PHỤ NỮ VIỆT NAMhttp://thuvien.maivoo.com/Lich-su-c4/Phu-Nu-Viet-Nam-d40257

(NT sưu tầm, giới thiệu)

1.An Tư Công Chúa; 2.An Thường Công Chúa; 3.Bát Nàn Công Chúa; 4.Bửu Diên Hoàng Oanh; 5.Bui Thi Xuân; 6.Bà Triệu; 7.Trưng Nữ Vương; 8.Đoàn Thi Điểm; 9.Huyền Trân Công Chúa; 10.Cô Giang; 11.Bình Khương Phu Nhân; 12.Ấu Triệu; 13.Nguyễn Thi Kim.

1. AN TƯ CÔNG CHÚA

Con gai ut vua Trân Thai Tông. Vao mua xuân năm Ât Dâu (1285; Trân Nhân Tông, Trung Hưng nguyên niên), khi giăc Mông Cô xâm lân nươc ta, thê lưc hêt sưc manh me (quân Nam liên tiêp thua luôn mây trân ơ Van Kiêp, Pha Lai, rôi kinh đô Thăng Long thât thu, bai quân ơ Nghê An, ơ sông Đai Hoang…), trươc tinh thê câp bach, vua Nhân Tông sai Trung Hiêu Hâu Trân Dương va quan hâu cân la Đao Kiên đưa ngươi cô la An Tư Công Chua vê Thăng Long dâng cho Thai tư Mông Cô la Thoat Hoan đê thư nan nươc. An Tư Công Chua la ngươi đan ba đa hy sinh cho nươc nha trong cuôc khang Nguyên ơ hâu ban thê ky XIII. Tai liêu: Nguyên Huyên Anh. Viêt Nam Danh Nhân Tư Điên, trang 12. Lơi ban (do Lost-dude): Vi ba lân đanh bai quân xâm lăng bach chiên bach thăng cua Mông Cô, nha Trân đa lâp ra nhưng trang sư hao hung, không nhưng cho con chau vê sau, ma cho ca thê giơi biêt đên tinh thân chông ngoai xâm cua dân tôc ta. Tuy vây, cai gia phai tra cho nên tư chu ây rât cao; vua nha Trân đa phai vi đai nghia ma hy sinh ca ngươi thân tôc. Đoc tiêu sư cua An Tư Công Chua va nhưng vi anh hung anh thư thơi khang Nguyên, ta mơi hiêu tai sao ông ba ta vân muôn tôn nha Trân lên lam vua sau khi Lê Qui Ly phê chau ngoai cua ông ta la Trân Phê Đê va lâp ra triêu đai nha Hô (1400-1407). Cai câu “giăc đên nha đan ba phai đanh” thât thâm thiêt. Tư thơi lâp nươc đên nay, phu nư đong môt vai tro tương xưng vơi nhưng bâc may râu trong công cuôc dưng nươc, xây nươc va giư nươc; đôi khi dâu chi la sư hy sinh thâm lăng cua cac ngai. … Giông Hông Lac Hoang Thiên đa đinh, Mây nghin năm suy thinh đôi thay. Trơi Nam riêng môt coi nay, Anh hung hiêp nư xưa nay kem gi. … (Trich trong bai “Hai Chư Nươc Nha” cua A Nam Trân Tuân Khai).

2. AN THƯỜNG CÔNG CHÚA

Con gai thư tư vua Minh Mang; tưc chi ruôt Tuy Ly Vương. Trươc tên Tam Xuân, sau đươc đôi la Lương Đưc.

1

Rât thông minh va hiêu hanh. Năm lên chin, sinh mâu bi bênh, nhăm lê Van tho, Công chua đươc đên dung cơm vơi vua cha. Co mon vit vu dê, vua chia cho ăn, Công chua ngâm không nuôt. Vua cha lây lam la, truyên hoi. Công chua khoc ma thưa răng: “Me con co bênh, không đươc đôi ơn; con nghe vi nay bô lăm nên con giư đem vê đê dâng me con.” Vua cha nghe noi, khen lăm, liên truyên lây riêng môt khay nho thit vu dê sai ngươi đưa sang cho me Công chua. Khi vua Minh mang băng ha (1840), ba lên ơ tai lăng chua tron hiêu ba năm. Lây chông, thơ me chông rât hiêu, day con rât nghiêm, thât xưng đang la tâm gương cho hang thân thoa. Ba mât năm Tân mui (1871).

Lời bàn: “Lam tôi phai trung, lam con phai hiêu.” Tâm gương cua An Thương Công Chua day cho chung ta phai nhơ răng dâu chung ta co cao sang, hoc vân thâm hâu hay phu qui cơ nao đi nưa, thi đao lam con lê hiêu phai ghi. La con cai, chung ta phai luôn nghi đên công ơn cua hai đâng sinh thanh, va cô găng lam sao cho quang đơi con lai cua cai ngai đươc thoai mai, êm đep va vui vây. Va xin đưng đem cai băng Engineer, Lawyer hay Doctor vê rôi “con nuôi cha me con kê tưng ngay.” Lam ơn đưng tông cha me gia chung ta vao viên dương lao, dâu chung ta đên thăm thương xuyên cơ nao, hay la Anh văn cua cac ngai lưu loat ra sao; tiên tai danh vong, mât rôi tim lai đươc, mât me mât cha, hoi thê gian co mây ai tim lai đươc

3. BÁT NÀN CÔNG CHÚA

Không ro tên huy. Nư tương cua Trưng Vương. Theo thân tich lang Tiên La (thuôc huyên Duyên Ha, tinh Thai Binh, Băc phân), chông ba la Lac Tương Trương Quan, môt bâc danh si uy vong thơi Han thuôc. Căm phân trươc chinh sach tan bao cua Thai thu Tau la Tô Đinh, hai vơ chông liên phât cơ khơi nghia chông giăc ngoai xâm. Khi Thi Sach, chông cua Trưng Trăc, bi hai ơ Châu Diên, thi chông cua Bat Nan Công Chua cung bi giêt ơ Duyên Ha. Theo vê Hai Ba, Bat Nan Công Chua đa lâp đươc nhiêu chiên công oanh liêt. Sau khi đanh đuôi đươc Tô Đinh chay vê Tau, ba không chiu nhân quan tươc, chi xin đem đâu quân thu vê lang Tiên La đê tê chông, rôi tư đo xuât gia đâu Phât. Vao ngay 16 thang 3 âm lich ba mât tai chua. Vê sau, dân lang Tiên La thơ Bat Nan Công Chua lam thanh hoang. Lời bàn: Cac Ba trong vai thang ma lây lai đươc mây mươi thanh tri khiên cho bon thưc quân Tau phai kinh hôn. Danh cua Bat Nan Công Chua không đươc thê hê chung ta biêt đên nhiêu, thât la uông. Cung đa gân hai ngan năm rôi, danh cua Hai Ba Trưng va nhưng bât nư si như Bat Nan Công Chua vân bưng sang bât diêt trong long dân tôc. Cu Nguyên Trai trong bai “Binh Ngô Đai Cao,” ban tuyên ngôn đôc lâp thơi Hâu Lê, co viêt răng, “song hao kiêt thê vi thương phap (anh hung hiêp nư đơi nao cung co)” nhưng ngai cho nhưng bât may râu, không mây ai con lưu danh hâu thê như Trung Trăc, Trưng Nhi thơi xưa.

2

Ghi chu: Thanh hoang la môt bâc thân cua môt lang. Ngay xưa, lang nao cung co môt vi thanh hoang đê cung thơ. Cac vi thân ây đêu do triêu đinh (lê bô) ban cư. Cac vua co quyên phong thân cho nhưng vi đa mât ma co công trang vơi nươc. Thân thi chia ra nhiêu loai thân, như la Nhât Đăng thân, Đê Nhi thân

4. BỬU DIÊN HOÀNG OANH

Nhưng Công Chua Co Công Trong Viêc Mơ Mang Bơ Coi Nươc Viêt Bưu Diên Hoang Oanh Công Chua Huyên Trân - Hoang Hâu Chiêm Thanh Năm Qui Ti (1293) vua Trân Nhân Tông truyên ngôi cho vua Trân Anh Tông, rôi vê lam Thai Thương Hoang. Vua Trân Anh Tông la môt vi vua co hiêu va thông minh, đươc nhiêu bâc hiên tai ra giup vua tri nươc như Trương Han Siêu, Pham Ngu Lao, Mac Đinh Chi, Nguyên Trung Ngan. Luc bây giơ vua thi hiên, tôi trung, phep nươc nghiêm minh, viêc hoc hanh mơ mang, thât la môt thơi thinh vương vê đơi Trân. Năm Tân Sưu (1301), Thương Hoang Trân Nhân Tông sang du ngoan nươc Chiêm Thanh, co hưa ga công chua Huyên Trân cho vua Chiêm Thanh la Chê Mân. Vua Chiêm sai Chê Bô Đai va hơn môt trăm ngươi đem vang bac, hương quy vât la sang nươc ta xin câu hôn. Thang 6 năm Binh Ngo (1306), Chê Mân xin dâng hai châu Ô, va châu Ly lam sinh lê. Vua Anh Tông bèn quyêt đinh ga em gai la Huyên Trân công chua cho Chê Mân. Khi vê Chiêm Thanh, Huyên Trân công chua đươc phong Hoang hâu. Sang năm sau (1307), vua Trân Anh Tông nhân châu Ô va châu Ly, đôi tên lai thanh Thuân Châu, Hoa Châu rôi sai Đoan Như Hai vao kinh ly va đăt quan cai tri. Huyên Trân công chua lây Chê Mân chưa đươc môt năm thi Chê Mân mât, cac hâu phai hoa thiêu chêt theo. Đươc tin ây, vua Trân Anh Tông bèn sai Nhâp Nôi Hanh Khiên Thương Thư Ta Bôc Xa Trân Khăc Chung va An Phu Sư Đăng Văn sang Chiêm Thanh tim cach cưu công chua Huyên Trân vê. Thang 8 năm Mâu Thân (1308) công chua Huyên Trân tư Chiêm Thanh trơ vê. Đai Viêt Sư Ky Toan Thư viêt: Đinh Mui năm thư 15 (1307) (Nguyên Đai Đưc năm thư 11). Mua Xuân thang Giêng. Đôi hai châu Ô Ly lam Châu Thuân va Châu Hoa, sai Hanh khiên Đoan Như Hai đên vỗ yên nhân dân. Trươc la vua Chiêm Thanh Chê Mân đem đât hai châu ây lam lê vât cươi, ngươi cac thôn La Thuy, Tac Hông, Đa Hông không chiu theo, vua sai Như Hai đên tuyên du đưc y cua Triêu đinh, chon ngươi trong bon chung bô cho lam quan, lai câp cho ruông đât, tha tô thuê cho 3 năm đê vỗ vê. Co nhiêu ngươi không đông y viêc ga công chua Huyên Trân cho vua Chiêm Thanh nên trong dân gian đa co nhưng câu hat vi von: Tiêc thay cây quê giưa rưng, đê cho thăng Man thăng Mương no leo Tiêc thay hat gao trăng ngân, đa vo nươc đuc, lai vân than rơm. Tiêc thay hat gao tam xoan, thôi nôi đông điêu lai chan tương ca. Sư thân Ngô Si Liên trong Đai Viêt Sư Ky Toan Thư cung ban: Ngay xưa Han Cao Hoang vi nươc Hung Nô thương quây pha biên giơi mơi lây con gai cua dân lam công chua ga cho thiên vu, kêt hôn vơi ngươi không phai giông noi,

3

cac tiên nho đa tưng chê. Song co y muôn nghi binh, yên dân thi con co thê noi đươc... Con như Nhân Tông đem con gai ga cho vua nươc Chiêm Thanh la nghia gi? Noi răng nhân khi đi chơi ma trot hưa ga, sơ thât tin thi sao không lam viêc đôi mênh co đươc không? Vua giư ngôi Trơi ma Thương Hoang đa xuât gia rôi, vua đôi mênh thi co kho gi, ma lai đem ga em cho ngươi xa, không phai giông noi cho đung lơi hen trươc... Nhưng trong bai vinh Huyên Trân công chua cua Thai Xuyên thi chung ta lai thây tac gia khen: Đôi chac khôn ngoan kheo nưc cươi, Vôn đa không mât lai thêm lơi. Hai châu Ô, Ly vuông nghin dăm, Môt gai Huyên Trân cua mây mươi? Long đo khen ai lo viêc nươc, Môi son phai giông mai trên đơi? Châu đi rôi lai châu vê đo, Ngơ ngẩn trông nhau mây đưa Hơi! Như vây vê đơi nha Trân nhơ ga công chua Huyên Trân cho vua Chiêm Thanh ma chung ta đa mơ mang thêm đươc hai châu: Thuân Hoa va Hoa Châu. Vê sau cung co nang công chua bươc theo con đương cua công chua Huyên Trân, gop công trong viêc mơ mang bơ coi nươc Viêt vê phia nam đo la hoang hâu Somdach (hoang hâu Cao Miên), môt nang công chua xinh đep cua triêu Nguyên.

Công chua Ngoc Van - Hoang Hâu Cao Miên Trong lich sư Viêt Nam không thây noi đên hoang hâu Somdach nên chung ta phai tim kiêm tai liêu liên quan đên lich sư Cao Miên. Thơi bây giơ quân Xiêm thương hay xâm lân Cao Miên nên vua Chey Chattha II xin cươi môt ngươi con gai cua chua Sai (Nguyên Phuc Nguyên) lam hoang hâu đê đươc chua Nguyên ung hô. Ba hoang hâu rât xinh đep va co nhiêu đưc tinh tôt, đươc vua Cao Miên cưng quy vô cung. Ba đa gop nhiêu y kiên hưu ich vao công viêc tri nươc cua vua Chey Chettha II. Nhơ anh hương cua hoang hâu ma vua Cao Miên không phan đôi khi ba xin cho nhiêu ngươi Viêt Nam vao giư nhưng chưc vu quan trong trong triêu đinh Cao Miên cung như cho nhiêu ngươi Viêt Nam lâp hang xương va buôn ban gân kinh đô. Hôi đo chua Nguyên thương giup quân Cao Miên chông lai nhưng cuôc xâm lăng cua quân Xiêm. Năm 1623, chua Nguyên cư môt sư bô, đem theo nhiêu tăng phẩm, tơi Oudong đê to tinh thân hưu va bao đam sư ung hô cua triêu đinh Huê. Phai đoan yêu câu cho dân Viêt Nam đên lâp nghiêp va xin lâp môt đôn thuê. Nhơ sư can thiêp cua hoang hâu Somadach, vua Chey Chettha II châp thuân cho lâp đôn thuê tai Prey Kôr đê thu thuê nhưng ngươi Viêt Nam buôn ban tai Cao Miên. Chua Nguyên khuyên khich ngươi Viêt di cư đên đê lam ăn. Vi vây trong môt thơi gian ngăn ngươi Viêt đên đinh cư rât đông. Tư năm 1628 (la năm vua Chey Chettha II mât) trơ đi, ngươi Viêt Nam đên lâp nghiêp ơ cac vung Gia Đinh, Ba Ria, Biên Hoa ngay cang thêm đông. Ngươi Miên vi không muôn sông chung vơi ngươi khac văn hoa va manh hơn nên hê ngươi Viêt đên sông gân ho thi ho dân kiêm cach lanh đi nơi khac.

4

Đa co nhiêu tac gia đê câp đên hoang hâu Somadach. - G. Maspero viêt trong cuôn Empire Khmer: Vi vua mơi lên ngôi la Chey Thettha II cho xây môt cung điên tai Oudong, ơ đây ông lam lê thanh hôn vơi môt công chua con vua An Nam. Ba nay rât xinh đep, vê sau co anh hương lơn đên vua. Nhơ ba ma môt phai đoan An Nam đa xin va đươc vua Chey Thettha II cho lâp thương điêm ơ miên nam Cao Miên, nơi nay nay goi la Sai Gon. - Ông Moura viêt trong cuôn Royaume du Cambodge: Thang 3 năm 1618, Prea Chey Chessda đươc phong vương vơi tươc hiêu Somdach Prea Chey Chessda Thireach Reamea Thupphdey Barommonpit. Luc đo vua An Nam ga môt ngươi con gai cho vua Cao Miên. Công chua nay rât đep, đươc nha vua yêu mên va lâp lam hoang hâu tươc hiêu Somdach Prea Preaccac Vodey Prea Voreac Khsattey. - Theo ông Henri Russier, tac gia cuôn Histoire sommaire du Royaume de Cambodge: Chua Nguyên luc bây giơ rât vui mưng thây Cao Miên muôn giao hao bèn ga công chua cho vua Cao Miên. Công chua xinh đep va đươc vua Miên yêu quy vô cung... Năm 1623, sư bô Viêt tư Huê đên Oudong yêt kiên vua Cao Miên, dâng ngoc nga châu bau, xin ngươi Viêt đươc khai khẩn va lâp nghiêp tai miên Nam. Hoang hâu xin chông châp thuân va cua Chey Chetta đa đông y... - A. Dauphin Meunier viêt trong cuôn “Le Cambodge: Năm 1623, Chey Chettha, ngươi đa cươi công chua Viêt Nam, đươc triêu đinh Huê giup đơ đê chông lai quân Xiêm... Môt sư bô Viêt Nam đa tơi bao đam vơi Chey Chetta vê sư ung hô cua triêu đinh Huê. Sư bô xin phep cho dân Viêt Nam tơi lâp nghiêp Viêt Nam tơi lâp nghiêp ơ cac tinh phia Đông Nam Vương Quôc. Vua Cao Miên cho phep lâp môt phong thu thuê tai Prey Kôr đê tai trơ viêc đinh cư. - Trong cuôn Histoire des Pays de Lunion Indochinoise cua ông Nguyên Văn Quê co đoan: Chey Chettha II dơi đô tư Lovea Em đêu Oudong năm 1620 va cươi công chua Viêt Nam đươc phong lam hoang hâu va rât đươc yêu quy nhơ đưc hanh va vẻ đep mỹ miêu. Vi đa giup đơ cho vua Cao Miên chông lai nhưng cuôc xâm lăng cua Xiêm nên chua Sai mơi xin vua Cao Miên cho phep nhưng ngươi Viêt di cư vao Nam đươc khai khẩn đât đai, trông trot, buôn ban va tra thuê ơ Sai Gon, Biên Hoa va Ba Ria. Vua Cao Miên châp thuân đê nghi cua nhac phu. - Ông Phan Khoang, tac gia cuôn Xư Đang Trong, nơi phân Chua Nguyên gây anh hương trên đât Chân Lap co viêt: Tư thê ky XVII đa co nhiêu ngươi Viêt Nam đên hai xư Đông Nai va Mỗi Xuy cua Chân Lap tưc Biên Hoa, Ba Ria ngay nay, đê vơ đât lam ruông. Vua Chân Lap Chey Chetta II muôn tim môt đôi lưc đê chông lai lân bang Xiêm La nguy hiêm kia, đa xin cươi môt công nư con chua Nguyên lam hoang hâu, trông mong sư ung hô cua triêu đinh Thuân Hoa va chua Hy Tông (chua Sai) co mưu đô xa xôi, năm 1620, đa ga cho vua Chân Lap môt công nư. Cuôc hôn nhân nay co anh hương lơn lao đên vân mang Chân Lap sau nay. Ba hoang hâu đem nhiêu ngươi Viêt đên, co ngươi đươc giư chưc hê trong trong triêu, ba lai lâp môt xương thơ va nhiêu nha buôn gân kinh đô. Đên năm 1623, môt sư bô cua chua Nguyên đên Oudong yêu câu đươc lâp cơ sơ ơ Prey Kôr tưc Sai Gon ngay nay va đươc ơ đây môt sơ thu thuê hang hoa. Vua Chey

5

Chetta châp thuân va triêu đinh Thuân Hoa khuyên khich ngươi Viêt di cư đên đây lam ăn rôi lây cơ đê giup chinh quyên Miên gin giưa trât tư, con phai môt tương lanh đên đong ơ Prey Kôr nưa. Khi Chey Chatta mât, vung đât tư Prey Kôr trơ ra băc đên biên giơi Chiêm Thanh tưc la Sai Gon, Ba Ria, Biên Hoa ngay nay, đa co nhiêu ngươi Viêt đên ơ va khai thac đât đai. - Giao si ngươi Ý tên Christopho Borri ơ Qui Nhơn đa nhin thây viên binh tư đang Trong đi Cao Miên, ghi lai trong cuôn hôi ky xuât ban năm 1631: Chua Nguyên luôn luyên tâp binh si va gơi quân đôi giup vua Cao Miên, tưc chang rê chông cua con chua. Chua viên trơ cho vua Cao Miên thuyên bè, binh linh đê chông lai vua Xiêm. Chung ta thư tim hiêu Hoang hâu Somdach la ai? Chua Nguyên Phuc Nguyên, tưc chua Sai, sinh năm 1563, mât năm 1635, hương tho 72 tuôi, lên kê nghiêp chua đươc 22 năm tư năm 1613 đên năm 1635. Ông la con thư 6 cua chua Nguyên Hoang va la ngươi đâu tiên mang ho Nguyên Phuc. Chua Sai rât khôn kheo, biêt xư dung nhân tai giup nươc như: Đao Duy Tư, Nguyên Hưu Dât va Nguyên Hưu Tiên. Chua Nguyên Phuc Nguyên co 11 ngươi con trai va 4 ngươi con gai. Trong muc công chua cua Đai Nam Liêt Truyên Tiên Biên co ghi Chua Sai co bôn ngươi con gai. 1. Công chua Ngoc Liên, lây Trân biên doanh trân thu pho tương Nguyên Phuc Vinh. Vinh la con trương Mac Canh Huông. 2. Công chua Ngoc Van, không co truyên. 3. Công chua Ngoc Khoa, không co truyên. 4. Công chua Ngoc Đinh lây pho tương Nguyêu Cưu Kiêu. Năm Giap Tỵ (1684 Lê Chinh Hoa năm thư 5), mua đông, Ngoc Đinh Mât. Trong Genealogie des Nguyên avant Gia Long (Phô hê nha Nguyên trươc Gia Long) cua Tôn Thât Hân va Bui Thanh Vân (Bulletin des Amis de vieux Huê, năm 1920) co đoan: 1. Ngoc Liên, con gai trương cua Sai vương, vơ cua Nguyên Phươc Vinh la con trai Mac Canh Huông. 2. Ngoc Đinh, con gai ut cua Sai vương, vơ cua Nguyên Cưu Kiêu, ba mât năm 1684.

3. Ngoc Khoa con gai thư cua Sai vương, không đê lai dâu tich. 4. Ngoc Van con gai thư cua Sai vương, không co dâu tich gi vê Ngoc Van Như vây, căn cư vao cac tai liêu noi trên ta co thê biêt đươc ba hoang hâu Somdach la môt trong hai ngươi con gai cua chua Nguyên Phuc Nguyên: Ngoc Van hoăc Ngoc Khoa. Theo cac nha nghiên cưu lich sư thi hai công chua nay, môt ngươi lây vua Chiêm Thanh va môt ngươi lây vua Cao Miên. Công Chua Ngoc Khoa Sau đây la môt vai tai liêu noi đên vua Chiêm Thanh Po Rome (1627 - 1651) co cươi ngươi vơ Viêt Nam: - Trong bai ca Chiêm Thanh Ni Danak Po Rome co câu: Vua Po Rome co ba vơ: hai ngươi giông da sâm va môt ngươi Viêt Nam, ca ba ngươi đêu ghen nhau, cai va ôn ao trong cung điên nha vua. - Trong Cô Tich Chiêm Thanh Po Rome co ghi: Po Rome sinh đươc môt công chua

6

ga cho ông hoang Phik Cheek. Ông hoang nay kêt tinh bang giao vơi Viêt Nam. Do biêt tinh hau săc cua Po Rome, vua ơ Huê bèn chon công chua đep nhât rôi gia lam ngươi đi buôn vao đât Chiêm Thanh. Danh tiêng cô nang xinh đep đên tai Po Rome. Vua cho vơi đên, vưa trông thây măt nang la say mê, rươc vê lam vơ, tưc la nang Bia Út, hoang hâu Út. Tac gia Hoang Trong Miên, trong cuôn “Viêt Nam Văn Hoc Toan Thư cho răng ngươi đan ba lây vua Chiêm Thanh Po Rome la nang Ngoc Khoa. Theo hoc gia Thai Văn Kiêm trong cuôn Đât Viêt Trơi Nam thi công chua Ngoc Khoa đa lây vua Chiêm Thanh Po Rome. Do đo ta co thê suy đoan răng hoang hâu Somdach la công chua Ngoc Van con cua chua Nguyên Phuc Nguyên. Đê ca ngơi công ơn cua hai công chua Ngoc Van va Ngoc Khoa, A Nam Trân Tuân Khai co lam bai thơ sau: Cảm Vịnh Hai Bà Ngọc Vạn Ngọc Khoa Hồng Lạc ta đâu hiếm nữ tài Nghìn xưa Trưng Triệu đã từng oai Noi gương Khoa, Vạn, hai công chúa Một sớm ra đi mở đất đai Mối tình hữu nghị Việt Chiêm Miên Thần xỉ mong sao được vững bền; Chúa Sãi bao năm nhờ diệu kế, Giữ miền Nam Á đặng bình yên. Đời vốn quen dùng sức lửa binh, Gây nhiều thảm họa khổ sinh linh. Riêng đây ngọc lụa thay gươm giáo, Trăm họ âu ca hưởng thái bình. Cũng vì hạnh phúc của muôn nhân Vì nước, vì nhà, xá quản thân. Lá ngọc cành vàng coi nhẹ bổng, Hiếu trung cho trọn đủ mười phân. Những tiếc riêng cho phận nữ hài, Đem thân giúp há nhường trai. Vắng trang lịch sử, nào ai biết? Người đã hy sinh vị giống nòi. Tới nay kể đã mấy tinh sương Mượn bút quan hoài để biểu dương: Bà Rịa, Phan Rang ngàn vạn dặm, Công người rạng rỡ chốn quê hương. Ngay nay chung ta sông trên đât nươc Viêt Nam thân yêu, rông lơn, miên Nam la nơi lam chơi ăn thiêt, đât rông, sông dai, ruông đông co bay thăng canh, thiêt tương cung nên nhăc đên công chua Huyên Trân, công chua Ngoc Khoa va công chua Ngoc Van đê tương nhơ va tri ân cac công chua đa co công lơn trong viêc thăt chăt tinh giao hao vơi cac lân bang cung như trong công cuôc mơ mang bơ coi cua dân tôc Viêt Nam.

5. BUI THI XUÂN ,

7

 Anh Hung Dân Tôc ( - Nhâm Tuât 1802) Nư kiêt triêu Tây Sơn, vơ danh tương Trân Quang Diêu, chau thai sư Bui Đăc Tuyên, quê lang Xuân Hoa, huyên Binh Khuê, tinh Binh Đinh. Ba la vi anh thư đa cung chông hêt long hêt sưc giup nghia quân Tây Sơn chông nhau vơi quân Nguyên anh hơn 10 năm, chiên đâu cưc ky dung cam. Thang giêng năm Nhâm Tuât 1802 ba chi huy 500 quân thuôc ha gop măt trong trân đanh Luy Trân Ninh , dươi quyên vi Thông lanh chư quân la Nguyên Quang Thuy, va vi Tư lênh canh quân tiên phong la Nguyên Văn Kiên. Trong trân nay ba tân công đich quyêt liêt, khiên quân Nguyên anh hêt sưc khiêp sơ. Sang thang 3, sau mây phen cung chông lo chiêu quân đê toan gây dưng lai nghiêp Tây Sơn đa nghiêng đô, hai vơ chông đêu bi băt tai huyên Thanh Chương, tinh Nghê An, rôi bi đem hanh hinh. Vê cai chê cua ba, theo Thiên Nam nhân vât chi va hâu hêt cac tư liêu khac đêu dưa vao đây ma cho ba bi lăng tri, đôt chay ca thi hai. Lai co thuyêt, theo tư liêu cua giao si De La Bissachère, ba va ngươi con gai bi hanh hinh băng cach voi tung xe xac, va ba đa to ra can đam phi thương trươc sư tra thu tan bao va vô nhân đao ây cua Nguyên anh. Hiên nay, day go Xuân Hoa la nơi ba tâp luyên đan voi chiên, măc du đa bi pha vơ thanh ruông, song vân con di tich. Công luân binh phẩm, hâu hêt đêu khen ngơi oai danh va tiêt thao cua ba. Người đời sau co vịnh thơ: Vận nước đang xoay chuyển Quần thoa cũng vây vùng Liều thân lo cứu chúa Công trận quyết thay chồng. Khảng khái khi lâm nạn! Kiên trinh lúc khốn cùng Ngàn thu gương nữ liệt Gương sáng hãy soi chung.

6. BÀ TRIỆU

Giao Sư Trân Quôc Vương Ngay nay, ơ Thanh Hoa vân con lăng Ba Triêu vơi hôi thơ vao ngay 21-2, tương truyên la ngay mât cua ngươi nư anh hung. Ba Triêu, hay nang Trinh (Triêu Trinh Nương, Triêu Thi Trinh) cua truyên thuyêt dân gian ngươi miên nui Quân Yên, quân Cưu Chân. Quân Yên, trai nui đo vân giư tên goi ây cho đên tân ngay nay, đưng sưng sưng bên bơ sông Ma gân nga ba Bông, thuôc đia phân hơp tac xa Đinh Công cua tinh Thanh Hoa. Thôn Cẩm Trương thuôc xa Đinh Công co truyên thuyêt "Đa biêt noi" như sau: Vung nui nay co con voi trăng môt nga rât dư tơn hay vê pha hoai mua mang, moi ngươi đêu sơ. Đê trư hai cho dân, Ba Triêu cung chung ban đi vây băt voi, lua voi xuông đâm lây (vung sông Câu Chây ngay xưa con lây lôi) rôi dung cam nhẩy lên cươi đâu voi va cuôi cung đa khuât phuc đươc con voi hung dư. Chu voi trăng nay sau trơ thanh ngươi ban chiên đâu trung thanh cua Ba Triêu. Nghia quân Ba Triêu, nhưng

8

ngay đâu tu nghia, đa đuc nui Quân Yên, bi mât cho ngươi ngôi trong hôc đa, đoc bai đông dao: Co ba Triêu tương, Vâng lênh trơi ta. Tri voi môt nga, Dưng cơ mơ nươc. Lênh truyên sau trươc, Theo got Ba Vương. Nhơ đo ca vung đa đôn âm lên răng nui Quân Yên biêt noi, bao hiêu cho dân chung biêt Ba Triêu la "thiên tương giang trân" giup dân, cưu nươc. Vi vây hang ngu nghia quân thêm lơn, thanh thê thêm to. Ho keo nhau xuông Phu Điên dưng căn cư. Trung tâm tu nghia la vung nui Tung Sơn (Phu Điên). Đây la môt thung lung nho năm giưa hai day nui đa vôi thâp, day phia băc (Châu Lôc) la đoan nui chot ngăn cach hai tinh Thanh Hoa va Ninh Binh cu, day nui phia nam (Tam Đa) la đoan chot cua dai nui chay doc sông Ma. Chân phia băc nui Châu Lôc la sông Lèn, chân phia nam nui Tam Đa la sông Âu, xưa la môt dong sông lơn. Thung lung mơ rông cưa vê phia đông băng ven biên va bi chăn ngang vê phia tây bơi dong sông Lèn. ơ căn cư nay, ngươc sông Lèn co thê liên lac vơi miên quê Ba Triêu. La đia điêm gân biên, lai la cưa ngo tư đông băng miên băc vao Thanh, đo la môt vi tri quân sư hiêm yêu, thuân lơi ca công lân thu. ơ đây con co nui Chung Chinh vơi 7 đôn luy tương truyên la quân doanh cua Ba Triêu, nơi đa tưng diên ra trên ba chuc trân đanh vơi quân Ngô. Dươi chân nui Tung, con co canh đông Lăng Chua (lăng Ba Triêu), đông Vươn Hoa, đông Xoăn ôc... tương truyên la tên cu con lai khi Ba Triêu đăp luy xây thanh. ơ đây con lưu hanh rông rai truyên thuyêt vê ba anh em nha ho Ly đi tim Ba Triêu, rươc Ba tư quê ra đây dưng doanh trai, sưa soan khơi nghia va tôn Ba lam chu tương. Cam phuc chi khi hiên ngang cưu nươc cua ngươi con gai hai chuc tuôi đơi, dân chung Cưu Chân theo phuc Ba rât đông. Cac thanh âp cua giăc Ngô đêu bi triêt ha, quan lai giăc tư thai thu đên huyên lênh, huyên trương, kẻ bi giêt, kẻ chay trôn hêt. Tư Cưu Chân, cuôc khơi nghia lan ra Giao Chi ơ ngoai băc. Thư sư Giao Châu mât tich! Môt câu noi, tương truyên la lơi Ba Triêu phat ra trên nui nghia, nghin thu con vang vong mai: "Tôi chi muôn cươi cơn gio manh, đap băng song dư, chem ca kinh ơ Biên Đông, đanh đuôi quân Ngô, gianh lai giang san, cơi ach nô lê chư tôi không chiu khom lưng lam ti thiêp ngươi ta!" Rât nhiêu câu chuyên vê tinh dân vơi khơi nghia Ba Triêu. Đây la môt ông gia mu miên nui đa đi khăp nơi, dung tiêng đan, giong hat cua minh đê ngâm ngơi cô vu dân chung đưng dây cưu nươc; kia môt ba cu hang nươc cô xin cho con gai đươc theo quân giêt giăc, con minh thi giup ca chong chuôi vơi chum nươc chè xanh cho nghia binh đang trẩy quân qua giai khat. Doc sông Ma, vung Cẩm Thach co truyên thuyêt va di tich vê môt ba nư tương cươi voi đanh giăc Ngô. Vung Khang Nghê co truyên thuyêt noi răng: thơi xưa sông Ma co môt nhanh chay tư đâm Han vê cưa Lach Trương. Đo la nơi quân Ngô chiêm giư, chiên thuyên san sat như la tre. Môt chang trai đa ăn trôm ngưa chiên cua quân giăc trôn vê vơi Ba Triêu va trơ thanh dung tương cua nghia quân. Trong môt trân giao tranh trên sông nươc, vi anh đi chân vong

9

kiêng nên đa vâp phai dây chăng ma tư trân. Giăc Ngô đang ăn mưng thăng lơi thi hai bơ sông chuyên đông. Đât trơi nôi cơn giân dư, hăt rưng cây nui đa xuông lâp can dong sông, chôn vui ca mây van xac thu... Lai co câu chuyên đên Cô Thi ơ xa Ha Ngoc (Ha Trung). Môt cô gai rât thich qua thi, chơ đơi ngươi yêu đi đanh giăc va khi chêt biên thanh cây thi. Cây thi nay chi co môt qua, không ai hai đươc, vi hê ai tho tay bẻ thi canh thi lai tư dưng vut hăn lên cao. Canh ây đơi đơi nga vê phia đông nam theo hương ngươi yêu cua cô đang ơ trong quân dinh Ba Triêu. Môt ngay thăng trân, chang trai đươc phep Ba Triêu vê thăm lang xom thi canh cây mơi chiu sa xuông va qua thi rơi vao ông tay ao cua chang.... Đưng trươc nguy cơ tan ra cua chinh quyên đô hô ơ Châu Giao, triêu Ngô phai cư viên danh tương Luc Dân (chau ho viên danh tương Luc Tôn) lam thư sư Giao Châu, An Nam hiêu uy, đem khoang 8.000 quân sang Giao Châu đan ap nhân dân khơi nghia. Kêt hơp dung binh lưc uy hiêp, dung mưu mô du dỗ, dung cua cai mua chuôc, Luc Dân đa khiên đươc ba nghin hô ơ Cao Lương (Hơp Phô) dươi quyên thu linh Hoang Ngô đâu hang. Sau đo, Luc Dân thân trong tiên binh vao Giao Chi va Cưu Chân, khi phat quân đan ap, khi dưng quân dung cua cai, tiên bac mua chuôc cac thu linh đia phương. Rut cuc, hang trăm thu linh nghia quân va hơn năm van dân đa phai chiu thua quân Ngô. Truyên thuyêt dân gian kê răng: Ba Triêu đa chiên đâu chông giăc Ngô, trên ba mươi trân thăng lơi. Giăc goi tên ba la Nguy Kiêu tương quân (Vi tương nư yêu kiêu), la Hê Hai ba vương (Vua ba vung biên mi lê). Quân Ngô sơ ba, thương co câu: Hoanh qua đương hô di, Đôi diên Ba Vương nan. (Mua ngang ngon dao dê chông hum, Đôi măt Vua Ba thi thưc kho). Cung theo truyên thuyêt dân gian, vê sau co kẻ phan bôi, mach vơi Luc Dân răng Ba la nư tương "ai khiêt uy ô" (yêu cai trong sach, ghet cai nhơ bẩn). Quân Ngô liên trân truông tiên đanh Ba. Ba hô then, giao binh cho 3 tương ho Ly, lên nui Tung tư vân. Trên nui Tung hiên co mô Ba Triêu va dươi chân nui Tung la đên thơ chinh cua Ba Triêu. Hôi đên hăng năm ngay trươc vao ngay 21 thang hai âm lich. Khơi nghia Ba Triêu thât bai, nhưng hinh anh ngươi con gai kiên trinh bât khuât, ngươi nư anh hung dân tôc siêu viêt quyêt nôi chi Ba Trưng "gianh lai giang san, cơi ach nô lê" muôn thuơ không mơ trong tâm tri phu nư va dân tôc Viêt Nam. Tùng Sơn nắng quyện mây trời, Dấu chân Bà Triệu rạng ngời sử xanh. (thơ ca dân gian)

7.TRƯNG NỮ VƯƠNG (40-43) Anh Thư Khơi Nghia Mơ Đương Năm Giap Ngo (34) la năm Kiên Vo thư 10, vua Quang Vu sai Tô Đinh sang lam Thai thu quân Giao Chi. Tô Đinh la ngươi bao ngươc, thương sư dung nhưng thu đoan chinh tri tan ac, nên bi ngươi Giao Chi rât oan giân. Hai Ba Trưng la con gai cua môt lac tương huyên Mê Linh(lang Ha Lôi, huyên Yên Lang, tinh Phuc Yên), môt trong 12 huyên cua quân Giao Chi. Hai Ba thuôc giong gioi Vua Hung, me Hai Ba la ba Man Thiên Trân Thi Ðoan. Chông ba Man Thiên mât sơm, ba ơ vây trông dâu nuôi tăm, chăm lo nuôi day hai con gai va cho con hoc

10

vo nghê vơi ông Ðỗ Năng Tê (khi Hai Ba phât cơ khơi nghia, ông thây day vo nây trơ thanh vi tương đăc lưc cua Hai Ba). Dươi thơi Ðông Han, chanh sach đông hoa vô cung khôc liêt xuyên vao cac đơn vi lang kẻ cua ngươi Viêt. Chinh quyên cho mơ cac trương day chư Han đê dung ngươi đia phương lam tay sai. Tưng lơp tri thưc va môt sô ngươi Viêt đa băt đâu tiêp thu văn hoa Han va hoc đoi lê nghi, cung cach ưng xư cua ngươi Han. Nhưng cung co cac tri thưc yêu nươc nhân cơ hôi nây mơ cac lơp hoc bên ngoai day chư Han nhưng bên trong truyên ba long yêu nươc trong giơi trẻ. Ba Man Thiên hêt long khuyên khich con gai nhân dip nây cô găng giao thiêp rông, tiêp xuc vơi cac lac hâu, lac tương chung quanh vung hâu chuẩn bi cho viêc khơi nghia sau nây. Năm 19 tuôi Ba Trưng Trăc vê lam vơ ông Thi Sach, môt lac tương huyên Chu Diên (phu Vinh Tương, trươc thuôc vê Sơn Tây, nay thuôc tinh Vinh Yên). Sư kêt hôn giưa hai gia đinh danh gia cua hai huyên Mê Linh va Chu Diên tao ra uy danh lơn trong quân Giao Chi. Ông Thi Sach va Ba Trưng Trăc đa hiêp lưc vach ra sach lươc khơi nghia chông quân cai tri nha Han gianh lai đôc lâp va bao vê noi giông Viêt. Ông ba đa bi mât hinh thanh môt tô chưc co tên la Nui Tan - Sông Cai. Tô chưc đươc đa sô nhân dân cac quân ung hô. Ðê tranh sư dom ngo cua Tau, ngươi trong tô chưc truyên nhau mât lênh va cac dâu hiêu đê nhân nhau. Khi ra đương ho nhân nhau băng cach chao quyêt tâm, bôn ngon tay cua ban tay trai năm lây long thư nhât ngon cai cua ban tay trai va đê ngon cai ban tay phai lên long thư hai cua ngon cai ban tay trai, ba ngon kia đê xen ke giưa cac ngon tay cua ban tay trai va ngon ut ban tay phai năm trên ngon ut ban tay trai. Trong nha ho nhân nhau băng tâm khăn điêu phu lên gia gương hay trên bai vi Nhiêu điêu phu lây gia gương Ngươi trong môt nươc phai thương nhau cung Tô chưc bi mât nây dân da mơ rông khăp cac quân trên đât Viêt. Ðâu đâu ngươi dân cung đêu đơi chơ ngay khơi nghia đê giai phong dân tôc ra khoi lâm than va nô lê. Nhưng chăng bao lâu, tô chưc bi mât Nui Tan Sông Cai bi bai lô, ông Thi Sach bi Tô Ðinh băt giêt. Tin buôn chân đông khăp cac châu quân lam dân chung cang thêm căm hân. Hai Ba cô nen đau thương cung cưc, năm lây cơ hôi phat đông ngay cuôc khơi nghia va lâp Đan Thê tai vung sông Hat (Hat Môn, Phuc Lôc , tinh Sơn Tây) chiêu tâp binh si ... thây nêu cư đê cac nơi đơn đôc chông đơ vơi kẻ thu, không co sư liên kêt vơi nhau, thi kẻ thu se lân luôt tiêu diêt tưng nơi, như bẻ tưng chiêc đua. Thây ro nguy cơ đo, Hai Ba Trưng đa truyên hich cưu nươc va cư ngươi đi khăp nơi đê tâp hơp lưc lương dươi ngon cơ chi huy thông nhât cua Trưng Nư Vương. Cac nơi đa nhiêt liêt hương ưng, keo quân hoăc cư đai biêu vê Mê Linh tu nghia. Mua xuân năm Canh Ty (3-40), Trưng Nư Vương hôi quân ơ Hat Môn lam lê tê cơ chinh thưc phat đông nhân dân ca nươc khơi nghia đuôi giăc Han, lât đô ach thông tri cua ngoai tôc. Nhân dân ca nươc nhât tê đưng dây dươi cơ lênh cua Trưng Nư Vương. Trưng Trăc ra lênh nôi trông đông hop binh quyêt tra thu cho chông, rưa nhuc cho nươc. Nghe tiêng trông âm ao nôi lên, dân Mê Linh cung no, dao bua, khiên môc, giao lao trong tay cuôn cuôn đô vê nha lang. Trên banh voi cao, nư chu tương Mê Linh măc giap phuc rưc rơ. Dân Mê Linh trông thây nư chu tương đep đe, oai phong lâm liêt thi ho reo dây đât, ao ao bam chân voi, theo chu tương ma xôc tơi. Trươc khi

11

thê ngut trơi cua đoan quân khơi nghia, toa đô uy tri cua nha Han trên đât Mê Linh phut chôc đa tan tanh. Sưc manh đai đoan kêt cua dân ta đươc nhân lên gâp bôi, khi thê ngut trơi, như triêu dâng thac đô, lam cho kẻ thu không kip chông đơ, chi trong môt thơi gian ngăn, 65 thanh tri đa lân lươt vê tay nghia quân, chi con thanh Luy Lâu, sao huyêt cuôi cung cua Tô Ðinh ... Quân dân ta đap băng dinh luy giăc tiên xuông Luy Lâu. Trong khi đoan quân trẩy đi pha quân Giao Chi cua nha Han, ngay cang co thêm nhiêu đoan quân tư cac nơi đô vê. Thanh Luy Lâu cung không đương nôi cuôc công pha cua môt biên ngươi ao ao xung sat, dung manh theo hiêu trông đông cua Trưng Trăc, Trưng Nhi. cuôi cung cung bi pha vơ trươc sưc manh đai đoan kêt cua toan dân ta, Tô Ðinh kinh hoang đên nỗi phai bo giap, căt râu, căt toc va quăng ca ân tin tim đương lẩn trôn vê nươc ... mơi thoat chêt vê chiu tôi vơi vua Han. Tin thăng trân dôn dâp bay đi. Nỗi vui mưng qua lơn khiên cho ngươi dân Viêt nhiêu đêm liên không ngu. Trai qua hang chuc đơi, nay đât nươc cua vua Hung mơi đươc khôi phuc, nơ nươc thu nha cua chu tương Mê Linh đa đươc tra. Trai gai riu đông, giao săc năm chăc trong tay, nhưng chiêc lông chim căm ngât ngương trên đâu, bô ao lông chim xoe rông theo nhip trông đông dôn dâp như không bao giơ dưt. Tin thăng trân bay đi. Cac quân Nam Hai (đao Hai nam ngay nay), Cưu Chân (Băc Viêt ngay nay), Nhât Nam (Trung Viêt ngay nay) , Hơp Phô (Quang Đông ngay nay) cung nôi lên theo vê vơi Hai Ba Trưng. Ðât nươc sach bong quân thu, ca nươc suy tôn Trưng Trăc lên la Trưng Nư Vương đong đô ơ Mê Linh. Trưng Nư Vương ra lênh miên thuê khoa cho dân hai năm. =============== Năm Tân Sưu (41) vua Quang Vu sai Ma Viên lam Phuc Ba tương quân, Lưu Long lam Pho tương quân cung vơi quan Lâu thuyên tương quân la Đoan Chi sang đanh Trưng Vương. Ma Viên la môt danh tương khet tiêng cua nha Đông Han, luc bây giơ đa ngoai 70 tuôi, nhưng vân con manh, đem hơn 20 van quân đi men bơ bê pha rưng đao nui lam đương sang đên Lang Bac, Trưng Nư Vương va cac tương linh cua Hai Ba Trưng đa đưa quân ra chông giăc tư biên giơi, ... Đanh mai không thăng ... Ma Viên xin tăng cương thêm quân rôi tiêp tuc keo binh xâm lươc ... quân ta đa anh dung chiên đâu, cac trân chiên ac liêt đa diên ra ơ Lang Bac, Ðông Triêu, Yên Phong, Ha Băc, ... trươc thê giăc qua đông va hung han, hai Ba đa thu quân rut vê giư ơ Câm Khê (Thach Thât - Quôc Oai) đê tư thu. Hang van ngươi Viêt đa nga xuông trong cac trân chiên đâu ac liêt đê bao vê Tô quôc thiêng liêng cua minh. Sau môt thơi gian dai câm cư ... trươc thê giăc qua manh va đông, Trưng Nư Vương phai bo Câm Khê lui quân vê đên Hat Giang ( xa Hat Môn, huyên Phuc Lôc (nay la huyên Phuc Tho), tinh Sơn Tây), ... nơi đây vi quân it, ... đên thê bưc qua, sau khi đa băn hêt ca tên no... hai vi anh thư không muôn rơi vao tay quân đich bèn gieo minh xuông sông Hat (chỗ sông Đay tiêp vao sông Hông Ha) tư tân, chơ không thèm đâu hang giăc,.. cac nư tương theo ba bây lâu đêu tư vân theo ... Bây giơ la ngay mông 6 thang 2 năm Quy Mao (năm 43). Theo Nam Sư, Trưng Trăc hương dương 29 tuôi. Môt sô nhưng tương cua Hai Ba la nhom Đô Dương chay vao giư huyên Cư Phong thuôc quân Cưu Chân. Sau Ma Viên đem quân vao đanh, nhom Đô Lương cung đêu

12

phai ra hang. Sau ngon cơ khơi nghia cua Hai Ba Trưng, đât nươc lai rơi vao thơi ky Băc thuôc lân thư hai keo dai đên 5 thê ky (43-544). Ngay nay, ngoai quê hương Mê Linh, tai bai Đông Nhân ơ vung ngoai ô thanh phô Ha Nôi co ngôi đên cât tư năm Nhâm Tuât (1142) thơ Hai Ba Trưng rât lơn .... Tai xa Hat Môn (la nơi lâp đan ăn thê, la nơi tê cơ khơi nghia va cung cung la nơi hai ba tư tân) co Miêu Hat thơ Hai Ba Trưng, theo dân gian, nơi nây rât linh thiêng ... Ngươi ta truyên tung răng đên thơ hai ba rât linh thiêng. Đơi vua Anh Tông nha Ly, găp năm trơi đai han, ruông đât không cây đươc, nha vua sai Uy Tinh thiên sư đên đên thơ hai ba đê câu mưa. Qua nhiên giưa hôm ây trơi mưa tâm ta, vua thây linh ưng hiên nhiên bèn ra lênh cho xây lai đên thơ hai ba thêm nguy nga va phong tăng la Trinh Linh Nhi Phu Nhân. Đên đơi nha Trân lai gia phong la Uy Liêt Chê Thăng Thuân Trinh Bao Thương Lương Phu Nhân. Đê to long tôn kinh, hang năm vân tô chưc lê ky niêm hai vi anh thư Trưng Trăc va Trưng Nhi vao ngay mung 6 thang 2 Âm lich. ***Hai Ba ho Trưng lam vua đươc 3 năm, nhưng lây cai tai tri ngươi đan ba ma dây đươc nghia lơn như thê, khiên cho vua tôi nha Han phai lo sơ, ây cung la đu đê tiêng thơm lai muôn đơi. Ngay nay co rât nhiêu nơi lâp đên thơ Hai Ba đê ghi tac danh tiêng hai ngươi nư anh hung cua nươc Viêt Nam ta. Đây la hai vi nư lưu đâu tiên trong lich sư nươc nha đa dây lên ngon cơ khơi nghia, chông tra ach xâm lươc cua Băc Phương. Trong “Đai Nam Quôc Sư Diên Ca” co bôn câu: Ba Trưng quê ơ Châu Phong Giân ngươi tham bao, thu chông chăng quên Chi em năng môt lơi nguyên phât cơ nương tư, thay quyên tương quân... Sach “Hông Đưc Quôc Âm Thi Tâp” co nhưng vân thơ vinh Hai Ba Trưng: Giup dân dep loan tra thu minh Chi ru cung em kêt nghia binh Tô Đinh bay hôn vang môt trân Linh Nam mơ coi vưng trăm thanh. Mơi day bao vi gia ơn trong Đa đôi hoa quan xuông phuc lanh Con nươc, con non, con miêu mao Nư trung đê nhât đâng tai danh .. Vua Tư Đưc đa đê câp vê hai vi nư anh thư: Hai Ba Trưng la khach quân thoa, thê ma long hăng viêc nghia, con lam rung đông đươc triêu đinh nha Han! Dâu thê lưc yêu, thơi vân ngưa nghiêng, cung đu dây dưc long ngươi, rơ rang sư sach... =============== Sư gia Lê Văn Hưu noi răng: "Trưng Trăc, Trưng Nhi la đan ba nôi lên đanh lây đươc 65 thanh tri, lâp quôc xưng vương dê như trơ ban tay. Thê ma tư cuôi đơi nha Triêu cho đên đơi nha Ngô hơn môt nghin năm, ngươi minh cư cui đâu bo tay lam tôi tơ ngươi Tau, ma không biêt xâu hô vơi hai ngươi đan ba ho Trưng!". Hai Ba Trưng trong lich sư Viêt Nam va lich sư cac dân tôc trên thê giơi đa xay ra

13

môt sư kiên lich sư thât ky la (va chi xay ra co môt lân trong lich sư cua nhân loai -- Phu nư nôi lên lanh đao khơi nghia vu trang đê giai phong dân tôc ). Ðo la ngay thê ky đâu Công Nguyên (39-40) dân tôc ta đa theo lơi kêu goi cua hai ngươi phu nư trẻ tuôi (Trưng Trăc, Trưng Nhi) nôi lên năm quyên lanh đao khơi nghia vu trang đê giai phong dân tôc, giau phong đât nươc. Co le do khi thiêng sông nui, do truyên thông bât khuât va tinh thân thương vo cua dân tôc ta mơi hun đuc va san sinh ra hai vi nư anh hung kiêt xuât va hang chuc nư tương tai ba như vây. Hai Ba Trưng đa đươc sư sach đơi đơi ghi chep công ơn, con hơn hai mươi nư tương cua Hai Ba Trưng tai ba lỗi lac tuy chưa đươc ghi trong chinh sư, song sư tich ky tai cua cac nư tương anh hung đo đa đươc tac trên bia đa, ghi vao thân pha va đươc nhân dân ta đơi đơi truyên tung. Sau đây la danh sach cac vi nư anh hung đo đê minh hoa cho sư kiên lich sư đăc biêt oanh liêt dươi thơi Hai Ba Trưng. 1. Thanh Thiên Nư Tương Anh Hung: Khơi nghia ơ Yên Dung, Băc Ðai - Băc Giang. Ðươc Trưng Vương phong lam Thanh Thiên Công Chua. Hiên co đên thơ ơ Ngoc Lâm, Yên Dung, Băc Giang. 2. Lê Chân - Nư Tương Miên Biên: Khơi nghia ơ An Biên, Hai Phong, đươc Trưng Vương phong la Nư tương quân miên Biên. Hiên co đên Nghè, ơ An Biên, Hai Phong thơ. 3. Bat Nan Ðai Tương: Tên la Thuc Nương, khơi nghia ơ Tiên La (Thai Binh), đươc Trưng Vương phong la Bat Nan Ðai tương, Trinh Thuc công chua. Hiên co đên thơ ơ Phương Lâu (Phu Ninh, Phu Tho) va Tiên La (Quynh Phu, Thai Binh). 4. Nang Nôi - Nư Tương Vung Bach Hac: Khơi nghia ơ Bach Hac (Phu Tho) đươc Trưng Vương phong la Nhâp Nôi Bach Hac Thuy công chua. Hiên TP Viêt Tri co đên thơ. 5. Lê Thi Hoa - Nư Tương Anh Hung: Khơi nghia ơ La Sơn (Thanh Hoa) đươc Trưng Vương phong la Nư tương quân. Hiên ơ Nga Sơn -Thanh Hoa co đên thơ. 6. Hô Ðê - Pho Nguyên Soai: Khơi nghia ơ Ðông Lao Mai (Thai Nguyên) đươc Trưng Vương phong la Ðê Nương công chua, lanh chưc Pho Nguyên soai. Ðinh Ðông Cao, Yên Lang (Phu Tho) thơ Hô Ðê. 7. Xuân Nương, Trương Quan Quân Cơ: Khơi nghia ơ Tam Nông (Phu Tho), đươc Trưng Vương phong la Ðông Cung công chua chưc Nhâp nôi trương quẩn quân cơ nôi cac. Hiên co đên thơ ơ Chương Nha (Tam Nông), Phu Tho. 8. Nang Quynh - Nang Quê - Tiên Phong Pho Tương: Khơi nghia ơ Châu Ðai Man (Tuyên Quang) đươc Trưng Vương phong lam Tiên phong pho tương. Hiên ơ Tuyên Quang con co miêu thơ hai vi nư anh hung. 9. Ðam Ngoc Nga - Tiên Ðai Ta Tương: Khơi nghia ơ Thanh Thuy, Thanh Sơn - Phu Tho. Ðươc Trưng Vương phong lam Nguyêt Ðiên Tê Thê công chua giư chưc Tiên đao ta tương quân. 10. Thiêu Hoa - Tiên Phong Hưu Tương: Khơi nghia ơ Tam Thanh - Phu Tho. Ðươc Trưng Vương phong la Ðông Cung công chua giư chưc Tiên phong hưu tương. Hiên ơ xa Hiên Quan, Tam Nông, Phu Tho co miêu thơ. 11. Quach A - Tiên Phong Ta Tương: Khơi nghia ơ Bach Hac, Phu Tho. Ðươc Trưng Vương phong la Khâu Ni công chua giư chưc Ta tương tiên phong. Hiên co đên thơ ơ trang Nhât Chiêu (Phu Tho). 12. Vinh Hoa - Nôi Thi Tương Quân: Khơi nghia ơ Tiên Nha (Vinh Phuc). Ðươc

14

trưng Vương phong la Vinh Hoa công chua giư chuc Nôi thi tương quân. Ðinh Nghênh Tiên, xa Nguyêt Ðưc, huyên Yên Lac Vinh Phuc thơ Vinh Hoa. 13. Lê Ngoc Trinh - Ðai Tương: Khơi nghia ơ Lung Ngoi, Vinh Tương, Vinh Phuc. Ðươc Trưng Vương phong la Ngoc Phương công chua giư chưc Ðai tương quân. Hiên co miêu thơ ơ Vinh Tương, Vinh Phuc. 14. Lê Thi Lan - Tương Quân: Khơi nghia ơ Ðương Lâm - Sơn Tây. Ðươc Trưng Vương phong la Nư tương quân. Hiên ơ Ha Hoa, Phu Tho co miêu thơ. 15. Phât Nguyêt - Ta Tương Thuy Quân: Khơi nghia ơ Thanh Ba, Phu Tho. Ðươc Trưng Vương phong lam Phât Nguyêt công chua giư chưc Thao Giang thương Ta tương thuy quân. 16. Phương Dung - Nư Tương: Khơi nghia ơ Lang Tai (Băc Ninh). Ðươc Trưng Vương phong la Phương Dung công chua giư chưc Nư tương quân. 17. Trân Nang - Trương Linh Trung Quân: Khơi nghia ơ Thương Hông (Hai Dương). Ðươc Trưng Vương phong la Hoang công chua giư chưc Trương linh trung quân. Hiên ơ Yên Lang, Phu Tho co đên thơ. 18. Nang Quôc - Trung Dung Ðai Tương Quân: Khơi nghia ơ Gia Lâm, Ha Nôi. Ðươc Trưng Vương phong laTrung Dung đai tương quân. Hiên ơ Hoang Xa, Kiêu Kỵ, Gia Lâm thơ Nang Quôc. 19. Tam Nương - Ta Ðao Tương Quân: Ba chi em Ðam Nương, Hông Nương va Thanh Nương khơi nghia ơ Quât Lưu, Binh Xuyên, Vinh Phuc. Trưng Vương phong Ðam Nương lam Ta đao tương quân, Hông Nương va Thanh Nương lam pho tương. Ðinh Quât Lưu, Vinh Phuc thơ Tam Nương. 20. Quy Lan - Nôi Thi Tương Quân: Khơi nghia ơ Lung Ðông, Chi Linh (Hai Dương). Ðươc Trưng Vương phong la An Binh công chua giư chưc Nôi thi tương quân. Hiên ơ Liu sơn, Lâp Thach, Vinh Phuc co đên thơ. =============== Hôm nay ôn lai trang sư oai hung cua Hai Ba Trưng, chung ta không khoi tư hao vê môt dân tôc hơn bôn ngan năm đâu tranh đê tôn tai ma chung ta con tri ân cac ba me Viêt. Truyên thông Âu Cơ đa bên bi chiu đưng, cân cu nhân nai nuôi dương cac thê hê anh hung. Ðê khoi phu long va công ơn cua tiên nhân, chung ta đưng đê vât chât cam dỗ, hay chuẩn bi tâm tư va nhân cach đê đưng lên lam tron nhiêm vu lich sư giao pho. Chung ta đưng đoi hoi đât nươc lam gi cho chung ta ma hay tâm niêm răng chung ta đa lam gi cho đât nươc. Mỗi ngươi chung ta chi cân môt ban tay nho be đu đẩy qua nui u li chăn bươc tiên cua dân tôc sang bên đê đem lai hanh phuc an vui cho moi ngươi con hơn nhin qua khư trong tiêc nuôi. Ðê kêt luân, xin ghi lai lơi tuyên bô dong dac cua ba Triêu Thi Trinh (Ba Triêu Ẩu) cach đây hơn 1700 năm: "Tôi muôn cươi cơn gio manh, đap luông song dư, chem ca trang kinh ơ bê Ðông, quet sach bơ coi đê cưu dân ra khoi nơi đăm đuôi chư không thèm băt chươc ngươi đơi cui đâu cong lưng đê lam ty thiêp ngươi ta."

8. ĐOÀN THỊ ĐIỂM (1705_1746)

Dân Gian Hiêu Hông Ha Nư Si, biêt hiêu Ban Tang. Nư si đơi Lê. Ngươi xa Hiên Pham, huyên Văn Giang, xư Kinh Băc (nay la tinh Băc Ninh, Băc

15

phân). Co nhan săc xinh đep, tư chât lai thông minh, gioi văn thơ, khăp vung đêu biêt tiêng. Cha va anh (Tiên si Đoan Trac LuânĐ mât sơm; đê tranh sư ap bưc cua kẻ quyên thê, ba đên Sai Trang lam Giao tho day cho môt ba cung tân ơ hâu cung dươc vua Lê sung ai. Thôi lam Giao tho, ba đưa gia đinh sang ơ lang Chương Dương (Ha Đông) mơ trương day hoc. Mai ngoai 30 tuôi ba mơi kêt duyên vơi Ta thi lang Nguyên Kiêu, ngươi lang Tư Liêm (Ha Đông). Ăn ơ vơi chông đươc 6 năm; đên năm Binh dân (1746), vi ông Nguyên Kiêu phai đôi vao trân nhâm ơ Nghê An, ba đi theo chông, giưa đương nhuôm bênh, đên Nghê An thi mât. Văn phẩm cua ba Đoan thi Điêm gôm co: “Tuc Truyên Ky” (con goi la “Truyên Ky Tân Pha”) băng Han văn va ban dich khuc “Chinh phu ngâm” cua Đăng Trân Côn ra Quôc âm (412 câu thơ theo thê song thât luc bat), co môt gia tri rât lơn cung chiêm môt đia vi rât cao trên nên văn hoc sư nươc nha.

9. HUYỀN TRÂN CÔNG CHÚA

Huyên Trân Công chua, con gai Trân Nhân tông, em gai Anh tông, không ro năm sinh, năm mât. Tư năm 1293, Nhân tông thoai vi, truyên ngôi cho con la Anh tông, rôi ra tu ơ nui Yên Tư. Đên năm Tân sưu 1301, nhân co phai bô Chiêm Thanh sang giao hao, Thương hoang Nhân tông đươc mơi du ngoan nươc Chiêm. Trân Nhân tông châp thuân, theo chân phai đoan, đên sông trong cung điên vua Chiêm cua Chê Mân (Jaya Sinbavarman III) ngot 9 thang. Rôi khi chia tay trơ vê nươc nha, cam long Chê Mân co hâu đai, Thương hoang Nhân tông hưa ga công chua Huyên Trân cho (măc dâu Chê Mân đa co vơ chinh thât, ngươi xư Java, mi hiêu la hoang hâu Tapasi). Tư ây, Chê Mân vân thương sai sư sang to viêc câu hôn, nhưng triêu đinh Viêt con do dư, không tra lơi dưt khoat. Đên năm Binh ngo 1306, vua Trân Anh tông ga ba cho vua Chiêm la Chê Mân đê đôi lây 2 châu Ô, Ly. Huyên Trân vê Chiêm, đươc phong hoang hâu, mi hiêu la Paramecvari. Chi non môt năm, Đ. vi 1307, thang 5, Chê Mân mât. Tuc nươc Chiêm, vua mât thi hoang hâu phai vao hoa đan đê tuân tang. Trân Anh tông biêt thê, la ngai cho tinh mang Huyên Trân, liên sai Nhâp nôi hanh khiên Thương thư ta bôc xa la Trân Khăc Chung va An Phu sư la Đăng Văn sang Chiêm, gia tiêng đi điêu tang, đê tim cach cưu Huyên Trân đưa vê nươc. Trân Khăc Chung lam tron sư mang, cưu đươc Huyên Trân, nhưng trên đương vê lai cung Huyên Trân tư thông. Do đo, Hưng Nhương vương Trân Quôc Tang hê trông thây Khăc Chung la chưi măng:" Ho tên ngươi nay không tôt, co le nha Trân mât vi ngươi nay chăng"!.

10. CÔ GIANG

Tưc Nguyên thi Giang; em ruôt cô Băc. Nư chiên si cach mang; vi hôn thê cua Nguyên thai Hoc. Cô Giang la ngươi co công tuyên truyên đăc lưc cho VNQDĐang hôi phat đông cuôc khơi nghia Yên Bai.

16

Khi Nguyên Thai Hoc bi băt đưa lên đoan đâu đai tai Yên Bai, cô Giang đau đơn đên tuyêt vong, dung sung luc tư kêt liêu đơi minh, đê lai hai bưc thư tuyêt mênh vơi lơi le hêt sưc thông thiêt. Qua bưc thư sau, ca môt tâm long tha thiêt đôi vơi tiên đô Đât nươc cua bâc nư kiêt đa đươc bôc lô ro rang, va la nhưng di ngôn quy bau cho đam thê hê phai bao toan lây đơi sông tư do cua Dân tôc: “Anh đa la ngươi yêu nươc! Không lam tron đươc nghia vu cưu nươc. Anh giư lây tâm linh hôn cao ca đê vê ma chiêu binh, rèn linh ơ dươi suôi vang. Phai chiu đưng nhuc nha mơi co ngay mong đươc ve vang! Cac ban đông chi phai sông lai sau Anh đê đanh đô cương quyên ma cưu lây đông bao đau khô.” Kèm theo bai thơ: Thân không giúp ich cho đời! Thù không trả được cho người tình chung. Dâu răng đương độ tre trung, Quyết vì dân chúng thề lòng hy sinh. Con đường tiến bộ mông mênh, Eo le hoàn cảnh buộc mình biết sao? Bây giờ hết kiếp thơ đào, Gian nan bo mặc đồng bào từ đây. Dâu rầng chút phận thơ ngay, Sổ đồng chi đã co ngày ghi tên. Chết đi dạ những buồn phiền, Nhưng mà hoàn cảnh truân chuyên buộc mình. Quốc ky phất phới trên thành, Tủi thân không được chết vinh dưới cờ. Cưc lòng nhỡ* bước sa cơ, Chết sầu, chết thảm, co thừa xot xa! Thế ru? Đời thế ru mà? Đời mà ai biết? Người mà ai hay?

11. BÌNH KHƯƠNG PHU NHÂN

Liêt nư đơi Hô. Không ro ho tên. Theo truyên thuyêt, ba la vơ môt viên Công sinh ơ quanh vung Tây Đô. Khi Hô Qui Ly ra lênh xây thanh Tây Đô (tưc thanh nha Hô), chông ba cung bi băt đi theo sô dân phu đê khiêng đa đăp thanh. Vi yêu ôm đâp không đu sô 3 thươc đa cao như đa đinh, ngươi chông bi tên đôc phu đanh chêt rôi chôn vao chỗ tương xây thiêu. Hay tin, ba vôi chay đi tim chông; dươi chân thanh, qua phân uât, ba đâp đâu vao tâm đa đê tư vân. Vê sau, cư dân trong vung cam thương ngươi tiêt phu, khiêng tâm đa ra ngoai thanh đê lâp miêu thơ. Cac triêu vua đêu phong ba la nư thân, gia hiêu Binh khương Phu nhân. Danh si Như Ba Si dươi đơi vua Tư Đưc triêu Nguyên co lam 2 bai thơ vinh băng chư Han như sau: I. Khăng khai quyên khu xuc thach cương, Tong phu thê chi Đôn sơn dương

17

Tư nhi vi tư tâm kiên thach, Sinh bât tư sinh tiêt ngao sương. II. Xich chuy quân vương tri da vô? Đâu lư xuc thach thê tong phu. Tung nhiên đia lao thiên hoang hâu, Thach tich niên niên chi hâ Hô! (Bai dich cua Lam Giang) I. Quăng năm xương mai choi đa tương, Non ngan xin chưng tâm long thương. Tiêt trinh môt thac bên hơn đa, Nghia tiêt muôn đơi sang tưa gương. II. Mo đo vua Hô co biêt không? Xương tan thiêp nguyên chêt theo chông. Dâu cho trơi đât thanh tro bui, Săc giân nghin thu vân ưng hông. Lời bàn: Hô Quy Ly ngay xưa, tuy la môt nha cai cach tai ba, nhưng cung không tranh đươc tai tiêng chiêm ngôi va lam long ngươi oan hân. Đang ghet thay cai tên đôc phu kia, ngươi cung chung mau mu ma nơ tan ac đên thê; cư xư vơi ngươi cung giông noi ma con như thê, thi viêc quân Tau băt ông ba ta đem chiên đê lây mơ, băt xây thanh đâp luy, lên rưng tim nga, xuông biên mo châu, thuê ma găt gao cung la le thương tinh. Tâm long tinh khiêt cua Binh Khương Phu Nhân, môt viên đa vong phu sang ngơi.

12. ẤU TRIỆU

 Nư đang viên Viêt Nam Quang Phuc Hôi đa vi nươc tuân thân. Tên thât la Nguyên Thi Đang (co nơi chep la Lê Thi Đan). Sinh trương trong môt gia đinh binh dân ơ xa Thê Lai Thương, thuôc tinh Thưa Thiên (Trung phân). Gia nhâp Viêt Nam Quang Phuc Hôi tư khi Hôi mơi thanh lâp. Đăc lưc gop phân thoat đông cho phong trao thanh niên Dong du va tham gia phong trao khang thuê tai cac tinh Thưa Thiên, Quang Nam, va Quang Ngai vao năm 1908. Đâu năm 1910, bi Phap giam giư va tra tân hêt sưc tan nhân, ba nhât thiêt không khai môt lơi nao, sau dung dây lưng thăt cô chêt trong nguc. Nha chi si Phan Bôi Châu, sau nay, đê to long thương tiêc bâc liêt nư, đa đăt câu đôi hung hôn bi trang như sau: “Tâm thân trot ga giang san Viêt; tâc da soi chung nhât nguyêt Trơi. “Tơ nhân sơi nghia dây lưng trăng; da săt long son net mau hông.” Lơi ban: Bon thưc dân Phap môt bê giang đao thanh Chua Trơi, môt bê giêt ông ba ta không chơp măt. Ây mơi thây dươi bong măt trơi nay, không môt dân tôc nao ma ngu dai hy sinh cho dân tôc khac (như chinh quyên Bush đang tuyên truyên). “Sư tiên hoa cua môt dân tôc la do cai chi nguyên, long nhân nay, kiên tri va tranh đâu cua mỗi ngươi dân,” sư gia Trân Trong Kim đa nhu. Trong thơi khang Phap, biêt bao nhiêu nư si trong Viêt Nam Quang Phuc Hôi va Viêt Nam Quôc Dân Đang đa mang chung môt sô mang vơi anh thư Âu Triêu. Mỗi tât đât cua nươc Viêt ta đa thâm nhoa vơi nhưng giot mau thiêng cua cai ngai. Nhơ cac ngai ma chung ta mơi co môt đât Viêt đê sinh

18

ra; nhưng giot nươc ngot ngao, nhưng dong sưa tươi mat va sinh khi ma ta đa hương thu, tưng giot môt, chung ta nơ cac đâng sinh thanh ra ta va nhưng đâng anh linh nươc Viêt ca.

13.NGUYỄN THỊ KIM

Hoang phi, vơ vua Lê Chiêu Thông. Bâc tiêt phu thơi Lê mat. Ngươi lang Tuy ha, huyên Lang tai, trân Kinh băc (Băc phân). Khi vua Lê sang Tau lanh nan, ba theo không kip, phai ẩn nup ơ đât Kinh Băc. Mai hơn 13 năm sau, hay tin chông, me chông va con đêu mênh vong ơ Trung hoa va bon di thân săp đem linh cưu vê nươc, ba lên tân quan ai đê đon rươc. Tư đo cho đên khi vê Thăng Long, ba nhin ăn, ca ngay guc lên linh cưu cô quân gao khoc rât tham thiêt. Ngay 12 thang chap năm nhâm tuâ, 1802, lam lê tê vua Lê xong, ba bao ngươi xung quanh răng: “Ta nhân nhuc ơ nơi quê nha kê ngot mươi mây năm trơi, môt long mong đơi tin Thai hâu cung vua ta va con ta. Nay Thai hâu va vua ta đa mât, con ta cung chêt, linh gia đa đưa vê nươc; thê la long hy vong cua ta cung mât. Giơ đây ta nên chêt theo, đê xuông hâu ha ơ chôn sơn lăng.” Sau đo, ba uông thuôc đôc tư tư. Thi thê Hoang phi đươc đem vê an tang tai Ban Thach, canh lăng vua Lê chiêu Thông. Vê sau, theo lơi tâu xin cua Băc thanh Tông trân la Nguyên Văn Thanh, vua Gia Long cho lâp đên thơ Nguyên Hoang phi tai lang Tuy Ha, lai ban câp ruông tê cung tha thuê cho ca lang đo va co lâp bia khăc mây chư: “Khâm tư An trinh Thuân nghia Nguyên thi Kim chi mô.” “Viêt Sư Tông Vinh” cua vua Tư đưc co bai thơ khen: Ky đich thông mang thông mac truy, Thoa điên kinh bô, cưu mê ly. Triêu triêu tuyêt lap triêu qui tân, Nhât tran phên sương canh dư tuy. Ban dich cua Bưu Câm: Theo gia không may lac lai sau, Dai gai ao vai đa may lâu. Chăng ăn nhiên bưa châu linh cưu, Môt chen nhân ngôn đê xuông hâu. Nha thơ Dương ba Trac, trong thi phẩm “Trai Lanh Gai Tôt” đa ca tung đưc đô Hoang phi Nguyên thi Kim qua bai thơ vinh sau đây: Giong ruôi quan ha lac Chua công, Ngon mây non Băc tit mu trông. Bông mao tam luc nương thân liêu, Kinh khuyêt mai sau thây măt rông. Thac nghia đa ghi cung săt đa, Sông thưa con hen vơi non sông. Thôi thôi nươc cu đây la hêt, Năm lay linh tiên chưng thiêp trung.

HẾT

19