

karine emrin “mendup”luk ifade ettiğini söylemişlerdir. 56

İbni Rüşd, ez-Zaruri adlı kitabında emrin delaleti hakkında şu bilgileri aktarır:

Bilginlerin çoğuna göre emir, karinelerden arınmış olarak bulunduğunda, me’murun bihin

vucubuna delalet eder. Şayet bir delil varsa mendubluğa hamledilir. Kimi alimler, emrin

52 Yaman, İslam Aile Hukuku,s.29 Abdurrahman Haçkalı, Muhtasar İslam İlmihali, Başak yy, Bişkek, 2008, s.

198 53 İbni rüşd’ün dedesi de evlenmenin kimine göre vâcip, kimine göre mendub ve kimine göre ise mübah

olduğunu söyleyenlerdendir. B.k.z. Ebu'l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Rüşd el-

cedd, el-Kurtubî, el-Mukaddimat el-Mumehhidat, (I-III), thk, Muhammed el-Hucci, Darul Garb İslam yy,

bsk, I, Beyrut, 1988, c, I, s, 454 54 Nisa, 4/3. 55 Abdürrezzak, 6/173, no: 10391-.İbni Mâce no; 1863, -Sahih’ul el-Câmi, el-Bâni, no 1514 56 el-Âzimi, Esbabu İhtilaf , s, 220, (b.k.z. Şaban Zekiyuddin, Usulul fıkh el-İslami, Nafi yy, Kahire, tsz, s, 258

8

hangisi için olduğuna karar verememişlerdir. Bu kararsızlar emir'in, mücmel olduğunu

söylemişlerdir.57

İbni Rüşd şöyle demektedir: Aslında emrin manasını tesbit etmek için şeriatta

araştırma yapılması gerekir. Sahabeler emri, karinelerden arınmış olarak nasıl kabul

ettiklerine bakmamız gerekir. İbni Rüşde öyle geliyor ki ihtiyatlı olan emri icab üzerine

hamletmektir. Zira şeriatta yer alan emirlerin ahvâline bakıldığı zaman kesinlik bildirdikleri

anlaşılacaktır. 58

Aslında cumhura göre evlenmenin sünnet olması mutlak değildir. Mali kudretin

yerinde olduğu, şehvetin de zinaya sürüklemediği durumlarda evlenmek sünnet-i müekkede

olur. Cinsel ilişkiye aşırı ihtiyaç olduğu durumlarda vacibtir. Eşine zülüm etmekten korkan

kimsenin evlenmesi ise mekruh olur. 59

İbn Rüşd, Malikilerin görüşünü eleştirerek şöyle bir değerlendirmede bulunur:

Evlenmenin kimine göre vâcip, kimine göre mendub ve kimine göre ise mübah olduğunu

söyleyenler maslahata bakmışlardır. Bu türden olan bir kıyas, mürsel olarak isimlendirilir.

Mürsel kıyas ise belli bir temele istinat etmeyen kıyastır. Âlimlerin çoğuna göre

reddedilmiştir.60 Mâliki mezhebinin zahirinden ise mürsel kıyasın delil olarak kabul edildiği

anlaşılmaktadır.61

Her ne kadar İbn Rüşd, mesâlih-i mürselenin sadece Mâlike mezhebine göre hüccet

olduğunu, diğer alimler’in bunu hüccet olarak kabul etmediklerini söylese bile, muhtelif fıkıh

kitaplarını araştıran bir kişi, özellikle dört fıkıh mezheb imamlarının da mesâlih-i mürsele

57 İbn Rüşd, ez-Zarûri fi Usuli-l fıkh (Muhtasarul Mustasfa) thk, Cemaluddin el-Alavi, Beyrut 1994, s.122,

mad, 201. 58 İbn Rüşd, ez-Zarûri, s.122, mad, 201.- Emir konusunda geniş bilgi için b.k.z. Pala, Ali İhsan, İslam Hukuk

Metodolijisinde Emir Ve Yasakların Yorumu, Fecr yy, Ankara,2009. s,135

59 b.k.z. Kemaluddin Muhammed b.A.Vahid İbnül-Hümâm, Şerh Fethul Kâdir, Darul-ihya et-Turasül Arabi yy,

Beyrut, c, III, s. 99; A.Rahman b. Muhammed b.Süleyman, Şeyhi Zade, Mecmeul-Enhur Şerh Multekal

Ebhur, Darul-ihya et-Turasül Arabi yy, c, I, s.383; Ebu Zekeriyya, Yahya b. Şeref, b.Müri, en-Nevevi, el-

Mecmu Şerhul Muhezzeb, Darul Fikr yy. c, XVI, s.131-132. Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd el- Mevsılî, el-

İhtiyar Li-Ta'lîlî'l-Muhtar, Darul-İlmiyye yy: c,2 s.82.

60 el-İsfahâni Mahmud b. A.Rahman, Beyan el-Muhtasar,( İbni Hacibin Muhtasarı üzerine yazılmış şerhtir), thk,

Dr. Ali Cuma, Darus-Selam yy, Mısır, 2004- c, II,s, 803 61 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c.II, s. 3-4.

9

karşısındaki tutumlarının İbn Rüşd’ün iddia ettiği doğrultuda olmadığını görecektir.62

Aslında İbn Rüşd’ün reddettiği maslahat, içtihâda ehil olmayan kişilerin, maslahatı bir

vasıta olarak kullanıp kendi arzularına, menfaatlerine uygun düşecek bir hüküm vermek için

kullanacakları maslahattır. İbn Rüşd’ün Bidâye’deki ifadeleri de bunu göstermektedir:

“Hakkında şer'î bir hüküm bulunmayan herhangi bir mes'elede maslahatlara itibar etmekten

sakınmak da zulüm ve haksızlıklara yol açar. Bunun için bu gibi maslahatları, şer’iat

ahkâmının hikmetlerini kavrayan ve hükümlerinde kendilerinden şüphe edilmeyen dirâyetli

âlimlere bırakalım. Özellikle devrin insanlarından, haksızlık yapmak için şer’iat ahkâmının

zahiri ile uğraştıkları görülürse, böyle bir devirde kaza yetkisine sahip olan alime, durumu

araştırıp incelemesi düşmektedir. Örneğin, “Hasta olan bir adamın iyi niyetle evlendiğini

gördüğü zaman ona dokunmamak, varislere zarar vermek için evlendiğini anladığı zaman ise,

onu menetmek düşer.”63

İbn Rüşd, ez-Zarûri adlı eserinin kıyas bölümünde maslahatla ilgili şunları

söylemektedir. “Ortak bir maslahattan dolayı, meskutu anh’ın mantuku bihi’ye katılmasına

şer’iat, maslahat olarak itibar etmiş ve bu maslahat, kıyası muhil ve münasib olarak

adlandırılmıştır.

O, bu cinsten olan maslahatın, yakın ve uzak mertebelerinin var olduğunu belirtir.

Şayet maslahat çok yakın ise, istilahta ona ‘münasibi mulaim’ ismini verir. Kıyası

savunanların çoğu bu kısımda durduğunu belirtir. Şayet maslahat yakınlık ve uzaklık arasında

bulunuyorsa, mülaim ismini vermeyip, münasib ve muhil ismini verir. Şayet maslahat çok

uzak ve maslaha deyişimiz gibi genel ise, kıyası savunanların çoğu bu çeşit maslahatı kabul

etmediklerini ifade eder. Bu son kısma uygun olan da reddedilmesi ve şer’i bir delil olarak

kabul edilmemesine dikkat çeker. Ona göre mesalihler, durumdan duruma, zamandan zamana

değişiklik gösterdiklerinden dolayı, bu tür maslahatı savunanlar, gerçekte dinden hüküm

çıkarmayıp, bilakis bizzat kendileri hüküm koyduklarını ifade ederek eleştirir. Ona göre,

İmam-ı Malik bu cinsten olan maslahatlara çok defa itibar ettiğinden dolayı eleştirilmiştir.64

62 b.k.z .Şaban, Usulul fıkh, s.134; Zeydan, el-Veciz, s.177. 63 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c.II, s.54. 64 İbn Rüşd, ez-Zarûri s.127-128, mad, 217.

10

İbn Rüşde göre “Şeriat, maslahatlara itibar etmeyi belli bir dereceye, belli bir ölçüye

kadar benimsemiştir”. Kendisi bu ölçüyü şöyle açıklamaktadır; “Şeriat maslahatın bizzat

kendisine veya cinsine itibar edip onaylamasıdır.” 65

Sonuç olarak İbn Rüşd, Mâliki mezhebine mensup olmakla birlikte, kendi mezhebine

maslahat konusunda muhalefet etmiş, maslahat temelinde akıl yürütmeyi eleştirmiştir. İbn

Rüşd, yakın maslahatları kabul etmiş, ortada olan maslahat hakkında görüş belirtmemiş, uzak

maslahatları ise reddetmiştir.

2.1.2. NİKAH AKDİNDE MUHAYYERLİK Nikahta muhayyerlik şudur:

Sözlükte "bir işi yapıp yapmamakta serbestlik" anlamına gelen muhayyerlik, bir fıkıh

terimi olarak, tarafların kendi anlaşmaları üzerine biri veya her ikisi için seçim hakkının

(Muhayyerlik) verilmesini ifade etmektedir.

Mezheplerin muhayyerlikle ilgili görüşleri şunlardır:

Cumhur bunun Caiz olmadığını,66 Ebû Sevr ise Caiz olduğunu söylemiştir.67

Aslında Hanefilere göre nikah geçerli, muhayyerlik geçersizdir. Şafiilerde ise nikah

da geçersizdir.68

İbn Rüşde göre bu ihtilâfın sebebi, evlenme akdinin, muhayyerlik üzerine kurulabilen

ve kurulamayan satış akidlerinden hangisine benzediği hususundaki tereddütten

kaynaklanmıştır.

İbn Rüşd, cumhur lehine bir kâide ve asla dayanarak şöyle denilebileceğini

söylemektedir. “Akidlerde asıl olan, muhayyerliğin olmamasıdır. Yani akdin kesin olmasıdır.

65 İbn Rüşd, ez-Zarûri, s.98, mad, 146. maslahat hakkında ayrıntılı bilgi için bkz, Abdurrahman Haçkalı, İslam

Hukuk Metodololijisinde Maslahat Tanımları ve Bunların Analizi, İslami Araştırmalar Dergisi, c, XIII, sy:1,

2000- Şaban, Usulul fıkh, s, 134-141. 66 Muhammed b. İdris, eş-Şafiî, el-Umm, Daru Kuteybe yy, Dimeşk ve Beyrut, 2003/1424, c, X, s. 275,

mad,16383

67 İbni Kudame ve İmamı Şafii; Nikahta ne meclis muhayyerliği ne de şart muhayyerliği sabittir. Muhayyerliğin

caiz olmadığı hususunda kimsenin muhalefet ettiğini bilmiyoruz. b.k.z. İbn Kudame, Abdullah b. Ahmed b.

Mahmud, el-Mugni, Darul kitabil Arabi yy, Beyrut, tsz, c,VII, S.433- Şafiî, el-Umm, c, X, s. 276, mad,16387

68 Şemsuddin Serahsi, el-Mebsut. el-Kutub’ul ilmiye yy, Beyrut.1993, c.V, s. 94

11

Muhayyerlik ancak hakkında nass69 bulunan akidlerde caizdir. Nikah akdinde muhayyerliğin

var olduğunu söyleyenlerin delil getirmeleri gerekir”.70

İbn Rüşd, Ebu Sevr’in kendi görüşünü temellendirmek için şu şekilde delil

getirebileceğini ifade eder; “Satışlarda muhayyerliğin caiz olmayışının aslı, birinin diğerini

aldatma” düşüncesine dayanır. Evlenmelerde ise, aldatma bahis konusu değildir. Çünkü

evlenmelerden maksat, uyanıklıkta yarışarak daha fazla menfaat elde etmek değil, bilakis

birbirlerine ikram etmektir. Ayrıca nikahta görme ve muhayyerliğe satışlardan daha fazla

ihtiyaç vardır.

İbn Rüşd, birbirine zıt olan iki ayrı görüş için kendisi kâidelere dayanarak delîl

getirmiş ve delillerin kuvvetlik veya zayıflık dereceleri aynı olacak ki, bir tercih yapmamıştır.

İbn Rüşd, birinci kısımda İstishâb delilini esas almıştır. Yani nikah akdinde muhayyerlik

hakkından söz edilebilmesi için delil ispatı gerekir. Çünkü muhayyerlik hakkı, kesin olan

evlilik bağını ortadan kaldırabilecek bir haktır. Bu hakka dair bir delil bulunmadıkça evliliğin

devam ettiği kabul edilir.

İbn Rüşd, ikinci kısımda “istihsan” delilini esas almıştır. Çünkü genel kurala göre

“sözleşmede asıl olan, meydana geldiği andan itibaren sözleşmenin lüzum, yani bağlayıcılık

ifade etmesi gerekir. Muhayyerlik ise bu bağlayıcılığı ihlal etmektedir.

İbn Rüşd, nikahta muhayyerliği caiz kılan sebepler hususunda da değerlendirmelerde

bulunmuştur.

1)Karı île Kocadan Birinin Ayıplı Bulunması:

İmam Mâlik, İmam Şafii, "Koca ile karıdan birinin ayıplı bulunması halinde, diğeri

nikâhı bozmak veya kabul etmekte muhayyerdir," demişlerdir.71 Zahirîler ise, "Ayıp, nikâhın

reddi için sebeb olamaz," demişlerdir ki,72 Ömer b. Abdülaziz de bu görüştedir.

İbni Rüşde göre, bu ihtilâfın iki sebebi vardır: 1-Sahabinin sözü hüccet midir, değil

midir? 2- Nikâh da satış gibi midir, değil midir? Sahabinin sözü; Hz. Ömer (r.a.)'dan rivayet

olunan , "Herhangi bir kimse bir kadınla evlendiği zaman, eğer kadında, delilik, cüzzam ya da

70 Muhammed Buluz, el-Bidaye li-İbni rüşd ve devruhu fi Terbiyeti Meleket’il İctihad, doktora tezinde İbni

Rüşd’ün Bidaye kitabında geçen asıl ve kâideleri bir araya toplamıştır.b.k.z. s. 9002-910 71 en-Nevevi, el-Mecmu c, XVI, s.265 72 Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said b. Hazm, el-Muhalla, thk, Munir ed-Dimeşki, el- Muniriyye yy, Ezher

Mısır, c,X, s,110 mes,1935

12

alaca hastalığı bulursa" bir rivayete göre: "veyahut ferci cinsi münasebete imkân vermeyecek

kadar kapalı ise, kocası ona, biçtiği mehrin tamamını verdikten sonra velisine rücu eder,"

sözüdür. Nikâhın da satış gibi olup olmadığına gelince: "Karı ile kocadan birinin ayıplı

bulunması halinde diğeri nikâhı bozup bozmamakta muhayyerdir" diyenler, "Nikâh da satış

gibidir," demişlerdir. Diğerleri ise, "satış gibi değildir. Zira eğer satış gibi olsaydı, satın alınan

malın satıcıya geri verilmesini caiz kılan her ayıb ile nikâh da bozulabilecekti. Halbuki satın

alınan malın geri verilmesini caiz kılan her ayıb ile nikâhın bozulamayacağında ittifak vardır,"

demişlerdir.73

İbni Rüşde göre, asıllar dört olup, bunlar sırasıyla kitap, sünnet, icma ve istishab

delilidir. O, bunların dışında başka asli delilerin de bulunduğunun bazı fıkh bilginlerince

zannedildiğini belirtir. Bunlardan biri de sahabe sözü olduğunu, ancak sahabe sözü hüccet

zannedildiği halde, hüccet olmadığını öne sürer. Zira ona göre, ismeti sabit olmayan kişilerin

taklit edilmesi caiz değildir. Ona göre ismette, ancak mucize veyahut mucize sahibinin onun

masum olduğunu bildirmesiyle olur. O, sahabinin masumluğuna dair delil bulunmayışı,

sahabi sözünün hüccet olmadığının delili olarak kabul eder. İbn Rüşd, kimi alimler bütün

sahabilerin, kimileri de bazı sahabelerin sözünün hüccet olduğunu ileri sürdüklerini ifade

ederek konuyu şöyle sonlandırır: Özetle sahabide müctehitlerden bir müctehittir. Ancak ben,

sahabi sözüne bazı karinelerin eklenmesi durumunda sahabi sözünü tercih ederim. Sahabe

sözü yanında, bazı karinelerin bulunması, bazılarını, sahabi sözünün hüccet olduğu görüşüne

sevketmiştir.74

İmam Ebû Hânife, Kadının nikâhı, fercinin et veya kemik ile kapalı olması gibi ancak

73 Ayrıca satışta mülkün nakli vardır. Nikahta ise mülk denilen bir şey yoktur. Nikah akdinde mehir

zikredilmezse nikah sahihtir. Satışta ise semen zikredilmezse satış sahih değildir.Satışta mal görülmeden

veyahut vasıflanmadan satış sahih değildir. Nikahta ise nikahlanan kadın görülmeden veyahut vasıflanmadan

nikahlamak caizdir. Bu zikrettiğimiz sebeblerden dolayı nikahın satışa kıyas edilmesi bütünü ile batıldır. İbn

Hazm, el-Muhalla, c, X, s, 115

74 İbn Rüşd. ez-Zarûri, s. 97, mad, 142. Bu konuyla ilgili olarak İmam-ı Şafiî, eski (kadîm) görüşünde, 'sahabi bir

söz söylemiş ve bu söz muhalefet görmeden yaygınlık kazanmışsa sahabinin taklid edilmesi caizdir' demiş,

başka bir yerde de, 'yaygınlık kazanmamış olsa bile sahabinin sözü taklid edilir' demiştir. Yeni (cedîd)

görüşünde ise İmam-ı Şafiî, alim kişi, başka bir alimi taklid edemeyeceği gibi sahabiyi de taklid edemez'

demiştir. Müzenî, Şafiî'den bu görüşü ve 'sahabe hangi delillere dayanarak fetva veriyorsa, -sahabenin sözüne

göre değil- o delillere göre amel edilir' şeklindeki görüşü nakletmiştir. Ebu Hamid Muhammed el-Gazali, el-

Mustasfa min İlmi’l-Usul, .Darul erkam yy, Beyrut, tsz, c, I, s, 621

13

iki ayıb sebebi ile bozulabilir, demiştir. 75

İmam Mâlik'in tabileri ise, delilik, cüzzam, alaca hastalığı, kadında cinsi münasebeti

engelleyen fercinin et veya kemik ile kapalı oluşu, erkekte de erkeklik kuvvetinin yokluğu

veyahut hadımlık olmak üzere dört çeşit ayıpla nikâhın bozulabileceğini söylemişlerdirdir.76

Malikilerin bazısı, "Bu, bir taabbüddür, sebebi aranmaz", bazısı da "Çünkü bu dört ayıp

çoğunlukla gizli kalır. Diğer ayıplar ise pek gizli kalmaz", kimiside "Çünkü bu dört ayıbın

çocuklara geçmesinden korkulur," demiştir.

İbni Rüşde göre Malikilerin ileri sürdükleri bu sebeblendirmeler zandan öteye

gidemez. Zira en son sebeplendirmeye bakılırsa, "Siyahlık ve kellik de" birinci

sebeplendirmeye bakılırsa "Karı ile kocaya gizli kaldığı zannolunan her ayıp ile nikâh

bozulabilir" demek lâzım gelir.

2. Kocanın Karıya Mehir veya Nafakasını Vermeye Gücünün Yetmemesi:

İmam Şafi-i ve İmam Mâlik, kocanın karıya mehrini vermeye gücü yetmemesi halinde 75İbn Rüşd’ün Hanefilere atfettiği görüş hatalıdır. Zira Hanefilerde erkeğin boşama hakkını kullanabileceğini

gerekçe göstererek ona ayrıca ayıp muhayyerliği hakkı tanımazlar. Buna karşılık kadın, kocasının cinsel

ilişkide başarısız olduğunu ileri sürerek evliliğin sona erdirilmesini talep edebilir. Kocanın cinsî organının

kesik olması, hadım edilmesi, cinsî organında fizikî bir kusur olmamasına rağmen karısı ile cinsel ilişki

kuramaınası ve çift cinsiyetli olması halleri sayılır ki Arapça fıkıh kitapları birinci durumdaki koca için

'mecbûb' veya 'mecbûbu'z-zeker', ikinci durumdaki için 'hasiyy', üçüncü durumdaki için 'ınnîn' veya

'müehhaz' (bağlanmış yani psikolojik vb. etkiler sonucu karısı ile ilişki kuramayan kişi) ve dördüncü

durumdaki kişi için de 'hünsâ' kelimelerini kullanır. Kocasının bu halini bilmeden evlenme akdi yapan kadın

bu durumda muhayyerlik hakkını kullanarak evliliğin sona erdirilmesi (tefrik) talebinde bulunabilir.

Hanefîler'den İmam Muhammed'e göre kadın, kocasının akıl hastası, cüzzamlı veya alaca (baras) hastalığına

müptelâ olması gibi evlilik hayatının devamı halinde zararla karşı karşıya kalacağı hallerde de mahkemeye

başvurarak ayrılık talebinde bulunabilir. Fakat Ebû Hanîfe ve Ebû Yûsuf'a göre bunlar, kadına ayrılık isteme

hakkı sağlayan ayıplar (kusurlar) değildir. Bu konuda İmam Muhammed diğer mezheplerle aynı görüştedir.

el- Mevsılî, el-İhtiyar, c,2 s.115.- Şeyhi Zade, Mecmeul-Enhur, c,II, s.91- Abdullah el-Abbadi, Şerh es-

Sebilul Mürşid, ila Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, Darus-selam yy, (I-IV ), Ezher, bsk,I, 1995,

c,III, s, 1262 76Yalnız bu kusurlar sebebiyle, muhayyerlik hakkı olması için bunların akit anında mevcut olmaları gerekir.

Evlilik içinde sonradan meydana gelen ve cinsel ilişki açısından problem doğuran kusurlar taraflara

muhayyerlik hakkı vermez. b.k.z.Ebu Abdullah Muhammed b. Kasım el-Ğaze, el-Kavlul Muhtar Fi Şerh-i

Ğayet’il İhtisar, İslâmi Kitablar Naşiri yy, Midyat, c II, s,115-116. – Ebul Bereket Ahmed b. Muhammed b.

Ahmed ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir ala Akrab’il Mesâlik, (I-IV ), thk, Mustafa Kemal Vasfi, Darul Maarif

yy, Kahire, tsz, c,II s, 468-472 Şafii mezhebinde ise nikah akdinden sonra bu ayıplar meydana gelse yine de

muhayyerlik hakkı vardır. b.k.z. Şafiî, el-Umm, c, X, s. 288, mad,16460

14

"Eğer gerdeğe girmemişse, kadın nikâhını bozup bozmamakta muhayyer kılınır"

demişlerdir.77

İbni Rüşd, nikâhı bu hususta satışa kıyas yaparak şöyle temellendirir: Bedeli

ödenmemesi durumunda satıcının, satış akdini bozup bozmamakta muhayyer olabildiği gibi,

kadında mehrini alamadığı durumda nikâhını bozup bozmamakta muhayyerdir.

İmam Mâlik’in tabileri ise “bekletilir” demişlerdir. Ancak kimisi “bir yıl bekletilir”

kimisi de “İki yıl” demiştir. İmam Ebû Hanife de “Bu koca, borçlulardan bir borçludur. Bunun

için hakim onları ayıramaz. Fakat kadının mehrini vermedikçe kadın kendini ona teslim etme-

yebilir.” demiştir.78

İbni Rüşd, nikâhı bu hususta, cima edilmediği için zarar gören kadına kıyas yaparak

şöyle der: Kocası erkeklik kuvvetine sahip olmayan ya da "Karımla cinsi münasebette

bulunmayacağım" diye yemin eden kocasına, belli bir süre için mehil verilmeden ve o süre

bitmeden kadın nikâhını feshettiremediği gibi, mehrini alamadığı için de nikâhını

feshettiremez.

İbni Rüşde göre, bu iki kıyastan hangisinin daha kuvvetli olduğu belli olamadığından

tercih imkanı söz konusu değildir. Bu yüzden her iki görüşünde yanlış olmadığını öne

sürmüştür.79 Burada, illetler tam tespit edilemediği için İbn Rüşd’ün kıyas yapmayı uygun

görmediği söylenebilir.

İmam Mâlik, İmam Şafii ve İmam Ahmed, kocanın karısına nafaka ve giyeceğini

verememesi durumunda “hakim onları ayırır”80 İmam Ebû Hanife, Süfyan Sevrî ve Zahirîler

ise “ayıramaz” demişlerdir. 81

İbni Rüşde göre bu ihtilâfın sebebi, İstishab’ul Hal (mevcut olan bağın devam etmesi)

ile kıyasın birbirleriyle çelişmesidir. Nafakayı alamamaktan doğan zararı, kocanın erkeklik

kuvvetine sahip olmamasından doğan zarara kıyas edenler (cumhur ), erkeklik kuvvetine

sahip olmayan kişi gibi, karısını boşamak zorundadır, demişlerdir. Hatta İbnü'l-Münzir

"Bunda icma' vardır" demiştir. Cumhur, bazen de nafaka, cinsi arzuyu tatmin etmenin

karşılığıdır. Nitekim kocasına itaatsizlik eden kadına -cumhura göre- nafaka düşmez. O halde

77 Şafiî, el-Umm, c, X, s. 312, mad,16578- 78 Serahsi, el-mebsut, c.V, s.182 79 bkz. Apaydın, İbn Rüşd, DİA, c, XX, s, 291. 80 Şafiî, el-Umm, c, X, s. 312, mad,16571- ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s,745 81 Serahsi, el-mebsut, c.V, s.190- İbn Hazm, el-Muhalla, c, X, s, 92 mes, 1930

15

karısının nafakasını veremeyen kimse, ondan cinsi istekte bulunamaz ve dolayısıyla nikâhını

feshedip etmemekte muhayyer olur, demiştir.

İbni Rüşd'ün benimsemiş olduğu delillerden hareket etmekle diyebiliriz ki: O, açıkça

belirtmediği halde, bu konuda ki tercihi cumhurdan yanadır. Zira Hanefiler bu konuda kıyas

yapmayıp İcmâ istishabı ile yetinmişlerdir. Onlara göre “İcma ile sabittir ki, nikâh akdiyle

koca ile karı arasında bir bağ kurulmuş olur. Bu bağ, yine icma veyahut kitap veya sünnetten

bir delil ile ancak çözülebilir,” demişlerdir. 82 İbni Rüşd, icmâ' istishab'ının delil olmadığı

konusunda kendi düşüncesini ortaya koyarak şöyle der: İcmâ' istishabı sahih değildir. Bu

istishabta hiç bir hüccet yoktur 83

3.Kocanın Kaybolması, Ölmüş veya Sağ Olduğunun Bilinmemesi:

İmam Mâlik, İslâm toprağında kaybolan ve sağ olup olmadığı bilinmeyen kimsenin

hükmü hakkında, bu adamın karısı, hakime başvurduğu tarihten itibaren dört sene müddetle

bekler. Eğer bu süre içinde yapılan araştırmalar bir sonuç vermez ve kocasının sağ olup

olmadığı öğrenilmezse, hakim ona bir süre daha verir. Bu süre bittikten sonra ölüm iddeti

82 Hanefilerin bu konudaki delillerinden biri de şu ayeti kerimedir. “Eğer (borçlu) darlık içindeyse eli

genişleyinceye kadar ona mühlet vermek gerekir” Bu âyet yoksula süre tanınmasının gerekliliğini açıkça

anlatmaktadır. Kadın kocasına süre tanımış olsa idi hakimden ayrılma talebinde bulunamazdı. Ancak kocanın

âyet ile kazandığı hak, borcu ortadan kaldırmak için değil, belki ertelemek içindir. bk.z. Serahsi, el-mebsut,

c.V, s.191-Hatta İbni hazm, Kocanın karısına nafaka, giyecek ve mehri, zulmen dâhi vermez ise, veya

verememesi durumunda, bırakın kadının ayrılmayı istemesi kocasına dahi nuşuz edemez. Zira kocanın

zülmetmesi, karısınında ona karşı zülmetmesini gerektirmez, demiştir. bkz. İbn Hazm, el-Muhalla, c, X, s, 92

mes, 1929

83 İbni Rüşde göre, beraat-i zimme istishab’ındaki akıl delili, zimmetin vâcibâtlardan beri olması, davranışlarda

her hangi bir zorlama ve kısıtlamanın bulunmadığına delalet eder. Mesala, altıncı namazın olmaması, şevval

ayında oruç tutulmaması, beraat-i zimme istishab’ındaki akıl delilinden bilinmektedir.

İbni Rüşde göre, Fıkıh usulünde istishab beş kısma ayrılmaktadır.

1) Berâet-i asliye istishabı

2) Tahsis varid oluncaya kadar 'umum ıstishabı

3) Nesh varid oluncaya kadar nass istishabı

4) Şer'in, sübut ve tekrarına delalet ettiği bir hükmün ıstıshabı

5) İcmâ istishabı, İbni Rüşde göre, icmâ' istıshabı sahih değildir. Bu ıstıshabta hiç bir hüccet yoktur .

İbn Rüşd. ez-Zarûri, s. 96, mad, 141-142

16

olarak dört ay on gün bekler ve bu süre bittikten sonra evlenebilir,84demiştir.

İbni Rüşd, İmam Mâlik'in görüşünü kıyasa dayandırarak şöyle der: Kocasının

kaybolması yüzünden kadının uğradığı mağduriyeti, kocası erkeklik kuvvetine sahip olmayan

veyahut karımla cinsi münasebette bulunmayacağım diye yemin edilen kadının mağduriyetine

kıyas etmek, kadının nikâhını feshettirebileceğini gerektirir.

İmam Şâfii, İmam Ebû Hanife ve Süfyan Sevrî ise, "Kaybolan kimsenin ölümü sabit

olmadıkça karısı evlenemez," demişlerdir.85

İbni Rüşde göre bunlar, İstishâb-ı Hal "şer’in bir emrin devamına delalet ettği bir

hükmün istishabı " denilen kaideye göre hüküm vermişlerdir. Zira İstishâb-ı Hal kaidesi,

mevcud olan evlilik bağının ölüm veyahut boşanmadan başka bir şeyle çözülmemesini

gerektirmektedir.

Düşmanla yapılan savaşlarda kaybolanlar hakkında İmam Mâlik'in mezhebinde dört

görüş vardır: Kimisi "esir hükmüne tabidir", kimisi "bir yıl bekletildikten sonra, öldürülen

kimsenin hükmüne tabi olur. Ancak eğer kayıp olduğu yer biliniyorsa, müslümanların

savaşında kaybolanların hükmüne tabi olur", kimisi "islâm toprağındaki kayıp hükmüne

tabidir," kimisi de "karısı hakkında öldürülen kimsenin hükmüne, terekesi hakkında da İslâm

toprağında kaybolanın hükmüne tabidir. Yani yaşıtlarının çoğunlukla yaşayabildikleri müddet

kadar bekledikten sonra terekesi taksim edilir," demiştir.

İbni Rüşde göre, bu görüşlerin hepsi, şeriatte maslahata göre hüküm vermenin caiz

olduğu görüşüne dayanmaktadır ki, buna Mürsel Kıyas denilir. Kıyasın cevazını benimsemiş

olanlar, ona göre mürsel kıyasın cevazında ihtilâf etmişlerdir. Ona göre burada ki maslahat,

kişilerin durumu incelendikten sonra ona göre hüküm vermektir.86

4. Evli Cariyenin Hürriyetine Kavuşturulması

“Köle ile evli/nikahlı iken hürriyetine kavuşan câriyenin nikahı bozabileceği

hususunda alimlerin görüş birliği vardır.”.87

84 ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c,II s, 694 85 İmamı Şafii’nin bir görüşü de imam-ı Maliki ile aynıdır. Şafii, el-Umm, c, XI, s. 330-331, mad,19641-Şeyhi

Zade, Mecmeul-Enhur, c, II, s.356 86 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c.II, s.54 87 ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c,II s,484

17

İmam-ı Mâlik, İmam-ı Şafii ve İmam Ahmed göre, Hür'ün nikâhı altında bulunurken

hürriyetine kavuşan cariye nikâhını bozamaz. 88İmam Ebû Hanife ile Süfyan Sevrî ise "kocası

hür olsun, köle olsun hürriyetine kavuşan cariye nikâhını bozabilir," demişlerdir.

İbni Rüşde göre bu ihtilâfın sebebi, Berîre'ye ilişkin olan nakiller arasındaki çelişkidir.

Zira İbn Abbas'tan "Berîre'nin kocası siyah bir köle idi." 89 Hz. Âişe'den de "Berîre'nin kocası

hür'dü "90 diye naklolunmuştur. İbni Rüşde göre bu her iki nakil de muhaddislerce sabittir.

İbn Rüşd’ün hadisin sabitliğinden neyi murâd ettigini de belirtmek gerekir. Ona göre bir

hadis sabittir diyebilmek için o hadisin ya Buhâri’de, ya Müslim’de ya da her ikisinde de

geçmesi gerekir.91

Deliller arasında vaki olan teâruzu ortadan kaldırmak için alimler cem, nesh ve tercih

yollarını belirlemişlerdir.92

İbn Rüşd, hadisler arası bir çatışma " teâruz" söz konusu olduğunda hadislerin hepsi

sıhhatli ise uzlaştırma " cem" etme taraftarıdır. O, bunları cem etme imkanı olduğu zaman

başka yöntemlere başvurmamakta ve böylece hadislerin hepsinin kullanılmasına imkan

tanımaktadır.93

İbni Rüşde göre hürriyetine kavuşan câriyenin muhayyerliğini gerektirecek illet tam

olarak bilinmemektedir. Zira azadlanan cariye evlendirilirken kendisinden mutlak

evlendirmek için mi, yoksa köle ile evlendirmek için mi izin alınmamıştır. Her iki illette

muhtemeldir.«Mutlak evlendirmek için kendisinden izin alınmayışıdır» diyenler, «Cariye ister

hür, ister köle ile evli olsun, azadlanınca nikâhını bozabilir,» demişlerdir. «Köle ile

evlendirmek için kendisinden izin alınmayışıdır,» diyenler ise, «Ancak köle ile evli iken

azadlanınca nikâhını bozabilir,» demişlerdir.

2.1.3. EVLENME AKDİNDE ŞAHİTLİK Evlenme akdinin iki şahid huzurunda yapılmasını şart koşan Îmam Ebû Hanîfe, Îmam

Mâlik ve Îmam Şâfii, “Şahidler akdin tamamlanması için mi, yoksa sıhhati için mi şarttır?”

88 Şafii, el-Umm, c, X, s. 419 mad, 17198 89 Buhari 5270, Ebu Davut 2231, Tirmizi 1156 90 Müslim 1504, Ebu Davut 2233, İbn Mace 2074 91 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s.193 92 Muhammed b. Hasan b. Cem’an el-Ğamidi., Eser et-Taarud ve Def’ihi beynel edilleti fi Fıkh en-Nikah ve

Tavabiihi Min hilal Kitab bidayetül Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, ( yayınlanmış doktora tezi), Ummul

Kura Üniversitesi,Yüksek Öğretim Fakultesi, Mekke,1419. s. 81 93 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s.216, Karaca Ayşe, İbni Rüşdün bidayetül Müctehid adlı eserindeki

tercihleri ve farklı görüşleri, , ( Yüksek Lisans Tezi), Marmara İlahiyat İst, 2008, s.79.

18

diye ihtilâf etmişlerdir.94 Evlenme akdinin gizlilik içinde yapılmasını caiz görmeyen bunlar,95

eğer şahidlere 'gizli tutun' diye tavsiye edilse, bu akid gizlilik içinde mi olmuş, yoksa iki şa-

hidin huzurunda yapıldığı için gizli değil midir? diye ihtilâf etmişlerdir, Îmam Mâlik bu akid

gizlidir, bunun için fesholunur-, der.

Îmam Ebû Hanîfe ile Îmam Şâfii ise, 'gizli değildir' demişlerdir. İki şahidin şart

olmasının aslı, İbn Abbas'tan rivâyet olunan,"hiçbir evlenme, adaletli iki şahid ile reşid veliyi

bulundurmaksızın olamaz," 96 hadisidir.

İbn Rüşd, bu hususta İbn Abbas'a hiçbir sahâbînin muhalefet etmediğini söylemek ve

çoğu âlimlerin bunun “İcmâ” kısmına girdiğini iddia etmeleri, zayıf bir görüş olarak görür.

Çünkü ona göre Dârekutnî, bu hadisin merfu olarak rivâyet edildiğini zikretmiş ve senedinde

de birçok tanınmayan raviler vardır, demiştir.

İbn Rüşd’ün, burada hadisin sahihliğini sorguladığı görülmektedir. Metin içerisinde

başvuruda bulunduğu hadislerin sahihliğini analiz ederken İbn Rüşd’ün ana kriteri, temel

büyük hadis kitablarında bu hadislerin yer almış olmasıdır. Nitekim İbni Rüşd, meşhur hadis

kitablarında nakledilmeyen hadislere fıkıh bilginlerinin nasıl itibar ettiklerini sorgulamaktadır. 97

2.1.4 NİKAHTA VELÂYET Aile hukukunda velayet, eksik ehliyetli ve ehliyetsizlerin bir yakını tarafından rızaları

alınarak veya alınmaksızın evlendirilme yetkisidir.98

İmam Şâfii “Baba, bâliğ ve bakire olan kızını, kendisine danışmadan evlendirebilir,

fakat bâliğ ve dul olan kızını kendisine danışmadan evlendiremez” demiş ve ‘kızın bekâretini’

sebep olarak kabul etmiştir.99 “Baba, küçük ve dul olan kızını, ona danışmadan evlendirebilir,

94 Mâlikîler şahitlerin mutlaka nikâh anında hazır olmasını gerekli görmezler; nikâh akdinden sonrada şahitlik

olur. b.k.z. ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 336- Serahsi, el-Mebsut., c.V, s, 30 95. Bu şart sadece Mâlikîler tarafından ileri sürülmüştür. Onlara göre şahitlerle anlaşarak yapılan evlenmenin

gizlenmesi ve etrafa duyurulmaması sıhhat şartlarına aykırıdır; dolayısıyla böyle olan nikâhlar geçersizdir.

Ne var ki diğer üç mezhep bunu bir sıhhat şartı olarak kabul etmez, şahitlerin duyduğu nikâh artık gizlilik

sınırını aşmıştır derler. Serahsi el-Mebsut, c.5,s.,30; 96 Dârakutnî, 3/221, no: 11 97 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s. 216 98 Aydın, İslam ve Toplum, c, II, s. 211 99 Şafii, el-Umm, c, X, s. 41,mad, 15335- Şafii, el-Umm, c, XI, s. 70,mad, 18242- en-Nevevi, el-Mecmu, c, XVI,

s.170 – ed-Demiri, Necmul-Vehhac, c,VII, s,70 -

19

fakat büyük ve bakire olan kızını ona danışmadan evlendiremez” diyen İmamı Azam Ebu

Hanîfe ‘kızın küçüklüğünü’ sebep olarak kabul etmiştir. 100

İmam-ı Malik, “Kız ister küçük ve dul olsun, ister bâliğ ve kız olsun, babası ondan

muvafakat almadan onu evlendirebilir” demiş ve ‘bekâret ve küçük olmayı’ sebep olarak

kabul etmiştir. 101

İbni Rüşd, Ebu Hanîfe’nin gerekçesini destekleyerek şöyle bir değerlendirmede

bulunur. Usul, İmam Ebu Hanîfe’nin tâ’liline daha fazla şahitlik etmektedir. Yani İmam Ebû

Hanîfe'nin illeti usûle daha uygundur. Zira şâri, küçüklük vasfını başka bir olayda dikkate

aldığı ve ona hüküm bağladığı görülmektedir

Nitekim Kur’an-ı Kerim’de Nisa süresinin 6. âyetinde küçüğün malları konusunda

velâyet hükmü kabul edilmiştir. Bu, şâri’in küçüklük vasfını dikkate alıp bunu hükme

bağladığı görülmektedir. Ayrıca küçük üzerinde mal velâyetinin sabit olmasının illeti

küçüklük vasfı olduğu icmâ ile sabittir.102

Bâliğ dul olan kadınların evlenmelerinde rızalarının gerekli olduğu hususunda

alimlerin görüş birliği vardır. Çünkü Peygamber(s.a.s) efendimiz, “Dul, evlenmede rızasını

açıkça ortaya koyar” buyurmuştur. Fakat bâliğ olan kız ile bâliğ olmayan dul da ihtilâf vardır,

İmam Mâlik ve İmam Şâfii,103 bâliğ olan kızın babası, ondan izin almadan onu evlendirebilir»

demişlerdir. İmam Ebû Hanîfe ise, «bâliğ olanın izni şarttır» demiştir. Îmam Mâlik,

kendisinden gelen iki rivâyetten birine göre; Babası evinde fazla kalmış olan kızın izni şarttır

diyerek, İmam Ebu Hanîfe’nin görüşüne muvafakat etmiştir.

İbn Rüşd, bu ihtilafın nedenini delilu’l-hitab’ın umûm ile çelişmesi olarak

görmektedir. Zira efendimiz'in,"yetim kız, izni olmadan evlendirilemez" 104 hadisi ile Ebû

Davud'un rivâyeti olan, “yetim olan kıza, evlendirilirken danışılır”105 hadisi'nin hitab

delilinden, babalı olan kıza danışmanın şart olmadığı anlaşılır. İbni Abbas'tan rivâyet olunan,

100 Serahsi, el-Mebsut, c.IV, s.213 101 . ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c,II s, 353-354 102 Abdulvehhab Hallaf, İlm Usulul Fıkh, Darul Hadis yy, Kahire 20004, s.79

103 Şafiî Mezhebine göre bakire kızı evlendirme hakkı babaya aittir. Onlarla konuşup görüş ve onaylarını almak

mustehab, ama şart değildir. Ayrıca kızın annesinin iznini almak da iyidir. en-Nevevi, el-Mecmu, c, XVI,

s.165

104 Dârakutnî, 3/299, no: 35, 36,37,40; Hâkim, 2/167 105 Ebû Dâvûd, Nikâh, 6/24, no: 2094

20

“Kıza danışılır” meşhur hadisindeki umûm ise her kıza danışmanın şart olduğunu

göstermektedir. Umûm ise, delîlü'l-hitap'tan daha kuvvetlidir.

İbn Rüşd, Bidâye’nin giriş kısmında Umûm’un Delil’ül-Hitap’tan daha kuvvetli

olmasını şöyle ifade etmektedir. ‘Sem yoluyla kendisinden hüküm istinbat edilen ve icmânın

temelini oluşturan lafızların çeşitleri dörttür. Bunların ilk üçünde ittifak, dördüncüsün de ise

ihtilaf vardır.

Kendilerinde ittifak bulunan üç lafız şunlardır:

1) Umumuna hamledilen umum manalı (genel manâlı) lafız.

2) Hususa hamledilen hâs (özel manâlı) lafız

3) Kendisiyle husus kasatedilem âm lafız ve kendisinden umum kastedilen has lafız.

4) Delilü’l-Hitab; “Bir hükmün herhangi bir şeye verilmesinden, o hükmün başka şeylere

verilmediğini ve bir hükmün herhangi bir şeye verilmemesinden de o hükmün başka şeylere

verildiğini anlamak demektir” Buna (zıt kavram) denilmektedir ki bu ihtilaflı bir konudur’.106

Kendisinde ittifak bulunan Umûm’un, ihtilaflı olan Delil’ul-Hitab’tan daha kuvvetli

olması kabul edilen bir şeydir.

İbn Rüşd bu konuda Îmam Ebu Hanîfe’nin görüşünü yerinde bulmuş ve iki sebepten

dolayı tercih etmiştir. Birincisi kızın iznini şart koşan hadis bu konuda “âmm” olduğu için,

ikincisi de Müslim'in İbn Abbas (r.a.)'tan getirdiği rivâyette "kızın babası, kızından izin

almak zorundadır," 107 eklemesi vardır. Bu ekleme ise ihtilâf edilen konuda nass’tır.

İmam Mâlik ile İmam Ebû Hanîfe, bâliğ olmayan dul kadın hakkında “Babası ondan

izin almadan onu evlendirebilir” demişlerse de,108 İmam Şâfii, “evlendiremez” demiştir.

İbn Rüşd, bu ihtilâfın sebebini de, aynen yukarıdaki gibi, Delîlül-Hitabın umûm ile

çelişmesi olarak görmektedir. Çünkü Peygamber (s.a.s) efendimizin ,«Yetim olan kadın,

evlendirilirken ona danışılır ve izni alınmadan evlendirilemez» hadisinden, babası hayatta

olan bekâr kız kendisine danışılmadan babası tarafından evlendirilebileceği anlaşılmaktadır.

Zira dul olan kadının izni şart olduğunda cumhur müttefiktir.

106 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c,I, s,11 107 Müslim, “Nikah”, 12/16, no: 68. 108 Serahsi, el-Mebsut, c.IV, s.218- ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c,II s,354

21

İbn Rüşd, "dul kadın, kendini evlendirmekte velisinden çok, kendisi yetkilidir"109

hadisteki umûmluğun, bâliğ olan ve olmayan dul kadını kapsadığını, ayrıca Peygamber (s.a.s)

efendimizin, "dul, kendisine danışılmadan ve izni alınmadan evlendirilemez" hadisi de âmm

olduğu için, Îmam Şâfii'nin görüşünü teyid ettiğini ifade ederek benimsemiştir.110

İbn Rüşd’ün, dört mezhep imamından görüşlerini en çok tercih ettiği kişilerden biri de

İmam-ı Şâfiî’dir. Bu da İbn Rüşd’ün mezhep fıkhı yapmadığının kanıtlarından birisidir.

İbn Rüşd, âlimlerin bu iki meselede ihtilâf etmelerinin bir başka nedeni daha olduğunu

belirterek şöyle der: Kıyas, üzerinde icmâ edilen iki meseleden istinbat 111 edildiğinden dolayı

ihtilaf meydana gelmiştir. Zira âlimler, babanın, bâliğ olmayan bakire kızını, kızın izni

olmaksızın evlendirebileceğine ve bâliğ olan dul kızını da, izni olmaksızın evlendiremeyeceği

konusun da şâzz olan iki görüş dışında112- müttefiktirler. Ancak bu icmânın illetinde ihtilâf

etmişlerdir. Bunu da evlendirme velâyetinin illeti konusunda açıkladık.

İbn Rüşd’ün son iki konuda ki değerlendirmelerinde dikkat edilmesi gereken

hususlardan biri de İbn Rüşd’ün herhangi bir mezhebin görüşünü tercih veya eleştirmesinden

ziyade, onun bir mezhebin benimsemiş olduğu delillerin mezhebin kendisinden daha önemli

olduğunu esas almış olmasıdır. Ona göre önemli olan isimler değil, isimlerin altında yatan

hukuk mantığıdır.

Alimler, babanın izinsiz olarak küçük olan oğlu ile küçük ve bakire olan kızını

evlendirebildiğinde İbn Şübrüme'den gelen bir rivayet dışında-müttefiktirler.113

İmam Şâfii “küçük kızı babası ile babasının babasından başka kimse evlendiremez” 114 İmam Mâlik “babasından başka, babasının -kocayı tayin etmek şartıyla- yetki verdiği

109 Müslim, Nikâh, 16/9, no: 1421 İbn Mâce, Nikâh, bab 11, hadis no 1872 110 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c,II, s,9 111 İbn Rüşd’e göre, “İstinbat” şer’i kıyasın aynısıdır.. Yani illetlerin lafızlardan çıkarılması demektir. b.k.z. İbn

Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c,II, s,156- İbn Rüşd,el-cedd, el-Mukaddimat c, I, s.28 112İbn Rüşd, şazz olan görüşlerin kime ait olduğunu söylememiştir. Şaz görüş Hasani Basri ve İbrahim en-

Nehâi’ye nisbet edilmektedir Onlara göre baba bâliğ olan dul kızını da, izni olmaksızın evlendirebilir. bk.z.

Ebu Bekir A.Rezzak es-San’âni, Musannef A.Rezzak,thk, Habib er-Rahman el-Âzami, Mektebetul İslâmiyye

yy, (XI ) Beyrut, h,14001, bsk, 2, c,VI, s, 144 113 İbn Şebreme ve Ebu Bekir el- Asamma göre, Baba küçük erkek ve küçük kızını baliğ olmadan evlendiremez.

b.k.z. Serahsi, el-Mebsut, c, IV, s, 212- İmam-ı Şafi-i; Kadim görüşünde, bekar kız buluğ çağına gelmeden

evlendirmek mustehab değildir. Mustehab olan buluğa erdikten sonra ondan izin alıp evlendirmektir.

ed-Demiri, Necmul-Vehhac, c,VII, s,70 - Kasım el-Ğaze el-Kavlul Muhtar, c,II, s,109 114 Şafiî, el-Umm, c, X, s. 68.

22

herhangi bir kimse de evlendirebilir, ancak kızın kayba uğramasından veyahut ahlaken

bozulmasından korkulursa babadan başka hiçbir kimse küçük kızı evlendiremez. Îmam Ebû

Hanîfe’de Kızın üzerinde velâyet hakkına sahip olan bütün veliler onu evlendirebilir. Ancak

şu var ki, kız bâliğ olunca muhayyerlik hakkına sahiptir.” 115 demişlerdir. 116

İbn Rüşde göre bu ihtilâfın sebebi, umûmun kıyas ile çelişmesinden kaynaklanmıştır.

Çünkü Peygamber (s.a.s) efendimizin "Bekâr kıza danışılır onun susması da izindir" hadisi,

âmm olup babasız olan bütün bekâr kızlara da şâmildir. Babadan başka diğer velilerin de,

velâyetleri altında bulunan kimseleri gözetme ve onların maslahatlarını düşünmeleri, onların

da babanın sahip olduğu bu yetkiye sahip olmalarını gerektirmektedir.

Bunun için İmam Ebu Hanîfe, babanın bu yetkisini diğer velilere de vermiştir. İmam

Şâfii'de yalnız babanın babasına vermiştir. Çünkü babanın babası da öz baba hükmündedir..

Bu yetkiyi öz babadan başka kimseye tanımayanlar ise, babada bulunan vasıf hiç kimsede

bulunmamaktadır, demişlerdir. Bu vasıf da ya şer’iat tarafından kendisine tahsis edilmiş ya da

babada bulunan şefkat ve merhamet diğer velilerde mevcut değildir. Bu da Îmam Mâlik'in

görüşüdür.

İbn Rüşd, İmam Ebu Hanîfe ve İmam-ı Şâfii’nin kıyasını–yani diğer velileri de

babaya kıyas- zayıf bulmakta ve onların görüşünü eleştirmektedir. Ona göre, hadisle

delillendirmek dururken kıyas yapılmaz. Hadisi umumu üzerine bırakmak daha uygundur

diyen İmam-ı Malik’in görüşünü eğer bir zaruret olmazsa Allah bilir en doğru görüştür,

ifadesiyle tercih etmiştir.

115 İbn Rüşd’ün Hanefilere atfettiği görüş hatalıdır. Zira Hanefilerde “Babası veyahut dedesi tarafından

evlendirilen çocuk için bâliğ olduktan sonra muhayyerlik yoktur. Başka velileri tarafından evlendirilen çocuk

için ise muhayyerlik vardır.” Şeyhi Zade, Mecmeul Enhur, c, I,s.402 – Usta, Havva, İbn Rüşd’ün Bidâyetül-

Müctehid adlı eserinde Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin tahkiki, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi,

sy.10, 2007, s.193-216 1161917 tarihli Osmanlı Hukuku Aile Kararnamesi evlenme ehliyeti için erkeklerin 18, kızların 17 yaşını bitirme

şartını getirmiştir. Kararname bu yaşa ulaşan erkeğin dilediği gibi evlenebileceğini hükme bağlarken, kızlar

için hâkimin durumu velisine bildirip bir itirazı olup olmadığını sorma şartını getirmiştir. Velilin itirazı

sadece denklik (kefâet) konusunda olabilir. Diğer yandan 18 yaşına girmemiş olan erkekler ve 17 yaşına

ulaşmamış kızlar hâkimin izin (kaza-i rüşd kararı) ile evlenebilecektir. Ancak kızlar için yine veli izni

öngörülmüştür. Diğer yandan adı geçen kararnâmede evlenmeye ait alt sınır 12 ve 9 yaşları ile

sınırlandırılmış ve bu yaşlardan küçüklerin velileri tarafından da evlendirilemeyeceklerini hükme bağlamıştır.

bkz. H. A.K, .Mad.4-8

23

İbn Rüşd, Mâlikî mezhebine müntesip olmakla birlikte yeri geldiğinde eleştirilerde

bulunmakta yeri geldiğinde ise kendi mezhebinin görüşlerini kuvvetli bularak tercih

etmektedir.

Küçük erkek çocuğun evlendirilmesi mes'elesinde, İmam Mâlik "vasisi onu

evlendirebilir", İmam Ebû Hanife "bütün velileri onu evlendirebilirler," demişlerdir. Ancak

İmam Ebû Hanife, "çocuk baliğ olduğu zaman nikâhını bozabilir," demiş, 117 İmam Mâlik

bunu dememiştir. İmam Şafii ise, "küçük erkek çocuğu babasından başka kimse

evlendiremez," demiştir. 118

Bu ihtilâfın sebebi, diğer velileri de babaya kıyas etmekten kaynaklanmaktadır. Küçük

çocuğun evlendirilmesini babaya caiz kılan, kendisinde mevcut olan ictihattır. Bu ictihad’ta

diğer velilerde yoktur" diyenler, bu yetkiyi babadan başka kimseye vermemişlerdir. Bu ictihat

diğer velilerde de bulunabilir" diyenler ise aynı yetkiyi diğerlerine de vermişlerdir.

İbn Rüşd, Umûmu kıyasa takdim edenlerin gerekçesini şu şekilde açıklar: Kıyas

fer'dir, umûm ise asıl'dır; nasıl olur da fer' asıla takdim edilir. Kıyas yoluyla ancak, doğrudan

lafızla ifade edilmeyen (mantuk olmayan) şeyin hükmü talep edilmektedir; doğrudan lafızla

ifade edilen şey, kıyas ile nasıl sabit olur.119

Hanefîler, küçük kızları babadan başka velilerin de evlendirebileceğine şu âyeti delil

getirmektedirler. "Eğer yetim kızlar hakkında adaleti yerine getiremeyeceğinizden

korkarsanız, sizin için helâl olan kadınlardan nikâhlayınız"120 Yetim de, henüz bâliğ olmayan

babasız çocuk demektir».

Karşı grupta yer alan âlimler ise, “Yetim ismi, bazen bâliğ olanlara da denir”. Nitekim

Peygamber (s.a.s) efendimizin,«Yetim kıza (evlendirildiği zaman) danışılır.» hadisinde geçen

yetim, babasız olan bâliğ kız demektir. Zira izin vermeye ehil olan bâliğ olan kızdır.

117 İbn Rüşd’ün Hanefilere atfettiği görüş hatalıdır. Hanefi’ler de“Bu mesele kaynaklarda bir önceki meseleye

benzer şekilde ele alınmakla birlikte, her iki mesele arasında hüküm açısından şöyle bir farklılık

bulunmaktadır: Gerek erkek gerekse kız çocuk olsun, baba ve dede dışındaki veliler nikah akdini yapmışsa

sadece bu durumda çocuklar buluğla birlikte muhayyer olurlar.” Şeyhi Zade, Mecmeul-Enhur,, c, I, s. 402-

Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin tahkiki, s. 193-216

118 İbn Rüşd’ün Şafiilere atfettiği görüşte hatalıdır. Zira Şafii’lerde «Küçük erkek çocuğu babasından başka

dedesi, Hâkim, ve Vasisi evlendirebilir. Şafiiler de baba ve dede’den başkaları, küçük erkek çocuğu birden

fazla kadınla evlendiremezler. en-Nevevi, el-Mecmu, c, XVI, s.196- ed-Demiri, Necmul-Vehhac, c,VII, s,134

119 el-Gazali, el-Mustasfa, .c, II s, 166 120 Nisa, 4/6

24

İbn Rüşd, karşı tarafta yer alan âlimlerin delillerine mukabil Hanefilerin de şöyle bir

cevap verme hakları olacağını belirterek şu şekilde kendi görüşlerini savunabileceklerini ifade

ederek şöyle der: Hanefiler, hadiste sadece bâliğ olan babasız kızların hükmü beyan edilmiş,

bâliğ olmayanların hükmü ise bahis edilmemiştir. Hadisten, bâliğ olmayan babasız kızların

evlendirilemeyecekleri anlaşılmaz, diyebilirler.

İbn Rüşd, âlimlerin ihtilaf etmelerinin sebebini, yetim kelimesinin henüz bâliğ

olmayan babasız kız ve babasız olan bâliğ kız anlamlarında müşterek olmasından

kaynaklandığını ifade ettikten sonra, müşterek lafızları mücmel kavramı altında zikretmiş ve

mücmelin asla bir hüküm gerektirmeyeceğini söylemiştir.121

İbn Rüşd, bu müşterekliğin bazen müfred kelimelerde bazen de mürekkep lafızlarda

olabileceğini, müfrede örnek olarak ta -kur- kelimesinin iki zıt manaya yani hem aybaşı hâli,

hem de temizlik hâli, mânâlarına geldiğini misal olarak zikretmiştir. Ayrıca emrin lafzı, bazen

vücuba, bazende mendubluğa, nehyin lafzı da bazen haramlığa, bazen de kerahete

kullanıldığını misal olarak vermiştir.122

Fukaha, nikah akdinin sıhhati için velinin bulunmasının şart olup olmadığı konusunda

birbirine muhalif görüşler belirtmiştir. İmam Mâlik, hiçbir evlenme akdi velisiz olamaz.

Velinin bulunması evlenme akdinin sıhhati için şarttır, demiştir.123 İmam Şâfii de aynı

görüştedir.124 İmam Ebû Hanîfe, İmam Züfer, Şa'bî ve Zührî de, "kadın velisine danışmadan

evlendiği zaman eğer evlendiği kimse denk ise caizdir," demişlerdir.125 İmam Dâvûd da bekâr

ve dullar arasında ayırım yaparak, "bekâr kızın evlenmesinde veli şart ise de, dulun

evlenmesinde şart değildir," demiştir. 126

İbn Rüşd, ihtilaf sebebini evlenme akdinin sıhhati için veliliğin şart olduğunu, kesinlik

bildiren bir nass’ın veya onu sezdiren bir âyet veya hadisin bulunmadığından kaynaklandığını

ifade eder.

İbn Rüşd, bu konuda “Nikah akdinin sıhhati için velinin bulunması şart değildir”

diyenlerin görüşünü yerinde bulmuş ve tercih etmiştir. Ona göre velâyeti düşürenler delil 121 İbn Rüşd. ez-Zarûri, s. 104, mad, 160 122 İbni Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, I, s. 11 123 ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 335 124 Şafiî, el-Umm, c, X, s.41, mad,15335 125 Serahsi, el-Mebsut, c.V, s.10 126Zahiri mezhebinde hiçbir evlenme akdi, bekar olsun dul olsun velisiz olamaz. İbn Hazm, el-Muhalla, c, X, s,

451, mes, 1821

25

getirmekle yükümlü değillerdir. Çünkü berâet-i zimmet asıldır. Herhangi bir hükmü ifade

eden deliller yetersiz olunca asıl olan zimmetin berâeti, yani o hükmün mevcut olmamasıdır.

İbn Rüşd, velâyeti şart koşanların yaygınlıkla delil diye gösterdikleri âyet ve hadislerin

hepsi bu hususta kesin olmadıklarını, keza velâyeti şart koşmayanların da delil diye

gösterdikleri âyet ve hadislerin hiçbiri kesin değildir, der. Ona göre, delil olarak gösterilen bu

hadisler -İbn Abbas'ın hadisinden başka- lafız bakımından muhtemel manalara gelmeleriyle

birlikte sıhhat bakımından da kesin değillerdir.

İbn Rüşde göre hükmü belirtilen konuya, ya tek anlamlı lafızla delâlet edilir -ki bu

fıkıh usulu ilminde nass diye bilinmektedir- bununla amel etmenin vacip olduğunda ihtilâf

yoktur. Yahut birden çok anlamı olan bir lafız o mânâya delâlet eder. Bu da iki kısımdır: Ya o

mânâlara delâlet etmesi eşit ölçüdedir -ki bu kısım, usûl-i fıkıh'ta mücmel diye bilinir-. Bunun

herhangi bir hükmü gerektirmediğinde ihtilâf yoktur veya o mânâların bazısına daha fazla

delâlet eder. Binaenaleyh kendilerine daha fazla delâlet ettiği mânâlara göre buna zahir daha

az delâlet ettiği mânâlar açısından da muhtemel adı verilir.127

İbn Rüşde göre, fıkıh usulünde hükümlerin dayandığı ve kendisinden hüküm

çıkarıldığı asıllar dörttür. Sırasıyla Kitap, Sünnet, İcma ve Nefyi asli’dir. Son delilin asıl

olarak isimlendirilmesi mecazidir. Zira hükümlerin mevcut olduğuna değil, bilakis

hükümlerin bulunmadığına delalet etmektedir.128

İbn Rüşd, asıllar konusunda dedesi’ne muhalefet etmiştir. Zira dedesine göre dördüncü

sırada olan asıl, istinbattır. Yani ilk üç asla kıyas yapmaktır.129

İbn Rüşd, fıkıh usulünde benimsediği dördüncü aslı, ‘Berâet-i zimme istishâbı’ ismiyle

zikretmiş ve fıkıh usulu ıstılahında istishâbın beşe ayrıldığını belirtmiştir.130

İbn Rüşd, her iki grubun görüşlerine delil olarak gösterdikleri âyet ve hadislerin

meşhurlarını zikredecek ve bunların lafız bakımından muhtemel manalara nasıl geldiklerini

beyan edecektir.

İbn Rüşde göre, velâyeti şart koşanların Kur’an’dan delil getirdikleri en açık âyet

"Kadınları boşadığınız ve onlar da iddetlerini tamamladıkları zaman kendi aralarında aklın ve

127 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, I,s.8 128 İbn Rüşd, ez-Zarûri, s. 63, mad, 62 129 b.k.z. İbn Rüşd,el-cedd, el-Mukaddimat, c,I, s, 27 130 b.k.z.İbni Rüşd. ez-Zarûri, s. 96, mad,141.-İstishab konusunda, ayrıntılı bilgi için bkz.Şaban. Usulul fıkh çev.

Kafi.Dönmez .s.217-222

26

dinin gereklerine uygun olarak güzellikle anlaştıkları takdirde (önceki) kocaları ile ev-

lenmelerine zorluk çıkarıp engel olmayın”.131âyetidir. Onlara göre, âyetteki hitap velileredir.

Veliye itibar edilmesini gerektiren açık bir delil olduğunu ifade ederek şu yorumu yaparlar:

Eğer velinin nikâh ta velâyeti muteber olmasaydı, velinin kadını evlenmekten menetmesinin

bir anlamı kalmazdı. Çünkü “adl” kelimesi, kadını evlenmekten engellemektir. Kur’an’dan

delil olarak getirdikleri İkinci âyet ise "iman etmedikleri sürece Allaha ortak koşan

erkeklerle, kadınlarınızı evlendirmeyin"132 âyet-i kerimesidir. Derler ki: Bu âyetteki hitap bir

önceki âyet gibi velileredir.

İbn Rüşde göre, velâyeti şart koşanların delil getirdikleri en meşhur hadis ise,

Zührî'nin Urve’den, onunda Hz. Aişe'den rivâyet ettiği, "Peygamber (s.as) efendimiz “Hangi

kadın, velisinin izni olmadan nikâhlanırsa onun nikâhı batıldır, onun nikâhı batıldır, onun

nikâhı batıldır. Erkek onunla ilişkiye girmişse bu ilişkiye karşılık kadının mehir alma hakkı

vardır. Eğer anlaşamazlarsa sultan (yetkili kişi) velisi olmayanın velisidir buyurdu,"133

hadisidir. Bu hadisi Tirmizî kaydetmiş ve hasendir, demiştir.

İbn Rüşd, velâyeti şart koşmayanların delillerini de, şu şekilde sıralar:

1) Kur'an-ı Kerimde, "Kadınların iddeti sona erdiğinde, onların kendi haklarında uygun

şekilde yaptıklarından dolayı size sorumluluk yoktur"134 âyeti, kadının kendi hakkında akit

yapabilme hakkına sahip olduğunun bir delilidir.

2) "Kocaları ile evlenmelerine"135 ve "Kadın başka birisiyle evlenmedîkçe bir daha kendisine

helâl olmaz"136 âyetlerinde Allah, evlenme fiilini kadınlara nispet etmiştir, derler.

3) Velâyeti şart koşmayanların delil getirdikleri hadis ise, sıhhati üzerinde ittifak edilen İbn

Abbas'ın,«Dul kadın, evlenmesinde velisinden daha yetkilidir. Kız da evlendirilirken ona

danışılır. “Dul, kendi ile ilgili açık konuşur. Bakirenin susması onay vermesi demektir’

hadisidir. İmam Davud, dul ile kızlar arasında ayırım yapmakta ve bu hadis ile istidlal

etmiştir. İşte her iki grubun görüşlerine semai delil olarak getirdiklerinin meşhurları bunlardır.

İbn Rüşd, her iki grubun âyet ve hadislerde yaptıkları yorumları reddedip kendisinin

131 Bakara, 2/232 132 Bakara, 2/221 133 Tirmizî, Nikâh, 9/14, no: 1101- Ebû Dâvûd, Nikâh, 20; İbn Mâce, Nikâh, 15. 134 Bakara, 2/240 135 Bakara, 2/232 136 Bakara, 2/230

27

bu âyet ve hadislerden ne anladığını bize aktaracak ve uzunca bir değerlendirme yapacaktır.

İbn Rüşde göre, "Kocaları île evlenmelerine engel olmayın"137.âyetinden, kadının

akrabaları ve asabelerinin onun evlenmesine engel olmayı yasaklamaktan daha fazla bir şey

anlaşılmaz. Velilerin kadının evlenmesine engel olmalarının yasaklamasından, akdin sıhhati

için onların izinlerinin şart olduğu -ne hakikaten, ne mecazen- anlaşılmaz.

İbn Rüşd’ün hakikat ve mecazdan maksadı, veliliğin ne nass'tan, ne de delâleti zahir

olan delîlü'l-hitab'tan hiçbir yolla anlaşılmadığıdır. İbn Rüşde göre: âyetten bunun tersininde

anlaşılması mümkündür. Yani «hiçbir velinin, velâyeti altında bulunan bir kadına -

evlenmesinde- müdahale hakkı yoktur.»

İbn Rüşde göre, "iman etmedikleri sürece Allaha ortak koşan erkeklerle, kadınlarınızı

evlendirmeyin" âyeti de böyledir. Bu âyetin, Müslümanların emir sahiplerine veyahut bütün

Müslümanlara hitap olması, yalnız velilere hitap olmasından daha uygundur. Özet olarak bu

âyetteki hitap, veliler ve emir sahipleri arasında gidip gelmektedir. Yani nasıl velilere

olabiliyorsa, emir sahiplerine de olabilir. O halde bu âyeti velâyet için delil getirenler, âyetin

velilere hitap olmasının, emir sahiplerine hitap olmasından daha zahir olduğunu beyan

etmeleri gerekir.

İbn Rüşd, "bu âyet âmm’dır “âmm” ise, hem yetki sahiplerini, hem velileri

kapsamaktadır." yorumunu yapanlara cevab olarak şunları söyler: Bu hitap yalnızca yasak

getiren bir hitaptır. Şer’ân yasak getiren hitap ise, genel olup, eşit bir şekilde velileri ve

başkalarını kapsamaktadır. Bu ise, velilerin hususi bir velâyet hakkına sahip olmalarını

gerektirmez, nihâyet velilerle yabancılar bu hakta eşittirler.138

İbn Rüşd, âyetin velilere hitap ve nikâh akdinin sıhhati için izinlerinin gerekli

olduğunu varsayım olarak kabul edeceğini ifade ettikten sonra, bunun yine de yeterli

olamayacağını belirterek şu yorumu yapar: âyet mücmel olduğu için onunla amel etmek sahih

değildir. Çünkü âyette, 'Velilerin sınıfları, vasıfları, mertebeleri,(hangi veli hangi veliden önce

gelir) diye bir açıklama yoktur. Bu ise zamanında açıklanması gerekli olup tehiri caiz olmayan

bir şeydir. Şayet bununla ilgili bilinen bir sünnet olsaydı, ya tevatür veyahut tevatüre yakın bir

yolla nakledilecekti. Çünkü bu, umûmu-l belvadandır. (Bütün Müslümanların her gün onunla

karşılaştıkları bir şeydir.) Biliniyor ki, Medine'de velisiz kimseler bulunduğu halde

137 Bakara, 2/232 138 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II, s.10

28

Peygamber (s.a.s) efendimizin herhangi birinin nikâhını akdettiği veyahut bu işe bir başkasını

görevlendirdiği, rivâyet olunmamıştır. Ayrıca, bu âyetten maksat, velâyetin hükmünü beyan

etmek değil, erkek ve kadın müşriklerle evlenmenin haram olduğunu bildirmektir. Allah bilir,

bu açık bir şeydir.

İmam-ı Gazali, beyanın, ihtiyaç vaktinden sonraya ertelenmesinin caiz olmadığı

husunda görüş ayrılığının bulunmadığını ifade eder. Beyanın ihtiyaç vaktine kadar ertelenmesi

ise Ehl-i hakk’a göre caizdir. Mutezile, Ebû Hanîfe ashabının birçoğu ve Ehl-i Zahir ise aksi

kanaattedir. Yine Ebû İshâk el-Mervezî ve Ebû Bekr Sayrafî bu görüşü benimsemiştir.139

İbn Rüşd, Hz. Âişe'nin hadisi ile amel etmenin vücubunda ihtilâf edildiğini beyan

ettikten sonra, sıhhati üzerine ittifak edilmeyen bir hadis ile amel etmek vacip olmadığını

ifade ederek şu değerlendirmeyi yapar: En zahiri şudur ki, Hadisin sıhhati kabul edilse bile,

hadiste, velisi bulunan kadının, velisinin izni şart oluşundan başka bir şey zikredilmemiştir.

Şayet hadisin “amm” olup, bütün kadınları kapsadığını kabul etsek bile, hadisten "kadın

bizzat evlenme akdini yürütemez, velisi kendisi adına bu işi yürütür," diye bir şey anlaşılmaz.

Bilakis, velisi izin verdikten sonra kadın bizzat kendi nikâh akdini yürütür ve velisinin onunla

hazır bulunmasının nikâhın sıhhati için şart olmadığının anlaşılması daha açıktır.

İbn Rüşd, "Kadınların iddeti sona erdiğinde onların kendi haklarında uygun şekilde

yaptıklarından dolayı size sorumluluk yoktur"140 âyetini şöyle yorumlar: Kadınların

velilerinin izni olmaksızın yalnız başlarına, bir iş yaptıkları zaman onları kınamanın yasak

edildiği anlaşılmaktadır. Burada da kadının velisinin izni olmadan kendi başına yapabileceği

iş, nikâh akdinden başka bir şey değildir.

İbn Rüşd, şu halde bu âyetin zahirinden -Allah bilir-“ kadın kendi başına nikâhını

akdedebilir, ancak kendi hakkında yaptığı akit uygun değilse, velisi o akdi bozabilir” diye

anlaşılır ki şer’iatın zahiri de budur, der ve kimsenin bunu söylemediğine dikkat çeker.141

İbn Rüşd konuyu şöyle özetlemektedir. Yukarıdaki âyet ve hadislere göre nikâhı

denetlemek gerekir. Denetimi de kızın velisi yapar. 139 bkz, el-Gazali, el-Mustasfa, c, I, s, 699 140 Bakara, 2/240. 141Aslında Hanefîler, kendi başına nikâhını akdeden kadınlarla ilgili şöyle derler: Kadın, izin almadan evlenmişse

bakılır; kocası kendine denk ve aldığı mehir kendi seviyesindeki kadınların mehrinden (mehr-i misil) az

değilse velilerin bu evliliğe itiraz hakları olmaz. Kadın, kendine denk olmayan bir koca ile evlenirse velilerini

sıkıntıya sokar. Sıkıntıdan kurtulmak için, onların evliliğe itiraz hakları doğar. Bu, velilere tanınmış bir haktır.

Kadın onların bu hakkını düşüremez. Serahsî, el-Mebsut, c, V, s. 13

29

İbn Rüşd, velâyeti şart koşmayanların kendi görüşlerini desteklemek için âyetin bir

kısmı ile istidlal ettiklerini, diğer bir kısmı ile istidlal etmediklerini, bunun ise zayıf bir istidlal

yolu olduğunu söylemektedir.

İbn Rüşde göre âyette nikâh akdinin kadınlara nispet edilmesi, kadınların kendi

başlarına nikâh akdini yapabilmelerinin delili değildir. Fakat kendi başlarına nikâhlarını

yapamayacaklarının delili olmadığı içinde, asıl yalnız başlarına yapabilmeleridir.

İbn Rüşd, burada istishâb delilini kullanmıştır. Yani daha önce sabit olan bir hükmün

(kendi başına nikâh akdedebilme) hilafına delil bulununcaya kadar devam ettiğine

hükmedilmesidir. 142

İbn Rüşd, bu hadisin yorumunda İmam-ı Davud’a katılarak şu değerlendirmeyi yapar.

İbn Abbas'ın rivâyet ettiği hadis, hayatıma yemin olsun ki dul kadınlarla kızlar arasında

ayırım yapmakta zahirdir. Zira her ikisinden de izin alınacaksa ve ikisinin de nikâhını ancak

veli akdediyorsa, neden «Dul kadın, evlenmesinde velisinden daha yetkilidir» cümlesi

zikredildi? Ayrıca Zührî'nin, Hz. Aişe'den rivâyet ettiği hadisin İbn-i Abbas’ın hadisi ile uzlaş-

ması, onunla çatışmasından evlâdır.

İbn Rüşde göre, hadiste dul kadınlarla kızlar arasında yapılan ayırım, ağızla söylemek

ve sükut etmek bakımından da olabilir. Yani dul kadın nikâhını akdederken ağzıyla, "ben

kabul ettim" demesi şarttır. Kızın ise, sükut etmesi kâfidir.

İbn Rüşde göre,"Kadınların kendi haklarında uygun şekilde yaptıklarından dolayı size

sorumluluk yoktur" âyetinin, kadının yalnız başına nikâhını akdedebildiğine delâleti, "iman

etmedikleri sürece Allaha ortak koşan erkeklerle, kadınlarınızı evlendirmeyin" âyetinin,

velinin nikâhı akdetmesi gerektiğine delâletinden daha zahirdir.

İbn Rüşd, her iki grubun getirdikleri aklî delillerin ise, yerinde olduğunu ve bu hususta

her iki tarafa da hak verilebileceğini söylemektedir. Çünkü şöyle denilebilir: Mâlî

tasarruflarda, kadında bulunan reşitlik vasfıyla nasıl ki yetiniliyorsa (velâyet gerekmiyorsa),

evlenme akdinde de bu vasıfla (velisi gerekmeden) yetinilmesi mümkündür.

İbn Rüşd, mantıken bu düşünceye karşı şöyle bir cevap verilebilebileceğini ifade

ederek şöyle der: Kadının tabiatında erkeklere olan temayülü, israfa olan temayülünden

fazladır. Bu tabiatından dolayı şer’iat tedbiren onu ebedi hacr altında almıştır. Kaldı ki kadın

142 bkz. İbni Rüşd, ez-Zarûri, s. 96-97, mad, 141-142

30

kendisiyle kefâetli (denk) olmayan bir kimse ile evlendiği zaman, yalnız kendisine değil,

ailesine de leke sürmüş olur. Bunun için bu hak, onun olduğu kadar ailesinin de hakkıdır.

Fakat malını israf ederse, zarar yalnız kendisine aittir.

İbn Rüşd’ün, verdiği cevap, istihsan’a dayalıdır. Çünkü hukuki tasarruflarda genel

kural, kişilerde esas olan, rızalarının alınması, hür ve serbest olmalarıdır. Ancak bu konuda,

hem kadının hem de ailesinin haklarının korunmasında maslahat bulunduğu için şer’iat

tedbiren onu ebedi hacr altında almıştır.

İbn Rüşd, burada farklı bir içtihatta bulunup şöyle demiştir. Her veliye nikâhı bozma

veyahut kontrol yetkisi verilirse kâfi gelir. Bu, onun taklide karşı çıkıp ictihada önem

verişinin bir göstergesidir. O, müctehidlerin benimsediği görüşleri zikrettikten sonra adeta

kendisini de onlardan biri görüp onlardan farklı bir görüşe varabilmektedir. Bu da onun

kendisini de müctehid olarak saydığının göstergesidir

İbn Rüşde göre, her iki taraf da aklî yönden haklı olsalar bile akla öyle geliyor ki,

eğer şer’iat velâyeti şart koşsaydı, velilerin cins, sınıf ve mertebelerini açıklayacaktı. Çünkü

gerekli olan bir şeyi, gerektiği zaman müphem bırakmak caiz değildir.

İbn Rüşd, bu konuda ki görüşleri zikrettikten sonra şu ifadeleri kullanır: Şayet bu

mesele hakkında bir hüküm bulunsaydı Hz. Peygamber bunu açıklardı. Bütün Müslümanların

karşılaştığı böyle bir meseleyi müphem bırakmak caiz olmadığı halde, Peygamber (s.a.s)

efendimizden tevatür veyahut tevatüre yakın bir yolla velâyetin şart olduğu yolunda bir şey

nakledilmediğine göre, ya velâyet şart değil, veyahut eğer şart ise, velileri ayırt etmek ve

onları sınıflandırıp sıraya koymak şart değildir. Bunun içindir ki, “Yakın veli bulunduğu

zaman uzak velinin akdi fasittir” diyenlerin görüşü zayıftır.

Sonuç olarak özetlemek gerekirse İbn Rüşde göre Allah’ın dini kolaylık dinidir. Şayet

velayet evliliğin sıhhati için şart olsaydı Peygamber Efendimizin bunları söylemesi ve

açıklaması gerekirdi. Nitekim bunu belirten ayetler ve hadisler vardır, diyerek bu konuda

yapılan yorumları yerinde bulmamış ve onları eleştirmiştir. O, nassla belirtilmeyen meskût

geçilen konularda hüküm verilmesinden ziyade asılolan ibâhadır, ilkesiyle hareket etmekte ve

insanlar için kolay olanı istemektedir.

Nikâh sözleşmesinde velinin yeri ile ilgili olarak Ebû Hanîfe, hür iradeyi esas almış,

nasları ona göre yorumlamıştır. Malikî, Şafiî ve Hanbelî mezhepleri ise nasları geleneğe göre

31

yorumlamışlardır. Zahirî mezhebi de hadislere öncelik veren bir yaklaşım sergilemiştir.

2.4.2. VELİNİN NİTELİKLERİ Alimler, üç vasıfın; İslâm, buluğ ve erkeklik vasıflarının velayette şart olduğunu, gayr-

i müslim, çocuk ve kadının veli olamayacağında müttefiktirler143. Fakat köle, fasık ve sefih

olan kimselerin veli olup olmadığında ihtilâf etmişlerdir. “İmam Ebû Hanîfe, kölenin de veli

olabileceği ve reşitliğin (rüşd) velâyet için şart olmadığı görüşündedir144.” Çoğu alimler

kölenin veli olamayacağını söylemişlerdir.

İbn Rüşd, İmam Ebû Hanîfenin kölenin de veli olabileceği kanaatinde olduğunu ifade

etse de bize göre bu ifade hatalıdır. Zira Hanefilerde “Kölenin velilik hakkı yoktur, çünkü o

kendisi hakkında velilik yapamadığına göre başkası için de velilik hakkı sabit olmaz. Çocuk

ve akıl hastası da böyledir.” 145

İbn Rüşd, kölenin hem adaletinde hem de velayetinde ihtilâf edildiğininin nedenini

mevkisinin düşük olmasına bağlar.

Âlimler, fasık (adalet vasfına haiz olmayan) kimselerin veli olup olmadığında ihtilâf

etmişlerdir. Bundaki ihtilâfın sebebi «Fasık olan kimse, velâyeti altında bulunan kadına

kefâet arar mı, aramaz mı?» diye tereddüt etmeleridir.

İbn Rüşde göre, adaleti olmayan kimseye hiçbir zaman güvenilmez. Bununla beraber

kendisi, adalet vasfını veli’de şart görmez. Ona göre, velinin velâyeti altında bulunan kadına

kefâet aramasındaki vaziyet, adalet dışındaki bir vaziyettir. Oda kendine leke sürme korkusu

olup, bu da herkesin yaratılışında mevcuttur. Dine karşı saygılı olmak vasfı ise, kişinin

yaratılışında mevcut olmayıp sonradan kazanılan bir vasıftır.

Velâyeti şart gören âlimler, vasî, veli olabilir mi, olamaz mı? diye ihtilâf etmişlerdir,

İmam Mâlik "olur", İmam Şâfii "olamaz," demişlerdir.

Bu ihtilâfın sebebi, velâyet vasfında niyabet mümkün müdür, değil midir? diye ihtilâf

etmeleridir. Aynı sebepten dolayı nikâhtaki vekâlette de ihtilâf vardır. Ancak cumhur,

143 İmam ahmed’in bir rivayetine göre çocuk on yaşına ulaşınca evlenebilir, evlendirebilir, boşayabilir, boşamada

vekaleti de caizdir. b.k.z. İbn Kudame, el-Muğni, c,VII, s. 356 144Velâyette bâliğ olmanın yanı sıra rüşdün şart olmadığına dair net bir ibareye rastlayamadık. Ancak rüşdün

gerekli olduğu kanaati hâsıl olacak ifadelerin kaynaklarda geçiyor olmasından hareketle biz de rüşdün şart

olmadığı görüşünün hatalı olduğu kanaatine vardık’ Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin tahkiki,

s.193-216 145 Şeyhi Zade, Mecmeul-Enhur, c, I, s. 404- el-Mevsılî, el-İhtiyar, c, II, s, 96.

32

vekâletin nikahta caiz olduğunu, İbn-i Sevr ise, olmadığını söylemektedir

İbn Rüşd, İmam Mâlik’in görüşünü tercih etmektedir. Çünkü vekâlet ile vesayet

arasında fark yoktur. Zira vekil ölüme kadar, vasî de ölümden sonra vekildir.

İbn Rüşdün kanaatine göre, babanın konumu, hem bilinir hem de yakınsa nikâhın fasit

olduğunda ihtilâf yoktur. Çünkü ona göre bu durumda babayı görüp ondan izin almak

mümkündür.

İbn Rüşd, bazı ifadelerinde “bildiğim kadar”, “tahminimce”, “zannederim ki” ve

“kanaatimce” diyerek re’y ve içtihada dayalı görüşler ortaya koyduğu görülmektedir.146

İbn Rüşd, eğer vakit dar olur ve hakim de kızın bir tehlikeye girmesinden endişe

ederse -babanın yeri yakın da olsa- maslahata binaen hakim tarafından evlendirilebilir, der.

Yakın velinin hazır bulunduğu halde uzak velinin akdi de caizdir dediğimiz takdirde,

şayet bir kadın her ikisine de kendisini evlendirmek için izin verir ve her biri onu bir başka

şahısla evlendirip, birinin nikâhı diğerinden önce olmuş ise ve önce olanda biliniyorsa, eğer

her iki şahıs da kadına dokunmamışlarsa ulema kadının birincisine düşeceğinde

müttefiktirler.147 Fakat eğer ikinci şahıs kadına dokunmuşsa, Îmam Şâfii148 ile İbn

Abdilhakem birincisine,149 Îmam Mâlik ile İbnü'l-Kasım ise, ikincisine düşer, demiştir. 150

Peygamber (s.a.s) efendimizin, «Hangi kadın, iki veli tarafından iki kişiyle

evlendirilirse, o birincisinindir»151 buyurduğu rivayet olunmuştur.

İbn Rüşde göre, bu hadisteki umum, ikinci şahıs kadına dokunsun dokunmasın-

kadının birinci şahsa düşmesini gerektirmektedir. İkinci şahsın kadına dokunmasını muteber

sayanlar da, bunu mekruh satışlarda satılan metaın elden gitmesine benzetmişlerdir ki bu zayıf

bir kıyastır. İbn Rüşd, burada İmam-ı Şâfii’nin görüşünü “amm” olduğu için tercih etmiştir.

Ona göre, her iki şahsın akitleri aynı anda vaki olduğu zaman ise, her iki akdin de fasit

olduğunda ihtilâf yoktur.152

146 Örnek olarak bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c,II, s. 15-18 147ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 379 148 Şafiî, el-Umm, c, X, s.53, mad,15377 149 İbn Rüşd,el-cedd, el-Mukaddimat c ,I, s.474 150Aslında maliki mezhebinde ikinci şahıs ikinci olduğunu bildiği halde ilişki yaparsa yine de nikah birincisine

düşer.b.k.z. ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 379 -İbn Rüşd,el-cedd, el-Mukaddimat, c, I, s.474 151 Tayâlisî, s. 122, no: 903, Ebû Dâvûd, Nikâh, 6/22, no: 2088. 152 ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 379

33

Hangi akdin önce vaki olduğunun bilinmemesi haline gelince: Cumhur, akdin

münfesih olduğu görüşündedir.153 Îmam Mâlik’te: “Eğer ikisinden biri kadına dokunmamışsa

münfesihtir. Yoksa kadın, dokunana düşer,” 154 demiştir. Şureyh’te “Kadın muhayyerdir.

Hangisini seçerse kocası odur,” demiştir. 155

İbn Rüşde göre, Şureyhin görüşü şâzz’dır. Bu görüş aynı zamanda Ömer b.

Abdülaziz'den de rivayet olunmuştur.

İbn Rüşd “Şazz” kelimesini değişik anlamlarda kullanmıştır.156

1) Mutlak icma mukabilinde kullanılan görüş anlamında.157

2) Sahabe icma’ına muhalif olan görüş anlamında158

3) Nas’sa mukabil olan görüş anlamında159

4) Delili olmayan görüş anlamında160

5) Cumhura muhalif olan görüş anlamında161

6) Alimler’in görüşlerine mukâbil olan görüş anlamında162

7) İttifaklı olan görüşe muhalif olan görüş anlamında163

8) Kendi mezhebine muhalif olan görüş anlamında164

2.5. EVLENMEDE DENKLİK

Alimler, Peygamber (s.a.s) efendimizin, “Kadın ile dindarlığı, güzelliği, zenginliği ve

153 Şafiî, el-Umm, c, X, s.53, mad,15384- Serahsî, el-Mebsut, c, V, s. 9 154 İbn Rüşd,el-cedd, el-Mukaddimat, c, I, s.473 155 Dördüncü bir görüş daha vardır. O da ikisi arasında kur’a yapılır. Kime düşerse Diğeri onu boşar. Ve

kendisine kura ile düşen kişi de yeni bir nikah ile onu alır. bkz Alaaddin el-Mervedi, el-İnsaf - Darul Kutub

el-İlmiye yy, Beyrut Lübnan, c,VIII,s,87 156 Geniş bilgi için b.k.z. eş-Şimrâni Salih b.Ali b. Ahmed, el-Akvâl eş-Şazze Fi Bidayetil Müctehid, Darul

Minhac yy, Riyad, 1428, bsk, I, s, 40-50 ( yayınlanmış doktora tezi), Ummul Kura Üniversitesi Suudi

Arabistan 157 Örnek olarak bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c,I, s. 391 158 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c,II, s. 497 159 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, II, s. 131 160 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, I, s. 535 161 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, II, s. 65 162 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, II, s. 19 163 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, I, s. 210 164 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, I, s. 29

34

soy üstünlüğü için evlenilir. Dindar olanı kaçırma ki, elin bol olsun”165 hadisinin anlamında

ihtilâf etmişlerdir. Kimisi bu hadisten, Peygamber (s.a.s) efendimiz, «Dindar olanı kaçırma»

buyurduğu için, «Kadında dindarlıktan başka bir vasıf aranmamalıdır» mânâsını anlamış,

kimisi de güzellikten başka, hadisteki diğer vasıfları da, yani soy üstünlüğü ile zenginliği de

aynı mânâda görmüştür. Zira güzelliğin kefâetten olmadığı hakkında icma’ vardır. Nikâhın

bedensel kusurlardan dolayı bozulabileceğini söyleyenler, sağlığı da kefâetten saymışlardır.

İbn Rüşde göre, sağlığı denklikten kabul edenlere göre, bir açıdan güzellikte kefâetten

sayılabilir.

İbn Rüşd,“Ebû Hanîfe zenginliğin (mal) kefaetteki esaslardan olduğunu benimsemez,”

der.166

İmam Mâlik ile İmam Şâfii', reşid olan dul kadının, emsalinin mehrinden az bir mehre

razı olduğu zaman hiçbir velinin bu hususta söz hakkına sahip olmadığını söylemişlerdir.

İmam Ebû Hanîfe ise, mehr-i misil kefâettendir, demiştir.

İbn Rüşde göre, velâyeti şart koşmayanlardan çok, şart koşanlar mehrin kefaetten

olduğunu demeliydiler. Fakat durum tam tersine olmuştur. Çünkü mehir de nikâhın bir

tamamlayıcısıdır. Nikâhın sıhhati ise velinin iznine bağlıdır.

İbn Rüşde göre, kadının mücbir ( kadına danışmak zorunda olmayan) velileri, denk

olmayan biriyle onu evlendirdikleri zaman, kadın kabul etmek zorunda değildir. 167 Mücbir

veli de -yukarıda geçtiği üzere- baliğ olmayan bakire kızın babasıdır.168

2.6 . MEHİR Mehrin tanımı:

Erkeğin evlenirken kadına verdiği veya vermeyi taahhüt ettiği ve aralarındaki sadakati

ve akdin önemini simgeleyen mal veya paraya mehir denir.169

165 Buharı, Nikâh, 67/15, no: 5090; Müslim, Radâ, 17/15, no: 1466 166 “Mal da kefaettendir. Erkek kadının mehir ve nafakasını karşılayacak güçte olmalıdır. Malın kefaetten

sayılmamasına dair ifade, Ebû Yûsuf’un görüşünü yansıtmaktadır. Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen

görüşlerin tahkiki, s.193-211 167 Elimizde mevcut olan bütün nüshalarda “kabul etmek zorunda değildir” ibaresi geçmektedir. Doğru olan

kabul etmek zorundadır. b.k.z. el-Abbadi, Şerh Bidâyetü’l-Müctehid c, III, s, 1262 168 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c.II, s.19 169 Yaman, İslam Aile Hukuku, s.56 -Haçkalı, Muhtasar, s.219

35

İbn Rüşde göre, bütün alimler mehrin akdin sıhhat şartlarından biri olduğu ve

tarafların evlenme akdinin mehirsiz olarak yapılması üzerinde anlaşmalarının caiz olmadığı

hususunda müttefiktirler.170 Zira Cenâb-ı Hak, "Kadınlara mehirlerini cömertçe verin" 171 ve

"Onlarla, velilerinin izniyle evlenin ve örfe uygun bir şekilde mehirlerini verin" 172

buyurmuştur. 173

İbni Rüşd, bana öyle geliyor ki ihtiyatlı olan emri icab üzerine hamletmektir. Zira

şeriatta yer alan emirlerin ahvâline bakıldığı zaman kesinlik bildirdikleri anlaşılacaktır

İbn Rüşde göre Mehrin en çoğu için belli bir sınır yoktur.

İmam Şâfii, İmam Ahmed, İshak, Ebû Sevr ve Tabii’nden Medine fukahası, «Mehrin

en azı için de belli bir sınır yoktur. Herhangi bir şeye fiyat veya kıymet olması caiz olan bir

şeyin, mehir olmasıda caizdir.» 174 İmam Mâlik, Îmam Ebû Hanîfe ve İbn şübrüme de

«Mehrin en azı için sınır vardır. » demişlerdir.

İbn Rüşde göre burada ki ihtilâfın iki sebebi vardır.

Mehir de -satışlarda olduğu gibi- ister az, ister çok olsun tarafların anlaşmasına bağlı

olan bedellerden bir bedel midir, yoksa vakti muayyen olan sınırlı bir ibadet midir? ikisinden

hangisine benzemektedir.

İbn Rüşde göre Mehir, kendisi vasıtasıyla kadının bütün menfaatlerini devamlı olarak

helal yoldan temlik etme (sahip olma) yönünden bedele benzemektedir. Mehrin düşürülmesi

üzerinde iki tarafın uzlaşmasının caiz olmadığı yönünden de ibadete benzemektedir.

170 ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 428- İbn Hazm, el-Muhalla., c, IX, s, 466, mes, 1829 171 Nisa, 4/4. 172 Nisa, 4/25. 173 İbn Rüşd’ün zikrettiği görüş Maliki ve Zahiri mezhebinin görüşüdür. Maliki ve Zahirilere göre Nikâh

kıyılırken mehri belirtmek her ne kadar şart değilse de tarafların evlenme akdinin mehirsiz olarak yapılması

üzerinde anlaşarak şart koşmaları halinde nikah akdi fasittir. Diğer mezheblere göre Mehir, nikâhın sahih

olmasının şartlarından değildir. Yani mehir olmadan, mehri şart koşmadan da nikâh akdi yapılabilir. Nikâh

kıyılırken mehri belirtmek de şart değildir. Bunun için mehirsiz evlilik sahihtir. Mehrin nikâh akdinde

belirlenmesi sünnettir. Nikâhın şartlarından değildir. Reşide kadın velisine: "Beni mehirsiz evlendir." der,

velisi de mehirsiz veya bir şey söylemeden onu evlendirirse, böyle bir tefviz sahihtir. en- Nevevi, Minhac et-

Talibin, (I- IV) İslami Kitaplar yy, Midyat, tsz, c, III, s, 220- Şafiî, el-Umm, c, X, s.196, mad,16028- Şeyhi

Zade, Mecmeul-Enhur, c,I, s.412- Serahsî, el-Mebsut, c, V, s. 62- el-Abbadi, Şerh Bidâyetü’l-Müctehid, c,III,

s, 1270- ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 428- İbn Hazm, el-Muhalla., c, IX, s, 466, mes, 1829 174 Şafiî, el-Umm, c, X, s.202, mad,16054- en-Nevevi, Minhac, c,III, s,220- Muvaffakaddin Abdullah b. Ahmed

b. Kudâme el-Makdisi, el- Muknâ, Darul Kutub el-İlmiyye yy, Beyrut, tsz, s, 218.

36

İbn Rüşde göre Mehrin azını sınırlayan kıyas, mehrin azını sınırlamayan hadis ile

çelişmektedir. Kıyas şudur: « Mehir ibadettir. Her ibadet sınırlıdır. Şu halde mehir de

sınırlıdır.175 Hadis ise, « Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in Sahabiye, «Git, araştır ve demir bir

yüzük olsun, bul, getir, tak»176 hadisidir.

İbn Rüşde göre, daha önce de geçtiği üzere bir konuda sabit bir hadis söz konusu

olursa kıyas hadise tercih edilemez. Burada delil olarak gösterilen hadis de onun, sabit hadis

kıstasına uygun olduğu için hadisi kıyasa tercih eden İmam Şâfii, İmam Ahmed, İshak, Ebû

Sevr ve Tabii’nden Medine fukahasının görüşünü benimseyerek şöyle demiştir. Hadis,

mehrin en azı için belli bir had bulunmadığını göstermektedir. Eğer belli bir haddi olsaydı,

Peygamber (s.a.s) Efendimiz sahabiye, «Şu kadar getir» diyecekti. Çünkü gerekli olan bir

hükmün beyanını -ihtiyaç anında- yapmamak caiz değildir.» görüyorsun ki bu açık bir ispattır.

İbn Rüşde göre, mehir olarak verilmesi gereken şey en azından mehir ismini

verebileceğimiz olan herhangi bir şey olsa yeterlidir. Ona göre mülk edilebilen ve herhangi bir

satın almada bedel olabilen bir şey, mehir olabilir.

İbn Rüşd, mehirin en azına sınırlama getirenlere sert eleştiriler yapmış ve uzun bir

değerlendirmede bulunarak şöyle demiştir: Karşı tarafın dayandığı kıyasın mukaddimeleri de

kabul edilir değildir. Çünkü mukaddimelerden biri «mehir ibadettir», biri de «her ibadet

sınırlıdır» bu her iki mukaddimede de karşı taraf için itiraz ve tartışma vardır. Çünkü şer’iatta,

sınırlı olmayan birçok ibadetler bulunur. mehir her ne kadar bir yönü ile ibadete benziyorsa

da, diğer yönüyle de satış bedeline benzemektedir.

İbn Rüşde göre, kıyas yapanlar hadisin, hadiste bahsi geçen sahabiye has olması

ihtimaline binaen kıyası hadisin mefhumuna tercih etmişlerdir. Zira Peygamber (s.a.s)

efendimiz sahabiye, «Kur'an'dan ezberindeki sûrelere karşılık onu seninle nikâhladım. »

buyurmuştur. Bu ise usûle aykırıdır. Halbuki bu, hadisin bazı rivâyetlerinde «Peygamber

(s.a.s) efendimiz sahabiye 'Kalk, bildiğin sûreleri ona öğret' dedi ve sahabi de kadına

öğretti»177 şeklindedir. Buna göre bu uygulama, ücret karşılığında nikâh kabilinden olur.

İbn Rüşde göre, mehrin miktarını kıyas etmek için bir asıl arayanlar -her ne kadar

birbirinden uzaksa da- hırsızın elinin kesilmesi nisabından daha yakın bir benzer şey

bulamamışlardır.

175 Kıyas türleri için bkz. Haçkalı, İslam Hukuk Tarihinde Gayeci İçtihad Metodunun Gelişimi. Etüt yy, İst, 2004,

s. 47-61 176 Buhârî, Nikâh, 67/40, no: 5135; Müslim, Nikâh, 16/13, no: 1425 177 Ebû Dâvûd, 6/31, no: 2112

37

Burada kullandıkları kıyas şudur. Hırsızın eli ne kadarlık bir mal karşılığında istibaha

ediliyorsa, kadının izdivacı da o kadar mal karşılığında istibaha edilmelidir.

İbn Rüşde göre, bu kıyas zayıftır. Çünkü istibaha kelimesinin müşterek bir isim

olması bakımından başka, aralarında bir münasebet bulunmamaktadır. Zira elin istibahası

kesilmesidir, kadının istibahası ise onunla izdivaç etmektir. Kesmek başka bir şey, izdivaç

başka bir şeydir. Kesmek, elem ve acı vericidir. Bedenden bir şey eksiltmektir. İzdivaçta ise,

lezzet ve muhabbet vardır.

İbn Rüşde göre, Kıyasü'ş-Şebehin (benzerlik kıyası) yapısı ve özelliği bakımından

zayıf bir kıyas olmakla beraber, birbirine benzeyen asıl ve ferin yalnız lafız bakımından değil,

mânâ bakımından da aynı şey olmaları ve aynı zamanda aslın(makisün aleyh'in) hükmünün

ferin( makisin) ona benzediği vasıftan dolayı olması gerekmektedir. Bu kıyasta ise, bunların

hiçbiri yoktur. Üstelik bu öyle bir şebeh kıyası ki istibaha lafzında bile, bu iki şeyin birbirine

benzediğine dair bir işaret de yoktur. Kıyasın bu çeşidi ise -muhakkiklerce- merduttur.178

Kıyasü’ş şebehin zayıf oluşu söylenmeyenin söylenene benzetilmesi, zanni bir illete

dayanılarak yapılmasından dolayıdır. İbn Rüşde göre Kıyasu’ş şebeh olarak adlandırılan bu

tür aslında kıyas değildir.179

İbn Rüşde göre şebeh kıyasını yapanlar, hadise karşı mehrin belli bir sınırı olduğunu

ispat için kullanmamışlardır. Bilakis sınırlı mehrin miktarını tayin etmek için kullanmışlardır.

Çünkü şebeh kıyası son derece zayıf bir kıyastır. Hadisin mefhumuna karşı kullandıkları kıyas

ise bundan kuvvetlidir.

İbn Rüşde göre, mehirin en azı için belli bir sınır olmadığına dair Tirmizî'nin naklettiği

ve sahihtir hasendir dediği şu hadis delildir: «Bir kadın bir çift ayakkabı karşılığında evlendi.

Rasûlullah ona, 'Nefsin ve malın için, bir çift ayakkabıya mı razı oldun?' dedi. Kadın, 'Evet'

cevabını verdi. Rasûlullah, bu evliliği caiz gördü» 180

Mehrin belli bir miktardan az olmasının caiz olmadığını söyleyenler, bu miktarda

ihtilâf etmişlerdir. İmam Mâlik «Bir dinarın dörtte biri veyahutta üç dirhemdir» demiştir. 181Çünkü ona göre hırsızın eli, Ancak bir dinarın dörtte biri veyahut üç dirhem değerinde

çaldığı zaman kesilir. Eğer çaldığı, bundan az ise kesilmez. İmam Ebû Hanîfe de «On

178 Şebeh kıyası için bkz. Haçkalı, Gayeci İçtihad Metodu, s. 57-59 179 bkz. İbn Rüşd, ez-Zarûri, s. 128-129 180 Tirmizî, Nikâh, 9/22, no: 1113 181 ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 428

38

dirhemdir» demiştir.182 Çünkü ona göre el kesme nisabı on dirhemdir. İbni şübrüme de «Beş

dirhemdir» demiştir. Çünkü bunlara göre de bu nisap beş dirhemdir. Kimisi de «Kırk

dirhemdir» demiştir.183

Hanefîler ayrıca, Câbir'den rivâyet ettikleri, «Peygamber (s.a.s) efendimiz,«Hiçbir

mehir, on dirhemden az olamaz» 184 hadisiyle de ihticac etmişlerdir.

İbn Rüşd, hadisle amel etmek için sahih olması gerektiğine dikkat çekerek şöyle

demiştir: Hanefilerin delil getirdikleri hadis sabit olsaydı bunca ihtilâfa hiç mahal kalmazdı.

Çünkü eğer bu hadis sabit olsa Sehl b. Sa'd'ın hadisinde, geçen hükmün sahabiye has olması

kesinlik kazanmış olur. Ne var ki bu hadis -hadisçilerce- zayıftır. Zira derler ki: Bu hadisi,

Mübeşşir b. Ubeyd, Haccâc b. Ertaa'dan, Haccâc da Atâ'dan, Atâ da Câbir'den rivâyet etmiştir.

Mübeşşir ile Haccac'ın ikisi de zayıf oldukları gibi,185 Atâ, Câbir'e yetişmemiştir. Bunun

içindir ki, «Bu hadis, Sehl b. Sa'd'ın hadisiyle çatışmaktadır» denilmesi mümkün değildir.

İmam Mâlik’in “mehir olarak kadına bir hizmet görme” hususunda, üç görüşünden en

meşhuru mekruh olduğuna dair kavlidir. Bunun içindir ki İmam Mâlik, kadınla gerdeğe

girmeden, bu nikâhın feshedilebileceğini benimsemiştir. İmam Mâlik'in tâbilerinden Asbâg ile

Sahnûn da caiz olduğunu söylemişlerdir ki İmam Şafii de buna katılır. İbnü'l-Kasım ise, «Caiz

değildir» demiştir. İmam Ebû Hanife de «Hür olan kimseler için caiz değil, fakat köleye

caizdir» demiştir.

İbn Rüşde göre «bizden önceki ümmetlerin şeriat ahkâmı -bizim hakkımızda cari

olduğunu bildiren bir delil bulunmadıkça- bizim hakkımızda da cari değildir» diyenler, kadına

bir hizmet görmeyi mehir olarak caiz görmemişlerdir. Bizim hakkımızda cari olmadığını

bildiren bir delil bulunmadıkça bizden önceki ümmetlerin şeriat ahkâmı bizim hakkımızda

geçerlidir diyenler, "Şuayb, Musa'ya 'Bana sekiz yıl çalışmana karşılık bu iki kızımdan birini

sana nikahlamak istiyorum' dedi" 186 âyet-i kerimesiyle ihticac etmişlerdir.

182 Peygamber s.a.v. döneminde 10 dirhem gümüş para yaklaşık iki koyun parasıdır. Yaman, İslam Aile Hukuku,

s. 58- bkz. Haçkalı, Muhtasar, s, 203. 183 Beş dirhem görüşü İbn Şübrüme’ye, Kırk dirhem görüşüde en-Nehâi’ye aittir. .bk.z. el-Abbadi, Şerh

Bidâyetü’l-Müctehid, c, III, s, 1272 184Darakutnî, 3/244, no: 11 185 Haccac, tedlis yapmak ile meşhurhurdur. Darakutnî ve başkaları Mübeşşir b. Ubeyd hakkında Metruk’ul

hadis, Buhari ise, Münker’ul hadis ile tavsif etmiştir. bkz. el-Abbadi, Şerh Bidâyetü’l-Müctehid, c, III, s.

1274- Ahmed ebu’l Mecd, Tahric Ehâdis’ul Bidaye, Darul Akide yy, Kahire, 2004, c, II, s. 25 186

39

İbn Rüşd, daha önceki ümmetlerin şeriat ahkâmı -şer'u men kablena – asli bir delil

olmadığını ez-Zaruri adlı kitabında ifade etmiş ve bizim hakkımızda cari olmadığını

söylemiştir. Şayet asıl olsaydı onu nakletmek hem farzı kifaye olacaktı hem de sahabe bunu

bize haber verecekti.187

İbn Rüşd, burada dört mezhep imamı dışındaki müctehidlerden biri olan İbnü'l-

Kasım'ın görüşünü savunmuştur.

İbn Rüşd mehir olarak kadına bir hizmet görmeyi, kiralama akdine kıyas etmeyi hoş

görmez. Zira kiralama, bedeli meçhul olan aldatmak satışlardan müstesnadır. Çünkü satışlarda

teamül, daima bilinen ve gözle görülen eşyanın, yine bilinen ve miktarı belli olan bedellerle

değiştirilmesidir. Kiralama ise, belli ve gözle görülen bir şeyin menfaatini, sabit olmayan ve

kendi kendine miktarı belli olmayan birtakım fiil ve hareketlere karşılık yapmaktır.

Cariyeyi azat edip bu azat etmeyi ona mehir sayma konusunda İmam Dâvûd ile İmam

Ahmed'den başka,188 bütün İslâm ülkeleri uleması bunu caiz görmemişlerdir.

Bu ihtilâfın sebebi, bu konuda varid olan hadisin, yani Peygamber (s.a.s) efendimizin

Hz. Safiyye'yi azat edip, azat etmesine karşılık onunla evlendiğine dair hadisin usulle

çelişmesidir. Kaldı ki bu, Peygamber (s.a.s) efendimizin hususiyetlerinden biri olabilir. Zira

onun nikah konusunda birçok hususiyetleri vardır.

İbn Rüşde göre, bu hadisin usula aykırılığı şu bakımdandır: Azat etme, mülkiyetin

izalesi demektir. İzale etmek ise, o şeyi mülkiyetten başka bir yönden istibaha etmeyi

gerektirmez. Çünkü cariye azat edildiği zaman, kendi kendine malik olur ve bu durumda ona,

evlenmek nasıl lazım olur? Bunun içindir ki İmam Şâfii «Eğer, kendisini bunun için azat eden

kimse ile evlenmek istemezse, ona kendi kıymetini vermesi gerekir» demiştir. Çünkü İmam

Şâfii'ye göre, cariye azat olup efendisiyle evlenmemekle efendisinin zararına yol açmıştır.

Zira efendisi, evlilik yolu ile ondan yararlanmak şartı ile onu azat etmiştir.

İbn Rüşde göre, halbuki bunların hiçbiri Peygamber (s.a.s) efendimizin fiiline aykırı

değildir. Zira eğer bu kendisinden başkasına caiz olmasaydı, bunu söyleyecekti. Kaldı ki asıl,

onun fiillerinin kendisine has olduğunu gösteren bir delil bulunmadıkça, bizim hakkımızda da

bağlayıcı olmasıdır.189

İmamı gazali, Hz. Peygamberin fiilinin, fiilin durumlarına nisbetle, umûmu olmadığı 187 İbn Rüşd, ez-Zarûri, s. 97, mad, 142. 188 Zahirilerde azat etmeyi mehir olarak caiz görmüşlerdir. b.k.z. el-Abbadi, Şerh Bidâyetü’l-Müctehid, c, III,

s.1277 189 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II, s. 26

40

gibi, başkalarına nisbetle de umûmu olmadığını söylemektedir. Aksine Hz. Peygamberin fiili,

'ben bu fiille, sizin hakkınızdaki şer’i hükmü açıklamayı amaçlıyorum' demedikçe, kendisine

mahsustur. İmam-ı Gazali, “Kimi âlimler, kendisine has olduğuna dair delil bulunmadıkça,

Hz. Peygamber hakkında sabit olan şeyin, başkaları hakkında da sabit olacağını ileri sürmüş-

lerdir. Bu ise fasittir.” der190

Hz. Peygamber’in fiilleri, özellikle bir iş ve davranışı devamlı yapması halinde hüküm

kaynağı olarak değerlendirilmiştir.191

İbn Rüşd, eşlerden birinin ölümü ile mehrin tamamının kadına düştüğüne ben şimdilik

-İcmâ'dan başka- herhangi bir semi’ delil bilmiyorum, der.

İmam Mâlik, İmam Şâfii ve İmam Dâvûd, “iki eş yalnız olarak bir arada kaldıkları za-

man, mehrin tamamının kadına düşmesi için erkeğin ona dokunması şarttır. demişlerdir.

Onlara göre perdelerin indirilmesiyle -eğer dokunma olmazsa- ancak mehrin yarısı lâzım

gelir.” İmam Ebû Hanîfe ise, “İkisinin yalnız olarak bir arada kalmasıyla -eğer erkek ihramda,

ya da hasta veyahut Ramazan ayında oruçlu veyahut kadın adet halinde değilse- mehrin

tamamı lâzım gelir.”192 demiştir. İbn Ebî Leylâ’da mehrin tamamının bir arada kalmalarıyla

lâzım geldiğini söylerken herhangi bir şeyi şart koşmamıştır.

İhtilâfın sebebi, Ashab-ı kiram'ın bu konudaki hükümlerinin Kur'an-ı Kerim'in zahiri

ile çelişmesidir. Zira Cenâb-ı Hak âyet-i kerime'de "Nasıl alırsınız ki sîz birbirinize katıl-

mıştınız ve onlar sizden sağlam bir teminat almışlardı"193 buyurarak kendisi ile halvete

girilen kadından mehrin bir kısmını geri almanın caiz olmadığını nass'en bildirmiştir. "Eğer

kadınlara mehir biçer de el sürmeden onları boşarsanız biçtiğiniz mehrin yarısını verin" 194

âyet-i kerimesinde de, kendisine el sürülmeden boşanan kadına biçilen mehrin yarısı düştüğü

keza nass'en bildirilmiştir.

İbni Rüşd, bu konuda İmam Mâlik, İmam Şâfii ve İmam Dâvûd'un görüşlerine

tereddüt etmeden katılmış ve şöyle demiştir. İşte görüyorsun ki hem el sürülen, hem de el

sürülmeyen kadın hakkında nass vardır. Bu iki durum arasında bir başka durum daha

bulunmadığına göre, açıkça anlaşılmaktadır ki mehrin tamamı ancak el sürme ile lazım gelir. 190el- Gazali, el-Mustasfa, c, II, s. 107-108 191 Karaman, Hayrettin, İslam Hukuku Tarihi, İz yy, İstanbul, 2007. s. 65 192 İmamı Şafii’nin kadim olan görüşüne göre halvet ile mehrin tamamı lâzım gelir. en-Nevevi, el-Mecmu c,

XVI, s.346 193 Nisa, 4/21 194Bakara, 2/237

41

İbn Rüşd'ün bu konu da esas aldığı ilke Kur’an’ın zâhirine uymak Ashab-ı kiram'ın

hükümlerine uymaktan daha evlâdır ilkesidir.

İbn Rüşde göre, burada el sürmeden maksat -zahir şudur ki- cinsi yaklaşımdır.

Bununla beraber lügavî mânâsı olan bayağı dokunma mânâsında da kullanılmış olabilir.

Herhalde Ashab-ı kiram da âyeti luğavi mânâya yorumlamışlar ki Bu hususta Ashab-ı

kiram'dan varid olan hükümde Ashab’ın hiçbirinden, «Kapıyı kapatan ya da perdeyi indiren

kimseye mehrin tamamı lazım gelir» sözünden başka bir şey rivâyet olunmamıştır.195

İbn Rüşde göre, müşterek bir kelimeden her iki mananın anlaşılma dereceleri eşitse

mecâz anlamda kullanmak daha evladır. Bir kelimeden her iki mananın anlaşılması ise

zayıf bir te’vildir. Buna benzer bir konuda da şunları söyler. Fukaha arasında kadına elin

değmesi veya dokunması ile abdestin bozulup bozulmadığı konusunda vardır. Bu ihtilaf

“Kadınlara dokunursanız 196” Ayeti kerimesindeki “lems” kelimesinin müşterek olmasından

kaynaklanmıştır. Bu kelime Arap dilinde hem elle dokunmak manasında hem de cinsî

münasebet manasında kullanılmaktadır. Kadına elin değmesiyle abdestin bozulduğunu

söyleyenler, bir kelimeden hakikat ve mecaz manalarından hangisinin murad olunduğuna dair

bir delil bulunmazsa o kelimenin hakikat anlamına hamledilmesinin daha dogru olacağını

ifade ederek lems kelimesini hakikat yani elle dokunmak manasında kullanmışlardır.

İbn Rüşd ise aksi bir kanaatte olduğunu ifade ederek şöyle demiştir. Benim kanaatime

göre, lems kelimesinden her iki mananın anlaşılma dereceleri eşit veyahut eşite yakın ise de

cinsî yaklaşma mânâsı onun mecazî mânâsı olmasına rağmen- bence bu kelime, bu mânâda

daha zahirdir.

İbn Rüşd bu görüşünü, lems kelimesiyle eş anlamlı gördügü “mübaşeret” ve“mess”

kelimelerinin geçtigi diğer ayetleri delil göstererek desteklemiştir. Allah Teala’nın bu

kelimelerle cinsî yaklasmayı kastettiğini dolayısıyla burada da bu anlamın esas alınması

gerektiğini ifade etmiştir.197

195 Lafız, hem şer'î anlamı hem de lüğavi anlamı arasında dönüp durursa; isim bu durumda mücmel olur. Hz.

Peygamber, Araplara, kendi Şer'inin örfü ile hitap ettiği gibi, onlara kendi dillerinin örfüyle de hitap etmiştir.

Ancak şâri', her ne kadar zaman zaman lüğavî vaz'a göre konuşmaktaysa da, isimleri çoğunlukla, şer’i

hükümleri açıklamak için, Şer'in örfüne göre kullanmaktadır. el-Gazali, el-Mustasfa, c, I, s. 691

196 Mâide 5/6 197İbni Rüşd, bazı alimler -İmamı Şafii- "Kadınlara temas ettiğinizde" 197 ayetinde, lems lafzını hem cinsel ilişki

hem de elle dokunma anlamına hamletmişlersede müşterek olan isimde, umûm mümkün değildir. Çünkü-

müşterek isim umûm için konulmamıştır. İbni Rüşde göre bu hususta şöyle bir genel kâide mevcuttur: “Bir

42

İbn Rüşd, görüldüğü üzere ayeti ayetle tefsir etmektedir. Ayetler arasında ilişki

kurarak hüküm vermektedir.198

İbni Rüşd, Arap gramerine ve nahvine hem yukarıdaki görüşlerinde olduğu gibi

yenilikler hem de özgün görüşler getirmiştir.

Îmam Mâlik, Baba, dokunulmadan boşanılan bakire kızına düşen mehrin yarısını

bağışlayabilir. İmam Ebû Hanîfe ile İmam Şâfii bağışlayamaz demişlerdir. Bir cemaat de şâzz

bir görüşte bulunup, bütün veliler kadına düşen mehrin yarısını bağışlayabilirler, demiştir.199

İbn Rüşde göre, ihtilafın sebebi "Eğer onlara mehir biçer de el sürmeden onları

boşarsanız -kendileri veya nikâh akdi elinde olan erkeğin bağışlaması hali müstesna-

biçtiğinizin yarısını verin"200 âyet-i kerimesinin muhtemel iki mânâya gelmektedir. Çünkü

âyeti kerimede geçen bağışlama ile tercüme edilen “ya’fu” kelimesi arap kelamında bazen

düşürmek bazende hibe etmek anlamlarında kullanılmıştır.

İbn Rüşde göre, akla öyle geliyor ki bu her iki mânâ ihtimali de kuvvet bakımından

eşittirler. O, bunlardan birine hamlinin ancak bir karine ile olacağını belirtmiştir.

Ayrıca âyette geçen “biyedihi” kelimesindeki zamirden de maksat kadının kocası

olabildiği gibi, kadının velisi de olabilir. Maksat kadının kocasıdır' diyenler,201 “ya’fu”

kelimesi hibe etmek mânâsındadır, demişlerdir.

İbn Rüşde göre, bunlar şeriatta bilinen bir hükmü ifade etmekten başka bir şey

eklememişlerdir. Zira herhangi bir kimsenin bir hakkını başkasına hibe edebilmesinin caiz

olması, şeriatta zaruri olarak bilinen bir hükümdür.

kelimenin hakîkî veya mecâzî manalarından hangisinin kastedildiğine dair bir delil bulunmadıkça hakîkî

mânâ esas alınır. İbni Rüşd, Arap kelamı araştırıldığı zaman bunun tersi görülecektir. Araplar

konuşmalarında, ayn lafzını kullandıkları zaman vaz edildiği bütün manaların anlaşılmasını muhatabtan

istememektedirler. Özellikle zıt anlamları taşıyan isimlerde bu durum daha belirginleşmektedir. Şe’ri örfte

lafzın vaz edildiği bütün manaların anlaşıldığını iddia eden bir kimse varsa bu iddiasını ispatlaması gerekir.

İbn Rüşd. ez-Zarûri, s. 111, mad, 177 b.k.z İbn Rüşd, Bidâyetü’l-müctehid, c, I, s. 53. Karaca, İbni Rüşdün

tercihleri ve farklı görüşleri, s.71 198 Karaca İbni Rüşdün tercihleri ve farklı görüşleri, s.71 199 İbn Rüşd, şazz olan görüşün kime ait olduğunu söylememiştir. Şaz görüş İbni Abbas’ın mevlâsı İkrimeye

nisbet edilmektedir. İkrime, “Kadın razı olmasa bile babası, amcası ve kardeşi mehrin yarısını

bağışlayabilirler”hadisini rivayet etmiştir. es-San’âni, Musannef, c, VI, s.283 200Bakara,2/237 201 Hanefiler, İmam Şafii’nin cedid görüşü, Hanbeliler ve zahirilere göre kocadır. Bu mezheblerin delilleri için

b.kz. Serahsî, el-Mebsut, c, VI, s.63- en-Nevevi, el-Mecmu c, XVI, s.368

43

Maksat kadının velisidir diyenler,202 “ya’fu” kelimesi düşürmek anlamındadır,

demişlerdir.

İbn Rüşde göre, bunlar da kadına ait bir hakkın velisi tarafından düşürelebileceğini

söyledikleri için, şeriata hem bir ekleme, hem de âyetin veli’ye delaletinde daha zahir

olduğunu delil getirerek ispat etmeleri gerikir ki, bu da zor bir şeydir.203

İbn Rüşd, “eşit iki anlama delalet eden kelimenin hangi anlamda kullanıldğıı delil ile

sabit olur” ilkesine dayanarak İmam Ebû Hanîfe ile İmam Şâfii'nin görüşünü benimsemiştir.

Cumhur, küçük kadın ile hacr altındaki kadın, zimmetine taalluk eden mehrin yarısını

kocasına bağışlayamayacakları görüşündedir. Bir cemaat de âyette geçen «kendileri»

kelimesinin umumuna bakarak şâzz bir görüşte bulunup, «kadın henüz küçük veyahut hacir

altında da olsa, kendisine düşen bu mehrin yarısını bağışlayabilir» demişlerdir.204

Mehirsiz olarak nikâhı kıyılan bir kadın, şayet kendisine mehir ayırılmasını isterse bir

cemaat, « Kocası ona, mehr-i misil, biçmek zorundadır. Bunun dışında koca için seçenek

yoktur, demiştir. Bu cemaatten bazısı, «Eğer bu kadın, ona mehir biçildikten sonra boşanırsa,

202 Maliki’ler ve İmam Şafii’nin kadim görüşüne göre velidir. b.kz. Serahsî, el-Mebsut, c, VI, s.63

203 Mücmellik (İcmâl), bazen tekil bir lafızda, bazen mürekkep bir lafızda, bazen de sözün diziminde, çekiminde,

atıf harflerinde, durak ve başlangıç yerlerinde olur.

a) Müfred lafızdaki mücmellik, lafız birkaç değişik anlam için uygun olabilir. Mesela 'ayn' kelimesi, güneş, altın,

göz ve terazi gibi anlamlara gelmektedir. Yine lafız, iki zıt anlam için kullanılabilir. Örneğin; 'kur" lafzı, hem

hayız, hem de temizlik anlamında kullanılmaktadır.

b) Mürekkep lafızda müştereklik sebebiyle mücmellik: Allah Teâlânın "Nikâh düğümünü elinde tutan

affedebilir." sözü böyledir. Bu lafız, hem koca hem de veli anlamına gelen bir lafızdır.

c) Çekim (tasrîf) yönünden mücmellik: Hem fail (seçen) hem mef’ul (seçilen) için “muhtar” sözcüğünün

kullanılması da böyledir.

d) Sözün dizimi ve uyumu (nesk) yönünden olan mücmellik: "Hakimin bildiği her şey, aynen bildiği gibidir'

sözü böyledir. Buradaki 'fe hüve kema alimehu (aynen bildiği gibidir)' sözü, her şey' sözüne raci olabileceği

gibi, 'hakîm'e de raci olabilir ve 'Hakîm taşı bilmektedir. Öyleyse hakîm taş gibidir' anlamı da çıkabilir. el-

Gazali, el-Mustasfa, c, I ,s. 693- bkz.İbn Rüşd, ez-Zarûri. s.104, mad, 158

204 İbn’i Rüşd şazz görüşün kime ait olduğunu belirtmemiş, eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze adlı eserinde bu şazz

görüşün kime ait olduğunu araştırmış fakat tesbit edememiştir. eş-Şimrâni. küçük kadın ile hacr altındaki

kadının zimmetine taalluk eden mehrin yarısını kocasına bağışlayamayacakları konusunda ittifakın

bulunduğunu ve bunu kaynak vererek delilleriyle beraber ziketmiştir. b.k.z. eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze,

s.493-499

44

biçilen mehrin yarısı düşer», kimisi de « Ona bir şey düşmez. Çünkü onun nikâhı mehirsiz

olarak kıyılmıştır » demiştir ki İmam Ebû Hanîfe bunu benimser.205

İbn Rüşd, bu konuda İmam Ebû Hanîfe'nin görüşünü eleştirerek şöyle bir

değerlendirme yapar. Kocası ona el sürmeden boşanan kadına, eğer nikâhı kıyılırken ona

mehir biçilmişse mehrinin yarısından başka bir de müt'a düşer.» diyenler, burada da «Kadına,

hem emsali olan kadınlara biçilen mehrin yarısı, hem müt'a düşer» demeleri lâzımdır. Zira

âyet-i kerimede «Nikâhı mehirsiz olarak kıyılan kadına mehir düşmez» diye bir işaret yoktur.

Ancak ayette «Bu kadına mehir biçmeden onu boşarsanız size sorumluluk yoktur»

denilmektedir. Bu kadın, kendisine mehir biçilmesini istediği zaman ona mehir biçmek

gerektiğine göre, mehri biçilen kadın boşandığı zaman ona, nasıl biçilen mehrin yarısı

düşüyorsa, buna da emsaline biçilen mehrin yarısının düşmesi gerekir.

İbn Rüşd, mehirsiz olarak nikâhı kıyılan ve kocası ona el sürmeden ve kendisi de

mehir isteğinde bulunmadan boşanan kadına bir şey düşmediğine ise -bildiğime göre- ihtilâf

yoktur, der.

İmam Mâlik, « karısına el sürmeden ve ona mehir biçmeden ölen kimseye mehir lâzım

gelmez. Ancak kadına mut'a ile kocasından miras düşer» demiştir. İmam Ebû Hanîfe de

«Kadına emsalinin mehri ile miras düşer» demiştir ki, İmam Ahmed ile İmam Dâvûd da buna

katılır. İmam Şâfii'den ise, her iki kavil de rivâyet olunmuştur. Ancak onun tabileri, İmam

Mâlik'in görüşüne uyan görüşünü daha kuvvetli bulmuşlardır.

Bu ihtilâfın sebebi, kıyasın hadis ile çelişmesidir. Ebû Dâvûd, Nesâî ve Tirmizî'nin -

sahihtir diyerek- rivâyetlerine göre bu mes'ele Abdullah b. Mes'ud (r.a.)'a sorulmuş, o da «Ben

kendi görüşümü söyleyeceğim. Eğer doğru ise Allah'tandır, yanlış ise bendendir. Kanaatimce

bu kadına, yakın olan kadınların mehri ne ise, o düşer. Ona ne eksik ne de fazla bir şey

verilmez. Ayrıca ona hem iddet lâzım gelir, hem de miras düşer» demiştir. Bunun üzerine

Ma'kil b. Yesâr el-Eşcâî (r.a.) kalkıp, «Allah için şahidlik ederim ki Peygamber (s.a.s)

Efendimiz de Vaşık kızı Bervâ hakkında böyle hükmetti» demiştir. 206

İbn Rüşd, bu hadis ile çelişen kıyas da şudur: «Mehir, bedeldir. Bedele karşılık olan

205Mehir biçilmeden nikâhlanan kadına mehr-i misil vermek gerekir. Nikâh kıyılırken kadına mehir biçilmez de

daha sonra karı koca bir şeyde anlaşırlar, zifafa girer veya zifafa girmeden ölürse anlaştıkları şeyi kadın alır.

Zifafa girmeden kadını boşarsa kadına müt‘a vermek gerekir.” Hiçbirşey gerekmez demek doğru olmaz,

kadına müt‘a gerekir. Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin tahkiki, s.193-211 206 Ebû Dâvûd, Nikâh, 6/32, no: 2116; Ncsâî, 6/121; Tirmizı, Nikâh, 9/44, no: 1145

45

şey, kabz edilmediği zaman, bedeli vermek vâcip olmaz. Buradaki kıyas, bey’ üzerine yapılan

bir kıyastır. Nasıl ki satın alınan bir malı teslim almadan o malın bedelini ödemek

mecburiyeti yoksa, kadından da yararlanılmadığı zaman mehrini ödemenin gerekmemesi

lâzım gelir».Müzeni’de İmam Şâfii'den, «Eğer bu meselede Vaşık kızı Bervâ'nın hadisi sabit

ise, sabit hadis dururken kıyasa yol yoktur diye söylediğini rivâyet etmiştir.

İbn Rüşd, Allah bilir, müzeni’nin söylediği doğru olandır, der. Yani İbn Rüşde göre

şayet, hadis sabit ise bu hadisi kıyasa tercih etmek gerekir.

Cumhûr, mehir ayıplı veya başkasının malı çıkarsa nikâh sahihtir demişlerdir. Bu

konuda İmam Şafii' ve Mâlikî ulemasının değişik görüşleri vardır. Bir kere «Mehrin kıymeti»,

bir kere «Mehr-i misil lâzım gelir» demişlerdir. Ebu'l-Hasan el-Lahmî de «Mehrin kıymeti ile

mehr-i misilden hangisi daha az ise, o lâzım gelir diyebiliriz» demiştir. Sahnûn da şâzz bir

görüşte bulunup, nikâh fasiddir» demiştir.207

İbn Rüşd, nikâh akdini satış akdine kıyas yapanlar, nikâhın fasid olduğunu

söylemişlerdir. Zira nikah ve satış her ikisi de bir bedel karşılığında yapılmaktadır. Satış’ta

bedel, ayıplı veya başkasının malı çıkarsa satış geçersiz olduğu gibi, nikahta geçersizdir.

İbn Rüşd, Sahnûn'un bu kıyasını zayıf bulmakta ve onu eleştirmektedir. Ona göre,

nikâh akdi satış akdi gibi değildir. Zira Mehir, nikâh akdinin mahiyeti dışındadır. Nikah’tan

bir rükün değildir. Ayrıca mehir olmaksızın nikah akdi caizdir. Mehrin ayıplı veya başkasının

malı çıkması ise, mehrin olmamasından daha hafif bir durumdur.

Eğer kadın ve erkek mehrin miktarı hakkında ihtilaf etse, Mesela, kadın «Benim

mehrim ikiyüz dirhemdir», erkek de «Yüz dirhemdir» derlerse, Îmam Mâlik « Eğer erkek da-

ha kadınla gerdeğe girmemişken aralarında bu ihtilâf başgösterir ve her ikisi de davalarını

ispat ederlerse, her ikisi de yemin eder ve akid münfesih olur.

İmamı Şâfii de « İkisi de yemin eder ve mihr-i misle dönülür» diyerek İmam Mâlik'in

akdin münfesih olduğu görüşüne katılmamıştır. Kimisi de «Durum ne olursa olsun, ikisi de

yemin ederler. Zira ikisi de davalıdırlar» demiştir

İbn Rüşde göre bu son görüş, kanaati nazara almayanların görüşüdür.

207 Aslında Sahnun’un söylediği şudur; mehir olarak verilen köle başkasının malı çıkarsa, ister duhul olsun ister

olmasın nikah sabittir. Erkek te kadına kölenin değerini mehir olarak verecktir. Ancak mehir olarak verilen

köle hür çıkarsa nikah fasittir. İki durum arasında fark olmasının nedeni, mehir olarak verilen hür şayet ölürse

kadın onun değerini ödettiremediği içindir. Çünkü hür olan kimse için değer biçilmemektedir. bkz. İbn Rüşd,

Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-cedd, el-Beyan ve et-Tahsil, thk, Ahmed eş-

Şerkâvi, Darul Garb el-İslami yy,Beyrut Lübnan 1984 c,IV, s. 444

46

İbn Rüşde göre, Îmam Mâlik'in tabilerinden «karı ile kocanın ikisi yemin ettikten

sonra, ne bir miktar üzerinde uyuşmaları, ne de birinin diğerinin sözüne dönüp rıza göstermesi

caiz değildir» diyenlerin görüşü son derece zayıftır. Çünkü bu görüşte bulunanlar bunu da

lian'a benzetmişlerdir ki bu zayıf bir kıyastır. Kaldı ki, liânda bile bu hükümde ihtilâf

edilmiştir. 208

Eğer kadın ve erkek mehrin teslimi konusunda ihtilaf ederlerse, Cumhura göre söz

kadının sözüdür. Îmam Mâlik ise, «Gerdeğe girmeden önce, söz kadının sözüdür. Gerdeğe

girdikten sonra ise, erkeğin sözüdür. » demiştir.

Îmam Mâlik'in tabilerinden bazısı İmamı Mâlik’in niçin böyle bir görüşte

bulunduğuna sebep olarak Medine örfünü göstermiştir. Çünkü Medine’deki adet « Erkek

kadının mehrini kendisine teslim etmeden ona yanaşmazdı. Bunun içindir ki eğer bir yerde bu

örf yoksa orada -ister gerdeğe girmezden önce, isterse sonra olsun- söz kadının sözüdür »

demiştir.

İbn Rüşde göre, ister bu örf olsun, ister olmasın, devamlı söz, kadının sözüdür demek

daha güzeldir. Çünlü kadın davalı olandır.

İBNİ RÜŞD’ÜN EVLENME ENGELLERİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ

2.7. EVLENME ENGELLERİ İslam hukukunda evlenmeye mâni (engel) olan kısımlar

2.7.1.DEVAMLI OLAN EVLENME ENGELLERİ 1. Nesep (soy) engeli

2. Sıhriyet engeli

3. Süt engeli olmak

208 Not. Alimler, mehr-i misil ile hükmedildiği yerlerde mislîlikte muteber olan vasıfların neler olduğu

hususunda ihtilaf etmişlerdir. Ebû Hanîfe baba tarafından akrabalığı şart görmemiş ve bütün kadın akrabaları

mehr-i misilde kadının emsali görmüştür.”İbni Rüşdün yaptığı nakil hatalıdır Zira Hanefilerde “Kadının

mehr-i misli baba tarafından akraba olan kadınlara göre takdir edilir, anası ve teyzesi ayrıca babanın

kabilesinden iseler bunlara göre de takdir edilir.” Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin tahkiki, s.193-

211

47

2.7.2. DEVAMLI OLMAYAN EVLENME ENGELLERİ 1. Sayı engeli,

2. İki kızkardeşi bir nikâh altında bulundurma engeli

3. Kölelik engeli

4. Küfür engeli

5. İhramda bulunma engeli

6. Hastalık engeli

7. Başkasının nikâhı altında olma engeli

8. Üç talak ile boşanmış olma engeli

9. İddet engelidir. sonuncusunun sürekli bir engel olmamasında ihtilaf vardır.

2.7.3. İHTİLAFLI OLAN EVLENME ENGELLERİ 1. Zina engeli

2. Liân engeli

Ayeti kerime de "Analarınız, kızlarınız, kızkardeşleriniz, halalarınız, teyzeleriniz,

kardeş kızları, kızkardeş kızlarıyla (evlenmeniz) size haram kılındı”209

İbni Rüşd, geçen yedi sınıf hakkında bildiğime göre ihtilâf yoktur, der.

İbni Rüşde göre, nesep yönünden kendileriyle evlenilmesi haram olan kadınlar

mülkiyet (cariye) yolu ile de kendileriyle evlenilmesi haram olması hususunda icma vardır.

Hısımlıktan dolayı kişiye haram olan kadınlar üvey anneler, eşlerin anneleri, öz oğul-

ların eşleri ve üvey kızlardır. Üvey kızların anneleriyle eğer gerdeğe girilmemişse onlarla

evlenmede bir engel yoktur

Bazı alimler üvey kızın haram olması için nasıl annesiyle gerdeğe girmek şart ise,

kaynananında haram olması için kızıyla gerdeğe girmek şarttır, demiştir.

İbni Rüşd, bu görüşü, benimsemez. Ona göre bu görüş, Hz. Ali ile İbn Abbas (r.a.)'dan

-zayıf senetlerle- rivâyet olunmuştur.

İbni Rüşde göre bu ihtilâfın sebebi, yapılan farklı terkiblerden kaynaklanmaktadır Zira

209 Nisa, 4/23".

48

âyette "Kendileriyle gerdeğe girdiğiniz" kaydı, tekrarlanan "Kadınlarınız" kelimesinin her

ikisine mi, yoksa yalnız ikincisine mi sıfattır. Zira ikincisi (kızlar) her ne kadar daha yakınsa

da birincisine de sıfat olması gramere göre caizdir.

Aslında gramere göre bu caiz değildir. Zira mavsuf olarak kabul ettiğimiz kadınlarınız

kelimesi bir yerde izafe ile mecrur iken diğerinde ise –min- harfi cerri ile mecrurdur. İki

değişik edatla mecrur olanlar, bir vasıf ile vasıflanamaz. 210

İmam Şafii «Bir kadınla zina etmek, o kadının ne kızı, ne de annesiyle evlenmeye

mani olmadığı gibi, zina eden kimsenin babasının da o kadınla evlenmesine mani değildir»

demiştir. İmam Ebû Hanife, «Nikah hangi kadınları haram kılıyorsa, zina da onları haram

kılar» demiştir. İmam Mâlikten her iki görüş nakledilmiştir.

İbni Rüşde göre bu ihtilaf; nehyedilen “nikah”dan muradın lugavî mana ile şerî

manadan hangisine delalet edeceği konusunda tereddüt edilmesinden kaynaklanmıştır. 211

Çünkü "Babalarınızın nikahladığı kadınları nikahlamayın" âyetinde geçen nikah kelimesi şer'i

ve lugavî mânâlarda müşterektir. Lügatte nikâh, cinsi münasebet demektir. Bunu esas alanlar

«Zina ile de kadın haram olur», «Şer'i mânâ muraddır» diyenler ise «Zina ile kadın haram

olmaz» demişlerdir.

İbni Rüşde göre, lugavî mânâsından başka, şer'î mânâsının da bulunduğu sabit

olmayan kelimeleri, -şer'î mânâda kullanıldığı sabit olmadıkça- lugavî mânâlara hamletmek

vacibtir. Fakat şer'î mânâlarının da bulunduğu sabit olan kelimeler öyle değildir. O kelimeler

bilakis lugavî mânâda kullanıldığını gösteren bir delil bulunmadıkça şer'î mânâlara

hamledilirler.212

İbni Rüşde göre, bu meselede ki ihtilâfın bir başka nedeni daha vardır. O da şudur. Bu

hükmün illetini, baba ile oğul ve anne ile kız arasında bulunan hürmete bağlayanlar «Zina ile

kadın haram olur» demişlerdir. Sıhriyet akrabalığını soy akrabalığına benzetenler ise, «Zina

ile kadın haram olmaz» demişlerdir. Zira çoğu alimler icma edip zinadan doğan çocuğu

nesebten saymamışlardır.

210 Serahsi, el-Mebsut, c, 4, s.199 211bkz. İbni Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, I, s. 11 212 bkz.İbni Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, I, s. 177

49

İbni Rüşd, bu konuda her ne kadar ‘kuvvetli olan budur, en zahir olanı şudur’ gibi

ifadeler kullanmasa da dayandığı ilkelerden ve konuyu anlatırken olayın siyak ve sibakından

onun İmam Şafiinin görüşüne meylettigi ortaya çıkmaktadır.213

İbni Rüşde göre, Neseb bakımından kendileriyle evlenmek haram olan bütün

kadınlar süt cihetiyle de haramdırlar. Kişiyi doğuran öz annesi nasıl kişiye haram ise, onu

emziren kadın da, öz annesi mertebesinde olup ona haramdır 214

Malikilerle Hanefiler: Bir kadını nikahlamayı haram kılan sütün miktarının sınırı

noktasında herhangi bir kayıt koymamışlardır. Onlara göre emilen süt ne kadar olursa olsun

kadının nikâhını haram kılar. Nikahı haram kılan sütün miktarı icin belli bir had olduğunu

savunanlardan ise üç farklı görüş ortaya konmuştur: Ebu Ubeyd ve Ebu Sevr bir veya iki defa

213 Not. İmamı Gazali konuyla alakalı olarak el-Mustasfa kitabında bir soruya şöyle cevap vermektedir. Denirse

ki: Bir şey hakkında hakikat, başka bir şey hakkında da mecaz olan bir lafız, her iki anlamı birden

kastedilerek kullanılabilir mi? Örneğin, nikah lafzı, hem cinsel ilişki hem de evlenme akdi için; Lems (temas)

lafzı hem dokunmak hem cinsel ilişki için kullanılabilir mi? Neticede "Babalarınızın nikahladıkları kadınları

nikahlamayın" ayeti, hem babanın evlenme akdi yaptığı hem de cinsel ilişki de bulunduğu kadınlar anlamına

hamledilebilir mi? Yine "Kadınlara temas ettiğinizde..." ayeti, hem cinsel ilişki hem de dokunma anlamına

hamledilebilir mi?

Deriz ki: Her ne kadar, bunda genelleştirme biraz daha yakın ve uygun ise de, bize göre bu, müşterek lafız

gibidir. Şafiî'den 'Ben, temas (lems) ayetini, hem dokunmaya (mess) hem de cinsel ilişkiye hamlediyorum'

dediği nakledilmiştir. Biz bunun biraz daha uygun olduğunu söylüyoruz. Çünkü dokunma (mess) cinsel

ilişkinin mukaddimesidir. Aynı şekilde nikah lafzıyla cinsel ilişki kastedilebilir; Zira nikah (akdi) cinsel

ilişkinin mukaddimesidir. Zaten, aslında cinsel ilişkiyi anlatmak için vaz edilmiş olan nikah lafzının akit için

istiare edilmesinin sebebi de budur. Yine temas (lems) lafzı da cinsel ilişki için istiare edilmiştir. Bunların

birbirine ilişkinliği sebebiyle, bir defa zikredilen bir lafızla her ikisinin de kastedilmesi yadırganmaz. Fakat

bize göre daha belirgin (zahir) olan husus, böyle bir kullanımın Arabın dil geleneğine aykırı olduğudur. el-

Gazali, el-Mustasfa, c, II, s. 119

214 İbni Rüşdün burada yaptığı genelleme “Süt (emmek) viladet ve nesebin haram kıldığı her şeyi haram kılar.“

Buhârî, 2553. Müslim, 1444. hadisine uygunsa da bu hükme aykırı bazı istisnalar vardır. Zira neseb cihetiyle

oğlunun kızkardeşiyle evlenmek haram olduğu halde reza cihetiyle bu haram değildir. Yani adam süt karde-

şinin kardeşiyle, süt oğlunun kız kardeşiyle evlenebilir. Yine neseb cihetiyle kızkardeşinin anasıyla evlenmek

haram olduğu halde, rezâ cihetiyle kızkardeşinin anasıyla evlenmesi haram değildir. Çünkü neseb cihetiyle

kızkardeşiyle ana bir kardeş bulunuyorlarsa, o takdirde kızın anası, onun da anasıdır. Eğer baba bir kardeş

bulunuyorlarsa, o takdirde erkeğin anası babasının karısıdır. Bu ölçü ve mânâ reza'da mevcut değildir. Celal

Yıldırım, Kaynaklarıyla İslam Fıkhı, Uysal Kitabevi yy, I-III, Konya, tsz. c, III, s.7. bkz., el-Mevsılî, el-

İhtiyar, c,II, s.118.

50

emmekle nikâh haram olmaz, üç veya daha fazla emerse nikah haram olur, İmam Şafii de

emme beş defa olursa nikâhı haram olur, Bir grup da, en az on defa emilen süt haram kılar'

demişlerdir.

İbni Rüşde göre, bu ihtilâfın sebebi, Kur'an-ı Kerim'deki umumun, sınırlama getiren

hadislerle ve bu hadislerin birbirleriyle çelişmeleridir. Kur'an-ı Kerim'deki umum, "Sizi

emzirmiş olan süt analarınız da size haram kılındı" âyet-i kerimesidir. Bu âyette, «Sizi şu

kadar defa emzirmiş olan süt analarınız» diye bîr kayıt yoktur.

İbni Rüşde göre, bu hususta birbirleriyle çelişen hadisler de şunlardır: Biri, Müslim'in

Hz. Âişe ile Ümmü'1-Fâdl (r.a.) yoluyla tahric ettiği «Peygamber (s.a.s) Efendimiz,«Bir veya

iki defa emmek, nikâhı haram kılmaz» 215 hadisidir. İkinci hadis de Sehle'nin «Peygamber

(s.a.s) Efendimiz Salim hakkında bana hitaben, onu beş defa emzir, buyurdu» 216 hadisidir ki,

Hz. Âişe'nin de bu mânâda bir hadisi vardır. Müslim, Aişe (r.anha) den şöyle dediğini rivayet

etmektedir. "Kur'an-ı Kerim'de indirilen ayetler arasında "malum/doyurucu on defa süt

emmek haram kılar" şeklinde bir cümle vardı. Bunlar "bilinen beş süt emme" cümlesiyle nesh

edildi. Ve Peygamber (s.a.s) Efendimiz vefat edinceye kadar da bu, Kur'an'dan okunurdu»217

İmam Nevevî meseleyi şöyle izah etmektedir: Hz. Aişe (r.anha) annemiz; süt emme ile

meydana gelen haramlığı beyan eden sayının daha önce 10 olduğunu; bunun, sayıyı 5’e

indiren ayet ile nesh olduğunu ve Hz. Resulullah (s.a.v.)’in vefatına yakın nesh olunan bu

ayetin bazı insanların yanında hâlâ Kur’an ayeti olarak okunduğunu haber vermişlerdir. “Bu

ayet-i kerime Hz. Resulullah (s.a.v.)’in vefatına yakın nesh olunduğu ve bazı insanların da

bundan haberleri olmadığı için onu Kur’an’dan bir ayet olarak okumuşlar, fakat bu ayetin

neshi ile ilgili haber onlara ulaşınca artık okumayı terk etmişlerdir.”.218

215 Müslim, Rada, 17/5, no: 1450-1451. 216 Mâlik, Radâ, 30/2, no: 12. 217 Müslim, 1452; Ebû Dâvûd, 2062; Tirmîzî, 1150; Nesâî, 6/100. 218 İmam Nevevî neshin çeşitlerini izah etmiş ve şöyle demiştir: Nesh Üç Kısımdır : a) Hem hükmü ve hem de

tilaveti nesh olunan: Sütün hürmetini 10 sayısı ile beyan eden ayeti kerimegibi.

b) Sadece tilaveti nesh olup hükmü baki kalan: Süt emme hürmeti sayısını 5’e indiren ayet ile “Şeyh ile

şeyhuhe (evli erkek ile evli kadın) zina ettikleri zaman onları recmedin” ayeti gibi.

c) Sadece hükmü nesh olup tilaveti baki kalanlar: Bakara suresinin 240 nolu ayet-i kerimesi başta olmak

üzere Kur’an’da bunların örnekleri çoktur. Sahih-i Müslim, İmam Nevevî Şerhi, c. X, s.29.

51

İmamı Şâfiîye göre emme sayısını beşe indiren bu âyet, hükmü Kur'ân'a yazılıp,

okunması neshedilmiş bir âyet olsa da hükmü devam etmektedir. Bu, "ihtiyar erkekle, ihtiyar

kadın zina ederse, onları recmedin" âyetine benzer.219

İbni Rüşde göre, Kur'an-ı Kerim'in zahirini tercih edenler, «Bir ve iki defa da emmek

nikâhı haram kılar» demişlerdir. «Hadisler âyeti tefsir ederler» şeklinde âyet ile hadisleri telif

eden ve “Bir ve iki emme haram kılmaz." hadisinin Delil’ul Hitabı'nı Salim'in hadisinden

anlaşılan Delîlü'l-Hitab'a tercih edenler, «Üç ve üçten fazlası haram kılar» demişlerdir. Zira

«Ne bir defa emmek, ne de iki, haram kılmaz» hadisinin Delîlü'1-Hitabı'ndan «Üç ve üç defa-

dan fazlası haram kılar», «Onu beş defa emzir» hadisinin Delîlü'1-Hita-bı'ndan da «Beşten

aşağısı haram kılmaz» diye anlaşılmaktadır.220

İbni Rüşd'ün birbiriyle çelişen hadisler arasında tercihte bulunmaktansa, bu hadisleri

telif etmeyi daha fazla ön plana çıkardığı görülmektedir. Ancak yine de her zaman için onun

hadislerin telif edilmesini genel bir kural olarak benimsediğini söyleyemeyiz.221

İbni Rüşd, farklı açılardan bu görüşleri kuvvetli bulmaktadır. O bu konuda

müctehidlerin görüşlerinden bahsettikten sonra bir tercih yapmamıştır. O ictihada olan

bağlılığını ortaya koyarak okuyucusunu ictihada davet ederek şöyle demiştir. îctihad bu iki

Delîlü'l-Hitab'tan hangisinin daha kuvvetli olduğunu kestirmendir.222

İmam Mâlik, İmam Ebû Hanife, İmam Şafii ve bütün fukahaya göre, iki yaşından

büyük olan çocuğun süt emmesi nikahı haram kılmaz. İmam Dâvûd ile Zahirîler göre ise

büyüğün emmesi nikahı haram kılar, Hz. Aişe'nin de görüşü budur.

Bu ihtilâfın sebebi, bu konudaki rivayetlerin birbirleriyle çelişmesidir. Zira bu

konuda iki hadis varid olmuştur: Biri, yukarıda geçen Sâlim'in hadisidir, biri de, Müslim ile

Buhârî tarafından rivayet olunan, Hz. Aişe'nin, «Peygamber (s.a.s) Efendimiz bir gün eve

geldiğinde yanımda bir adam vardı. Peygamber (s.a.s) Efendimiz adamı görünce rengi

bozuldu ve onun yüzündeki öfkeyi gördüm ve dedim ki: 'Ya Rasûlallah, adam, benim süt

kardeşimdir' Peygamber (s.a.s) Efendimiz, ' Kimlerin süt kardeşleriniz olduğunu iyi araştırın.

219 Şafiî, el-Umm, c, X, s. 93. 220 Geniş bilgi için b.k.z. Paçacı, Esra, Sünnette Süt Akrabalığı Ve İlgili Rivayetlerin İncelenmesi, (yayınlanmış

Yüksek Lisans Tezi) Ankara İlahiyat, 2008, s.81-141 221 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s. 216 222 el-Ğamidi., Eser et-Taarud ve Def’ihi, s, 157

52

Zira rada, ancak açlıktan dolayı olandır. buyurdu» hadisidir.223

İbni Rüşde göre, bu hadisi tercih edenler, «Emzirilen çocuğa gıda yerine geçmeyen süt

nikahı haram kılmaz. Çünkü Sâlim'in hadisi, muayyen bir şahıs hakkında varid olmuştur.

Peygamber (s.a.s) Efendimizin zevceleri de bunu sırf Salim için bir ruhsat bilirlerdi»

demişlerdir. Sâlim'in hadisini tercih edenler, «Hz. Aişe'nin hadisi ma'luldür. Çünkü kendisi

onunla amel etmiyordu» ve bundan dolayı «Büyüğün de süt emmesi nikahı haram kılar » de-

mişlerdir.

İbn Rüşd, her iki grubun getirdikleri delillerin yerinde olduğunu, ve bu hususta her iki

tarafa da hak verilebileceğini ve deliller arasında vuku bulan teâruzu ortadan kaldırmak için

iki delilden birini tercih etme yolunu işaret eder.

İmam Ebû Hanife ile tabiileri «Süt, su veyahut bir başka madde içinde istihlâk

edildikten sonra çocuğa içirilirse bununla nikâh haram olmaz» demişlerdir. İmam Şafii,

Çocuk, yalnızca sütü içtiği zaman nasıl onunla hürmet vaki oluyorsa, başka bir madde içinde

istihlâk edilmiş olarak da içtiği zaman, hürmet vaki olur» demişlerdir.

İbni Rüşde göre, ihtilafın nedeni, buna süt adının verilip verilemeyeceğindeki

tereddüttür. O, sütü suya kıyas ederek şu ictihad da bulunur. Temiz olan bir suya, temiz bir

maddenin karışması halinde eğer ona hâla su deniliyorsa, başka şeyleri temizler, yoksa

temizleyemez, örneğinde olduğu gibi bu hususta muteber olan asıl, ona «süt» denilip

denilmediğidir. Süt deniliyorsa üzerinden hürmet hükmü kalkmaz, denilmiyorsa kalkar.

İmam Mâlik, İmam Ebû Hanife, İmam Şafii, İmam Ahmed, Evzâi ve Süfyan Sevrî,

Çocuğu emziren kadının kocası da çocuğun babası olur ve hakiki baba ile çocukları arasında

mevcud olan hürmet hükmü bunların da arasında cari olur ve 'Kocanın sütü- Lebenü’l-fahl-224

nikâhı haram kılar demişlerdir. Bir cemaat de «Haram kılmaz» demişlerdir.

Bu ihtilâfın sebebi, Kur'an-ı Kerimrin zahiri ile, Müslim, Buhâri ve İmam Mâlik'in

rivayet ettikleri Hz. Âişe'nin meşhur hadisi arasında bulunan çelişmeden kaynaklanmaktadır.

Hz. Âişe şöyle demiştir; «Örtünme âyeti nazil olduktan sonra Ebu'l-Kais kabilesinden

Eflah gelip yanıma girmek için izin istedi. Ona izin vermedim ve Peygamber (s.a.s)

Efendimiz'e sordum. Peygamber (s.a.s) Efendimiz bana 'Senin amcandır, ona izin ver' dedi.

Peygamber (s.a.s) Efendimiz'e 'Kadın, beni emzirmiştir, erkek emzirmemiştir' dedim. 223 Buhârî, Nikâh, no: 5102 Müslim, 1452; Ebû Dâvûd, 2062; Tirmîzî, 1150; Nesâî, 6/100 224 “Süt emziren kadının, sütünün gelmesine sebep olan kocasının, süt emen çocuk için baba olması”dır. el-

Ğamidi, Eser et-Taarud ve Def’ihi, s.183

53

Peygamber (s.a.s) Efendimiz tekrar,225 'Senin amcandır. Senin yanına girsin' dedi»

«Kur'an-ı Kerim'in "Sizi emzirmiş olan süt analarınızla sütten kızkardeşleriniz size

haram kılındı" 226 âyet-i kerimesiyle Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in, Doğurmaktan dolayı

nikâhları haram olan kimseler, emzirmeden dolayı da nikâhları da haram olur» 227 hadisi

üzerine bildirilmeyen bir hüküm Hz. Âişe'nin hadisinde fazla bir hüküm olarak bildirilmiştir»

diyenler, «Kocanın sütü de nikâhı haram kılar» demişlerdir.

Kocanın sütü nikâhı haram kılmaz diyenler şöyle demişlerdir. "Sözü geçen âyet ile

hadisin süt emmeyle ilgili bütün ana hükümleri bildirmiş olmaları gerekir. Zira herhangi bir

hükmü gerektiği zaman bildirmeyip başka zamana bırakmak caiz değildir. Eğer Hz. Âişe'nin

hadisi ile amel edilirse, bu hadis, sözü geçen âyet ve hadiste bildirilmeyen bir hükmü ifade

ettiği için onları neshetmiş olması lâzım gelir. Kaldı ki hadisi rivayet eden Hz. Âişe iken,

kendisinin görüşü koca sütünün nikâhı haram kılmadığı yolundadır.

İbni Rüşd, Kocanın sütü nikâhı haram kılmaz diyenlerin safında yer alıp meseleyi

şöyle izah etmiştir. Herhangi bir mes'elenin meşhur ana hükümlerini beyan eden naslar, nadir

ve özellikle belirli şahıslar hakkında varid olan hadislerle reddetmek zordur. Bunun içindir ki

Hz. Ömer, Fatıma b. Kays'ın bir hadisi hakkında ' Biz Allah'ın kitabını bir kadının hadisi ile

terkedemeyiz' demiştir»

İbni Rüşde şu şekilde de cevap verilebilir: “Bir şeyin zikredilmesi, onun dışındaki

şeylerden hükmün nefyedildiğine delil olamaz. Özellikle bu konuda sahih hadisler de

gelmiştir.”228

İmam Mâlik, Süt emme olayına ancak iki kadının şahidliği kabul olunur ve şahidlik

yapmadan önce iki kadının bunu söylemiş olmalarının halk arasında yayıldığını şart

koşmuştur. İmam Mâlik'ten gelen bir rivayette bir kadının da şahidliği -eğer şahitlik eden

kadın adalet ile tanınıyorsa- kabul olunur.229 İmam Şafii de «Dörtten aşağı kadınlann şahidliği

kabul olunmaz» demiştir. İmam Ebû Hanife de «Bir kadının da şahidliği kabul olunur ve

kadının daha önce, süt emme olayını söylemiş olduğunun halk arasında yayıldığını şart

225 Buhârî, Nikâh, 67/117, no: 5239; Müslim, Radâ, 17/1, no: 1445; Mâlik, Radâ, 30/1, no 2. 226 Nisa, 4/23. 227 Buhârî, Nikâh, 67/117, no: 5239. 228 Geniş bilgi için b.k.z. Paçacı, Sünnette Süt Akrabalığı Ve İlgili Rivayetlerin İncelenmesi, s.39-65 229 İbnül-Hümâm, Şerh Fethul Kâdir, c, III, s. 323

54

koşmamıştır.230

İbni Rüşd, İmam Ebû Hanife'ye katılmadığını net bir ifadeyle belirterek şöyle der:

Halbuki bir kadının şahidliğinin kabul olunmadığında icma' vardır.

İbni Rüşde göre, «Dörtten aşağı kadınların şahidliği kabul olunmaz» diyenlerle «iki

kadının şahidliği kabul olunur» diyenler arasındaki ihtilâfın sebebi, «Erkeğin şahidliğine

imkân bulunmayan hususlarda iki kadının şahidliği bir erkeğin şahidliğine muadilmidir,

yoksa iki kadının şahidliği kâfi midir?» diye ihtilâf etmeleridir

İbni Rüşde göre, bir kadının şahidliğinin kabul olunup olunmadığı hususundaki ihtilâ-

fın sebebi rivayet olunan bir hadisin, üzerinde icma' edilen «iki erkekten aşağı kimselerin

şahidliği kabul olunmaz» ana kaidesine uymayışıdır. Ana kaideye uymayan hadis de şudur:

Ukbe b. el-Hâris, Peygamber (s.a.s) Efendimiz'e, 'Ya Rasûlallah, ben bir kadınla evlendim.

Şimdi de kadının biri gelmiş, 'Ben ikinizi emzirdim, diyor' dedi. Peygamber (s.a.s) Efendimiz,

'Ne olursa olsun. Madem ki böyle bir şey söylemiştir, ondan vazgeç' dedi» 231 .

İbni Rüşd, bu hadis ile ana kaidenin arasında bulunan çelişkiyi gidermeyi uygun

bularak şöyle demiştir: Kimisi bu hadis ile ana kaideyi te'lif etmek üzere bunu nedbe

hamletmiştir ki, en uygunu da budur ve İmam Mâlik'ten gelen bir rivayet de bu yoldadır.

Alimler, bütün kadınların baliğ-baliğ olmayan, aybaşı halinden kesilen-kesilmeyen,

kocalı -kocasız, gebe olan-olmayan, herhangi bir çocuğu emzirmesinin nikâhı haram

kıldığında müttefiktirler. Kimisi de232 şâzz bir görüşte bulunup, «Erkeğin de emzirişi nikâhı

haram kılar » demiştir.

İbni Rüşde göre, erkeğin de emzirişi tabiatta mevcut olmayan bir şeydir. Nerede

kaldı ki bunun için şeriatta bir hüküm bulunsun. O bu konuda, “Mevcut olmayan veyahut

nadir olan mes’eleye hüküm taalluk etmez” kaidesine dayanmıştır.233 Ona göre şayet erkeğin

sütü olsa bile, ancak kelimenin müşterek olmasıyla Süt denilebilir.

230 İbni Rüşdün İmam-ı Ebû Hanife’ye atfettiği görüş hatalıdır. Hanefilerde “Çocuk emzirmede yalnız

kadınların şahitliği kabul olunmaz, emzirme ancak ya iki erkeğin ya da bir erkek iki kadının şahitliği ile

kanıtlanır. İbnül-Hümâm, Şerh Fethul Kâdir, c,III, s. 323- Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin

tahkiki, s.193-216 231 Buhârî, Nikâh, 67/23, no: 5104. 232 Bu görüşü Şafiilerden kerâbisi savunmaktadır. b.k.z. eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.510 233 b.k.z. eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.511

55

Yani İbni rüşd’e göre haramlık illeti isim benzerliğinden dolayı ise, bir hayvandan

beraber süt emen iki kişi süt kardeş olmaları gerekecekti. Bunu diyen ise hiçbir alim yoktur.

Ona göre erkeğin sütünü kadın sütüne kıyas yapmak doğru değildir.

Alimler, ölmüş olan kadının sütünde de ihtilâf etmişlerdir. Bu ihtilâfın sebebi, âyetteki

umumun buna da şâmil olup olmadığında ihtilâf etmeleridir.

İbni Rüşde göre, halbuki ölen kadının da sütü yoktur. Şayet olsa, ona da ancak

kelimenin iştirakiyle «Süt» denilebilir. Bu mes'ele de hiç vaki olmayan bir mes'eledir. Şu

halde bu mes'ele de hakikati bulunmayan ve ancak lafta kalan bir mes'eledir.

İbni Rüşd, gebe olan, aybaşı halinden kesilen ve baliğ olmayan kadınların sütü

hakkında nadir bir bir mes’ele olduğu halde alimlerin görüş birliği içinde olduğunu ifade

ederek hüküm vermiştir.234

Cumhura göre, zina eden kadının evlenmesi caizdir. Kimisi de «caiz değildir»

demiştir.

İbni Rüşde göre Cumhur, "Zina eden kadınla da, ancak zina eden veyahut putperest

bir erkek evlenebilir. Bu, mü'minlere yasak edilmiştir"235 âyet-i kerimesini zinayı

zemmetmeye hamletmiş ve âyetteki ismi işareti de, zinaya döndermişlerdir. Çünkü rivayet

olunduğuna göre adamın biri, Peygamber(s.a.s) Efendimiz'e, 'Benim karım, kendisine

dokunmak isteyen hiç kimsenin elini geri tepmez' demiş ve Peygamber (s.a.s) Efendimiz ona,

'Onu boşa' diye emretmişse de, adam 'Ben onu severim' deyince, Peygamber (s.a.s)

Efendimiz, 'Öyle ise onu yanında tut' demiştir» 236

Diğerleri de âyet-i kerimeyi zina eden kadınlarla evlenmeyi yasaklamak üzerine

yorumlayıp âyetteki ismi işareti, evlenmeye döndermişlerdir. Kimisi de bu âyete dayanarak,

Zina, nikâhı bozar demiştir.

Dörtten fazla kadınlarla evlenmeye gelince: Cenâb-ı Hak, "Hoşunuza giden

kadınlarla ikişer, üçer ve dörder evlenebilirsiniz" 237 buyurduğu ve nikâhı altında on tane

kadın bulunduran Geylân adındaki adamın müslüman olduğu zaman, Peygamber (s.a.s)

Efendimizin kendisine, «Dört taneyi yanında tut, gerisinden ayrıl 238 dediği rivayet olunduğu

234 er-Rağruği, İttifakat İbni Rüşd el-Hafid c, III, S. 935 235 Nûr,24/3. 236 Ebû Dâvut 6/4, no:2049. 237 Nisa, 4/3. 238Ahmed, 2/13; Tirmizî, Nikâh, 9/33, no: 1128.

56

için, cumhur, beşinci kadınla evlenmenin caiz olmadığı görüşündedir. Bir grup da (Rafiziler)

«Kadınlarla dokuza kadar evlenilebilir» demiştir.

İbni Rüşde göre, bunlar herhalde âyette geçen sayıların toplamını almışlardı.

Rafiziler ayetin görünüşünden hareket etmekte ve şöyle demektedirler. Ayette ikişer,

üçer, dörder kelimeleri birbirilerine “vav“ harfiyle bağlanmışlardır. Vav harfi de toplama

anlamını taşır. Bu sayılar (iki, üç ve dört) toplandığı zaman dokuz eder. Ayrıca Peygamber

(s.a.s) dokuz kadını aynı anda nikahı altında bulundurmuştur. Rafiziler bu hükmün

Peygambere s.a.s), has olmadığını iddia edip ümmeti içinde geçerli olduğunu savunmuşlardır.

Onlara göre Ona caiz olan bir şey ümmetine de caizdir.239

İbni Rüşd, Dörtten fazla kadınla evlenmenin caiz olduğu görüşünü nakletmiş, fakat bu

görüş şazz olduğu halde, bunu söylememiştir. 240

Cumhur, kızkardeş iki cariyeyi satın almakla birarada bulundurmanın caiz olmadığını,

bir grup da caiz olduğunu söylemiştir.

İbni Rüşd, Cumhurun görüşünü benimseyerek şu delillendirmede bulunur: Eğer iki

kızkardeşi birarada almanın caiz olmadığına, aralarındaki kardeşliğin şefkat ve sevgisini

sebeb gösterirsek bu sebeb aynıyla cariyelerde de mevcuttur.

İmam Mâlik ile İmam Ebû Hanife, iki kızkardeşi, birisini evlenme ile, diğerini de satın

almakla bir arada bulundurmanın caiz olmadığını, İmam Şafii ise caiz olduğunu

söylemişlerdir.241

İbni Rüşd bildiğime göre bir kadınla halasını ya da teyzesini de birarada almanın

caiz olmadığında alimler müttefiktirler. Zira tevatür yoluyla Ebû Hüreyre (r.a.)'den geldiği

sabittir ki, Peygamber (s.a.s) Efendimiz, «Bir kadınla ne halası ne de teyzesi birarada

alınamaz» 242 buyurmuştur.

239 Serahsî, el-Mebsut, c, V, s. 160 240 eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.52

241İbni Rüşdün İmam-ı Şâfiî’ye atfettiği görüş hatalıdır. Bu şekilde yaparsa câiz olmaz. Çünkü aynı su iki kız

kardeşin rahminde toplanamaz. Bir kimse bir nikah altında bulundurulmaları haram olan kadınlardan birini

temlik eder sonra bu temlik ettiği cariyenin kız kardeşini nikahı altına alırsa veya bunun tersini yaparsa

nikahladığı kadın kendisi için helal olur, diğeri ise haram sayılır. en-Nevevi, el-Mecmu c, XVI, s. 22-

b.k.z. Yasemin Nar, İbn Rüşd’ün Bidâyetül-Müctehid adlı eserinde İmamŞafi-i’ye ait görüşlerin Tahkiki, (

yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi ), İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.10, 2007, s.193-216 242 Buhârî, Nikâh, no: 5109. Müslim, Nikâh, , no: 1408; Ebû Dâvûd, Nikâh, no: 2066.

57

Alimler, kölenin cariye ile evlenebileceği, hür kadınında - kendisi ve velileri razı

olurlarsa- köle ile evlenebileceği hususunda müttefiktirler.

İbnü'l-Kasım'ın meşhur olan görüşüne göre hür erkek cariye ile evlenebilmesinde

hiçbir şart yoktur. İmam Ebû Hanife, İmam Şafii ve İmam Mâlik'in meşhur olan görüşüne

göre «Eğer hür bir kadınla evlenmeye gücü yetmiyor ve bekâr kaldığı taktirde zina işleyece-

ğinden korkuyorsa, evlenebilir, yoksa evlenemez» demişlerdir.243

Bu ihtilâfın sebebi, "Sizden, hür ve mü'min kadınlarla evlenmeye gücü yetmeyen

kimseler, ellerinizdeki mü'min cariyelerinizden alsınlar" 244 âyetinin Delîlü'l-Hitab'ı ile

"İçinizdeki bekârları ve köle ile cariyelerinizden iyi olanları evlendiriniz" 245 âyetinin umumu

arasında bulunan çelişkidir. Zira birinci âyetin Delîlü'l-Hitabı'ndan kişinin cariye ile ancak,

hür ve mü'min kadınlarla evlenmeye gücü yetmediği ve bekâr kaldığı takdirde zinadan

korktuğu zaman evlenebileceği anlaşılmaktadır. İkinci âyetin umumu ise, cariyeleri, hür erkek

veya köleyle, hür erkeğinde, ister hür ve mü'min kadınlarla evlenmeye gücü yetsin, ister

yetmesin, ister zinadan korksun, ister korkmasın, evlendirmenin cevazını gerektirmektedir.

İbni Rüşd, cumhurun delilini daha kuvvetli bularak şu değerlendirmeyi yapar: Bana

göre şimdiye kadar Umûmun, delîlü'l-hitap'la çeliştiği yerlerde, Umûmun, delîlü'l-hitap'tan

daha kuvvetli idi. Zira umumda ittifak, Delil’ul-Hitab ise’ ihtilaf vardı. Fakat buradaki

ihtilaflı olan Delîlü'l-Hitab -Allah bilir- ittifaklı olan umumdan daha kuvvetlidir. Zira bu

umumda cariyelerin evlendirileceği kimseler de aranan şartlara değinilmemiştir. Çünkü bu

âyetten maksat, cariyelerin evlendirilmesini fakat eğer kendileri evlenmek istemiyorlarsa

evlenmeye zorlanmamalarını emretmektir. Ayrıca, bu emir cumhura göre nedbe (mendub

oluşa) mahmuldür. Ona göre, cariye ile evlenen kimse, çocuğunun köle olarak doğmasına rıza

göstermiş olur.

İmam-ı Ebû Hanife’ye göre hür erkek, eğer nikahı altında hür bir kadın yoksa dört

cariye ile evlenebilir. İmam- Şafi-iye göre hür erkek yalnız bir cariye ile evlenebilir.

İbni Rüşd, birden fazla cariye ile evlenip evlenemediği hususundaki ihtilâfın sebebi

«Zina korkusu bekârlıkta daha fazladır» diyerek zina korkusunu yalnız bekârlık haline

243İbni Rüşdün İmam-ı Ebû Hanife’ye atfettiği görüş hatalıdır. Zira Hanefîlerde “Hür bir kadınla evlenmeye

gücü yeten kimsenin cariye ile evlenmesi caizdir. Fakat bunu yapmaması daha iyidir.” Serahsî, el-Mebsut, c,

V, s. 108

244 Nisa, 4/25. 245 Nur, 24/32.

58

verenler, «Birden fazla cariyelerle evlenemez» demişlerdir. Zina korkusunu mutlak bilenler

ise, «Hem birden fazla cariye ile, hem de hür kadınla evli iken cariye ile de evlenebilir.»

demişlerdir.

İbni Rüşd, Hanefi alimlerin zina korkusunu mutlak bilmelerini, doğru bulmaz. Ancak

o bunun gerekçesini belirtmemiştir. Karşı görüştekiler şöyle bir gerekçe ileri sürmüşlerdir.

“Hür erkeğin yalnızca bir cariye ile evlenmesinin caiz oluşu zaruret nedeniyledir. Bu zarurette

bir cariye ile giderilebilir. Bundan dolayı da birden fazla cariyeyle evlenemez. Bu tıpkı zaruret

nedeniyle murdar yemenin helal olmasına benzer ki, kişi ancak açlığını giderecek kadar

yiyebilir.246

Cumhur, Putpereset kadını cariye olarak kullanmanın caiz olmadığını, Tavus ile

Mucâhid ise caiz olduğunu söylemişlerdir.

Bu ihtilâfın sebebi, "Kâfir olan kadınları nikâhınız altında tutmayın"247 âyet-i kerimesi

ile "Putperest kadınlarla -İman etmedikçe evlenmeyiniz" 248 âyet-i kerimesinin umumlarıyla,

ve "Evli kadınlarla evlenmeniz de size haram kılındı. Ancak maliki bulunduğunuz cariyeler

müstesnadır" 249 âyet-i kerimesinin umumu arasında bulunan çelişkidir.

İbni Rüşd, Tavus ile Mucâhidin görüşüne iki sebebten dolayı katılmaktadır. Ona göre

bu istisna ile kastedilen evli kadınlar, düşmandan esir alınan kadınlardır. Düşmandan esir

alınan kadınlar ise, ehl-i kitab da, putperest de olabilir. Ayrıca Evtâs savaşında Ashab-ı

Kiram'ın müşriklerden esir aldıklan kadınlarla temas ederken azil- Kadını hamile bırakmamak

için erkeğin meniyi dışarıya akıtmâsıdır- yapmak için Peygamber (s.a.s) Efendimiz'den izin

istemiş olmaları ve Efendimiz'in onlara izin verdiği yolunda gelen rivayet Tavus ile

Mücâhid'in lehine delil gösterilebilir.

Bazı alimler "Sizden hür ve mü'min kadınlarla evlenmeye gücü yetmeyen kimseler,

ellerindeki mü'min cariyelerden alsınlar" 250 ayetinin, Delîlü'l-Hitabına dayanarak, mü'min

olmayan cariyelerle evlenmenin caiz olmadığını söylemişlerdir. Bazıları da, kitaplı olan

cariyeyi, kitaplı hür olan kadına kıyas ederek evlenmenin caiz oduğunu savunmuştur.

İbni Rüşde göre, burada kıyasın aslı, gerek kendileriyle evlenmek ve gerek

246 Serahsî, el-Mebsut, c, V, s. 110 247 Mümtehine,6/10. 248 Bakara, 2/22.1. 249 Nisa, 4/24. 250 Nisa, 4/25.

59

kendilerini cariye olarak kullanmak caiz olan kadınlann her iki çeşidinde de nüslüman

kadınlardır. Ayrıca Müslüman olan cariyelerle evlenmenin ancak şart ile caiz olduğuna göre,

kitaplı olan cariyelerle evlenmenin evleviyetle caiz olmaması lâzım gelir.

Kitaplı olan cariyeleri cariye olarak kullanmanın cevazında alimlerin hem fikir

olmalarının nedenini, İbni Rüşd şöyle açıklar: “Mâliki bulunduğunuz cariyeler müstesnadır”

ayetinde ki istisna "amm" dır. Ayrıca evli olmayan kadınları düşmandan esir almanın onları

helâl kıldığında icma' vardır.

İmam Ebû Hanife, evli olan kadın «Eğer kocasıyla birlikte esir edilirse evlilik

bağları kopmaz, eğer biri diğerinden önce esir edilirse kopar» demiştir. İmam Şafii de «Esir

edildiler mi -ister biri diğerinden önce, ister birlikte edilsin- evlilik bağları kopar» demiştir.

İmam Mâlik'ten de iki söz rivayet olunmuştur. Birincisinde, «Mutlaka kopmaz», ikincisinde

de -İmam Şafii'nin dediği gibi- Mutlaka kopar.

Bu ihtilâfın sebebi, “esir olarak alınanlar, köleleştirildikten sonra artık öldürülmekten

emin bulunduklarına göre İslâm Ülkesi'nde emniyet içinde yaşayan Zımmîler'in kadınlarına

mı, kâfir olan kocasız kadınlara mı, yoksa kâfirlerden kiralanan kadınlara mı benzerler?” diye

oluşan tereddütten kaynaklanmaktadır.

İbni Rüşde göre, esir olarak alınan kadını Zımmîler'in kadınlarına kıyas etmek uzak

bir kıyastır. Zira, Zimmî -karısına dokunmak şöyle dursun- dinine müdahale edilmesin diye

cizye verir.

İmam Ebû Hanife' karıyla kocanın birlikte esir edilmeleriyle, birinin diğerinden önce

esir edilme durumları arasında ayırım yaparak şu sebeblendirme de bulunur: Kadını

müslümanlara helal kılan şey, cariye oluşu değil, kocasıyla kendisinin ayrı ayrı ülkelerde

bulunmasıdır. İmam Şafii’ye göre ise, cariye oluşudur.

İbni Rüşd, bir soru sorduktan sonra farklı bir kanaate varıp şöyle der: Cariyelik illeti

kadın kocasız olduğu zaman mı, yoksa evli de olsa, onu helâl kılar mı? Bana göre en uygun

olan, kocalığın hürmete sebeb olmamasıdır. Zira kadın, kâfir olduğu için cariye olmuştur. Şu

halde kadını helâl kılan şey -kadın evli olsun, bekâr olsun-kâfir olmasıdır.

Meymûne (r.a.)'den, Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in kendisiyle -ihramda değilken- ev-

lendiği yolunda gelen birçok rivayetle ve Hz. Osman'dan Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in

60

«İhramda olan kimse, ne evlenir, ne evlendirir, ne de herhangi bir kadını isteyebilir'251

hadisleriyle İmam Mâlik, İmam Şâfii, ve İmam Ahmed, istidlalda bulunmuş ve «İhramda

olan kimse ne kendisi evlenebilir, ne de başkasını evlendirebilir. Şayet böyle bir şey yaparsa,

kıydığı akid batıldır» demişlerdir. İmam Ebû Hanife ise, İbn Abbas (r.a.)'ın, «Peygamber

(s.a.s) Efendimiz, Meymune (r.a.) ile ihramda iken evlendi» hadisine dayanarak «Sakıncası

yoktur» demiştir.

İbni Rüşde göre, en son zikredilen hadis sabit olup sıhhatli hadis kitaplarında yer

almıştır.

İbni Rüşde göre bu meselede ki çelişki, Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in kavli ile fiili

arasındaki bir çelişkiyle ilgilidir. Ona göre bu durumda en doğrusu Hz. Osman'ın hadisini -

ondaki nehyi kerahete hamletmek suretiyle- İbn Abbas'ın hadisiyle ya te'lif telif veyahut Hz.

Peygamber'in fiili ve kavlinin çelişmesi durumunda kavli tercih etmektir. 252

Fakihler hastanın evlenmesi konusunda farklı ictihadlarda bulunmuştur. İmam Ebû

Hanife ile İmam Şâfii hastanın evlenmesinin cevazını benimserken, İmam Mâlik ise -meşhur

olan rivayetine göre- caiz olmadığı görüşünü savunmustur.

İbn Rüşd, alimlerin hastanın evlenmesi konusundaki meseleyi derin bakışla ele almış

ve kişiden kişiye durumdan duruma hükmün değişeceğini ve maslahata binaen hüküm

verilmesi gerektiğini ifade etmiştir. O bu konuda görüş belirten fukahanın delillerini

inceledikten sonra o görüşlerden hareketle farklı bir görüş öne sürmüştür.

Ona göre İhtilaf, alimlerin evlenme akdinin, satış ve hibe akidlerinden hangisine

benzer diye tereddüt etmelerinden kaynaklanmıştır. Çünkü hastanın hibesinin ancak üçte biri

geçerli iken bey‘ akdi ise tamamen caiz bir akittir. Bu ihtilafın bir diğer sebebi ise; hastanın

evlenmekteki amacı varislerine bir yenisini daha ekleyerek onlara zarar verme düsüncesi

midir diye tereddüt edilmesidir.

İbn Rüşd, ihtilaf sebeplerini tek tek ele alarak inceledikten sonra kendi kanaatini

belirtir. Ona göre evlenmeyi hibeye kıyas etmek sıhhatli bir kıyas değildir. Çünkü hibe malın 251 Mâlik, Hacc, 20/22, no: 70. 252 Râvînin olayın başından geçtiği kişi olması (sâhibu’l-kıssa veya sâhibu’l-vâkıa) hadislerin tercîh

sebeplerindendir. Meselâ, Meymûne Bintu’l-Hâris’in “her ikimiz de ihramlı değilken Resûlullah beni

nikahladı” hadisi, Meymûne’nin sâhibu’l-kıssa (olayı yaşayan kişi) olması dolayısıyla İbn Abbâs’ın rivâyet

ettiği Resûlullah ihramdayken Meymûne’yi nikahladı” hadisine tercîh edilmiştir. Olayı yaşayan kişinin,

durumu başkalarından daha iyi bilmesi gayet normaldir. Aslan Mehmet Selim, İslam Hukuk Metodolojisinde

Delillerin Tearuzu ve Tercih Kaideleri, (yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü yıl İlahiyat, 2006, s. 99

61

üçte birinde olursa caiz olduğu konusunda ulema hemfikir olmakla birlikte nikahta böyle bir

ayrım söz konusu değildir ve buna itibar edilmez. Diğer ihtilaf sebebi olan varislere bir

yenisinin eklenmesi hakkında ise o, bunun maslahata dayalı bir kıyas olduğunu ve fukahanın

çoğunun bunu caiz görmediğini ifade eder. Bazılarına göre bu tür maslahatlarla hüküm

vermek şeriatte olmayan bir şeyi şeriate dahil etmektir. Hatta kimisi, «Böylesi bir kıyasla

hükmetmek şeriatte bulunmayan bir şeyi şeriate sokmaktır ve bu kıyası kullanmak 'Şeriat ne

fazlalaştırılır, ne de eksiltilir' demek olan şeriat ahkâmının tevkifi olma vasfını gevşetir»

demiştir.

İbni Rüşd, hakkında şer'î bir hüküm bulunmayan herhangi bir mes'elede böyle

maslahatlara itibar etmekten sakınmak da zulüm ve haksızlıklara yol açacağını ifade eder. O

Bunun için bu gibi maslahatları, şeriat ahkâmının hikmetlerini kavrayan ve hükümlerinde

kendilerinden şüphe edilmeyen dirayetli ulemaya bırakılması gerektiğini savunur. Eğer ki

devrin insanlarından, haksızlık yapmak için şeriat ahkâmının zahiri ile uğraştıkları görülürse

böyle bir devirde kaza yetkisine sahip olan alime, durumu araştırıp incelemek, adamın iyi

niyetle evlendiğini gördüğü zaman ona dokunmamak, varislere zarar vermek için evlendiğini

anladığı zaman ise, onu menetmek düşer.

Ayrıca burada İbn Rüşd’ün irade hürriyetini savunduğu sonucuna da varılabilir. Çünkü

o, kisinin niyetinin araştırılması gerektiğini düşünmektedir.253

İbni Rüşde göre, İmam Mâlik'in yukarıda geçen ictihadından «Hasta iyileşse bile

birbirinden ayrılırlar» mânâsı çıktığı gibi birbirinden ayrılmalarının vacib olmayıp müstehab

olduğu mânâsı da çıkarılabilir.

İmam Mâlik, iddeti bitmeyen bir kadınla evlenip gerdeğe giren kimsenin şer'i durumu

hakkında «Birbirinden ayrılacaklar ve birbirleriyle artık evlenemezler» demiştir. İmam Ebû

Hanife ve İmam Şâfıi «Birbirinden ayrılacaklardır. Fakat kadının iddeti bittikten sonra -

isterlerse- ikinci defa birbirleriyle evlenmelerinde bir sakınca yoktur» demişlerdir.

Bu ihtilâf, sahabi sözünün hüccet olup olmamasından kaynaklanmaktadır. Zira İmam

Mâlik'in İbn Şihâb yoluyla Said b. el-Müseyyeb ile Süleyman b. Yesar'dan getirdiği rivayete

göre, Hz. Ömer, Raşid es-Sakafî isminde bir adam Tulayhatü'l-Esediyye adında bir kadınla,

birinci kocasından iddeti daha bitmemişken evlenmiş ve Hz. Ömer (r.a.) bunu duyunca ikisini

birbirinden ayırarak, «Hangi kadın daha iddeti bitmemişken evlenirse, eğer evlendiği kimse

253 Karaca, İbni Rüşdün tercihleri ve farklı görüşleri, s. 63

62

henüz kendisiyle gerdeğe girmemişse, birbirinden ayrılacaklar ve kadının geri kalan iddeti

bittikten sonra, evlendiği kimse onu isteyenlerden biri olabilir. Eğer kendisiyle gerdeğe

girmişse yine birbirinden ayrılmakla beraber, kadının birinci kocadan geri kalan iddeti ve

ikinci kocadan iddeti bitse bile artık, birbirleriyle evlenemezler» demiştir. Said b. el-

Müseyyeb, Hz. Ömer'in «Kadınla gerdeğe girdiği için mehrini de ödemek zorundadır»

dediğini de ilâve etmiştir.

İbni Rüşde göre, bu görüşü benimseyenler, «Bu adam, kadınla iddeti esnasında

gerdeğe girdiği için kadının rahminde oluşan çocuğun eski ve yeni kocalarından hangisinin

olduğu hakkında şüpheye yol açtığından, karısıyla mülâane eden kimseye benzer» diyerek bir

Kıyas-ı Şebeh yapmışlardır. Zira karısıyla mülâane eden kimse de, karısının zina ettiğini,

yemin ile ileri sürdüğü için kadından doğan çocuğun kendisinin olup olmadığı hakkında

şüphe uyandırmış olur.

İbni Rüşde göre, bu kıyas zayıf bir kıyas olup aslında ihtilâf edilmiştir. Ayrıca Hz.

Ali ile İbn Mes'ud'dan da, Hz. Ömer'in bu görüşüne katılmadıkları rivayet olunmuştur.

İbni Rüşd, İmam Ebû Hanife ve İmam Şâfiinin görüşünü tercih ederek şöyle der: Asıl

-kitap, sünnet ve icma'dan bir delil bulunmadıkça- kadının geri kalan iddeti bittikten sonra

onunla tekrar evlenebilmesidir. Ayrıca bir rivayete göre Hz. Ömer, kadının artık onunla

evlenemeyeceğine ve kadının mehrinin Bey-tü'1-Mal'dan verilmesine hükmettikten sonra

bunu duyan Hz. Ali (r.a.) bu hükmü yerinde bulmamıştır. Bunun üzerine Hz. Ömer (r.a.) bu

hükmünden dönerek kadının mehrini kocasının vermesine ve eğer isterlerse birbirleriyle

tekrar evlenebileceklerine hükmetmiştir.

İbni Rüşd, kadının -kendisiyle gerdeğe girilmezse bile- yalnız evlenme akdiyle

kocasına haram olduğu hakkındaki görüşün ise zayıf olduğunu söyler.

İmam Mâlik, İmam Şafii ve İmam Ahmed, kâfir olan kimse müslüman olduğu zaman

eğer nikâhı altında dörtten fazla kadın veyahut iki kızkardeş bulunuyorsa, «Adam kadınlardan

sadece dört tanesini, iki kızkardeşten de birini seçecektir» demişlerdir. İmam Ebû Hanife ve

Süfyan Sevrî ise, «Önce hangileriyle evlenmiş ise onlar kalacaktır. Şayet hepsiyle bir akitte

veyahut bir zamanda evlenmişse, hepsinden ayrılacaktır» demişlerdir.

Bu ihtilâfın sebebi, rivayetin kıyas ile gelişmesidir. Zira «Geylân b. Selâmet es-Sakafî

63

müslüman olduğu zaman on tane karısı vardı ve hepsi onunla birlikte müslüman oldular.

Peygamber (s.a.s) Efendimiz ona içlerinden dört taneyi seçmesini emretti» hadisidir. İkinci

hadis de, «Kays b. Eşlem müslüman olunca, nikâhı altında iki kızkardeş vardı. Peygamber

(s.a.s) Efendimiz ona 'İkisinden hangisini istiyorsan seç' buyurdu 254 hadisidir.

Rivayete uymayan kıyas ise şudur: «İslâmiyet'te bir kimse dörtten çok kadınla veyahut

iki kızkardeşle evlendiği zaman nasıl öncekilerin nikâhı sahih, sonrakilerin fasit ise, küfürde

de öyle olması gerekir».

İbni Rüşd, hadisle delillendirmek dururken bu tarz bir kıyası benimsemez. O, hadisle

kıyas çeliştiğinde hadis tercih edilir ilkesine dayanarak. İmam Mâlik, İmam Şafii ve İmam

Ahmed'in görüşüne meyletmiştir.

İmam Mâlik, İmam Ebû Hanife ve İmam Şâfii, eşlerden biri diğerinden önce

müslüman olduğunda, «Eğer önce kadın ve iddeti bitmeden de kocası müslüman olursa, kadın

herkesten çok, kocasının hakkıdır ve eğer erkek müslüman olup karısı ehl-i kitabtan olursa,

nikahları yerindedir» demişlerdir. Zira varid olduğuna göre Safvan b. Ümeyye, karısı ve Velid

b. Muğirenin kızı Aîdke'den sonra müslüman olduğu halde Peygamber (s.a.s) Efendimiz onlan

eski nikâhları üzerinde bırakmıştır.255 Derler ki: «Safvan ile karısının müslümanlığı kabulleri

arasındaki zaman bir ay kadardı». Îbn Şihab da «Herhangi bir kadının Peygamber (s.a.s))

Efendimiz'in yanına hicret ettiği ve kocasının da küfür ülkesinde kaldığı halde Peygamber

(s.a.s) Efendimiz'in onlan birbirinden ayırmadığını işitmedik. Ancak eğer iddeti daha

bitmemişken kocası da arkasından hicret etseydi, o zaman onlan nikahları üzerinde bırakırdı»

demiştir.

İmam Mâlik, kocanın karıdan önce müslümanlığı kabulü halinde «Eğer kadına

müslümanlık teklif edilip de kadın reddederse, birbirinden aynlmış olurlar» demiştir. îmam

Şâfıi de, «İster koca, karıdan önce, ister karı, kocadan önce müslüman olsun, eğer kadının

iddeti daha bitmemişken diğeri müslüman olursa nikahları yerindedir» demistir.

İbni Rüşd, bu ihtilâfın sebebi, umumun hem rivayet, hem kıyasla çelişmesidir. Zira

"Kâfir olan kadınları nikâhınız altında tutmayınız" âyet-i kerimesinin umumu, birbirinden

hemen ayrılmalarını gerektirmektedir. Bu umumla çelişen rivayet de, «Ebû Süfyan b. Harb,

karısı Hind b. Utbe'den önce müslüman oldu. Zira Ebû Süfyan, Merru'z-Zehran'da müslüman

254 Ebû Dâvûd, Talâk, 7/25, no: 2241. 255 Mâlik, Nikâh, 28/20, no: 44-45.

64

olduktan sonra Mekke'ye döndüğünde karısı Hind, Mekke'de idi ve henüz müslüman

olmamıştı. Ebû Süfyan'ın sakalından tuttu ve 'Şu sapık ihtiyarı öldürün' dedi. Ondan sonra o

da müslüman oldu. Bununla beraber nikahları üzerinde bırakıldılar» 256 haberidir.

İbni Rüşd, İmam Mâlik'in karı ve kocadan birinin diğerinden önce müslüman olması

arasında halleri arasında ayırım yapmasını eleştirmiştir. İbni Rüşd, kıyas yaparak karının

kocadan önce müslüman olmasıyla, kocanın karıdan önce müslüman olması arasında bir fark

yoktur, demiştir. Ona göre kadın kocadan önce müslüman olduğu zaman nasıl iddet muteber

ise, kocanın da karıdan önce müslüman olması halinde iddetin muteber olması gerekir.

İbni Rüşd, burada ki kıyasın rivayetle çeliştiğini söyler. Dikkatle bakıldığı zaman

kıyas ile rivayet arasında herhangi bir çelişki yoktur.257

2. 8. EVLİLİK HAKLARI

2.8.1.KADININ KOCASI ÜZERİNDEKİ HAKLARI Fakihler kadının hizmetçisinin nafakası konusunda farklı ictihadlarda bulunmuştur.

Cumhur, “eğer kadın bizzat kendine hizmet edecek kimselerden değilse, hizmetçisinin de

nafakası kocasına düşer” görüşünü benimserken, kimisi de, “kendi hizmeti şöyle dursun evin

hizmeti bile kadına aittir” demiştir. İmam Ebû Hanife ve Muhammed, yalnız bir hizmetçinin

nafakası da düşer. İmam Mâlik ile Ebû Sevr «Eğer kadın, iki hizmetçisi bulunan kadınlar

tipinden ise, iki hizmetçinin nafakası düşer» demişlerdir.

İbni Rüşd, bu konuda görüş belirten fukahanın görüşlerini verdikten sonra şöyle der:

şâri’nin sukût ettiği konulardaki hükümlere vâkıf olmanın yolu kıyas olup, ben şahsen

hizmetçiye nafaka vermenin vücubuna, ona mesken tutmaya kıyas etmekten başka şer'i bir

delil bulamıyorum. Zira kocaya, kadına kalacak yer sağlamanın vücubunda alimler

müttefiktir. Bunun delili, Ric'i talak ile boşanan kadına kalacak yer sağlamanın vücubu

hakkında bulunan nass’tır. 258

Cumhur, kocasının emrinde olmayan kadına, nafaka düşmediği görüşündedir. Kimisi

de (Zahiriler)259 şâzz bir görüşte bulunup düştüğünü söylemiştir.260

256 Beyhâkî, 7/186. 257 el-Ğamidi., Eser et-Taarud ve Def’ihi, s. 226 258 Talâk, 65/6. 259 İbni Hazm, el-Muhalla, c, XI, s, 154- eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s. 514

65

İbni Rüşde göre, Peygamber (s.a.s) Efendimiz, «Kadınların yiyecek ve giyeceklerini

sağlamak size aittir» hadisindeki umumdan, kocasının emrinde olan ve olmayan kadınlar

arasında fark bulunmadığı, nafakanın, kadınla cinsî arzuyu tatmin etmenin karşılığı

olmasından ise, kocası emrinde olmayan kadına nafaka düşmediği anlaşılmaktadır.

Îbnü'l-Münzir «Fetvasına başvurulan bütün ilim erbabı, köleye karısının nafakasının

vacib olduğunda müttefiktirler» demişse de, İmam Malik'in tabilerinden Ebû Mus'ab « köle

malının hacir altında bulunmasından dolayı vacib değildir» demiştir..

İbni Rüşd, ihtilafın, geçen hadiste ki umumun, köle malının hacir altında bulunuşu ile

çelişmesinden kaynaklandığını ifade etse de bize göre bu hatalıdır. Zira köle karısının

nafakasının vacib olduğunu gerektirecek olan nikah iznini efendisinden aldıktan sonra hacir

altından çıkmıştır. Ayrıca nafakası köleye değil nikah iznini veren ve kendisini çalıştıran

efendisine düşer.261

İmam Mâlik ile İmam Şafii ve bu iki İmamın tabileri, Yeni evlenen kimse hakkında

«Kızın yanında yedi gece, dulun yanında üç gece kalır ve eğer başka karısı varsa bu geceler

sıradan sayılmaz» demişlerdir. İmam Ebû Hanife de «Kız ile dul arasında fark yoktur ve

geceler sıradan sayılır» demiştir.

İbni Rüşd, bu ihtilâfın sebebini, Enes ile Ümmü Seleme (r.a-)'nin hadisleri arasında

bulunan çelişkiye bağlamıştır. Enes'in «Peygamber (s.a.s) Efendimiz bir kızla evlendiği

zaman yanında yedi, dulla evlendiği zaman üç, gece yatardı» 262 hadisidir. Ümmü Seleme'nin

de «Peygamber (s.a.s) Efendimiz Ümmü Seleme ile evlendiği günün sabahında ona, 'İstersen

senin yanında yedi gece kalayım, ondan sonra yedişer gece de onlarda kalayım. İstersen, senin

yanında üç gece kalayım da, eskisi gibi dolaşmaya devam edeyim' dedi. Ümmü Seleme de

'Yanımda üç gece kal' dedi» 263 hadisidir.

İbni Rüşde göre, Ümmü Seleme'nin bu hadisi’ni, Medineli raviler nakletmiş, İmam

Mâlik, Müslim ve Buhârî 264 tahric etmiştir. Basralı ravilerin naklettikleri Enes'in hadisini de

260 Bu konudaki ihtilaf, Kadın haksız bir nedenden dolayı kendini teslim etmekten çekindiği vakittir. Şayet koca

kadına mehir ödemez ve kadında mehrini alıncaya kadar kendisini teslim etmekten kaçınırsa nafaka hakkına

sahiptir. Zira nafaka da mehir de kadının hakkıdır. Kadının, haklarından birini istemesi diğerini düşürmez.

Serahsî, el-Mebsut, . c, V, s. 186 261 el-Ğamidi, Eser et-Taarud ve Def’ihi, s. 239 262 Buhârî, 67/100, no: 2513. 263 Mâlik, Nikâh, 28/5, no: 14; Müslim, Radâ, 17/12, no: 1460. 264 Hadis, Buhârî'de yoktur. Ebul Mecd, Tahric, s, 67.

66

Ebû Dâvûd kaydetmiştir. Medine fukahası Basralıların, Küfe fukahası da Medinelilerin

hadisine dayanmışlardır.

2.8.2.KOCANIN KARISI ÜZENDEKİ HAKLARI Fukaha, kadının çocukları emzirme konusunda farklı görüşler serdetmistir. Kimisi, her

kadın, çocukları emzirmede mecburdur, kimisi de hiçbir kadın buna mecbur değildir, Mâlik'in

meşhur olan görüşüne göre de «Mevkii düşük olan kadınlar mecburdur. Mevkii yüksek

olanlar -eğer çocuk başkasının memesini tutuyorsa- buna mecbur değillerdir» görüşlerindedir.

İbni Rüşd, kadının çocukları emzirme konusunda mevkii düşük ve yüksek olan

kadınlar arasında ayırım yapan, İmam Mâlik'in örf ve göreneklere itibar ettiğini ifade eder.

İbni Rüşd, boşanan kadının emzirmesi konusunda kendi görüşünü ortaya koyarak

şöyle der: Boşanan kadın emzirmek zorunda değildir.265 Ancak eğer çocuk ondan başka bir

kadının memesini tutmuyorsa, o zaman çocuğu emzirmesi ve kocanında da ona ücret vermesi

lazımdır. Zira Cenâb-ı Hak "Eğer boşadığınız kadınlar çocuğunuzu emzirirlerse ücretlerini

verin"266 buyurmuştur.

Cumhur, «Kim ana ile çocuğunu ayırırsa, Allah da kıyamet günü onunla sevdiklerinin

arasını ayırır» hadisine dayanarak, Koca, kadını boşadığında ve çocuk da küçükse hidânenin

(terbiye hakkının) anneye ait olduğu söylemişlerdir.

İbni Rüşd, Cumhur'un görüşünü destekleyerek şu gerekçeyi zikreder: Cariye ile esir

kadının çocukları ayrılamadığına göre, hürlerin ki evleviyetle ayrılamaz.

Cumhura göre; kadın, çocuğun babasından başkasıyla evlenmesi durumunda hidâne

hakkını düşürür. Çünkü Rasûlullah (s.a.s) şöyle buyurmuştur: «Evlenmediğin sürece sen onda

daha çok hak sahibisin». Bu hadisi sahih görmeyenler, aslı almıştır.

İbni Rüşd, hidâne hakkının anneden alınıp, babadan başkasına taşınması hakkında

güvenilir bir şey olmadığını ifade eder.

2.9.YASAK OLAN EVLENMELER Dört çeşit evlenme açıkça yasak edilmiştir.

1- Değiş-Tokuş yolu ile evlenme ( Şiğar Nikâhı) 265 İbni Rüşdün zikrettiği görüş iddeti biten kadın için geçerlidir. Muhammed A.Rahim Abdullah el-Halid,

Tahrir İttifakat İbni Rüşd fi Ahkamil Üsreti s.143 ( yayınlanmış doktora tezi), Ummul Kura Üniversitesi ,

Yüksek Öğretim Fakultesi, 1411.- 266 Talak, 6

67

2- Geçici evlenme (Mut'a Nikâhı)

3- Başkası tarafından önce istenmiş olan kızı isteyip evlenme,

4- Üç talak ile boşanmış kadını kocasına tekrar helâl kılmak için yapılan evlenme,

(Hülle Nikâhı)

2.9.1. ŞİĞAR NİKAHI Şiğar Nikahı'nın Tarifi:

Şiğar nikahı, İki kişiden her birinin, velayeti altında bulunan bir kadını -mehirsiz

olarak ve her bir kadın diğerinin mehri olsun kaydıyla- diğeriyle evlendirmesidir.267

Fukaha, Şiğar nikahı'nın caiz olmadığı hususunda hemfikirdir. Ancak vukuu halinde

değişik görüşler belirtmişlerdir. İmam Mâlik ve İmam Şafii « Şiğar Nikâhı, vaki olduğu

zaman sahih değildir ve gerdeğe girilmiş olsa bile feshedilir» demişlerdir. . İmam Ebû Hanife

ve İmam Ahmed ise, «Akid mutlaka sahihtir ve her birine mehr-i misil lâzım gelir»

demişlerdir.

İbni Rüşde göre, bu evlenme hakkında varid olan yasak taabbüd yani Sebebsiz olması

durumunda akdin mutlaka batıl olması lâzım gelir. Eğer sebeb, akdin bedelsiz oluşu ise,

şarap veyahut domuz üzerine nikâh kıyıldığı zaman nasıl akid sahih olup mehr-i misil lâzım

geliyorsa burda da akdin sıhhati ve mehr-i mislin düşmesi lâzım gelir.

İbni Rüşd, bu konuda her ne kadar tercihini belirtmese de benimsediği ilkelerden

haraket etmekle diyebiliriz ki, o İmam Ebû Hanife ve İmam Ahmed'in görüşüne katılmış,

İmam Mâlik ve İmam Şafii'yi çok sert eleştirmiştir. Zira o bu konuya benzer bir mes'ele de

şunları söyler: Fıkıh âlimi -hasmı ile olan tartışmalarında mecbur kalmadıkça- herhangi bir

hüküm için, "bu taabbüddür", demez. Bunu araştırrsan birçok yerlerde açık olarak

görürsün.268 Ona göre bu konuda yasak için bir sebeb bulmak, ona sebebi bulunmayan bir

taabbüddür demekten iyidir.269

İmam Mâlik'in bu konuda verdiği hükme İbni Rüşd, tahmini yöntemler bulmaya

çalışarak şöyle der: Herhalde İmam Mâlik “-her ne kadar mehir evlenme akdinin sıhhati için

şart değilse de- burada, ya mehir fasid olduğu için akid de fasiddir ki bu mehir yasak

edilmiştir. Ya da yasak edilen, bizzat akiddir, Yasak ise, yasak edilen şeyin fesadını gerektirir.”

267 İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c,II, s. 68 268 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c,I, s. 109 269 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c,I, s. 43

68

demiştir.

2.9.2. MÜT’A NİKÂHI Müt’a Nikahının Tarifi:

Mut‘a, sözlükte lezzet almak anlamına gelen temettu‘ kelimesinden türemiştir. Mut‘a

nikâhında da esas amaç cinsel lezzet olduğundan ilişki bu kökten gelen bir kelimeyle

adlandırılmıştır.

Terim olarak mut‘a, belli ücret karşılığında ve belli bir süre için yapılan nikâhtır.270

Evlenmeleri hukuken caiz olan kişilerin bir ücret karşılığında belli bir süre birbirlerinin

cinselliklerinden yararlanmak amacıyla yaptıkları evlenme akdine Müt’a nikahı denir. 271

İbni Rüşd, Mut'a Nikâhı hakkında da değerlendirmeler yapmıştır. O, Mut'a Nikâhı'nın

caiz olmadığı hususunda Peygamber (s.a.s) Efendimizden tevatür derecesinde hadislerin

geldiğini, Ashab-ı Kiramın çoğu ve fukahanın tümü Mut'a Nikâhı'nin haram olduğu

hususunda görüş birliği içerisinde olduklarını söyler.

İbni Rüşd, Mut’a nikahının ne zaman yasaklandığı konusunda farklı rivayetlerin

bulunduğunu belirtir. Ona göre Mut'a Nikâhı'nın haram olmadığı, yalnız İbn Abbas'tân rivayet

olunmuştur. İbni Rüşde göre, İbn Abbas'ın bütün talebeleri de onunla aynı görüşü

paylaşmışlardır. O, İbn Abbas’ın konuyla ilgili kanaatlerini ve mut‘a nikâhına dayanak olarak

gösterilen âyet ve hadisleri zikreder. O, İbn Abbas’ın bu görüşünden döndüğü ile ilgili

herhangi bir şey nakletmemiştir.272

270 Kahraman Abdullah, Mut'a Nikahı Üzerine Bazı Mülahazalar, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.10,

2007,s.153-170 271 Yaman, İslam Aile Hukuku,s.52 272[169] Müslim, Nikâh, 16/3, no: 1405. Ibn Abbas'ın "Mut'a nikâhı caizdir" demesine gelince; doğrusu onun bu

sözü, kendisine mut'a nikâhının neshedildiği haberinin ulaşmasından önce söylenmiştir. Hatta bu konuda, İbn

Abbas'la Zübeyr arasında şiddetli bir tartışma vukûbulmuştur. Rivayete göre İbn Zübeyr demiş ki: "Mut'a

nikâhının helâl olduğunu söyleyen ve Allah tarafından gözleri kör edildiği gibi basiretleri de yok edilen bazı

kimselere ne oluyor ki böylfe söylüyorlar?" İbn Zübeyr, böyle demekle, âmâ olan İbn Abbas'a taş atmış

oluyordu. İbn Abbas ise ona şu karşılığı vermişti: "Sen içi boş ve kupkuru bir küpsün. Allah'a karşı

gelmekten sakınanların lideri Rasûlullah (s.a.s.) in bu nikâhı caiz kıldığını gördüm." İbn Zübeyr ise ona şu

cevabı vermişti: "Eğer böyle yaparsan vallahi seni recmederim". Bundan da anlaşılıyor ki İbn Abbas, bu sözü

söylerken, mut'a nikâhının neshedilmiş olduğu haberini henüz almamıştı. Bu haber kendisine ulaştığında

görüşünden vazgeçmişti. Ebûbekir, Said bin Cübeyr senediyle rivayet etmiştir ki, Ibn Abbas hazretleri, halka

hitab ederken şöyle demiştir: "Mut'a nikâhı leş, kan ve domuz eti gibi (haram) dır." Bu da mut'anın şiddetle

yasaklanmış olduğunu göstermektedir. Bundan da açıkça öğreniyoruz ki, mut'a nikâhı veya muvakkat nikâh,

müslümanların ittifakıyla bâtıldır. Müslümanlığın ilk dönemlerinde mubah kılındığına dâir bazı nakiller varsa

69

2.9.3. EVLİLİK TEKLİFİ ÜSTÜNE TEKLİF İbni Rüşd, başkası tarafından istenmiş olan bir kadını istemeyi Peygamber (s.a.s)

efendimiz tarafından yasak edildiğini belirtir. O, taraflar birbirlerine rıza göstermişlerse

fakihlerin çoğuna göre ikinci şahsın istemesinin caiz olmadığı görüşünde olduklarını ifade

ederek şu hadisi zikreder: Fatma binti Kays, Peygamber (s.a.s) Efendimize gelip Ebû Cühm b.

Huzeyfe ile Muaviye b. Ebû Süfyan'ın kendisini istediklerini anlatmış, Peygamber (s.a.s)

Efendimiz de ona, «Ey Fatma! Ebû Cühm öyle bir kimsedir ki sopasını kadınların kafası

üstünden kaldırmıyor. Muaviye de züğürttür, bir şeyi yoktur. Üsâme b. Zeyd'i al.273

buyurmuştur.

2.9.4.HÜLLE NİKÂHI

Hülle Nikâhının Tanımı

Hülle nikâhı; üç talâk ile boşanan kadını tekrar eski kocasına helâl kılmak için onu bir

başkasıyla evlendirmektir. 274

İmam Mâlike göre üç talak ile boşanan kadını eski kocasına tekrar helal kılmak için

kıyılan nikâh ( Hülle Nikâhı ) fasid olduğu gibi şart da fasiddir. Kadınla gerdeğe girilmiş olsa

bile nikâh bozulur ve aynı zamanda bu nikâhla kadın eski kocasına helâl olmaz. Ona göre

kadının niyetine değil, erkeğin niyetine bakılır. Yani eğer erkek, kadını eski kocasına helâl

kılmak için nikâhlamışsa -kadının maksadı da bu değilse bile- nikâh fasiddir. Eğer erkeğin

maksadı normal bir evlenme ise -kadının maksadı eski kocasına helâl olmak dahi olsa- nikâh

sahihtir.

İbni Rüşd, kadının niyetine bakılmamasına mantıklı bir gerekçe sunarak şöyle der:

Erkek kadının niyetine muvafakat etmezse kadının niyeti hiçbir şey ifade etmez. Çünkü

boşanma yetkisi kadının elinde değildir. 275

2.10. FASİT EVLENME AKDİ İbni Rüşde göre, haklarında yasak bulunmayıp sadece şeriatten fasid oldukları

anlaşılan evlenmeler şunlardır:

1) Evlenmenin sıhhati için koşulan şartlardan birinin yerine getirilmemesi

da, bu mübahhk savaş durumunun zaruretlerinden ötürüdür.Geniş bilgi için b.k.z. el-Ceziri, el-Fıkh alal

mezahibil Erbaa, (IV), Dar’ul Takva yy, 2003, c, IV, s,73. Kahraman, Mut'a Nikahı Üzerine, s.153-170 273 Müslim, Talâk, 18/6, no: 2284. 274 İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, II, s. 69 275 İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, II, s. 104

70

2) Allah tarafından vaz'edilen bir şer'i hükmün değiştirilmesi

3) Evlenmenin sıhhati için şart olan şeylerden birinin eksik kalmasına yol açan bir şartın

koşulmasıyla fasid olan evlenmelerdir.

İbni Rüşde göre, yukarıdaki nitelikte olmayan şartlarla evlenmenin fasid olmadığı

hususunda görüş birliği vardır.

Fukaha, yukarıdaki nitelikte olmayan mesela; Kızımın ardından -bir başkasıyla

evlenmemek veyahut kızımı buradan başka yere götürmemek şartıyla- seninle evlendirdim.

gibi şartların yerine getirilip getirilmemesi hususunda farklı görüşlere varmıştır.

İmam Mâlik, İmam Ebû Hanife ve İmam Şafii'ye göre, bu gibi şartlar koşulduğu

zaman, yerine getirilmesi gerekmez. Evzâî ile İbn Şübrüme ise, koşulan şartın yerine

getirilmesi gerekir, demişlerdir. İbn Şihâb ise, kendilerine yetiştiğim ulemanın hepsi bununla

hükmederlerdi, demiştir.276

İbni Rüşde göre, bu ihtilâfın sebebi, âmm’ın hâss ile çelişmesidir. Amm, Hz. Aişe'nin

«Peygamber (s,a,s) Efendimiz, halka bir hutbede bulunarak hutbesinde, 'Allah'ın kitabında

bulunmayan hiçbir şart -yüz tane de olsa- sahih değildir' buyurdu» 277 hadisidir. Hâss da,

Ukbe b. Âmir'in Peygamber (s.a.s) Efendimiz'den işittiğini söylediği, 278 «Ey mü'minler!

Şartlar içinde en çok yerine getirilmesi gerekli olanlar, kendileriyle kadınları kendinize helâl

kıldığınız şartlardır» hadisidir. Bu iki hadis de sahih olup Buhârî ile Müslim'in ikisinde de yer

almışlardır.

İbni Rüşd, bu konuda Evzâî ile İbn Şübrümenin görüşünü benimseyerek şöyle der:

Usûl-ü Fıkh ulemasınca meşhur olan, âmm ile hâss'ın çelişmesi halinde hâss ile

hükmetmektir. Hâss delâleti bakımından kat’î olduğundan âmmdan daha kuvvetlidir. Ona

göre, koşulan şartların yerine getirilmesinin vücubu lâzımdır. Her ne kadar meşhur olan,

bunun aksi ise de Utbiyye'nin279 zahirinden de bu anlaşılır. Bu konuda görüldüğü gibi İbni

Rüşd, meşhur olan bir görüşe muhalefet edip, kendi görüşünü çekinmeden ortaya

koyabilmektedir.

276 İbn Rüşd 'ün İbn Şihâba atfettiği görüş hatalıdır.Zira İbn Şihâb, koşulan şartın yerine getirilmesini gerekli

görmez. el-Ğamidi, Eser et-Taarud ve Def’ihi, s. 250 277 Buhârî, Buyu', 34/73, no: 2168. 278 Buhârî, Şürût, 54/6, no: 2721; Müslim, Nikâh, 16/8, no: 1418. 279 İbn Kasım el-Utbinin kitabıdır. Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s.187

71

Nikâhın sıhhati için, ittifakla var olması şart koşulan bir şartı eksik olan fasid

evlenmeler -mesela kişinin bir mahremiyle evlenmesi gibi- gerdeğe girildikten önce de sonra

da feshedilmesi hususunda bütün fukaha hemfikirdir.

Fesad sebebi kuvvetli veya zayıf olan evlenmeler konusunda muhtelif görüşler vardır.

İmam Mâlik, çoğunlukla, gerdeğe girilmeden önce fesheder, girildikten sonra etmez.

İbni Rüşd, İmam-ı Mâlik'in bu görüşünü eleştirerek şöyle der: Batıl evlenmelerde

gerdeğe girmekten öncesi ile sonrası arasında ne fark vardır? O, İmam-ı Mâlik'in bu görüşünü

mekruh olan evlenmeler üzerine hamledip şu yorumu yapar: Tahmin ederim ki İmam Mâlik

feshin delilini kuvvetli gördüğü zaman -delilde ister ittifak, ister ihtilâf edilmiş olsun- gerdeğe

girilmezden önce de, sonra da fesheder. Feshin delilini zayıf gördüğü zaman ise, gerdeğe

girmeden önce fesheder, sonra feshetmez. Ona göre, Mâlikîler bu konuda değişik görüşler

vermiş olduklarından bir düzensizlik içerisindedirler.

72

III. BÖLÜM.

İBNİ RÜŞDÜN EVLİLİĞİN SONA ERMESİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ

3.1. EVLİLİĞİN SONA ERME ŞEKİLLERİ

Evliliğin sona ermesinde daha çok rastlanan şekil, kocanın boşaması demek olan

talâktır. Bunun yanında muhâla’a ya da hul’ denen karşılıklı rıza ile boşanma şeklide

bulunmaktadır.

3.1.1. BOŞAMA ( TALAK )

Lugatta talak kelimesi, hissî veya manevî bir bağın çözülmesi anlamına gelmektedir.

Hem masdar, hem de “tatlik” mânasında “ismi masdar” olarak kullanılır.

Terim olarak Talâk (Boşama) Kadınla yapılan nikah akdini belirli lafızlarla tamamen

izale etmek veya nikâhın helâlliğinin azalması ve eksilmesidir. Tarifte geçen nikâhın

helâlliğinin azalması ve eksilmesi kaydı, talak tarifinin talakı ric’iyi de kapsamak içindir. Zîra

karısını ric'î talâkla boşayan kişinin maksadı, nîkâh bağının bir kısmını çözmektir. Bunun

sonucu olarak zevcenin kocasına helâlliği eksilir. Nikâh bağının tamamı, üç talâkla çözülür.

talâk’ı ric’ide nikah akdi tamamen ortadan kalkmamaktadır. Bu nedenle ric'î talâkı da

kapsamına alması için, talâkın tanımına bir kayıt eklemek zorunlu oldu. Bazılarının talâkı

tanımlarken söyledikleri: "Talâk, nikâh bağının tümünü veya bir kısmını kaldırmaktır"

sözünün anlamı işte budur. 280

3.1.2. BİR ANDA ÜÇ TALAKLA BOŞAMA. Bir defada üç talakla boşama konusunu değerlendirmeye çalışan İbni Rüşd, şöyle der:

İslâm fukahasının tümü, bir kerede söylenen üç talâkın, üç talâk olarak hesaplanması

konusunda müttefik ise de Zahirîlerle, bir başka cemaat, bir talâk hükmünde olacağını kabul

etmişlerdir.

İbni Rüşd, bu konudaki görüşleri verdikten sonra, mezheplerin delillerini ve fakihler

arasındaki ihtilafın neden kaynaklandığını, sebepleriyle birlikte zikrederek her birinin

dayandığı delilleri verir. Ona göre Zahirîlerin delili, Cenâb-ı Hak "Boşanma iki defadır. Ya

iyilikle tutma ya da iyilik yaparak bırakmadır. Bundan sonra kadını bir daha boşarsa, kadın

280 el-Ceziri, mezahibil Erbaa, c, III, s,215

73

başka birisiyle evlenmedikçe bir daha kendisine helâl olmaz"281 âyet-i kerimesinin zahiridir.

Zahirîler, ayrıca Müslim ile Buhârî'nin İbn Abbas'tan getirdikleri «Peygamber (s.a.s)

Efendimiz ile Hz. Ebu Bekir'in devrinde ve Hz. Ömer'in hilâfeti devrinin ilk iki senesinde üç

talâk bir sayılıyor idi. Sonra Hz. Ömer, halkın kendilerine mühlet verilmiş bulunan bir iş ko-

nusunda acele davrandığını söylyerek üç talakı üç olarak olarak geçerli saydı”282 hadisi ve İbn

Abbas'tan rivayet edilen «Rükâne, karısını bir mecliste üç talâk ile boşamıştı ve bunun için

çok üzülüyordu. Peygamber (s.a.s) Efendimiz ona, «Onu nasıl boşadın?» diye sordu. Rükâne

«Onu bir mecliste üç talâk ile boşadım» dedi. Peygamber (s.a.s) Efendimiz ona, «O üç talâk

ancak bir talâktır. Onu bir daha nikâhın altına döndür» 283 hadisiyle de ihticac etmişlerdir.284

Cumhûr'un görüşünü destekleyenler de «Müslim ile Buhârî'de geçen İbn Abbas'ın

hadisini, kendisinden, talebeleri arasında yalnız Tavus rivayet etmişti, demişlerdir. Onun diğer

talebeleri olan Said b. Cübeyr, Mücâhid, Atâ, Amr b. Dînar ve birçokları ondan; 'Üç talâk

lâzım gelir' dediğini rivayet etmişlerdir. Onlara göre İbn İshak'ın hadisinde de yanlış anlama

vardır. Zira güvenilen kimselerin rivayetine göre Rükâne Peygamber (s.a.s) Efendimize 'Ben

karımı üç talâk ile boşadım' dememiş, 'Karımı elbette tabiriyle boşadım' demiştir» demek

sureliyle ihticac etmişlerdir.

İbni Rüşde göre, ihtilafın ikinci nedeni, iki kıyas arasında bulunan teâruzdan

kaynaklanmıştır. Yani boşanmayı, -evlenme ve satış akidleri gibi- sıhhatinin şeriatın koştuğu

şartların yerine getirilmesine bağlı olan fiillere kıyas edenler, bir defada söylemekle üç talâk

vaki olmaz» demişlerdir. Boşanmayı, -nezir ve yeminler gibi- kişinin -ne şekilde olursa olsun-

kendine ilzam (borç) ettiği şeylerin şeriatçe de vacib olduğu fiillere kıyas edenler ise,

«Karısını boşayan kimse de, neyi kendine ilzam ederse, o vaki olur» demişlerdir.

281 Bakara, 2/23. 282 Buhârî'de bulunmuyor. Ebul Mecd, Tahric, s, 73- Müslim, Talâk, 18/2, no: 1472 283 Ahmed, 1/265; Ebû Ya'lâ, Müsned, 4/379, no: 2500; Bcyhâkî, 7/339.

284Cumhûr'un görüşünü benimseyenlerden biri olan Ebu Zur’a er-Razi, Bu hadisin manasını şöyle

açıklamaktadır. Bu hadis Hz. Ömer’den önceki dönemde bir sözle üç talakın bir boşama sayıldığını açıkça

ifade etmiyor. Ancak halkın boşama işinde acele etmeyip, eşini ric’i talakla boşamayı tercih ettiğini ve evlili-

ğin devam etmesi için bir açık kapı bıraktığını belirtmiş oluyor. Ancak Hz. Ömer devrinde halk eşini artık bir

talakla değil üç talakla boşamaya başladı. Hz. Ömer de onu üç olarak kabul etti. Yani burada değişen

insanların boşama şeklidir, meselenin hükmünde bir değişiklik mevcut değildir. Muhammed Hatip eş-

Şirbini, Muğnil muhtac, (I- IV) İslami Kitaplar yy, Midyat, tsz, c,III, s,311

74

İbni Rüşd ihtilaf sebeplerini tek tek ele alarak inceledikten sonra kendi kanaatini

belirtir. O bu konuya maslahat açısından açıklama getirmiştir. Ona göre Cumhur bu sert

hükmü, boşanmaların önüne sed çekmek için (Seddi Zeria’yı) benimsemiştir. O, talak

suresinde yer alan "Sen ne bilirsin? Belki Cenâb-i Allah sonradan bir çare yaratır" âyetine

istinaden, bu yaklaşımın Kur’an’ın gözettiği hikmet ve maslahat düşüncesine aykırı

düştüğünü öne sürmektedir. Ona göre ayette işaret buyurulan şer’i ruhsat ve kolaylık gösterme

prensibi bozulmuş olur.

İbni Rüşd, burada -Zahilerin dediği gibi- Kur’an-ı Kerim’de Allah Teala tarafından

belirtilmiş ve insanlar için kolaylığı öngören hükmü tercih etmistir. O, bir defada üç talak ile

boşamak geri dönüşü olmadığı için insanların zor durumda kalmasına neden olacağını söyler.

İbni Rüşd, Cumhurun yaklaşımını eleştirme konusu yaparak maslahat ilkesine dayalı

olarak, bir yol önermektedir. Şöyle ki Şeriat bu hususta vasat bir yol tutmuştur. Zira eğer her

boşamadan sonra cayma imkânı olsaydı, kadın için kurtulma imkânı olmaz ve ailenin

huzursuzluğu sürüp gidecekti ve eğer bir kere boşama ile kesin boşanma vaki olsaydı, o za-

man erkek -cayma imkânına sahip olmadığı için- çetin bir çıkmaza girmiş olurdu. İşte şeriat

böylece her iki tarafın da maslahat ve yararını düşünmüştür.

Bunun içindir ki, her üç talâkı bir kere de ilzam eden kimse -Allah bilir-.şeriatın

koyduğu bu ma'kul ve hikmetli yolu kaldırmış olur.285 Fakih İbni Rüşd, burada yine aklî

istidlalde bulunmuş ve insanlar için kolay olanı tercih etmistir.286

3.1.4. KÖLELİKTEN DOLAYI BAİN TALAK SAYISINDA EKSİLME

İbn Rüşd’ün değerlendirmelerde bulunduğu diğer bir konu da köleliğin boşama

sayısına etkisi konususudur. Bu konuda görüşler özetle şöyledir.

İmam Mâlik ile İmam Şafii, erkek köle olduğu zaman ve talâk yetkisi elinde olduğu

için -karısı ister cariye, ister hür olsun- onun iki talâkı kesin boşamadır» demiştir. İmam Ebû

Hanife Talâk kimin üzerine vaki oluyorsa muteber olan onun köleliğidir. O halde kadın cariye

olduğu zaman -kocası ister köle, ister hür olsun- onun iki talâkı kesin boşanmadır»287 demiştir.

Ayrıca boşanma da kadının hükümlerindendir deyip, talâkı da iddete kıyas etmiştir. Zira iddet

285 İbn Rüşd, Bidayetü’l-Müctehid c,2 s,76 286 İbni Rüşd el-cedd, üç talâkı, bir talâk hükmünde kabul edip, başkasıyla evlenmeden eski kocasına helal

kılanlara çok ağır eleştiriler yapmıştır. İbni Rüşd el-cedd, Mesail ebul Velid İbn Rüşd el-Cedd, c, II, S. 1245 287 Serahsî, el-Mebsut, c, VI s. 39

75

noksanlığının, kadının cariye oluşuna tabi olduğunda icma' vardır. Osman el-Betti ile

başkaları bu iki görüşten daha Şazz bir görüş söylemişlerdir. O da «Karı ile kocadan hangisi

köle olursa olsun, kocanın iki talâkı ile kesin boşanma hasıl olur» Bu görüş ibni Ömer’den de

rivayet olunmuştur.288

İbni Rüşd’ün “Daha şazz” ifadesi, diğer görüşlerinde ona göre şazz olduğunu

göstermektedir. Zaten aşağıda geleceği gibi onun bu konuda zahiri mezhebini desteklediği

görülecektir. Ancak onun diğer görüşleri şaz olarak vasıflandırması doğru değildir. Zira bu

görüşleri sahabe ve tabiin den bir cemaat delilleriyle birlikte zikretmiştir. Ayrıca İbni rüşd’ün

“şazz” kelimesine yüklediği anlamlara bakılırsa bu görüşlerin şazz olmadığı görülecektir.

İbni Rüşd, bu konuda İmam Mâlik ile İmam Şafii’nin “ İbn Abbas'ın Peygamber (s.a.s)

Efendimiz'den merfu olarak rivayet ettiği, «Talâk mes'elesinde erkeklerin, iddet mes'elesinde

de kadınların vasfına bakılır” 289 hadisi ile ihticac ettiklerini ifade ettikten sonra şu sekilde bir

açıklama yapmıstır. Ne var ki bu hadis, sahih hadis kitaplarında mevcut değildir. O, hadisle

amel etmek için sahih olması gerektiğine dikkat çekmiştir.

Cumhur, kölenin talâkını kölenin had cezasına kıyas yaparak, köleliğin talâk sayısını

azalttığı konusunda îcma' olduğunu savunmuşlardır. Zira erkek ve kadın kölenin had

cezasının, hür'ün had cezasının yarısı olduğunda icma' vardır. Ebû Muhammed b. Hazm ile

Zahirîlerden bir cemaat buna muhaliftirler. Bunlar talâk sayısı konusunda hür ile kölenin aynı

olduğu görüşündedirler.

Zâhirîler'e göre, herhangi bir hükümde köleyi istisna eden bir delil bulunmadıkça asıl,

şer'i teklifler muvacehesinde hür ile köle arasında bir fark bulunmamasıdır. Delil de onlara

göre ya kitap ve sünnetten bir nass veyahut bunların zahiridir. Burada ise, işitilmiş sahih bir

delil bulunmadığına göre, kölenin, asıl olan hükmü üzerinde kalması gerekir.

İbn Rüşd, bu konuda aklî istidlalde de bulunarak Zahirilerin görüşünü desteklemiş ve

tercih gerekçesini açıklayarak şöyle bir değerlendirmede bulunur. Tahmin ediyorum ki

cumhurun, kölenin talâkını kölenin had cezasına kıyas etmesi doğru bir kıyas değildir. Çünkü

hüre nisbetle köleye az ceza konulması, köle noksan olduğu için ona karşı fazla sert

davranılmamış olmasındandır. Sonra, kölenin suç işlemesi hürün suç işlemesi kadar ağır ve

çirkin değildir. Kölenin talâk sayısını azaltmak ise, köleye daha ağır bir hüküm koymak

288Aslında İbni Ömer den rivayet edilen; erkek köle olduğu zaman -karısı ister cariye, ister hür olsun- onun iki

talâkı kesin boşamadır.b.k.z.- es-San’ani, Musannef, c,VII, s,234-İbni Hazm, el-Muhalla, c,II, s, 273-277 289[9] İbn Ebî Şeybe, Musannef, 5/83; Beyhâkî, 7/370;

76

demektir. Zira bu durumda hür, karısını boşamaktan iki kere cayabilirken köle sadece bir kere

cayabilir.

İbn Rüşd, bu konuda âyetin zâhirini kıyasa tercih etmiştir. Ona göre, ‘Kur'an-ı

Kerim'in zahirine uymak kıyasa uymaktan evlâdır. Keza hadisin zahirine de uymak kıyasa

uymaktan evlâdır.290

İbni Rüşdün boşanma hukukuna ilişkin olarak tek bir lafızla üç talakın söylenmesi

konusunda ve köleliğin talâk sayısını azalttığı meselesinde yaptığı değerlendirmelerde hukuk

düşüncesini karakterize eden temel ilkelerden birisi olan dinde kolaylık ilkesine vurguda

bulunmakta olduğunu görmekteyiz. Kolaylık ilkesinin pratik örneklerine Bidaye’de sıkça

rastlamak mümkündür.

3.2. BOŞAMA ÇEŞİTLERİ

3.2.1. Ric'i ve Bâîn (kesin) Talâk Ric'î talâk, kocanın boşadığı karısını boşanma iddeti içinde iken karısının rızası olmasa

bile onu tekrar nikâhı altına döndürebildiği talâk demektir ve bu da ancak kendisiyle zifaf

yapıldıktan sonra boşanan kadında olabilir.291 Zira Cenâb-ı Hak, "Ey Peygamber, kadınları

boşamak istediğinizde, onları iddetlerini dikkate alarak boşayın ve iddeti sayın. Rabbiniz olan

Allah'a karşı gelmekten sakının; onları, apaçık bir hayasızlık yapmadıkları müddetçe,

evlerinden çıkarmayın. Onlar da çıkmasınlar. Bunlar Allah'ın sınırlarıdır. Kim Allah'ın

sınırlarını aşarsa, şüphesiz kendine zulmetmiş olur. Bilemezsin, olur ki Allah sonradan yeni

bir durum ortaya çıkarır" 292 buyurmuştur. Ayrıca İbn Ömer (r.a.), karısını aybaşı halinde

boşayınca Peygamber’in (s.a.s) ona, karısına tekrar dönmesini emrettiği bilinmektedir.

Fukaha bu geri döndürmeyi ağızla söylemenin ve aynı zamanda iki şahidin huzurunda

olması gerektiği husunda müttefik ise de İmam Mâlik'e göre iki şahidin huzurunda olması

müstehab, İmam Şafii'ye göre vacibtir.293

İhtilâf, kıyas ile âyetin zahiri arasında bulunan çelişkiden kaynaklanmaktadır. Zira

"Kadınların iddet süreleri biteceğinde, onları ya uygun bir şekilde alıkoyun ya da uygun bir

290 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, I,s. 43. 291 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II, s. 72 292 Halil Altuntaş ve Muzaffer Şahin, DİB yy, Talâk, 65/1. 293 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II, s. 101

77

şekilde onlardan ayrılın. İçinizden de iki âdil kimseyi şahid tutun" 294 âyet-i kerimesinin

zahirinden, iki şahid huzurunda olmasının vacib olduğu anlaşılmaktadır. Bu hakkı, kişinin

şahidsiz olarak geri alabildiği diğer haklarına kıyas etmek ise, bu hakkın da şahidsiz olarak

geri alınabileceğini gerektirmektedir.

İbn Rüşd, âyetteki emri nedbe hamletmek suretiyle kıyas ile âyeti telif etmiştir.

İmam Mâlike göre, Kişi karısının gıyabında onu ric'î talâk ile boşadıktan sonra henüz

iddeti bitmemişken bir daha onu nikâhı altına döndürürse ve kadın da sadece boşandığını

işitip, geri alındığını işitmediği için iddet süresi bittikten sonra evlenirse bu kadın -yeni kocası

onunla gerdeğe girmiş olsun olmasın- yeni kocasınındır. İmam Şafii ve İmam Ebû Hanife ise,

Yeni kocası onunla gerdeğe girmiş olsun olmasın, onu nikâhı altına geri döndüren eski kocası

daha hak sahibidir, demişlerdir.

İbni Rüşd, İmam Şafii ile İmam Ebû Hanife’nin bu görüşünü, en zahir olarak

nitelemiş ve tercih etmistir. Ona göre, Tirmizi'nin kaydettiği «Peygamber (s.a.s) Efendimiz,

'Hangi kadın iki kişi ile evlenirse, önce hangisiyle evlenmiş ise, onundur ve hangi adam bir

malını iki kişiye satarsa, önce kime satmış ise, mal onundur' buyurdu» 295 hadisi de buna

tanıklık etmektedir.

Bâîn (kesin) boşama, Kocaya boşadığı eşine ancak yeni bir nikahla dönme imkanı

veren boşanma şekline denir.296

İbni Rüşd, hür olan kimsenin karısını üç kere ayrı ayrı olarak boşaması halinde,

karısının kesin olarak kendisinden ayrıldığı konusunda, fukahanın müttefik olduğunu belirtir.

Ona göre, Cenâb-ı Hak "Boşanma iki defadır. Ya iyilikle tutma ya da iyilik yaparak

bırakmadır. Bundan sonra kadını bir daha boşarsa, kadın başka birisiyle evlenmedikçe bir

daha kendisine helâl olmaz" 297 ayeti kerimesi beynunet-i kübrayı yani büyük ayrılığı vacip

kılar.298

O, kesin ayrılığın ancak üç şekilde olacağını ifade eder: Ya henüz kendisiyle gerdeğe

girilmeyen kadının bir talâk ile, ya herhangi bir kadının üç talâk ile veyahut bedel karşılığında

boşanmasıyla olur ki buna da hul' denilir

294 Bakara, 2/282. 295[53] Tirmizî, Nikâh, 19, no: 1116. 296 Aydın, İslam ve Toplum , c..II, s 230 297 298 er-Rağruği, İttifakat İbni Rüşd el-Hafid, c, III, s.1004

78

3.2.2. Sünnî ve Bid'i Talâk Kişinin, gerdeğe girdiği karısını, kendisiyle cima' etmediği bir temizlik halinde ve bir

talâk ile boşamasının, Sünni talak (Sünnete uygun olan boşama), hayız halinde veyahut

kendisiyle cima ettiği bir temizlik halinde boşamasının da bid’î talâk (Sünnete uymayan

boşama) denir.299

3.2.3.ÜÇ TALAKLA BOŞAMANIN SÜNNİLİĞİ

İbn Rüşd, Bir defada üç talakla boşamanın sünnîliği konusunu tartışırken İmam

Mâlik’in, «bir defada üç boşamanın sünnete uygun olmadığı, İmam Şâfi’î’nin ise «Sünnete

uygun olduğu” kanaatinde olduğunu ifade etse de bize göre bu ifade hatalıdır. Zira Şâfii’ler

bid'î ve sünnî boşamalarda talâk sayısını nazar-i itibâra almamaktadırlar. Bid'î ve sünnî

boşama ismini alması zamana göredir.300 Kişi, karısını bir, iki veya üç talâkla boşayabilir. Bu

nedenle üçüncü kısım talâkta boşamanın sünnî veya bid'î olması düşünülemez. Evet Şâfiî

mezhebinde, kocanın karısını temizlik dönemlerinden her birinde ayrı ayrı birer talâkla

boşaması sünnete uygun boşama biçimidir. 301 Ayrıca Şâfiî mezhebinde bir defada üç talâk ile

karı boşamak her ne kadar caiz isede bir görüşe göre mekruh veya hilâf-ı evlâdır.302 Mekruh

veya hilâf-ı evlâ olan bir talak şekli Sünni olarak vasıflanamaz. Sonuç olarak kanaatimize

göre “Sünni olmayan her talak, bid’i olarak kabul edilir” diye bir genelleme söz konusu

değildir.

Bu ihtilafın sebebi, Hz. Peygamber'in takrîrî sünneti, yani Peygamber(s.a.s)

Efendimiz'in huzurunda karısını bir lafızda üç talâk ile boşayan adama ses çıkarmayışı ile üç

talakın hükmü konusuyla ilgili Kur'an-ı Kerim'in mefhumu arasında bulunan çelişkidir. İmam

Şafii'nin «Uveymiri el-Aclani , Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in huzurunda, karısıyla mülâane

ettikten sonra onu üç talâk ile boşadı» 303 hadisine dayanır ve şayet bir lafızda üç talâk ile

boşamak haram olsaydı Peygamber (s.a.s) Efendimiz ona mani olacaktı, diyerek görüşünü

temellendirir. İmam Mâlik ise, «Kadını bir defada üç talâk ile boşamak, Cenâb-ı Allah'ın

kullarına bahşettiği, üç defaya kadar boşayıp geri dönme kolaylığını reddetmek demek

olduğundan sünnete aykırıdır» demiştir. 299 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II,s. 76 300en- Nevevi, el-Mecmu, c, XVII, s.72 301 bkz. el-Ceziri, mezahibil Erbaa, c, III, s,237 302 ed-Demiri, Necmul-Vehhac, c,VII, s. 555 303 Buhârî, Talâk, 68/29, no: 5308; Müslim, Liân, 19, no: 1492.

79

İbn Rüşd, İmam Mâlik’in görüşünü İmam Sâfiî’nin görüşüne nazaran daha zâhir bulur

ve dolayısıyla Mâlik’in görüşünü tercih eder. Zira İmam Şafii'nin delil olarak gösterdiği

hadise karşı, İmam Mâlik'in tabileri, «Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in huzurunda birbirleriyle

mülâane eden koca ile karı, bizzat yaptıkları mülâane ile birbirinden ayrılmışlardı. Şu halde

adamın, karısını mülâaneden sonra boşaması hükümsüzdür. Böyle bir talak Sünni veya bidi ile

vasıflanamaz. Bunun içindir ki Peygamber (s.a.s) Efendimiz ona ses çıkarmamıştır»

demişlerdir.

Burada İbn Rüşd, ruhsatı kullanmanın ruhsatı terk etmekten daha evlâ olduğunu

savunmuştur. O, Kur’an-ı Kerim’de Allah Teala tarafından belirtilmiş ve insanlar için

kolaylığı öngören hükmü Hz. Peygamber'in takrîrine tercih etmistir. Çünkü bir defada üç talak

ile boşamak geri dönüşü olmadığı için insanların zor durumda kalmasına neden olur.

3.2.4.HAYIZ HALİNDE VUKU BULAN BOŞAMA Fakihlerin çoğunluğuna göre aybaşı halinde kadın boşamak, bid'î talâk olmakla

birlikte hukuken geçerlidir. İmam Mâlike göre boşayan kimse ayrıca geri dönmeye zorlanır.

Buna karşılık bazıları Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in, «bizim usul ve sünnetimize uymayan

bütün fiil veyahut işler reddolunur» 304 hadisine dayanarak bid'î talâk ile kadın boşanmaz 305

demişlerdir.

İbni rüşd, İmam Mâlikin görüşünü eleştirerek şöyle der: Hem bid'î talâk ile kadın

boşanır, hem de boşayan kimse geri dönmeye zorlanır, diyenler, bir çelişki içerisindedirler.

Bunu iyice düşün. İbni Rüşde göre, kadın boşandıktan sonra geri dönmenin faydası sadece

bid'î talâktan kurtulmak olduğuna göre geri dönmenin vacib olmaması lazım gelir.

İbn Rüşdün bu görüşünü el-Cezîrî şöyle açıklamaktadır: Kadın, iddetin uzatılmasına

razı olduğu takdirde kadına ric'ât etmenin, özellikle karı koca biribirlerinden nefret

ediyorlarsa hiç bir anlamı yoktur; Bu durumda ric'âtin sadece kadına zararı dokunur ve kadın

304[18] Ahmed, 6/146; Müslim, Ahdiye, 30/8, no: 1718.

305 Talâkın Sünnî-bid`î ayırımın sonuçları hukukçuların büyük çoğunluğuna göre hukukî olmaktan ziyade

dinîdir. Yani Sünnet'e uygun olmayan boşamalar da dinen hoş görülmemekle birlikte hukuken geçerlidir.

Ancak Şiî-İmâmiyye hukukçularına ve Zâhirîler'den İbn Hazm'a göre bid`î talâk hiç geçerli değildir. İbn

Teymiyye ve İbn Kayyim el-Cevziyye'ye göre aynı temizlik süresi içinde birden fazla olarak gerçekleştirilen

bid`î talâk bir talâk olarak geçerlidir: Aydın, İslam ve Toplum, c, 2, s. 231. Ayrıca bkz.. Yaman, İslam Aile

Hukuku, s. 84

80

için kötülük sayılır. Aynı şekilde erkek illa ki karısını boşamak istiyorsa, kadını nikâh altında

tutmak da ona azâb vermek olur. Bu durumda onu boşamak, bin kat daha iyi olur. Ayrıca

hayız halinde hul' yapmanın mubah kılınmasının anlamı olmaz ve bu, kadının rızasıyla ve

bedel karşılığında yapılmaktadır. 306

İbni rüşd’ün buradaki değerlendirmelerine karşılık şöyle bir cevap verilebilir. Ric'âtin

vâcib olmasının illeti, karı - koca evliliklerinin devam ettirilip ettirilmemesi hususunda

düşünebilmek için geniş zaman bulabilsinler ve öfkeleri yatışınca anlaşıp barışma imkânına

kavuşabilsinler. Belki de aralarındaki muaşeret, onları tekrar böyle bir duruma dönmemelerini

sağlayacak derecede etkiler. Bazı durumlarda buna iddetin uzatılması da eklenirse, gayet

güzel bir şey olur.

Karısını bid'î talâkla boşayan bir kimse, geri dönmeye emrolunduğuna göre bir daha

ne zaman boşayabilir mes'elesinde İmam Mâlik ile İmam Sâfii, kadın, birinci âdetinden

temizlendikten sonra bir daha hayız, bir daha temizleninceye kadar onu boşayamaz derler.

Onlara göre bunun sebebi, geri dönmek ancak kadın temizlendikten sonra onunla cima' ettiği

takdirde sahih olur. Zira eğer temizlendikten sonra onunla cima' etmeden onu boşarsa kadına

ikinci boşanmadan dolayı iddet lâzım gelmez. Zira bu adamda, karısını -kendisiyle gerdeğe

girmeden-boşayan kimsenin hükmüne girmiş olur. Eğer kendisiyle cima' ettikten sonra onu

boşarsa, bir daha bid'î bir talâk yapmış olur. Kısacası bunlar, geri dönmenin sıhhati için, geri

döndükten sonra, içinde cima' caiz olan bir zamanın mevcudiyetini şart görürler.

İbni Rüşd, bu gerekçeyi yerinde bulur. Ancak bu gerekçe başka yerde de elverişli

olduğu halde İmam Şâfii, tarafından ihmal edildiğini düşünerek şöyle bir değerlendirme de

bulunur: Bu gerekçelendirmeye bakılırsa, talâkın sünnî olabilmesi için, kişinin karısını

boşadığı temizlik halinden önceki kirlenmede onu boşamamış olmasının şart olması lâzım

gelir. Nitekim Abdülvehhab'ın nakline göre İmam Mâlik'in sünnî talâk için koştuğu şartlardan

bir tanesi de budur.307

3.3. BOŞAMA EHLİYETİ Boşama hakkına sahip olan kişinin belli nitelikleri taşıması gerekir. Talakın muteber

olabilmesi için kocada boşama ehliyeti kadında da boşanma ehliyetinin bulunması şartttır.308

İslam hukukçuları, aklı başında, yetişkin, hür ve karısını boşamaya zorlanmayan her

306 el-Ceziri, mezahibil Erbaa, c,III, s, 239 307 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II,s. 79 308 Yaman, İslam Aile Hukuku, s. 72

81

erkeğin karısını boşayabileceği hususunda görüşbirliği içerisindedirler.

3.3.1.ZORLA ve TEHDİT ALTINDA YAPILAN BOŞAMA Zorlama altında yapılan boşamayı büyük çoğunluk geçersiz saymışlardır. Hanefi

hukukçular ise geçerli kabul etmişlerdir.

İbni Rüşd, bu konuda mükrehin tanımını yaptıktan sonra, büyük çoğunluğun görüşünü

benimsediğini ortaya koyarak şöyle der: Hakiki manada mükreh, bir şeyin vuku bulmasında

kesinlikle seçeneği olmayan kimsedir. Karısını boşamaya zorlanan kimsenin boşama sözleri

her ne kadar ihtiyari ise de, şer’an bu kişiye -en zahire göre- karısını boşamaya zorlanan

kimse denilir.

3.3.2. SARHOŞ İKEN BOŞAMA Çoğunluk, sarhoş kendi isteğiyle şuurunu giderdiğinden ve suçunun sonucuna

katlansın gerekçesiyle sarhoşun boşamasını geçerli kabul ederken, Şâfii'lerden Müzeni ile

İmam Ebû Hanife'nin tabilerinden bazıları böyle bir boşamayı geçersiz saymışlardır.

İbni Rüşd, çoğunluğun görüşüne tepki vererek şöyle der: Bu sarhoşu bir nevi

cezalandırmaktır. Ona göre akıl hastalarının boşamaları geçerli sayılmadığından sarhoşların

boşaması da geçerli sayılmamalıdır. Bunaktan başka, herkesin kadın boşaması sahihtir

diyenlerin sözü, sarhoşun boşamasının geçerli olacağını ifade etmekte kesin değildir. Çünkü

Sarhoş da bir nevi bunaktır, denilebilir. Hukuk karşısında da mükellef olmak için aklın şart

olduğuna göre sarhoşun boşaması geçerli olmamalıdır. Ayrıca Hz. Osman (r.a.)’ın sarhoşun

boşamasını geçerli saymadığı da sabittir. Hatta bazı alimer, ashabtan hiçbirinin Hz. Osman'a

bu hususta muhalefet etmediğini iddia etmişlerdir. Nitekim Osmanlı Hukuk-ı Aile

Kararnamesi de sarhoşun talakının muteber olmayacağı görüşünü kanunlaştırmıştır.309

İbni Rüşd, bir görüşü benimserken veya kendi görüşünü belirtirken mümkün olduğu

kadar kolay olanı benimsedigi görünmektedir.

3.3.3. HASTALIK HALİNDE İKEN BOŞAMA Fukaha, hasta olan kimsenin -eğer hastalığından kalkarsa- karısını boşamasının sahih

olduğu hususunda hemfikirdir. Fakat öldüğü takdirde, hastalığında boşadığı kadın ona varis

olup olmaması konusunda ise müctehidler görüş birliğine varamamışlardır.

309 Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnamesi, mad. 104.

82

İmam Mâlike göre kadın iddette olsun, olmasın evlenmiş olsun olmasın-mutlaka ona

varistir. İmam Ebû Hanife ile tabileri kadın iddette iken adam ölürse, ona varis olur,

demişlerdir. İmam Ahmed ile İbn Ebî Leylâya göre ise kadın evlenmedikçe ona varisidir.

İmam Şafii bu kadına miras hakkı vermemiştir.

İbni Rüşde göre, kadına miras hakkı tanıyanlar, hasta iken karısını boşayan kimsenin,

kadını mirasından mahrum etmek için boşadığı ihtimali bulunduğundan, kötü niyetlere

meydan vermemenin vacib olduğunu kabul ettikleri için bu hükmü vermişlerdir. İmam Şafii

ise kötü niyetlere meydan vermemenin vücubunu benimsemeyip, “boşanmanın hükmü varis

olmamaktır” kaidesine dayandığı için bu kadını ona varis kılmamıştır. Zira İmam Şafiiye göre

eğer boşanma vaki olmuş ise, bütün hükümleriyle vaki olması gerekir. Çünkü kadın öldüğü

zaman -boşanmış olduğu için- kocası ona nasıl varis olmuyorsa, onun da, ölen kocasına varis

olmaması lazım gelir. Eğer vaki olmamış ise, zevciyet bütün hükümleriyle devam etmelidir.

İbni Rüşd, müctehidlerin görüşlerini verdikten sonra kendisine göre delili kuvvetli

olduğu için İmam Şafii'nin görüşünü savunmuş ve ona muhalif olanların delillerini de

eleştirerek şu değerlendirmeyi yapar: Muhalifler, İmam Şafiii'nin belirttiği iki şıktan biri ile

cevap vermek zorundadırlar. Çünkü şeriatta, hükümlerinden bir kısmı boşamanın, bir kısmı

da zevciyetin olan bir boşamanın varlığını söylemek zordur. Hele İmam Ebû Hanife'nin dediği

gibi, iddeti bitmeden kocası ölen kadın kocasına varistir, İddeti bittikten sonra kocası ölen

kadın kocasına varis değildir, demek daha da zordur. Zira bu, şu anlama gelir; bu boşama bir

duruma göre sahih, diğer bir duruma göre ise sahih değildir. Bu ise, sahih olup olmadığı

anlaşılıncaya kadar hükmün bekletilmesi gereken bir boşama olur ki şeriatte böyle şeylerin

varlığını söylemek zordur. Fakat İmam Ebû Hanifeye teselli veren şey, Hz. Osman'la Hz.

Ömer'in bununla fetva vermiş olmalarıdır. İbni Rüşd, Mâlikilerin, bunda bütün ashabın

icmasının olduğunu iddia etmelerini doğru bulmaz. Çünkü Abdullah b.Zübeyr'in bu görüşe

katılmadığı meşhurdur.

İmam Ebû Hanife'ye göre kocasından kendisini boşamasını isteyen veyahut kocası

tarafından kendisine boşama yetkisi verilip de kendi kendini boşayan kadın her iki halde de

kocasından miras alamaz. İmam Mâlik her iki halde de kocasından miras alır. Fakat eğer

kendisi ölürse kocası ondan miras alamaz, der.

83

İbni Rüşd, İmam Mâlikin bu görüşünü, kaidelere çok aykırı bulduğunu ifade eder.

Kocada aranan boşama ehliyeti yanında boşamanın asıl konusu (mahall-i talak ) olan

kadında da bazı şartlar aranır. İslam hukukçuları, kişinin evli bulunduğu veyahut ric'î talâk ile

boşadığı karısını boşayabildiğinde ve evli olmadığı bir yabancı kadını da boşayamadığında

hemfikirdir.

Henüz kendisiyle evlenmediği yabancı bir kadını evlenme şartına bağlayarak 'Hangi

kadınla evlenirsem, benden boş olsun' demek suretiyle bütün kadınları veyahut 'Falanca

kadınla evlenirsem, benden boş olsun' demek suretiyle boşama olursa İmam Şafii, İmam

Ahmede göre, boşanma geçersizdir. İmam Ebû Hanifeye göre evlenmeyi şart koşarsa -ister

bütün kadınları, ister belli bir kadını boşamak istesin- boşanırlar. Şayet, 'Bütün yabancı kadın-

lar' veyahut 'Falanca kadın benden boş olsun' diyerek evlenmeyi şart koşmazsa boşama vaki

olmaz. İmam Mâlik ise eğer belli bir kadını veyahut belli bir günü zikrederse, kendileriyle

evlendiği zaman kendisinden boşanırlar, der.

İbni Rüşd, bu görüşleri zikrettikten sonra bu konuda İmam Şafii, İmam Ahmed’in

görüşlerini benimseyerek insanlar için kolaylık alanını hem genişletmiş hem de bu kişilere

hiçbir sey gerekmeyeceğini ifade etmiştir. O, İmam Ebû Hanife ile İmam Mâlik’in bu

konuda ki yumuşaklığı kaldıran katı tutumlarını eleştirerek şöyle bir yorum yapmıştır:

Bütün kadınları söylemekle belli bir kadını söylemek veyahut belli bir vakti şart koşmakla

koşmamak arasında ayırım yapmak maslahata dayanan bir istihsandır. Çünkü eğer kişi,

bütün kadınları söylediği ve hiçbir vakti de şart koşmadığı zaman, «boşanma vaki olur»

diyecek olursak, bu adam, her evlendikçe karısının hemen kendisinden boşanacağı için

büyük bir çıkmaza girmiş olacaktır. Bu ise -herhalde- günah bir şeyi adamak kabilinden

olur.

3.4. BOŞAMA İÇİN KULLANILAN SÖZLER

3.4.1. BOŞAMANIN MUTLAK DEYİMLERİ Sözlü bir tasarruf olduğu için boşama, kural olarak her şeyden evvel belli sözlerle olur. Bu sözler mahiyetleri ve doğurduğu neticeler bakımından ikiye ayrılmaktadır. Sarih sözler ve kinayeli sözler.310

3.4.1.1.Sarih sözler: Boşama iradesi kendisinden açık olarak anlaşılan ve toplumun örfüne göre bu anlamı

310 Yaman, İslam Aile Hukuku, s.79.

84

doğurmak üzere kullanılan sözlere sarih boşama denir. "Sen boşsun, boş ol, seni boşadım"

gibi "talâk" yani boşama kökünden türeyen kelimelerle, "senden ayrıldım, sen bana haramsın,

sen bana nâmahrem oldun” gibi örfün kendilerine boşama anlamı yüklediği söz kalıpları sarih

boşama lafızlarıdır.311

İmam Mâlik ile İmam Ebû Hanifeye göre, Sarih söz, yalnız 'talâk' deyimidir.

'Talak'tan başka bütün deyimler kinayedirler. Onlara göre kinaye de, zahir kinaye ve

muhtemel kinaye olmak üzere iki kısımdır. İmam Şafiiye göre, 'Talak', 'Sirah'(seni serbest

bıraktım) ve 'Firak'(senden ayrıldım) boşanmanın sarih olan deyimleridir. . Zira bu her üç

kelime de Kur'an-ı Kerim'de geçmektedir. Zahirîlerin bazısı da, bu üç kelimeden başka bir

şeyle kadın boşanmaz, demiştir.

İbni Rüşd, mezheplerin görüşlerine kendisi delil getirerek şu değerlendirmeyi yapar:

Yalnız talâk sözü’nün sarih deyim olması hususunda görüş birliğinin bulunma sebebi, bu de-

yimin şeriat örfünde boşanmaya vaz'edilmiş olmasından dolayıdır. Bunun içindir ki talâk

kelimesi boşanma babında bir ana kelime olmuştur.

İbni Rüşd, İmam Şafii' nin 'Firak' ve 'Sirah' deyimlerinin sarih olduğu görüşünü

benimsemez. Ona göre, bu iki kelimenin şeriat örfünde talâktan anlaşılan mânâya delâlet

etmesi ile hâlâ eski sözlük mânâlarını ifade etmeleri hususunda tereddüt vardır. Şayet eski

sözlük mânâlarını ifade ederler de, şer'î mânâda kullanılmaları mecaz yoluyla ise sarih değil

kinaye olmaları gerekir. Çünkü mecaz yoluyla şer'î mânâyı ifade eden kelimeler kinayedirler.

Ona göre bir kelimenin şer’î manası sabit olmadıkça luğavî manasına hamletmek daha

uygundur.

İbni Rüşd, Zahirilerin görüşünü de şu şekilde temellendirir: Şeriatte sadece bu üç

kelime geçmiştir. Şeriat emirlerinin bir kısmıda taabbüd olduğuna göre şeriatte geçen

lafızlardan başka deyimlerle boşama olmaması vaciptir.

Sarih olan boşama deyimlerini, kişi karısını boşamak kasdıyla söylediği zaman

boşamanın meydana geleceği hususunda görüş birliği vardır.312 Boşanma kasdıyla fakat

kinayeli bir deyim kullanmakla karısının boşanıp boşanmamasında ise ihtilaf vardır.

İbni Rüşd, boşama konusunda hem kasıt, hem de sarih deyimleri şart koşanlar ile

boşanma mânâsında sarih olmayıp bu mânâda zahir olan kinaye deyimleri de sarih deyimler

311 Yaman, İslam Aile Hukuku, s.79. 312 el-Halid, Tahrir İttifakat İbni Rüşd, s.179

85

gibi kabul edenleri, şeriatın zahirine uyanlar olarak vasıflandırır. Ona göre, ağızla hiçbir şey

söylemeksizin yalnız boşanmayı kasdetmekle boşandığını söyleyenler, boşanmayı, adak ile

yemin etmeye kıyas edenlerdir. O, boşanma kasdedilmeksizin sadece boşanma deyimlerini

kullanmakla kadının boşandığını söyleyenleri şüphe ve ihtimale yer verenler ifadesiyle

eleştirir.

3.4.1.2. Kinayeli sözler:

Hem boşanmaya hem de başka anlamlara gelebilen ve gerçek maksadın ancak niyetle

anlaşılabildiği sözlere kinayeli boşanma sözleri denir. "Seni terk ettim, seni serbest bıraktım,

benden kurtuldun, çık git, cehenneme git." gibi ifadeler kinayeli sözlerdir.313

İmam Mâlik'e göre bu deyimlerden bazıları açık, bazıları muhtemel kinayelerdir.

İmam Mâlik, “açık kinayelerde sarih deyimlerde olduğu gibi, doğru söylediğini gösteren bir

karine bulunmadıkça kişinin ben boşanmayı kasdetmedim lafına bakılmaz ve boşanmaya

hükmedilir” görüşündedir. Açık kinayeler "Senin ipin senin omuzundadır ve Sen kocasızsın."

gibi deyimlerdir.

İbn Rüşd İmam Mâlik’in görüşlerini şöyle yorumlar: Gerek şeriat ve gerekse lisan örfü

bu adamın yalan söylediğine tanıklık etmektedirler. Zira halk bu deyimleri kullanırken,

çoğunlukla -aksini gösteren bir karine bulunmadıkça- boşanmayı kasdederler.

İmam Mâlik'in açık kinayelerde, eğer boşanan kadın kendisiyle gerdeğe girilmiş ise,

üçten az talâk iddiası da kabul olunmaz hükmünü İbni Rüşd şu şekilde yorumlar: Çünkü bu

deyimlerin zahirinden kesin boşanmanın kasdedildiği anlaşılmaktadır. Kesin boşanma da

İmam Mâlik'in meşhur görüşüne göre ya hulû' ya da üç talâk ile olur. Buradaki boşanmada

kadından bir şey alınmadığına göre bu boşanma hulû' değildir. Şu halde elde üç talâk kalır ki,

o da ancak kendisiyle gerdeğe girilmiş olan kadın hakkında mümkündür. Kendisiyle gerdeğe

girilmemiş olan kadınlar hakkında, açık kinayelerde üçten aşağı talâk iddiası kabul olunur.

Çünkü kendisiyle gerdeğe girilmemiş olan kadınların boşanması -kaç talâk ile olursa olsun-

kesindir.314

İmam Şafii'ye göre ise açık kinayelerde kişinin niyetine başvurulur. Eğer niyeti

boşanma ise, boşanmadır, niyeti üç talâk ise üç talâktır, bir talâk ise bir talâktır. Kısacası kişi

bundan kastının ne olduğunu söylerse o kabul olunur.

313 Yaman, İslam Aile Hukuku, s. 80 314 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II, s. 92

86

İbni Rüşd, Mâlikiler de İmam Şafii'ye cevap olarak talâk lafzı, her ne kadar

boşanmada sarih ise de, üç talakta sarih değildir, demelerinin daha yerinde olacağını söyler.

İbni Rüşd, İmam Şafii'nin görüşünü şu şekilde temellendirir: Boşanmanın sarih

deyimlerinde üçten aşağı talâk iddiasının kabul olunması hususunda icma' bulunduğuna göre,

kinayelerde bu iddianın kabul olunması evleviyetle lazım gelir. Çünkü sarihin delaleti

kinayenin delâletinden daha kuvvetlidir.

İmam Ebû Hanife ise, açık kinayelerde kişinin yalan söylediğini gösteren bir karine

bulunmadığı zaman niyetine başvurulur, der. Onun prensibine göre eğer kişi, bir veya iki

talâkı kasdetse, bir kesin talâk vaki olur. Eğer boşanmayı gösteren bir karine bulunduğu halde

adam, “ben boşanmayı kasdetmedim” derse, kabul olunmaz. Meselâ, karısıyla boşanma

hususunu müzakere ederken açık bir kinaye kullanması, boşanmayı kasdettiğini gösteren bir

karinedir.

İbni Rüşd, İmam Ebû Hanife’nin görüşünü de şu şekilde temellendirir: Açık

kinayelerde boşanma kesindir. Çünkü açık kinaye ile -üç talâk kasdedilsin, edilmesin- evlilik

bağının büsbütün izalesi kasdolunur. Üç talâk ise bundan zaid bir mânâdır.

İmam Mâlik'e göre muhtemel kinayelerde -İmam Şafii'nin açık kinayelerde dediği

gibi- kişinin niyetine başvurulur. Fakat cumhur onun bu görüşüne katılmayıp, muhtemel

kinayelerle boşanma kasdedilse bile, vâki olmaz, demiştir.

3.4.2. BOŞAMANIN ŞARTLI DEYİMLERİ

Boşanmanın geleceğe ait olaylara -doğum yapmak, aybaşı adetini görmek veyahut bu

adetten temizlenmek gibi- çoğu kez vaki olduğu halde bazen de vaki olmayan bir olayla

şartlandırılması takdirinde, ne zaman vaki olduğu hakkında İmam Mâlik'ten iki rivayet

gelmiştir: Bir rivayete göre derhal, bir rivayete göre de ne zaman şart vaki olursa, o zaman

vaki olur, demiştir ki, İmam Ebû Hanife ile İmam Şafii'nin de görüşleri budur.

İbni Rüşd, İmam Mâlik'in derhal boşanır görüşünü zayıf bulup eleştirir. Ona göre

İmam Mâlik bunu vukuu muhakkak olan olaylara benzetmiştir. O, aksi görüşte olanların

kuvvetli olduğunu belirterek destekler.

Boşanmanın öğrenilmesi mümkün olan bir işe taalluk etmesi durumunda – eğer kız

87

doğurursan benden boşsun gibi- olduğu zaman boşanmanın vaki olması o şeyin vaki olmasına

bağlıdır. Fakat karısına talâk ile yemin ederek “sen kız doğuracaksın” diyen kimsenin karısı -

İmam Mâlik'e göre- kız bile doğursa, derhal boşanır.315

İbni Rüşd, İmam Mâlikin, böyle densizliklerin önünü almak için bu sert hükmü

verdiğini söyler. İbni Rüşde göre doğru olan kadının doğum yapmasını bekleyip, erkek veya

kız doğurduktan sonra hüküm vermektir.

“Üç talâk müstesna olmak üzere seni üç talâk ile boşadım” misalinde olduğu gibi

İmam Mâlik, bu istisnanın hükmü yoktur, talâk vaki o1ur, demiştir.

İbni Rüşd, İmam Mâlikin bu görüşünü eleştirmekle beraber reddeder. Ona göre İmam

Mâlik, burada adamın boşanmadan döndüğü şüphesine binaen, talâk vaki olur demiştir. İbni

Rüşd, böyle bir şüphe bulunmadığı ve adamın gayesi talâkın vaki olmaması olduğu için, “sen

boşsun, boş değilsin” dediği zaman nasıl talâk vaki olmuyorsa burada da vaki olmaz. Zira bir

şeyin hem kendisi, hem zıddı birarada bulunamaz, der.

İbni Rüşd, küçük sayı büyük sayıdan istisna edildiği zaman “mesela; iki talâk

müstesna olmak üzere seni üç talâk ile boşadım” deyiminde olduğu gibi -benim bildiğime

göre- istisnanın sıhhatinde, yani istisna edilen sayının talâk sayısından düştüğünde ihtilâf

yoktur, der.

Ebû Muhammed b. Hazm şâzz bir görüşte bulunup, henüz olmamış bir vasıf veya

olayla şartlandırılan boşanmalar vaki olmaz, der.316 Çünkü boşanma vaki olduğu vakit, o

boşanmayı yapan kimsenin o vakitte onu yapmasıyla vaki olur. Boşanmanın, bilfiil

yapılmayıp sadece kişinin kendine ilzam ettiği bir vakitte vaki olduğuna -ne Kitab'tan, ne

Sünnetten ne de İcma'dan- bir delil yoktur. Eğer vaki olur diye hükmedersek kişinin, bu ilzamı

yaptığı vakitten itibaren şart koştuğu şey vaki oluncaya kadar bekletilmesi lazım gelir de-

miştir.

İbni Rüşd, İbn Hazm'ın yaptığı kıyastan başka ne ile ihticac ettiğini bilmediğini ifade

eder. Yaptığımız araştırmada İbni Hazm, kendi görüşünü şu delillerle temellendirir. 315İbni Rüşd, İmam Mâlik'in mezhebinde, boşanma, Allah'tan başkasının iznine bağlanılırsa eğer izni şart

koşulan kimse, izin verebilen ve izin verip vermediği bilinen bir kimse ise, ne zaman izin vaki olursa,

boşanmanın vaki olduğunda, ihtilâfın bulunmadığı kanaatinde de olsa bize göre bu ifade hatalıdır. b.k.z, er-

Rağruği, İttifakat İbni Rüşd el-Hafid c, III, s. 1019

316 bkz.İbni Hazm, el-Muhalla, c,XI, s, 259

88

1) Allah’ın kitabında olmayan her şart batıldır.

2) Böylesi bir sıfatla talak’ın vuku bulacağı ile ilgili ne kitabta ne de sünnetten bir delil vardır.

3) Mustakbele bağlı bir nikah sahih olmadığı gibi boşanmada sahih değildir.

4) Talak verildiği vakit, boşanma olmuyorsa, Talak’ın verilmediği bir vakitte boşanmanın

olmaması daha elzemdir.317

3.5. KARŞILIKLI RIZA İLE BOŞANMA, HULU’

Hulu’, kadının bedel karşılığında kendini boşattırması demektir. 318 Ulemanın çoğu

hulû'un cevazını benimser.319

İbni Rüşd, hulû'un aklen ve mantîken var olması gerektiğini savunur. Ona göre fidye

verme yetkisi kadına, erkeğe verilen boşama yetkisi karşılığında verilmiştir. Zira erkeğe,

kadınla geçinemediği zaman onu boşama yetkisi verilince, kadına da, erkekle geçinemedği

zaman fidye karşılığında boşanma yetkisi verilmiştir.

Hulû' hakkında -hiçbir şekilde caiz olmadığı, bütün hallerde caiz olduğu, kadının

ancak zina işlediği görülünce caiz olduğu, erkek ile kadının Allah'ın kanunlarına riayet

etmeyeceklerinden korkulduğu zaman caiz olduğu ve kadının erkek tarafından

sıkıştırılmaması şartıyla caiz olduğu- şeklinde beş görüş vardır.

İbni Rüşd, bu konudaki ihtilafın sebeplerini tek tek zikrederek herbirinin dayandığı

delilleri vermiştir. Daha sonra bu görüşler arasından en meşhurları bu son görüştür, diyerek

benimsediği görüşü net bir ifade ile açıklamıştır.

İbn Rüşd, İmam Ebû Hanife’nin "hulû' erkeğin kadını sıkıştırması neticesinde de olsa,

caizdir." görüşünü şâzz ile vasıflandırsa da bize göre bu ifade hatalıdır. Zira Hanefilerde

Muhalea da kural şudur; Eşler arasındaki geçimsizlik kocadan kaynaklanıyorsa kocanın

boşama karşılığında herhangi bir şey alması caiz değildir. Hüküm konusunda ise kural;

Geçimsizlik kimden kaynaklanırsa kaynaklansın ve muhalea bedeli ne olursa olsun bütün

durumlarda muhalea geçerlidir. Kadının malı ödemesi gerekir.320

Ayrıca, Cumhur ile Hanefiler arasındaki bu ihtilaf bir kuraldan kaynaklanmaktadır.

Cumhura göre, Bir amel, ona lazım olan vasıftan dolayı nehy edilirse, o amelin fasid olmasını

317 bkz.İbni Hazm, el-Muhalla., c,XI, s, 259- eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.547 318 İbni Manzur, a.g.e. c,IV,s,179 319 bkz. Serahsî, el-Mebsut, c, VI, s. 171,-İbnül-Hümâm, Şerh Fethul Kâdir, c, IV, s. 59- İbni Hazm, el-Muhalla,

c, XI, s, 277 320 Serahsî, el-Mebsut, c, VI, s. 183

89

gerektirir. Hanefilerde ise böyle bir nehiy sadece vasfın fesadını gerektirir. Amel ise

meşruiyyeti üzerinde kalır.321 İhtilaf bir kuraldan kaynaklandığına göre İbni Rüşdün

Hanefilerin görüşünü şazz ile vasıflandırması doğru değildir.322

Cumhur, kadının vermeye razı olduğu şeyi, erkek tarafından sıkıştırılmaması şartıyla,

tarafların razı olduğu zaman hulû'un caiz olduğunu savunur. Cumhûr'un dayanağı "Apaçık bir

hayasızlık etmedikçe, onlara verdiğinizin bir kısmını alıp götürmeniz için onları

sıkıştırmayınız" ve "Eğer karı ile koca Allah'ın kanunlarına riayet etmeyecekler diye

korkarsanız, o zaman kadının fidye vermesinde ikisine de günah yoktur" âyet-i kerimeleridir.

Ebû Kılâbe ile Hasan Basrî 323 birinci âyette geçen hayasızlığı zinaya hamletmek

suretiyle şazz bir görüşte bulunarak erkek -karısını zina ederken görmedikçe- onunla hulû

etmesi caiz değildir, demişlerdir.324

Yaptığımız araştırmaya göre “Erkek -karısını zina ederken görmedikçe- onunla hulû

etmesi caiz değildir” cümlesi muhtemel iki manaya gelmektedir.

1) Erkek, karısının zina ettiğine şahit olmadan ne hulu’ taleb edebilir, ne de karısından bir şey

alması caizdir.

2) Erkek, karısını zina ederken görürse, ona zarar verir ki kadın hul’u talebinde bulunsun.

Bu iki manayı destekleyen rivayetler vardır. Birincini destekleyen rivâyet İbni Hazm’ın senedi

ile birlikte zikrettiği rivayettir. Şöyle ki; Ebu kılâbe ve Muhammed b. Sirin, “Erkeğin kadın

karnı üzerinde yabancı bir erkeği görmediği müddetçe, hul yapması helal değildir”

demişlerdir. Bu rivâyeti nakleden çoğu fakihler bunu ilk mana üzerine hamletmişlerdir.325

İkinci manayı teyid eden A.Rezzâkın rivayetidir. “Ebu Kılâbe, erkek, karısının zina ettiğini

görürse ona zarar verir tâki kadın kocasından iftida etsin” görüşünde idi 326

İbni Rüşd’ün şazz ile vasıflandırdığı görüş birinci mâna esas alındığı vakittir. İkinci

mâna esas alınırsa şazz ile vasıflandırmak isabetli değildir. Zira ilim ehlinden bir cemaat,

321 b.k.z. Şaban, Usulul fıkh, s, 265 322 b.k.z. eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.538 323 Doğru olan Hasanı Basri yerine İbni Sirin’in zikredilmesidir. bk.z. İbn Ebî Şeybe, Musannef, c, IV s, 82-

es-San’ani, Musannef, c, VI, s, 498- eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.529 324 İbni Rüşd’ün Hasan’ı Basriye atfettiği görüş hatalıdır. Zira Hasan’ı Basri “Yabancı bir erkek tarafından karısı

öpülen kişi hakkında hull yapması kendisine helaldır” demiştir. eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.529 325 İbn Kudame, el- Muğni, c, X, s. 273 326 es-San’ani, Musannef, c,VI, s, 497

90

(Hanbeli mezhebi ve İmam Şafii’nin iki görüşünden biri) ikinci manada olanı caiz

görmüştür.327

İmam Dâvûd da, ikinci âyetin zahirine dayanarak hulû'un cevazına, karı ile kocanın

Allah'ın kanunlarına riayet etmeyeceklerinden korkmayı şart koşmuştur.

İmam Mâlik ile İmam Şâfiiye göre, eğer geçimsizlik kadından ise, kendisine biçilen

mehrin miktarından fazlasıyla da, misliyle de, azı ile de hulû' yapmak caizdir. Onlar hulû'

bedelini diğer muamelelerdeki bedellere kıyas ederek hulû' bedelinin miktarı tarafların

rızasına bağlı olduğunu savunmuşlardır. Kimisi de kadına biçilen mehirden fazla bir miktar ile

hulû' caiz değildir, demiştir.

İbn Rüşd, son görüştekiler mehirden fazlasını haksız kazanç kabilinden saydıklarından

ötürü bu hükme varmışlardır, der.

Fukahanın cumhuru hulû'un boşanma olduğu görüşündedir. İmam Ebû Hanife ise,

talak' ile feshin aynı şey olduklarını söylemiştir.328 İmam Şafii, hulû'un fesih olduğunu

söylemiştir. Ondan, hulû' kelimesinin kinaye olup onunla boşanma kastedildiği zaman

boşanma, boşanma kastedilmediği zaman fesih, yani nikâhın bozulması olduğu görüşü rivayet

olunmuştur. İmam Şafii'nin, kavl-i cedidinde mutlaka nikâhın bozulması olduğunu söylediği

de rivayet olunmuştur.

İbni Rüşd, bu konuda ki ihtilâfın ne gibi bir fayda sağlayacağını ortaya koyarak şöyle

der: Eğer hulû boşanma ise onunla talâkların sayısı azalmış olur, eğer nikâhın bozulması ise

azalmayıp olduğu gibi kalır.

3.6. TEMLİK VE TAHYİR BOŞAMALARI.

İmam Mâlik'ten gelen meşhur rivayete göre temlik ile tahyir birbirinden ayrı şeylerdir.

Zira ona göre temlik, erkeğin, boşama yetkisini kadına vermesidir. Bu ise, kadının kendini bir

talâk ile veya birden çok talâkla boşayabileceği anlamına gelir. Bunun içindir ki, kadın

kendini üç talâk ile boşadığı zaman, kocası ona, ben sana ancak bir talâk ile boşama yetkisi

vermiştim, diyebilir. Fakat tahyir öyle değildir. Çünkü tahyir, erkeğin kadına, sen

muhayyersin. İstersen nikâhım altında kal, istersen boşan demesidir. Mutlak tahyirde yani

kayıtlı bir tahyir olmazsa -İmam Mâlik'e göre- kadın kendini bir veya iki talâk ile boşayamaz.

Ya kocasının nikâhı altında kalmayı tercih eder ya da kesin olarak, yani üç talâk ile kendini 327 b.k.z. eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.530 328 Hanefi’lerde fesihle talak aynı şey değildir.Çünkü Hanefi kaynaklarda bu iki kavramın aynı manaya geldiğine

dair bir ibare bulunmamaktadır Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin tahkiki, s.193-216

91

boşamak zorundadır.

İbni Rüşd, İmam Mâlik’in temlik ile tahyir arasında fark yapmasının sebebini şu

şekilde temellendirir: Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in, kadınlarını muhayyer kılmasından,

onların kesin olarak kendisinden ayrılmalarına razı olduğu anlaşıldığı için, tahyirin, şeriat

örfünde kesin boşanma anlamında gelmesıni gerektirir.

Cumhûr temlik ile tahyir arasında fark görmez. İbni Rüşd, kendi müctehidliğinin

gereği olarak bu görüşü de temellendirir: Ona göre Cumhûrun fark görmeyişinin sebebi,

herhangi bir kimse bir diğerine bir şey hakkında yetki verdiği zaman, o kimse o şeyi yapıp

yapmamakta muhayyer olduğu için, örf-i lisanda o kimse o şey hakkında muhayyer kılınmıştır

denilebilir.

İbni Rüşd, İmam Mâlik’in ve İmam Şafii'nin Temlikte, erkeğin üç talâk ile boşanmayı

inkâr edebildiğinde ittifak etmelerinin sebebini de, şu şekilde yorumlar: Temlik lafzının -talâk

sayısında zahir olması şöyle dursun- muhtemel bir delâlet ile dahi muayyen bir sayıyı

göstermemektedir.

İbni Rüşd, İmam Mâlik ile İmam Şafii'nin "erkeğin, kadına boşanma yetkisini vermesi

üzerine kadının kendini boşaması, ric'î talâktır" görüşünü şu şekilde delillendirir: Talâk

kelimesi söylendiği zaman, ondan şeriat örfündeki mânâsının aşılmasıdır ki o da sünnî

talâktır.

İbni Rüşd, İmam Mâlik'in temlikte, erkek kadına "ben boşanmanı kasdetmemiştim'

diyemez, görüşünün sebebini de, temlikin, boşanma yetkisini kadına vermek mânâsında zahir

oluşundan kaynaklandığını ifade eder.

İbni Rüşd, İmam Şafii'nin "ben bu sözümle boşanmanı kasdetmemiştim"

diyebilmesinin sebebini de, şu şekilde değerlendirir: İmam Şafii', temlik lafzı boşanmada has

olmadığından erkeğin niyetine itibar etmiştir. Şu halde İmam Mâlik ile İmam Şafii 'nin

arasında vuku bulan ihtilâfın sebebi, lafzın zahiri ile niyet konusundan hangisinin tercih

edilmesi hususundaki ihtilâftan kaynaklanır. İmam Şafii tahyir lafzında da aynı görüşe sahiptir

İmam Ebû Hanifeye göre tahyir diye bir şey yoktur. Ancak temlik vardır ve temlikte

eğer kadın, kendini bir talâk ile dahi boşasa, kesin olarak boşanmış olur.

92

İbni Rüşd, bu görüşü de şu şekilde temellendirir. Erkek bir daha onu nikâhı altına

döndürebiliyorsa, o zaman ona boşanma yetkisini vermesinde bir mânâ kalmaz.

Hz. Ali (r.a.) "Temlikte, talâkların sayısı hakkında söz kadının sözüdür. Erkek 'Ben, üç

talâk ile boşanmanı kasdetmemiştim' diyemez» demiştir.

İbni Rüşde göre, Hz. Ali (r.a.) görüşünün anlamı şudur: Ona göre temlikin mânâsı,

erkeğin, elinde bulunan her çeşit boşama yetkisini kadına vermesi demektir. Şu halde kadın da

hangisini yapmak isterse yapabilir.

İbn Abbas ile Hz. Ömer (r.a.) "Temlikte kadın, kendini ancak bir talâk ile boşayabilir."

demişlerdir.

Fakih İbni Rüşd, en son görüşü şu şekilde yorumlar: İster temlik, ister tahyir olsun,

ikisi de birer talâktırlar, diyenler, hem kelimeyi delâlet ettiği mânânın en azına hamletmiş,

hem de erkekler hakkında titizlik göstermişlerdir. Zira kadınlar bir taraftan akılları noksan

olduğu ve geçimsizlik yaptıkları, bir taraftan da şehvetleri galib olduğu için boşama yetkisi

onlara verilmeyip erkeklere verilmiştir.

İbni Rüşd, bu görüşleri taassub olmaksızın ve belli bir mezhebe bağlı kalmaksızın her

birinin dayandığı delilleri kendisi vermeye çalışmıştır. O, bu görüşleri değerlendirirken

aralarından herhangi birini açıkça tercih ettiğini belirtmiş ya da onlardan farklı düşecek bir

görüş belirtmemiştir. Sonuç olarak İbni Rüşde göre, "bir şeyi bilmek demek, onun nedenlerini

bilmek demektir".

93

SONUÇ İbn Rüşd’ün Aile Hukuku ile ilgili değerlendirmelerinden, oun, içtihadi konularda

belli bir kişiyi veya mezhebi doğrunun yegane kaynağı olarak görmediği açıkça

anlaşılmaktadır.

İbni Rüşd, kadının çocukları emzirme konusunda mevkii düşük ve yüksek olan

kadınlar arasında ayırım yapan İmam Mâlik'in, örfe itibar ettiğini ifade ederek eleştirir. İbn

Rüşd, küçük kızın velayeti hususunda diğer velileri de babaya kıyas yapan İmam Ebu Hanîfe

ve İmam-ı Şâfii’nin kıyasını zayıf bulmakta ve onları eleştirmektedir. Ona göre, hadisle

delillendirmek dururken kıyas yapılmaz. İbn Rüşd, evlilikte veliyi şart görmez ve velâyet

meselesinde farklı bir yorumda bulunarak şöyle der. “Her veliye nikâhı bozma veyahut

kontrol yetkisi verilmesi yeterlidir.” Ona göre, eğer şeriat velâyeti şart koşsaydı, velilerin cins,

sınıf ve mertebelerini açıklayacaktı. Çünkü gerekli olan bir şeyi, gerektiği zaman mübhem

bırakmak caiz değildir”. İbn Rüşd, velâyeti düşüren İmam Ebu Hanîfe’nin delil getirmekle

yükümlü olmadığını belirtir. Çünkü berâet-i zimmet asıldır. Herhangi bir hükmü ifade eden

deliller yetersiz olunca asıl olan zimmetin berâeti yani o hükmün mevcut olmamasıdır. İbn

Rüşde göre, Hüküm gerektiren ve insanların mükellef oldukları konularda şeriat sükût etmez.

İbn Rüşd, "Kadınların iddeti sona erdiğinde onların kendi haklarında uygun şekilde

yaptıklarından dolayı size sorumluluk yoktur" âyetinin zahirinden -Allah bilir- kadının kendi

başına nikâhını akdedebileceğinin, ancak kendi hakkında yaptığı akit uygun değilse, velisinin

o akde itiraz edebileceğinin anlaşıldığını söyler. Ona göre, şer’iatın zahiri budur ve daha önce

kimse bunu söylememiştir.

İbn Rüşd velinin nitelikleri arasında adalet vasfını şart görmez. Ona göre adaleti

olmayan kimseye hiçbir zaman güven olmasa da adalet vasfı velide şart değildir. İbn Rüşde

göre, nikah konusunda vekâlet ile vesayet arasında fark yoktur. Zira vekil ölüme kadar, vasî

94

de ölümden sonra vekildir.

İbn Rüşde göre, evlenme akdinde, iki şahidin şart olduğunu savunanların çoğu bunun

icmâ kısmına girdiğini söylemişlerse de bu zayıftır. Çünkü bu İcmâ’nın dayandığı hadis

zayıftır. İbn Rüşde göre, sağlığı denklikten kabul edenlere göre, bir açıdan güzellikte kefâetten

sayılabilir. İbn Rüşde göre, kadının mücbir ( kadına danışmak zorunda olmayan) velileri, onu

denk olmayan biriyle evlendirdikleri zaman, kadın kabul etmek zorunda değildir.

İbn Rüşde göre mehrin en çoğu için belli bir sınır yoktur. Ona göre, mehir olarak

verilmesi gereken şey en azından mehir ismini verebileceğimiz olan herhangi bir şey olsa

yeterlidir. Mülk edilebilen ve herhangi bir satın almada bedel olabilen bir şey mehir olabilir.

İbn Rüşde göre mehrin tamamı ancak el sürme ile lazım gelir. Ona göre el sürmeden maksat -

zahir şudur ki- cinsi yaklaşımdır. İbn Rüşd, mehirsiz olarak nikâhı kıyılan ve kocası ona el

sürmeden ve kendisi de mehir isteğinde bulunmadan boşanan kadına bir şey düşmediğini

savunur.

Mehrin teslimi konusunda Îmam Mâlik Medine örfünü delil göstererek "Gerdeğe

girmeden önce, söz kadının sözüdür. Gerdeğe girdikten sonra ise, erkeğin sözüdür,” demiştir.

İbn Rüşde göre, ister bu örf olsun, ister olmasın, söz, devamlı kadının sözüdür demek daha

güzeldir. Çünlü kadın davalı olandır.

Fakih İbni Rüşd, “her üç talâkı bir kere de ilzam eden kimse -Allah bilir-.şeriatın

koyduğu bu ma'kul ve hikmetli yolu kaldırmış olur” diyerek aklî istidlalde bulunmuş ve

insanlar için kolay olanı tercih etmiştir. İbni Rüşd, “Hem bid'î talâk ile kadın boşanır, hem de

boşayan kimse geri dönmeye zorlanır” diyen İmam Mâliki bir çelişki içinde olduğunu ifade

eder. İbni Rüşde göre, kadın boşandıktan sonra geri dönmenin faydası sadece bid'î talâktan

kurtulmak olduğuna göre geri dönmenin vacib olmaması lazım gelir. İbn Rüşd, kölenin

talâkını kölenin had cezasına kıyas eden cumhuru eleştirerek şöyle bir değerlendirmede

bulunur. Hüre nisbetle köleye az ceza konulması, köle noksan olduğu için ona karşı fazla sert

davranılmamış olmasındandır. Sonra, kölenin suç işlemesi hür'ün suç işlemesi kadar ağır ve

çirkin değildir. Kölenin talâk sayısını azaltmak ise, köleye daha ağır bir hüküm koymak

demektir. Zira bu durumda hür, karısını boşamaktan iki kere cayabilirken köle sadece bir kere

cayabilir.

95

İbn Rüşd, alimlerin hastanın evlenmesi konusundaki meseleyi derin bakışla ele almış

ve kişiden kişiye durumdan duruma hükmün değişeceğini ve maslahata binaen hüküm

verilmesi gerektiğini ifade etmiştir.

İbni Rüşd, boşanan kadının emzirmesi konusunda kendi görüşünü ortaya koyarak

şöyle der: Boşanan kadın emzirmek zorunda değildir. Ancak eğer çocuk ondan başka bir

kadının memesini tutmuyorsa, o zaman çocuğu emzirmesi ve kocanında da ona ücret vermesi

lazımdır. O, “Mevcut olmayan veyahut nadir olan mes’ele ye hüküm taalluk etmez” kaidesine

dayanarak erkeğin de emzirişi hakkında hüküm vermeyi doğru bulmamıştır. İbni Rüşd, hidâne

hakkının anneden alınıp, babadan başkasına taşınması hakkında güvenilir bir şey olmadığını

ifade eder.

İbn Rüşde göre sahabe sözü hüccet zannedildiği halde, hüccet değildir. Ona göre,

ismeti sabit olmayan kişilerin taklit edilmesi caiz değildir. İsmette, ancak mucize veyahut

mucize sahibinin onun masum olduğunu bildirmesiyle olur. Masumluğuna dair delil

bulunmayışı, sahabi sözünün hüccet olmadığının delilidir.

İbn Rüşd, daha önceki ümmetlerin şeriat ahkâmı -şer'u men kablena – asli bir delil

olmadığını ifade etmiş ve bizim hakkımızda cari olmadığını söylemiştir. Şayet asıl olsaydı

onu nakletmek hem farzı kifaye olacaktı hem de sahabe bunu bize haber verecekti.

İbn Rüşde göre Kıyasu’ş-Şebeh olarak adlandırılan kıyas aslında kıyas değildir. Ona

göre Kıyasü’ş-şebehin zayıf oluşu, zanni bir illete dayanılarak yapılmasından dolayıdır. İbn

Rüşd’ün fıkhî kıyası, hem teorik açıdan eserlerinde temellendirdiğini ve hem de hukukta şâri

tarafından bilinçli bir şekilde bırakılan boşlukların doldurulmasında onu yöntemsel araç

olarak uygulamada başvurduğunu görmekteyiz.

İbni Rüşd, icmâ' istıshabının delil kabul edenleri eleştirerek İcmâ' istıshabının delil

olarak kabul edilmesinin doğru olmadığını ve bu ıstıshabın hüccet olamayacağını ifade eder..

İbn Rüşde göre şayet, bir konuda hadis sabit ise, hadisi kıyasa tercih etmek gerekir.

Ona göre” bir hadis sabittir” diyebilmek için o hadisin ya Buhâri’de, ya Müslim’de ya da her

ikisinde de geçmesi gerekir. Ona göre meşhur hadis kitaplarında yer alan hadisler ihtilâf

edilen konularda nass'tır. İbni Rüşdün birbiriyle çelişen hadisler arasında tercihte

bulunmaktansa, bu hadisleri telif etmeyi daha fazla ön plana çıkardığı görülür. Bir konuda

96

sahih hadis sabit olsa ihtilâfa hiç mahal kalmaz. Sıhhati üzerine ittifak edilmeyen bir hadis ile

amel etmek vacip değildir.

İbni Rüşde göre, lugavî mânâsından başka, şer'î mânâsının da bulunduğu sabit

olmayan kelimeleri, -şer'î mânâda kullanıldığı sabit olmadıkça- lugavî mânâlara hamletmek

gerekir. Şer'î mânâlarının da bulunduğu sabit olan kelimeler -lugavî mânâda kullanıldığını

gösteren bir delil bulunmadıkça- şer'î mânâlara hamledilirler.

İbn Rüşd, bazı ifadelerinde bildiğim kadar, tahminimce, zannederim ki ve kanaatimce

diyerek re’ye dayalı görüşler ortaya koymuştur. İbn Rüşd’e göre, Peygamber (s.a.s)

efendimizin fiillerinde asıl, onun fiillerinin kendisine has olduğunu gösteren bir delil

bulunmadıkça, bizim hakkımızda da bağlayıcı olmasıdır.

Ona göre Fıkıh âlimi -hasmı ile olan tartışmalarında mecbur kalmadıkça- herhangi bir

hüküm için, "bu taabbüddür", demez. Ona göre bir konuda verilen hüküm için sebeb bulmak,

ona sebebi bulunmayan bir taabbüd-dür demekten iyidir.

İbn Rüşd, Bidyetu’l-Müctehid adlı eserinde^yer verdiği haliyle, aile hukuku ile ilgili

meselelerde ve hükümlerde, mutaassıp bir mezhep taraftarı gibi davranmamış, ilmi

değerlendirmenin gereğini ortaya koymaya çalışmıştır. Onun bu çabası, fıkhi mirası anlama

ve değerlendirme hususunda bilim adamlarına örnek teşkil etmektedir.

97

ÖZET

İbn Rüşd’ün Bidâyetü’l-müctehid adlı eserinde Aile Hukuku ile ilgili

değerlendirmelerine yönelik yapılan bu çalışmada, İbn Rüşd’ün Hukuk düşüncesinin

dayandığı temeller ve kullandığı deliller ve asıllar hakkında bilgi vermek amaçlanmıştır. İbn

Rüşd, mezheb taassubluğu yapmadan ve belli bir mezhebe bağlı kalmadan görüşleri kendi

hukuk düşüncesine göre değerlendirerek aralarından en doğru olanı bulmaya çalışmıştır. Bu

değerlendirmeler sonucu kendi müctehidliginin geregi olarak bu görüşler içinden birini tercih

etmiş ya da onlardan farklı olarak bir görüş belirtmiştir. İbn Rüşd, böylece ele aldığı

konularda hem derli toplu bilgi edinmemize hem de müctehidlerin hüküm çıkarma yöntemleri

hakkında fikir sahibi olmamıza imkan sağlamıştır. .

98

IBN RUSHD (Averroes) BİDAYAH AL-MUJTAHİD HİS

ASSESSMENT RELATED TO FAMİLY LAW

Mehmet Fatih KARANFİL

Yüzüncü Yıl University Institute of Social Sciences

Basic Islamic Science of Islamic Law Thesis Administrator: Associate Professor Abdurrahman HAÇKALI

1-104 Page 2011

ABSTRACT

Ibn Rushd (Averroes) Bidayah al-Mujtahid Wa Nihayah al-Muqtasid his assessment

related to family law, Ibn Rushd's thought is based on legal foundations, and uses evidence

and is intended to provide information on the originals. Ibn Rushd, without sect and in the

opinion of its own legal opinion without being tied to a particular sect, by evaluating the right

thing most of them tried to find. As a result of these assessments, as required by their opted

for one of these opinions or expressed an opinion of them as different. Ibn Rushd, thus, the

matters discussed and tidy and the mujtahid us learn about the methods of rule extraction has

allowed us to be an idea.

99

BİBLİYOGRAFYA

el-ABBADİ, Abdullah, Şerh es-Sebilul Mürşid, ila Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l

Muktesid, Darus-Selam yy, bsk I, (I-IV ), Ezher, 1995. ( Şerh Bidâyetü’l-Müctehid )

el-AKKAD, Abbas Mahmud, İbni Rüşd, (Nevâbiğu’l-fikri’l-arabî), Dar’ul Maarif yy, bsk.I-

VI, Kahire, 1982.

APAYDIN, Yunus, “İbn Rüşd” mad, DİA, XX.

ARKAN, Atilla, İslam Felsefesi Tarihi, İlitam yy, Ankara, 2006.

ASLAN, Mehmet Selim, İslam Hukuk Metodolojisinde Delillerin Tearuzu ve Tercih

Kaideleri,( yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi ), Yüzüncü yıl İlahiyat,Van 2006

ATIF, el-İraki , İbni Rüşd Filozof Arabi, Meclis el-Ala Lis-sekafe yy, Kahire, 2002.

AYDIN, Mehmet, İslam ve Toplum, I-II, DİB yy, Ankara 2006. (İslam ve Toplum)

el-ÂZİMİ, Zayid el-Habiyy Zeyd, Esbabu İhtilaf el-Fukaha İnde İbni Rüşd el-Hafid Ve

Eseruha el-Fikhi, ( yayınlanmış doktora tezi) Ürdün Üniversitesi, Yüksek Öğretim Fakültesi,

2006. ( Esbabu İhtilaf )

BARDAKOĞLU, Ali “İbni Rüşd” mad, DİA, c, XX, 254-257.

BUHARİ, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail, el-Cami’us-Sahih, I-V, İsanbul 1315.

BULUZ, Muhammed, el-Bidaye li-İbni rüşd ve devruhu fi Terbiyeti Meleket’il İctihad, (

yayınlanmış doktora tezi) Muhammed b. Abdillah Üniversitesi, Fas, İslami İlimler Fakultesi,

2006

BİN FAİZE,ez-Zübeyri, İcmaat İbni Rüşd, ( yayınlanmış Yüksek lisans tezi) Cezayir

Üniversitesi, İslami İlimler Fakultesi, 2004.

el-CEZİRİ, A.bdurrahman el-Fıkh alal Mezahibil Erbaa, Dar’ul Takva yy, 2003. ( Mezahibil

Erbaa)

DEMBELİ, İbrahim, Arâu İbni Rüşd,el-Hafid el-fıkhiyye min Hilali Kitabihi Bidâyetü’l-

Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, ( yayınlanmamış Yüksek lisans tezi) Medine İslam

Üniversitesi, Şeriat Fakultesi,1430.

100

DİA, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1988.

DÖNMEZ, İbrahim Kafi, “el-Beyan ve’t-Tahsil“ mad, DİA, VI.

EBU DAVUD, Süleyman b. Eşa’sicistani, Süneni Ebi Davud, I-IV Humus 1969.

EBUL MECD, Ahmed, Tahric Ehâdis’ul Bidaye, Darul Akide yy, I-II, Akide yy, Kahire,

1425/2004. (Tahric)

EBU ZEKERİYYA, Yahya b. Şeref, b.Müri, en-Nevevi, el-Mecmu Şerhul Muhezzeb, (I-XXX

), Darul Fikr yy, tsz. ( el-Mecmu)

................................Minhac et-Talibin, (I- IV) İslami Kitaplar yy, Midyat, tsz, (Minhac)

ed-DEMİRİ, Kemaluddin, Necmul-Vehhac, thk, Salahaddin Muhammed el-himsi ve

diğerleri, Minhac yy. Cidde, 2004. I-X ( Necmul-Vehhac)

ed- DERDİRİ, Ebul Bereket Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, eş-Şerh es-Sağir ala Akrab’il

Mesâlik, (I-IV ), thk, Mustafa Kemal Vasfi, Darul Maarif yy, Kahire, tsz, (eş-Şerh es-Sağir )

ELMALILI, Muhammed HamdiYazır, Hak Dini Kur'an Dili, I-X, Feza Yay, Azim Dağıtım,

(Sadeleştiren, Heyet), İstanbul.

el-GAZALİ, Ebu Hamid b. Muhammed, el-Mustasfa min İlmi’l-Usul. I- II, Daru'l-Erkam,

Beyrut,1414/1994. (el-Mustasfa)

GEORGE, Hourani, Averroes on the Harmony of Religion and Philosophy, Londra 1976.

el- ĞAMİDİ , Muhammed b. Hasan b. cem’an, Eseru et-Taarud ve Def’ihi beynel edilleti fi

Fıkh en-Nikah ve Tavabiihi Min hilal Kitab bidayetül Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, (

yayınlanmış doktora tezi), Ummul Kura Üniversitesi, Yüksek Öğretim Fakultesi, Mekke,

1419. ( Eser et-Taarud ve Def’ihi

el-ĞAZE, Ebu Abdullah Muhammed b. Kasım, el-Kavl’ul Muhtar Fi Şerh-i Ğayet’il İhtisar,

İslâmi Kitablar Naşiri yy. Midyat, tsz.( el-Kavl’ul Muhtar)

el-ĞUMARİ, Ebul Fayd Ahmed b. Muhammed b. Siddik, el-Hidaya fi Tahric Ehadisil

Bidaya, thk, Yusuf A.Rahman Maraşlı ve diğerleri, Alem el-Kutub yy, Beyrut, 1987

HAÇKALI, Abdurrahman. İslam Hukuk Metodolojisinde Maslahat Tanımları ve Bunların

101

Analizi, .İslami Araştırmalar Dergisi, XIII, sayı, 1.

................... İslam Hukuk Tarihinde Gayeci içtihad Metodunun Gelişimi, Etüt yayınları, bsk I,

İst, 2004, (Gayeci İçtihad Metodu),

...................Muhtasar İslam İlmihali, Başak yy, Bişkek, 2008,

HALLAF, Abdülvahhab, İlm Usulul Fıkh, Darul Hadis yy, Kahire 20004. (İlm Usulul Fıkh)

el-HALİD, Muhammed A.Rahim Abdullah, Tahrir İttifakat İbni Rüşd fi Ahkamil Üsreti, (

yayınlanmış doktora tezi), Ummul Kura Üniversitesi, Yüksek Öğretim Fakultesi, 1411.

(Tahrir İttifakat İbni Rüşd).

el-HAMİDİ, Muhammed Hüseyin Salih, el-İcma İnde İbni Rüşd fi Kitab en-Nikah Min hilal

Kitab bidayetül Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, ( yayınlanmamış doktora tezi), Malaya

Üniversitesi, Malezya, 2009

HEYET, Mucemul Vasit, Çağrı Yay. İst., 1996.

İBN EBBAR, Muhammed b. Abdullah, et-Tekmile li Kitâbi’s-Sıla,Madrid,1886

İBN EBU USAYBİA, Ebu’l-Abbas Muvaffakuddin Ahmed b. El-Kasım, Uyunu’l Enba fi

Tabakat-il Etibba, Mektebetu’l Hayat yy, Beyrut, Uyunu’l Enba

İBN FERHUN, Burhanneddin İbrahim b. Ali, ed- Dibacu’l Muhezzeb fi Ma’rifeti Ayâni

Ulemâil Mezheb, ( thk. Muhammed el-Ahmedi Ebun-Nur), Kahire, tsz. ed- Dibac

İBN HAZM, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said, el-Muhalla, thk, Munir ed-Dimeşki, el-

Muniriyye yy, Ezher Mısır.

İBN HÜMAM, Kemaluddin Muhammed b.A.Vahid, Şerh Fethul Kâdir, Darul-ihya et-

Turasül Arabi yy, Beyrut, tsz. (Şerh Fethul Kâdir )

İBN KUDAME, Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, el-Muğni, Darul kitabil Arabi yy, Beyrut,

tsz.

İBN KUDAME, Muvaffakaddin Abdullah b. Ahmed el-Makdisi, el-Muknâ, Darul Kutub el-

İlmiyye yy, Beyrut, tsz.

İBN MACE, Ebu Abdillah Muhâmmed b. Yezid el-Kazvini, Sünenü' İbni Mace I-II, Darul

102

İhyai'l-Kütübü'-Arabi, Kahir .

İBN MANZUR, Ebu'l-Fadl Cemaluddin Muhâmmed b. Mukerrem, Lisanü'l- Arab, I-XVIII,

Darul ihyai et-Türas’ül Arabi, Beyrut, 1986.

İBN RÜŞD, Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Ced, el-Mukaddimat el-Mumehhidat, (I-III), thk. Muhammed el-Hucci, Said Ahmed i’rab Beyrut, 1988.

................................el-Beyan ve et-Tahsil,I-XX thk, Ahmed eş-Şerkâvi, Darul Garb el-İslami

yy, Beyrut, Lübnan 1984.

..............................Mesail ebul Velid İbn Rüşd el-Cedd, thk.Muhammed Habib Tacikani, Darul

Cil, Beyrut, 1993.

İBN RÜŞD, Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed El-Hafîd, Bidâyetü’l-

Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, I-II, Akide yy, Kahire, 1425/2004. ( Bidâyetü’l-Müctehid)

....... ez-Zarûri fi Usuli-l fıkh (Muhtasarul Mustasfa) thk, Cemaluddin el-Alavi, Beyrut, 1994.

el-İSFAHANİ, Mahmud b. A.Rahman, Beyan el-Muhtasar,( İbni Hacibin Muhtasarı üzerine

yazılmış şerhtir) thk, Dr. Ali Cuma,Darus-Selam yy,Mısır, 2004.

KAHRAMAN, Abdullah, Mut'a Nikahı Üzerine Bazı Mülahazalar, İslam Hukuku

Araştırmaları Dergisi, sayı.10, S.153-170, 2007. (Mut'a Nikahı Üzerine).

KARAMAN, Hayrettin. İslam Hukuku Tarihi, İz Yayınları.İstanbul 2007.

KARACA, Ayşe, İbni Rüşdün bidayetül Müctehid adlı eserindeki tercihleri ve farklı

görüşleri, ( yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi ), Marmara İlahiyat İst, 2008. ( İbni Rüşdün

tercihleri ve farklı görüşleri )

KARLIĞA, Bekir İslam Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, İst, 2004.

KILIÇ, Muharrem, İbnRüşd’ün Hukuk Düşüncesi, Tarihi,Siyasal,Hukuksal ve Felsefi

Bağlamda Bir Analiz, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005.

MAHLUF, Muhammed, Şeccratu'n-Nûri'z-Zekiyye fı Tabakâtil-Mâlikiyye, Beyrut, tsz.

Şeccratu'n-Nûri'z-Zekiyye

el-MAKKARİ, Ahmed et-Tilimsâni Nefh et-Tıb fi Gusni’l Endelüs er-Ratib, thk. İhsan

Abbas, Beyrut,1968.

103

MERVEDİ, Alaaddin, el-İnsaf - Darul Kutubul İlmiye yy, Beyrut Lübnan, tsz.

MERRAKUŞİ, Abdulvahid, el- Mucib fi Telhisi Ahbâri’l Mağrib, thk, Muhammed Said

Uryan, Kahire, 1963

el- MEVSILİ, Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd, el-İhtiyar Li-Ta'lîlî'l-Muhtar, Darul-İlmiyye

yy, Beyrut, tsz. ( el-İhtiyar)

el- MÜNZİRİ, Ebu Muhammed Zekiyyyuddin, et-Tekmile li Vefayeti’n-Nekale, I –IV, thk,

Beşşar Avvad, Beyrut, 1981. et-Tekmile

MÜSLİM, Ebu'l-Hüseyin Müslim b. Haccac el-Kuşeyri, Sahihu Müslim (nşr. Muhammed

Fuad Abdulbaki), I-V, İst.

NAR, Yasemin, İbn Rüşd’ün Bidâyetül-Müctehid adlı eserinde İmamŞafi-i’ye ait görüşlerin

Tahkiki, ( yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi ), İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.10,

2007, s.193-216 İmamŞafi-i’ye ait görüşlerin Tahkiki,

NESAİ, Ebu Abdirrahman Ahmed b. Şuayb, Sünenü'n-Nesai, (nsr. Abdülfettah Ebu Gudde),

I-VIII, Beyrut, 1988.

NÜBAHİ, Ebu'l-Hasan, Târihu Kudâti'l-Endülü, Beyrut, 1983.

PAÇACI, Esra, Sünnette Süt Akrabalığı Ve İlgili Rivayetlerin İncelenmesi, ( yayınlanmış

Yüksek Lisans Tezi ), Ankara İlahiyat, 2008. Sünnette Süt Akrabalığı

PALA, Ali İhsan, İslam Hukuk Metodolijisinde Emir Ve Yasakların Yorumu, Fecr yy,

Ankara,2009.

er-RAĞRUĞİ, Emin A.Aziz Ebu Bekr, İttifakat İbni Rüşd el-Hafid min Hilali Kitabihi

Bidâyetü'l-Müctehid, (I-III), Sabha yy, bsk.I, Libya, 2001. (İttifakat İbni Rüşd el-Hafid),

es-SAN’ANİ, Ebu Bekir A.Rezzak Musannef A.Rezzak, (XI ),thk, Habib er-Rahman el-

Âzami, Mektebetul İslâmiyye yy. Beyrut, h,14001, bsk, 2, (Musannef)

SERAHSİ, Şemsuddin. el-mebsut, Darul Kutub’ul ilmiyye yy, Beyrut, 1993. (el-mebsut),

SEYLA, Abdulkadir, ed-Dilalat el-Lugaviyye ve Eseruhe fi İhtilafil Fukaha İnde İbni

Rüşd,el-Hafid fi Kitabihi Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, ( yayınlanmış doktora

tezi) Medine İslam Üniversitesi, Arapça Dil Edebiyatı Fakultesi, 2007.

104

eş-ŞAFİİ, Muhammed b. İdris, el-Umm, Daru Kuteybe yy, Dimeşk ve Beyrut, 2003/1424.

(el-Umm )

ŞEYHİ ZADE, A.Rahman b. Muhammed b.Süleyman, Mecmeul-Enhur Şerh Multekal

Ebhur, Darul-ihya et-Turasül Arabi yy. ( Mecmeul-Enhur)

eş-ŞİMRANİ, Salih b.Ali b. Ahmed, el-Akvâl eş-Şazze Fi Bidayetil Müctehid, Darul Minhac

yy, Riyad, 1428, bsk, I, s, 21, 39 ( yayınlanmış doktora tezi), Ummul Kura Üniversitesi Suudi

Arabistan, (el-Akvâl eş-Şazze)

TABERİ, Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerir, Camiu'l-Beyan an Ayi'l-Kur'an, I- XXX, Daru'l-

Fikr, Beyrut, 1405/1984.

T.D.K. Türkçe Sözlük, I-II, Türk Dil Kurumu yy. Ankara 1998.

TİRMİZİ, Ebu İsa Muhammed b. İsa, Sünenü't-Tirmizi, (nsr. İzzet Abid ed- Deas), I-X, el-

Mektebetü'l-İslamiyye, İstanbul ty.

UBEYDİ, Hammadi, İbni Rüşd, Hayatühü ilmuhu fıkhuhu, Daru'l Arabiyya yy, Tunus,1984.

...................... İbn Rüşd veUlumu’ş- Şer’iyyeti’l İslâmiyye, Beyrut, 1991.

USTA, Havva, İbn Rüşd’ün Bidâyetül-Müctehid adlı eserinde Ebu Hanîfeye nisbet edilen

görüşlerin tahkiki, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.10, 2007. (Ebu Hanîfeye nisbet

edilen görüşlerin tahkiki),

YAMAN, Ahmet. İslam Aile Hukuku, MÜİFY. no.220 İstanbul 2008. (İslam Aile Hukuku )

YILDIRIM, Celal, Kaynaklarıyla İslam Fıkhı, I-III, Uysal Kitabevi yy, Konya, tsz.

ZEKİYUDDİN, Şaban, Usulul fıkh el-İslami, Nafi yy, Kahire, tsz. (Usulul fıkh)

..................................Usulu'l-Fıkh, (çev. İbrahim Kafi Dönmez) TDVY, Ankara 2004.

ZEYDAN, A.Kerim. el -Veciz fi usulil fıkh, er-Risale yayınları Beyrut.2004/1425 (el-Veciz)

................................ el -Veciz fi usulil fıkh, (çev. Ruhi Özcan.) MÜİFY. No.62 İstanbul 1993.

105

Documents

T.C. - maturidiyeseviotagi.com¼şdün-Bidayetül-Müctehid-adlı... · t.c yÜzÜncÜ yil Ünİversİtesİ sosyal bİlİmler enstİtÜsÜ temel İslÂm bİlİmlerİ ana bİlİm dali