ALi b. EBÜ'r-RiCAL

rettiği üç eserinden astrometeorolojiye dair Urcı1ze ii delili'r-ra'd'ın bir tek yaz­ması mevcut olup (Rabat D 1683) Kitd­bü 'r-Rumı1z adlı eseriyle lfallü'J- 'u~ad ve beyô.nü'r-raşad adlı zici kayıptır.

BİBLİYOGRAFYA :

H. Suter. Die Mathematiker, Leipzig 1900, s. 100, nachriige: 172; a.mıf., "İbn Ebirrical", iA, V /2, s. 729; Brockeımann, GAL, ı, 356; Suppl., ı, 401; Sezgin. GAS, VII, 186·188; G. Sarton, lntroduction, New York 1975, 1, 715-716; Abctürrauf Mahıüf, ibn Reşfi!: el-/~ayre­vanf, Kahire 1983, s. 29-30, 64-65; a.mlf .. "el­'Umde li 'bni Reşi~ el-~ayrevani" , Ti, lll, 890-892; Ömer Ferrüh, Tarfhu'l- 'u/am 'inde'l­'Arab, Beyrut 1984, s. ı-?8-180; D. Pingree, "lbn Abi'l-R@al", EJ2 (İng.), lll, 688.

L

liJ MuAMMER DizER

ALİ EFENDi, Basiretçi

(1838-1912)

Osmanlı gazetecisi. _j

İlk Türkçe gazetelerden biri olan Basf­ret1 yayımladığı için Basiretçi Ali Efendi adıyla tanındı. Ailesi hakkında fazla bil­gi yoksa da babasının ilmiyeden olduğu ve 1872'de Vidin kadı naibliğinde bu­lunduğu bilinmektedir. Ali Efendi önce Enderun'da tahsil görerek sarayda hiz­met etti, 1860'ta çırağ edildikten sonra Maliye Nezareti tahsilat memuru oldu ( 1863). Basfret gazetesini çıkarmak için hükümete başvurdu (1866) Ancak bu sırada Girit İsyanı çıktığından müracaa­tı beklerneye alındı ve isyan sona erene kadar yayın izni verilmedi. Bunda, azın­lık gazetelerinin neşriyatını kontrol aıtı­na almakta güçlük çeken hükümetin ye­ni azınlık gazetelerine yayın imtiyazı ver­memek için Ali Efendi'ye verilecek iznin istisna ve emsal teşkil etmemesi düşün­cesinin rolü vardır. Daha sonra yayın im­tiyazı aldığında devrin adetine uyularak kendisine 300 altın da yardım edildi. Gazeteyi küçük ebatta dört sayfa ola­rak, cuma ve pazar hariç haftada beş gün yayımlamaya başladı (20 Şewal

1286/ 23 Ocak ı 870). Gazetenin başlığı

altında yer alan " ... millet gazetesi" iba­resiyle, "millet" kelimesi bir gazete başlı­ğında ilk defa kullanılmış oldu. Ali Efen­di, kendi bilgi ve yazarlık tecrübesi gün­lük bir gazeteyi yürütecek derecede ol­madığından, gazetesine topladığı Subhi­paşazade Ayetullah Bey, Polonyalı müh­tedi bir subay olan ferik Subhi Celaled­din Paşa, Hayreddin takma adıyla yazı­lar yazan Polonyalı mülteci Karski ile adiiye mektupçusu Halet Bey ve Ahmed

388

Midhat Efendi gibi yazar kadrosuyla Basfret1 kısa zamanda devrin en çok il­gi gören yayın organı haline getirdi. Bunda, yayımının ikinci yılında Bağdat mektupçuluğu görevinden istifa ederek Basfret yazı heyetine katılan ve çalıştığı dokuz ay boyunca gazeteyi bol havadis­le okuyucuyu tatmin eder hale getiren Ahmed Mithat Efendi'nin de rolü var­dır. Normal zamanlarda 300 olan baskı adedi, önemli bazı hadiselerde 1 OOO'e kadar yükselirdi. Ali Efendi, 1870-1871 Fransa-Prusya Savaşı sırasında gazete­sinde Polonyalı Celaleddin Paşa'nın te­siriyle, savaştan Almanya'nın galip çıka­cağını ileri süren yazılar yayımladı. Sa­vaş Almanya'nın galibiyetiyle sona erin­ce Ali Efendi Başvekil Prens Bismarck tarafından Almanya'ya davet edildi. Bu ziyaretten Bismarck'ın kendisine hediye ettiği yeni bir baskı makinesiyle döndü. Bu makine ile gazetesini normal gaze­te ebadına getirip yeni bir şekil vere­rek yayımlamaya başladığı gibi Türkçe mizah dergilerinin dokuzuncusu olan Kahkaha adıyla bir mizah dergisi de çıkardı (Mart 1875).

Sekiz yıla yakın süren basın hayatın­

da gazetesinin kapatılması ve hapsedil­mek gibi cezaları göze alarak zaman zaman hükümetin baskılarına cesaretle

Basfret gazetesinin ilk sayısın ın birinci sayfası

',r . .Jl-.I~'C:JI Y• ..r.. ı

.:.._o:..:.!.:-_,_,. ~I}; • • J .. -:•

:~>:~~~~-=~~~~t~~~l; J.~ "I.J ~-~l.j.J'-,.:... ~ .. ~ ,;·J; ~·."'­•,; .. _,,r....,. _;..t'!:..;IJ J'ı-! ,:r.;_.;.-..)1- JY,Jı

.;...-ı..~_,':' .. ..::..;._,....io: .. "'J.F.w:·"'.jlJ'

~e :;~:;,_t;;~-~~~Z;~ f.;•~·~J ~~ .:.:-:-r.~ ···-= • sı Jir'.,ı

.... ~.;;~~ı...r;y,~-\.J'Y_,ı Ji.. '!Jf,.;:~~.l ... ,~-f.' ..:i.!. J,:.,t .,..,ı.;...;. ;cl\

.:;...:...:;.:.:.i"'.,s'.l-i.:..:,a·..J=.:.\o:-L~t_, ~ :,ıÇ.!,.JJ:t:ı_;.)I(LL.~t:· ~ı....;,;1 ~tıı • - ·ı,ı.;..h...:..-ı,...;"..:-ı~~'t..i\

.c.l..:.•~,,·• .. ;,.ı.;.;__..,.Jl,-j~.;:ı. 'J~~.} J:• "":-~. ~~ .ı:!~.' ::.;h ..r

) ,.....;·..:\..ı- }J• .1 ...... ;ı''.J~~:;

~l.;,uJı""~t·!!! • ...::._,~<·~t;.if~; .;~,~·t)..Kı.;;.ı•J.:.:;......_,~,j~~ ':}J.; ~bl: .:0:_,5Uı•_;.• ... ; 4'l~~t-4.

.• , ":.1-

;:·;·~~~:~~~-:;~~ tı ... ; •. -!.~.l,,...:....:._,...;.ıj~ı.ı.:)',~,

~~~~!.Ez?'i~ .~,·;~,J-~4ı' e~~ . .i,;.; .. ·

.ı.h . .ı..'; J-~.' ..ıı--ı ;_,.ı....:... f-e_~ .,u. ·L­

"".., .... ~ı.;J •. ~,~..JJI JJS.ı: ... -J

.,..~)("',~,Jt:Jj.:)ı..r-.:.tı...~..sı.­

J~.:/1.-.l...r:~:ıa_,.; :J.i"'.:} ::.~u: .):Jj"i -~ ... )}.;.oıı..J,:,J;... .... ~:,..;. ..:.}..ı • ..:.-.. ,:.I'.:..:S:....:,.:...;.":-':..."":.o.t

Basiretçi Ali Efendi

karşı koyan Ali Efendi, bir ara Mısır hi­divi İsmail Paşa'nın bol ihsanları karşılı­ğında Mısır'ın Osmanlı Devleti'nden ko­parılması siyasetini de müdafaa etti. Bu sebeple devrin İbret, Hadfka, Tas­vfr-i Efkô.r, Terakki, İstikbal ve Sabah gibi diğer yayın organlarının sert hü­cumlarına uğradı. Gazetesiyle Rusya'da yaşayan Müslüman-Türk halkının mü­cadelesini de destekleyen Ali Efendi, onların haklarını korumak maksadıyla kayda değer bazı yayınlar da yaptı. Sul­tan Abdülaziz'in saltanatının son günle­rinde Sadrazam Mahmud Nedim Paşa' ­

nın matbuata koyduğu ilk resmi san­sürü. 11 Mayıs 1876 tarihli gazetesinin ilk üç sayfasını tamamen yazısız, dör­düncü sayfasını ise sadece ilanları ko­yarak yayımlamak suretiyle anlamlı bir şekilde protesto etti.

Çırağan Vak'ası'ndan bir gün önce, bu hadisenin görünürdeki elebaşıs ı olan Ali Suavi'nin devletin o günkü politika­sıyla ilgili bir makalesini neşredeceğini haber ver.diği kısa bir yazısını (bk. ALİ

suAvi) yayımladığı için gazetesi kapatıl­

dı ve kendisi de tertibe dahil olduğu ka­naatini uyandırdığı gerekçesiyle gözaltı­na alındı (20 Mayıs 1878). Altı ay süren muhakemeden sonra diğer suçlularla birlikte Kudüs'e sürüldü (Kasım ı 878)

Devamlı müracaatları sonucunda ancak altı yıl kadar sonra bir daha gazete çıkarmamak şartıyla affedildi ve istan­bul'a dönmesine izin verild i (ı 884) An­cak Suriye'de bir nahiye müdürlüğüne tayin edilerek hemen istanbul'dan uzak­laştırıldı. Daha sonraki yıllarda Ladik (1897), H ayfa (ı 898). Karaburun (ı 903), Söke (ı 904) ve Erdek'te (ı 907) kayma­kamlık yaptı. 1889' da saniye rütbesine terfi ettirilerek üçüncü dereceden Me­cidi. 1903'te de Osmani nişanı ile taltif edildi. ll. Meşrutiyet'in ilanı üzerine Er­dek kaymakamlığından istifa ederek is­tanbul'a geldi (Ağustos ı 908) Basfret'i

tekrar yayımlamaya başladı (29 Eylül 1908). Ancak devrin değişen şartları ve sayıları artan yeni gazeteler karşısında tutunamadı, on dokuzuncu sayısından sonra gazeteyi kapatmak zorunda kal­dı. Bu ikinci devrede, daha önce tabas­bus edercesine hürmetkarane yazıtarla övdüğü padişah ve ileri gelen devlet adamları hakkında hakarete varan ağır hitap ve ithamlarla dolu neşriyatta bu­lunduğu dikkati çekmektedir. Basın dün­yasında başarı sağlayamadığı bu devre­den sonra Kalamış'taki evine çekildi ve orada öldü.

Ali Efendi'nin, iki devrede 2446+19~ 2465 sayı çıkardığı Basfret1e daha son­ra yirmi altı sayı çıkardığı Kahkaha'da (Mart 1875- Eylül 1875) yayımlanan ma­kalelerinden başka, Sultan ll. Abdülha­mid'e ve o devrin tanınmış şahsiyetleri­ne hakaretlerle dolu iki küçük eseri da­ha vardır. Bunlar, 93 Harbi hakkında kaleme alarak padişaha takdim ettiğini ileri sürdüğü bir layiha olan Yıldız 'ın

Hatası: Devlet-i Aliyye-Rusya Muha­rebesi 1293 (İstanbul 1324) ile kendi ga­zetecilik hatıraları yanında devrin bazı

siyasi olayları hakkında dikkate değer bilgiler veren İstanbul'da Yarım Asır­lık Vekayi-i Mühimme (İstanbul 1325) adlı eserlerdir. Bu son eser sadeleştiri­lerek İstanbul'da Elli Yıllık Önemli Olaylar (İstanbul 1976) adıyla yeniden yayımlanmıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

Ali Efendi lBasiretçil. Basfret ve Kahkaha Koleksiyonları; a.mlf .. istanbul'da Yarım Asır­lık Vekayi-i Mühimme, istanbul 1325; Hadfka Salnamesi, istanbul 1289; Devlet Salnamesi ( 1302, 1324): Haçlfka Gazetesi, istanbul 1288/ 1872, sy. 13, 54; Sabah Gazetesi, istanbul 1293/ 1876, sy. 34, 75; Vedad Günyol. "Mat­buat", iA, VII, 369; "Ali Efendi (Basiretçi)", TDEA, 1, 111-112; Nejat Sefercioğlu, "Basiret", a.e., 1, 338-339. li ZiYAD EBÜZZİYA

L

L

ALİ EFENDi. Çatalcalı

(bk. ÇATALCALI ALi EFENDi).

ALİ EFENDi, Çırçırlı (ö. 1906)

Türk hattatı.

_j

_j

Fatih'in Çırçır (Haydar) semtinde doğ­du. Çırçırlı veya Haydarlı lakabıyla tanı­nır. Hat sanatını Şefık Bey'den öğrendi. Maliye Nezareti'ne bağlı bir dairede çalıştı. Derviş mizaçlı, sakin bir zattı. Bir müddet Üsküdar'da oturdu. Bekar ol-

duğundan hayatının sonlarına doğru Ak­saray' daki Şabaniyye tarikatına mensup Necib Efendi'nin dergahına yerleşti. Şev­val 1324'te (Kasım 1906) burada vefat etti. Kabri Karacaahmet Mezarlığı'nda­dır. Kitabesi Ferid Bey tarafından yazıl­dığı halde yaptırılamamıştır.

Sülüs, nesih ve bilhassa eeli-sütüste üstat idi. Yazı taklidinde ve yazıları tah­rir• şeklinde çizmekte çok başarılı idi. Taşa hakkediimiş mühim bir yazısı olan ~ J.; ...lı\...,:.;~ SI (AIIah'ın farz olan emir­lerini yerine getir ki. itaat etmiş olasın) ha­disi, Saraçhanebaşı Camii'nde iken daha sonra Vakıflar Yazı Müzesi'ne kaldırıl­

mıştır.

BİBLİYOGRAFY A :

ibnülemin. Son Hattatlar, s. 45-48; Şevket Rada, Türk Hattatları, istanbul, ts., s. 232; M. Uğur Derman. Türk Hat Sanatının Şaheserleri,

istanbul 1982, s. 34; R. Ekrem Koçu, "Ali Efen­di", istA, ll, 652-653. !Al

Imi M. UöuR DERMAN

L

ALİ EFENDi. Kemalzade

(1839 -1889)

Şeyh, zii.kir ve bestekii.r. _j

Noktacı Kasım Efendi Camii imamı

Kemal Efendi'nin büyük oğludur. Baba­sına nisbette Kemalzade lakabıyla tanı­nır. Edirne'de Sıkçamurat mahallesinde doğdu ve orada yaşadı. Gençlik yılları ile tahsili hakkında bilgi yoktur. Bir müd­det debbağlıkla meşgul olduktan sonra vergi dairesinde kolculuk görevinde bu­lundu. Bu sırada Sa'diyye tarikatına in­tisap etti. Şeyh Emin Efendi'den tarikat bilgisi ve terbiyesi alarak kendini yetiş­tirdi ve ondan icazet aldı.

Tabii bir ses güzelliğine sahip olan ve bazı tekketerde zakirlik yapan Ali Efen­di'nin bu kabiliyeti, o sıralarda Edirne Evkaf müdürü bulunan müsikişinas is­tanbullu Ayni Efendi'nin dikkatini çekti. Bu suretle ondan müsikideki temel bil­gileri öğrenme imkanı buldu. Noktacı

Kasım Efendi Camii'nin tekkeye çevril-

Çırçırlı

Ali Efendi'nin

celi- sülüs bir yazı

kalıbı

(M. U~ur

Derman

koleksiyonu)

ALi EFENDi, Tanbüri

mesinden sonra buraya şeyh tayin edil­di. 6 Muharrem 1307'de (2 Eylül 1889) vefat etti: mezarı Edirne'de aynı tekke­nin haziresindedir.

Ali Efendi tasawuftaki önemli mev­kiinin yanında mevlidhanlığı ve müsiki hocalığı ile de tanınmıştır. Yaptığı bes­telerle devrin müsikişinasları arasında

yer almış, dini ve din dışı sahada eser­ler vermiştir. Öztuna, güfteleri Yünus Emre'ye ait iki durak. on beş ilahi ile bir acem beste ve bir ferahnak şarkı bes­telediğini kaydetmektedir. Bestekarlı­

ğının yanı sıra müsiki sazları ile de meş­gul olan Ali Efendi'nin aynı zamanda ney üflediği, tanbur ve saz çaldığı da bi­linmektedir.

BİBLİYOGRAFYA :

Ahmed Badi Efendi. Riyaz- ı Belde-i Edirne, Beyazıt Devlet Ktp., TY, nr. 10392, s. 585-586; Ergun, Antoloji, ll, 487; O. Nuri Peremeci. Edirne Tarihi, istanbul 1949, s. 310-31 1 ; a.mlf .. "Edirne'de Yetişen Mfısikişinaslar",

Damla Mecmuası. (Yeni Seri), sy. 9, Edirne 1948, s. 139; ibnülemin, Hoş Sada, s. 54; Ra­kım Ertür. "Geçen Asırda Edirne'de Türk Musikisi", TMO, sy. 34 ( 1950). s. 2-3; Ali Rıza Avni [Tınaz]. "Gizli Kalmış Kıymetler: Büyük Ali Bey", MM, sy. 151 (1960), s. 590; Öztuna. TMA, 1, 29-30. liJ NuRi ÖzcAN

ALİ EFENDi, Moralı ı

L (bk. SEYYİD ALİ EFENDi).

_j

ALİ EFENDi, Paşmakçızade ı

L (bk. PAŞMAKÇIZADE ALi EFENDi).

_j

ALİ EFENDi, Tanbôri ı

(1836- 1890 [?])

Bestektir ve tanbur icracısı.

L _j

Midilli'de doğdu. Enis Efendizadeler'­den Hafız Bekir Efendi'nin oğludur. İlk tahsiline babasından aldığı derslerle baş­ladı, yedi yaşında hafız oldu. Bir müd­det sonra istanbul'a gitti, tahsilini ora-

389