TEK DUNYA ~OK iNAN~ DiYALOGA FARKLI YAKLA~IMLAR

Editorler:

Mahmut Aydin & Siileyman Turan

hitabevi

HiTABEVI YAYINIARI-6 ISBN 978-605-63667·&-5

© Hitabevi, Mayas 2013 Tek Dunya ~k I nan~ I Mahinut Aydm & Siileyman Turan

. Gene I Ya'jln Yiinetmenl Erda!~

Sayfa Duzeni Hitabevi

Kapak Tasanm• UgurPolat

Bas Ia Tarcan Matbaas1 Zubeyde Hamm Mahallesi, Samyeli Sokak No: 15 lskitler-Ankara Tel: 03123843435

Bas1m Tarihi May1s 2013

Hitabevi Bas1m YaYJn Oaglbm /Erda I ~ Baymd1~ Sk. No: 27/28 K1zilay-9mkaya -Ankara Tel: 0312 4355566 erdales@hotmail.com

Hinduizm ve Diger Dinlerle Kar§Ila§ma *

Anantanand Rambachan s;ev. Mustafa Ahct

Hinduizm, hakikaten farkh bir gelenektir ve bu farkhhk bizzat

Hindistan'm kadim olu~unun bir gi:istergesi, kiiltiirel ve dilsel mirast­

mn bir zenginligidir. "Hindu" kelimesi, i:igretileri bu gelenegin takips;i­

leri tarafindan uyulan bir kurucu veya i:igreticinin adt degildir. Yine

bu kelime, merkezi bir i:igreti veya ritiieli de betimleyip tammlamaz.

Aksine "Hindu" keliinesi, Hint Avrupah milletlerin "Sindhu" dedikleri

bir trmagm iran dilindeki kar~thgt olup buna Grekler "Indos", ingiliz­

ler ise "Indus" admt verirler. DolaylSlyla Indus nehrinin etrafindaki

verimli topraklarda ya~ayanlara Hindular adt verilir ki onlarm gele­

neklerine de toptan Hinduizm denir.

Birs;ok Hindu, kendi gelenegini ifade ederken sanatana dharma

(ezeli-ebedi 6greti) adtm kullamr. Hindu gelenegi Hindistan alt ktta­

smdaki cografik, kiiltiirel ve dile ait biiylileyici tiim s;e~itlilikleri yanst­

tan inans;lar ve uygulamalar toplammt biinyesinde barmdmr. Hindu­

izm'i daha s;ok bir aile, bir gelenek ismi olarak dii~iinmek daha uygun

olur; ~oyle ki bu gelenek, kadim, geni~ ve birs;ok kola ayrtlmt~ bir

aileden olu~makta olup sahip oldugu ortak bazt i:izellikleri vasttastyla

tanmabilir ve bireysel iiyelerine a it e~siz zenginlikleri saklayabilir.

Hinduizm'in diger diinya dinlerine bakt~m1 ve dinlerarast diya­

logun bu gelenek iizerindeki miimkiin etkisini betimlemeden once bu

gelenegin gi:ize s;arpan bazt i:igretileri konusunda ktsa bir i:izet ver­

mek, bu dine i:izgii farklthgt hattrda tutmayt kolayla~ttracakttr.

• Anantanand Rambachan, "Hinduism and the Encounter with Other Faiths", Global Dialogue, 2/1 (Winter 2000), ss. 65-73.

Hinduizm ve Diger Dinlerde Kar~tla~ma • 149

Hindu Ogretileri

<;:ok yaygm kanaatlerin aksine Hindu gelenegi, ne hayatt ne de

oteki diinya}'l ink~r eder. Bu gelenek maddi ihtiya~larm ifasm1 yani

bunlan hayatn~ en yiiksek ihtiyac1 olarak gormeyi ama~ edinmese de

·bu gibi ihtiya~larm insan hayat nizam1 i~indeki zaruretini ve anlamm1

kabul eder. Varhkh olu~ (artha) ve haz alma (kama), insanm var olu·

$Unun me$ru dort hedefi arasmdadtr. Bu iki hedef, gene de ii~iincii bir

hedef olan dharma ogretisinin gene! ~atlsl i~nde icra edilmelidir.

Dharma, ~ok boyutlu bir kavramdtr ve her $eyi kucaklar; hem ozel

hem de kamu alanlarmdaki uyumu besleyip katl<I saglar. Dharma'mn

hedefi, kendi bireysel ihtiya~lanmtzt kar$Ilamak i~in ~aba gosterirken

6tekilerin refahma dikkat etmemiz ve Tannya, ogretmenlere, atalara,

diger insanlara ve tabiata yonelik yiikiimliiliiklerimize siirekli olarak

sad1k kalmam1z gerektigidir.

Bununla birlikte ki$i, tecriibesi vasttastyla, sosyal yiikiimliiliikle­

rin ifas1, varhk ve mutlulugun, iiziintiisiinii gideremedigi gibi_ bir an­

lam verecegi canmm ~ok istedigi bir $eyi d~ tatmin edemedigini ke$­

fettigi bir zaman gelir. Bir ki$i bu durumda diinyanm varhk ve hazzl­

nm ge~iciliginden ve tarih i~indeki cemiyete yonelik yiikiimliiliigunii

ifadan daha onemli olan bir $eyin olup olmad1~m dii$iimeye ba$1ar.

Fani olu$un s1mrlanm ke$fetmek ve sonsuz olan1 istemek, Hindu­

izm'de ki$iyi dordiincii ve en yiiksek be$eri hedefin yani mok$a'mn

icrasma gotiiriir. Ozgiirliik ara}'l$tndaki bir Hindu, genellikle bir og­

retmenin (guru) 6grencisi olur .

. Mof<$a, kurtulu$ ve 6~giirliik anlamma gelir. Ancak bu ozgiirliik,

6ncelikli anlam olarak cehaletten azade olmak ( avidya) $eklinde bir

genelle$tirmeyi kapsamaz. Ortak bir Hindu gelenegi g6rii$ii olarak

insan benliginin dogasma (atman), nihai ger~eklige (Brahman) ve

diinyaya cahil kalmak, bu act ve elemin temel nedenidir. Kurtulu$,

ancak hakikat konusunda dogru bir bilgiye ula$makla elde edilir.

Hinduizm'deki geleneklerden ii~ii (dualizm, yan dualizm ve du­

alizm i~ermeyen) i~in benlik, fiziksel bedene veya degi$en zihne denk

150 • Anantanand R_ambachan

gelmez. Benlik, kendi asli dogas1 geregi, ·ezelifebedi ve yarat:Ilmami~­

tir. S1radan dualist olmayan bir Hindu, benligi mutlaktan nihai olarak

farks1z olan bir varhk olarak anlarken, yan dualist onu biitiiniin bir.

pan;as1 olarak yani mutlak varhkla ili~kili ve ona bag.mh anlar. Dua­

list ise onu inutlaktan tamamen farkh goriir. Bu ii~ gelenek i~in benlik

ve mutlakla ilgili dogru bilgi gene de kurtulu~ i~in zaruridir.

Benligin dogasma cahil kalmak, ben-merkezli arzu ve eylemleri

dogurur. Bu arzu ve eylemler, onlarm heinen ortaya ~1kan sonu~lan­

na ilave olarak, ya bu diinya hayatmda ya dailerdeki bir hayatta ol­

mak iizere gelecekte anti ahnmaz sonu~lar da doguracaktlr. Bu, kar­ma kanunuyla ilgili temel Hindu inanc1 olup aym zamanda her istemli

iradenin, icra eden ki~iye uygun bir miistakbel sonu~ doguracag.m ve

bu sonucu tecriibe edecek bir ihtiyacm belki de yeniden dogu~u ge­

rektirecegini anlanr. Bu baklmdan bir ki~inin girdigi ~oklu dogumlar

dongiisiine samsara ad1 verilmektedir. Mo~a, cehaleti, ben-merkezli

arzulan, eylemleri ve yeniden dogu~ dongiisiinii sona erdirir. Pek ~ok

Hindu gelehegi, dindar, bu hayatta bedeni i~inde ya~arken kurtulu~un

elde edilme imkanma vurgu yapar. Bu kurtulu~u ya~ama ideali yani

bir jivanmukti durumudur.

Farkhhk ve «;ogulculuk

Harvard Universitesi'nden Diana Eck, dini farkhhk ile dinsel ~o­

gulculuk arasmda katkl saglayiCl bir ayinm yaparl. Eck'e gore dini

farkl1hk, farkh geleneklerin yan yana bir arada bulunmasidir. Farkli­

hk gene de aym cemiyet i~inde soyutlanmacihkla veya gormezlikten

gelmeyle veya korkuyla ortii~ebilir. Farkl1 geleneklere mensup insan­

lar, birbirlerine kar~I kayitsiz kalabilir veya birbirinden kopuk bulu­

nabilir. Halbuki ~ogulculuk, kayitsiz kalmanm antitezidir. Dolayisiyla

o, bir ki~iden bir ba~ka imana sahip bir kom~usunu bilmeye, onla

yaklnla~maya ve ili~kiler in~a etmeye giri~mesini ister.

1 ilgili ki~inin Encounterin9 God: A Spiritual journey from Bozeman to Banaras ( Boston: Beacon Press 1993) adh eserine baklmz

Hinduizm ve Diger Dinlerde Kar~Jia~ma • 151

Farkhhktan ~ogulculuga yonelmek, Tann'nm, ait oldugumuz dini

topluluklarm s1mrlarmm da otesinde bilinebilecegini ve sadece bizim

normatif teolojik i(ldialanmizla sm1rlandmlamaya-cagim ke§fetmekle

klsm~n olsa da desteklenir. ingiliz Metodist yazar Kenneth Cracknell,

_misyoner olarak gittigi Nijerya ile ilgili konuyu ortaya ~1karan bir

hikaye anlatlr. 0, Tann'YI kafirlere gotiirmek iizere en karanhk Afri­

ka'ya gittigini samyordu. Cracknell, lgbo halkl arasmda ya§arnaya ve

lgbo dilini ogrenmeye ba§ladi. Aradan ~ok ge~medi ki onun teolojisi­

nin Tann hakkmdaki hakikati anlatmak i~in yetersiz oldugunu ke§fet­

ti; ~iinkii lgbo dili "zaten Tann haklonda bilgiyle doluydu." Cracknell

bir kabile iiyesine sordu: "senin adm nedir?" 0 da; "Chinyere". Tekrar

sordu: "Chinyere ne demek? Kabile adam1: Tann'nm liitfu, Tann'nm

hediyesi2". Diger geleneklerin insanlanyla ciddi bir kar§lla§ma, bizim

en ho$nut oldugumuz teolojik faraziyelere ve Tann hakkmdaki bilin­

cimize bile meydan okunmasma bizi gotiirebilecektir. 1990 Yilmda

bir grup H1ristiyan teologun isvi~re'nin Baar kentinde yaptl~ bir

toplantlda §U husus altl ~izilerek ifade edilmi$tir. Tann'mn her $eyin

yaratlcisi oldugu fikrinin, dinlerin ~ogulculugunda zaten mevcut ve

faal olduguna kani olmak, Tann'nm kurtanc1 faaliyetinin hi~bir klta­

ya, kiiltiire veya bir _halk grupla simrlandmlamayacagim tarifi

imkans1z bir §ekilde bize g6stermi§tir.3

Eger dint farkhhktan dinsel ~ogulculuga dogru giden bir hareket,

Tann'nm tek bir gelenek tarafmdan tekelde tutulan bir e§ya veya bir

obje olmadigi anlaYI$Ina hakim olursa veya Tann'mn yani mutlak

varhgin tiim be§eri tammlama ve tasvirlerin de otesinde olduguna

inamrsa, o zaman bu hare~et i~in yani dinsel ~ogulculuk i~in Hindu­

izm gelenegi, zengin bir kaynaktlr. Hinduizm, kesinlikle §U g6Iii$e kok

salmi$tir; evren, Upani$adlann, brahman (smrrs1z) diye isim verdik­

leri nihai varhgin i~inde kendi kaynak ve mevcudiyetine sahiptir.

2 Kenneth Cracknell," A Response from Another Contex", Ministerial Formation in a Mutlifaith Milieu, ed. S. Amirtham, S. Wesley Ariarajah, World Council of Churches, Geneva 1986,37.

3 "Theological Perspectives on Plurality", Current Dialogue, 18 Oune 1990).

152 • Anantanand Rambachan

DolayiSiyla brahmamn dogasi, bu diinyanm hirer objesi oldugumuz

i~in bizim tiim tammlama ve betimlemelerimizin iistiindedir. Be§er

dilleri, bizim fani obje ve tecriibelerimizi temsil etmek i~in vard1r ama·

sonsuz varhk her tiirlii laf kalababgmdan a§kindir. Taittiriya Upani­

§ad, Brahman'dan bahsederken onu "kelimelerden, zihinlerden, kav­

ramaktan aciz olarak geri doniilen varhk" olarak anlatlr (2.9.1). Kena

Upani§ad ise sonsuz varh~ kavramanm imkans1zh~m, onun dilsel

paradokstan kaynaklanan bir zihin objesi oldugunu ifade ederek an­

latlr:

Bilinmeyenler ona bilinen olur. Birine bilinen ~eyi bilmez. ~ok iyi bilen biri is;in 0, Bilinmez oland1r ve bilmeyenlere ise Bilinen (Ke· na Upani~ad 2.3). ·

H~ndu ogretmen Ramakri§na (1836-1902), Brahman hakklnda

ilim tahsil etmek i~in babalan tarafindan okumaya gonderilen iki

oglun hikayesini anlatmayi ~ok severdi; birka~ yil sonra, ogretmenle­

rinin evlerinden geri donen ogullar babalarmm oniinde tazimle ba§­

lanm egerler. Ne kadar §ey ogrendiklerinden emin olmak isteyen

babalan, en biiyiik ogluna sorar; "evlad1m! biitiin kutsal metinleri

tahsil ettiniz. $imdi soyle bakahm, Brahman'm dogasi nedir?" Ogul,

mutlak varh~n dogasm1 Vedalardan muhtelif pasajlar okuyarak a~Ik­

lamaya giri§ir. Daha gen~ olan ise, ayn1 soruya muhatap olunca gozle­

rini diker ve bir kelime bile etmeden bir miiddet sessiz kahr. Babas1

memnun kahr ve ona donerek; oglum sen Brahman hakklnda biraz da

olsa bir §eyler anlami§sm; bu da onun kelimelerle ifade edilemeyecek

olmas1d1r" der.

Bu gibi hikaye ve metinlerin ana temas1 be§er dilini kii~iik dii­

§iirmek veya onun degerini inkar etmek degil, onun s1mrlannm ve

bi~im simrlanmizm Tannyla ilgili oldugunda a§ikar olan boyutuna

i§aret etmektir. Temel Hindu kanaati §Udur: Bizim kelimelerimiz en

temel haliyle bizim tammlayabilme ve fani zihnimizle dii§iiniip anla­

yabilmemiz i~in yeterli degildir. Dogas1 ve ozii insan zihninin s1mrlan

i~inde anla§Ilan bir Tann kesinlikle Hindu gelenegi dahilinde mutlak

bir ilah olamaz. insanm fitratlna ait limitlerin tam bir Tann bilgisini

Hinduizm ve Diger Dinlerde Kar~1la~ma o 153

formiile edecegini kabul ~tmek, hi~bir entelektiiel, teolojik veya iko­

nik temsilin tam olarak veya nihai olarak yapllamayacagim kavramak

demektir. Her bir temsil, nihai olarak izah edilemez olam kavramaya

ve ifade etmeye ~abalar ve her bir ~ba, kiiltiirel ve tarihsel §artlar

tarafindan tesir altmda bulunmaktad1r.

Otekilerden Ogrenmek

Eger dinimizin s1mrlan i~inde smirSIZhgi kavramak veya onu bi­

zim teolojimizin tiim smtrh soylemleriyla tam olarak tammlamak

imkans1z ise, kendi anlaJI§ melekemizi, ilahi olan varhgin ~ok olgulu

ve bitip tiikenmez tabiatma tam olarak a~mak i~in digerlerinin bakl§

a~Ilanna kendimizi yonlendirmeliyiz. Geleneklerimizdeki mutlak

varhgin merkezi olu§U ve insan anlaJI§Imn s1mrlan hakkmdaki ka­

bullerimiz, al~akgoniilliiliik ve saygi ~er~evesinde otekilerle kar§I­

la§maJI veya gii~lii bir ~ogulcu bakl§ a~Isma sahip olmaJI gerektirir.

Eger teolojilerimiz simrstz olmaJI smtrlandtramtyorsa, otekilerin

mutlak varhgi tecriibe ettikleri ve kavrad1klan yollar vasitasiyla zen­

ginle§ebilir veya bu yollardan pek ~ok §ey ogrenebiliriz. Dint kibir bir

ki§inin mutlak varhk konusunda imtiyazh bir ili§ki veya anla)7l§a sa­

hip oldugu dii§iincesinin bir sonucudur. Bu yakla§Im, aym zamanda

mutlak varhgin sadece tek bir topluluga ait oldugu, tek bir kutsal

metnin sayfalanna veya tek bir ibadethanenin duvarlarma ait oldugu

dii§iincesinin bir sonucudur. Ger~ekte biz mutlak varhgi SJmrlandt­

ramayacagimiz i~in, biz de smtrlanmtzi bilgimize ve tecriibemize

zorla kabul ettirmek zorundaytz. Hinduizm Tann hakkmdaki bilgi

veya vahiy iddia eden oteki gelenekler meselesi konusunda kavga

etmek niyetinde tarih boyurtca asia olmamt§tir.

Bir Hindu olarak benim dint hayatlm, diger din mensuplanyla

kar§IIa§mam neticesinde genel olarak zenginle§-mi§tir. Ben kendimi,

aym yonde giden diger seyyahlarla ~epe~evre ku§atlldi~m ke§feden

ve onlarla beraber geni§ bir caddede seyahat etmek zorunda alan biri

olarak di.i§i.iniiyorum. Bu seyyahlar, benimle payla§acaklan pek ~ok

derin tecri.ibeye, pe§in hiiki.im i~ermeyen bakl§lara veya dopdolu

154 • Anantanand Rambachan

hilanetlere sahip hikayelerle donatllmi~lardir. Ben bu kutsal yolun

yolculany}a konu~ma Ve kar§Ihkli ili§ki i~inde olma firsatlndan ol~ii­

lemez derecede istifade etmeye devam ediyorum ve biliyorum ki'

benim ruhani fakirligim, oteki &eleneklerin insanlarmdan ve onlarm

Tann hakkindaki tecriibelerinden elde ettigim zenginlik olmasa daha

da artacaktir.

Bizim mutlak varhk hakklndaki anlaYI§Imiz ozellikle kabilesel,

etnik ve ulusal olmad1~ siirece bu bilgiyi temel kaynak ve tiim varhk­

lar i~in ana destek ve bir tiir kader kabul edebiliriz. Mutlak varhga

Tann ismi verildigi yerlerde, Tann biitiin varhklann yaratlciSI olarak

bilinirken Ozel bir grubun ismi olmaktan ~1kar. Bhagavatgita .9.17'de

ise Kri~na, Tanndan soz ederken, onu evrenin babas1 ve annesi hatta

biiyiik anne ve babas1 olarak niteler. Bizim mutlak varhkla ilgili anla­

YI~Imiz oyle bir bi~ime sahiptir ki, hazen tek bir §ey anla§Ilamayacak

kadar tezat te~kil edebilir. Eger biz iki veya daha fazla mutlak varhk

ger~ekligini kabul ediyorsak, kendimizi politeist kabul etmeliyiz.

Hinduizm ise a~Ik bir §ekilde dtinya dinlerindeki ara~tlrma konusu

olan mutlak varhk ile ona ibadet meseiesinin ayni olduguna inamr ve

ayn1 ger~eklik konusunda farkl1 farkl1 hatta tezat olacak §ekilde ko­

nu§tugumuza kanidir. Bu ~ok berrak bir §ekilde ~ok s1k ba~vurulan

Rig Veda metninin (1.64.46) temel temasidir. "Mutlak Ger~ek (sat),

tektir, bilgeler Ona ~e~itli isiniler verirler". ibadetin farkl1h~ bagla­

mmda ise Bhagavatgita' da ~ok iinlii bir metin bulunur;

insanlar Bana nas1l yakla~Irlarsa yakla~smlar, Ben onlan ho~ kar­~IIanm. ~iinkii se~tigi/gittigi her yol Benimdir.

Hindu baki§ a~Isiyla yazarsak, Tann a~Ik bir ~ekilde bizim Tan­

nmizdir. TannmiZI bir~ok isimle ~agirabildigimizi ve farkl1 formlarda

tai:tayyiil edebildigimizi kabul etmemiz s1rasmda tek bir isim se~ebili­

riz ve onu hayatlmizm merkezine yerle§tirebiliriz. Bu duruma Sansk­

rit~e, i~tadeva yani bir ki~inin tercihindeki Tann ogretisi ad1 verilir.

i~tadeva ogretisi, ~ok Sik iddia edildigi iizere, Hinduizm'in ilahlarm

~ogulculugu inancma sahip oldugu anlamma gelmez. Tann'nm tekligi,

ayn1 zamanda Tann'nm isimleri, formlan ve ifadelerinin ~ogullugu-

Hinduizm ve Diger Dinlerde Kar~lla~ma • 155

nun yam s1ra Hindu bakJ.~ a91smda 90k kesin olarak yer edinmi~tir.

Dini 90gukuluk, insanlardaki farkh ~artlarm getirdigi kas;mllmaz bir

sonu9Wr. I~tadeva . ogretisine gore Tek Olan'm isimleri, formlan ve

tecellileri arasmdan, dindar bir ki~i. bir tanesini 9eker ve onunla ha­

yatmi aydmlatarak dini ara}'l~I i9in odak noktas1 yapar. Onun bu ter­

cihinde 90k onemli bir nokta daha bulunmaktad1r; diger insanlar da

farkh ~ekillerde tercihte bulunabilirler ve Tann bu se9ilen farkJI isim­

ler ve formlar altinda onurlandmhp kutsanabilir. ilahi varhgi tek bir

isim ve form .altmda kutsamak, diger isim ve formlar altmdaki kut­

sanmalan di§layamaz. l9tadeva kavram1, bize hanrlanr ki bizim Tann

haklondaki sayg~h fikirlerimizde kiiltiirel bir baglam bulunur ve bi­

zim, Tann haklondaki fikirlerimiz ile bu fikirlerin sembolize ve i§aret

ettigi a§km ger9eklik arasmda 90k keskin bir aymmm varhg.. konu­

sunda bilin9lenmeye daima ihtiyacimiz bulunur.

I~tadeva ogretisi aym zamanda insan olarak farkhhgimlZl ve bu­

nun dini hayanmtzdaki anlammm oneminin hanrlatir durur. Bir ki~i­

nin hayannm diger boyutlarmda oldugu gibi dint hayannm tam mer­

kezinde, kendisini be§er olarak a}'lran temel tabiat ger9ekligi (svab­

hava) bulunmaktad1r. Be§eri farkhhk ve dini hayanm1zdaki 9e§itlilik

diger geleneklerde tasdik edilir. Hindu gelenegi de be§eri farkhhgt,

as;1k bir §ekilde margalarda yani kabul gormii§ kurtulu~ yollar dokt­

rininde kabul ve tasdik eder. Bir marga, oncelikli ama imtiyazh bir

durum degildir. Marga yoluyla ruhani hayat kam91lamr ve ifade edi­

lir; insanlarm farkl1 yonlerine cevap veren dort temel marga bulunur.

Dii§iinceyi yansitiCI olan i9in ]anana marga vard1r ki dii~iinme ve

i9bakJ.§a vurgu yapar. Bhakti marga, miza9 a91smdan zahitlik yollanm

ifade eden ki§iyken, karma marga ise 9ah~ma yollanm kovalayan

eylemci bir ki§idir. Son olarakyoga marga bulunur ki tefekkiir yolunu

uygulayan dii§iinceli ki~idir.

FarkJI margalarm bulundugu fikri pek 90k Hindu'ya diinyadaki

dinlerin birbirlerini tamamladigtnt, birbirlerini di§la}'lCI yollar olma­

diklanm dii~iinmeye yard1m etmi§tir. Farkl1 margalar arasmdaki

156 e Anantanand Rambachan

sohbetler birbirlerinin ozel vurgulanm geni~letici ve zenginle~tirici

ozelliklere sahiptir. Tarihsel a~tdan soz geli~i Htristiyanhk ile kar~l­

Ia~ma pek ~ok Hindu'nun sosyo-dini boyutlarma dab~ yakm ilgi gos­

termesini te~vik etmi~ken bunun kar~thgmda Hinduizm ile kar~lla~an

bir Htristiyan'a ise Htristiyanhgtn tefekkiire ve tezkiyeye dayah gele­

neklerine yonelmesini ilham verilmi~tir. Dinlerarast ili~kilere dalan

bizim gibi insanlar oteki dinlere mensup insanlara kendilerini a~arak

nastl zenginle~eceklerini ve kendi dini geleneklerini anlamada nastl

meydan okumalara.maruz kalabileceklerini ogrenebilirler.

Hinduizm Hakkmdaki Ele~tiriler

Hindu geleneginde dinse ~ogulculuk ve oteki din mensuplanyla

ili~kileri yapilandmc1 ve yonlendirici gen;ekten ~ok miikemmel kay­

naklar mevcuttur. Hindular oteki dinlerdeki dt~lamact teolojik iddia­

larm varhgtm ve bunu ilan etmeyi bemen hemen hi~ anlamazlar.

<;iinkii bu gibi iddialar onlara gore, Hindularm ~ogulculukla ilgili go­

rii~lerine tezat te~kil eder. Hindularm dinsel ~ogulculuga yakla~Imi,

gene de kendileri a~Ismdan sorunsuz degildir. Hindu yakla~Imi ~ok

s1k olarak vahiyleri birbirinden tam olarak aytrt edememesi veya

hakhbklan konusundaki ba~ans1zhgt kon~sunda tenkit edilmektedir.

Bu yakla~Im da ~ogu kez fark11hklan onemsememek gibi bir egilime

ve bu farkhhklar1 dogalan balammdan semantik ve dinin temel un­

surlan olarak gormeme gibi bir anlayt~a gotiirmektedir. Farklihklara

bu lot bala~, Hindularla diyaloga girenler i~in genelde bayallankligt

meydana getirebilmektedir.

Soz geli~i zikrettigimiz iinlii Rig Veda metnini ele alahm "Mutlak

Ger~ek (sat), tektir, bilgeler Ona ~e~itli isimler verirler''. Bu metin

~ogu kez biitiin dini ogretisel farklihklann semantik boyutta oldugu

~eklinde anla~Ilmaktadir. Ancak bu metin, mutlak varhktan bahseden

fark11 yollarm onemsiz olduklan gibi bir anlam1 ta~1yor mu? Bu metin

mutlak varhkla ilgili konu~an birini onemsememek anlam1 ta~Iyor

mu? Metin mutlak varhk hakklnda konu~an tiim yollann e~it derece­

de dogru ve ge~erli oldugunu mu ima ediyor? Metin, mutlak bakklnda

. Hinduizm ve Diger Dinlerde Kar~1la~ma o 157

konu~an bir yolun, his; sorun te~kil etmeyecegini mi soyliiyor? Ger­

s;ekte mutlak varhk hakkmda dii~iiniip konu~tugumuz yollar sadece

mutlak varhg-tn tabiatiyla ilgili anlayi~ImiZl if~a etmekle kalmaz, aym

zamanda bizim dint hayatumz dedigimiz ~ey is;in de temeller haz1rlar.

Dolayisiyla mutlak hakklnda dii~iindiigumiiz yollar, aym zamanda . .

. bizim hayatl. nasd ya~adigtmtzi da belirler. Eger mutlak varhg-tn inti-

kam ahcl oldugunu dii$iiniiyorsak muhteruelen biz de ofkeli ve inti­

kam sahibi olmayi hakh go~ecegi.z demektir. Eger sevgi ve ~efkatin

mutlak varhg-tl'! en onemli s1fatlarmdan oldugurta inamyorsak, o za­

man biz de muhtemelen otekilerle ili~kimizde bu degerleri ya~amak

isteyecegiz.

Hindulann diger dinlerle diyaloglarmda s;ok fazla vurgulanan bir

konu olmasma ragmen, soz konusu Rig Veda metninin temel kalkl~

noktas1, dinlerdeki ogretisel farkl1hklara 1~1k tutmak degildir. Bu te­

mel adak aym zamanda dinsel s;ogwculuk adma s;ok zengin baki~

as;dan sunar. Met:ln belki de mutlak varhkla ili§kili biitiin be§er dille­

rinin s1mrh ve sonlu olu~una dair teolojik bir yorum ~eklinde algda­

nabilir. Tasvir edilemez olan1 tasvir etmeye s;abalarken mutlak varhk

tiim betimlemelerin de otesinde oldugu is;in biitiin be~er dillerinin bir

araya gelmesi gerecektir. Ogreti ve soylemler olmas1 gerekenden s;ok

ve farld1hklar da onemsiz degildir. Gene de biz insanlar als;akgoniillii

bir ~ekilde ilahi varhkla ilgili mutlak bir soylem is;ine girmekten ka­

s;mmah ve dil sembollerini, i§aret ettikleri mutlak gers;eklik sanma­

mahyiz. Bu gibi hikmetler ancak kar~Ihkl1 diyaloglanmiZ is;in gers;ek­

ten degerli olurlar.

Dinsel s;ogulculuk otekilerle aktif olarak me§gul olmayt te~vik

ederken, otekilerin mutlak e~sizlik iddialan ciddi bir §ekilde dikkate

almmah ve giiven ili~kisi kar§Ihkh soru sormaya ve hemfikir alma­

maya izin verebilmelidir. Farkhhklann bir realite oldugu yerlerde,

eger bu farklillklar asgariye indirilmek ve rolleri koreltilmek istenir­

se, hatta muhtemelen daha fazla ~iddete, travmaya donii~en karga~a­

ya pirim verilirse, buralarda boyle farkliliklar s;ok daha goze batacak-

158 • Anantanand Rambachan

or. Bu gibi cemiyetler, bu tiir farkhhk .ger~ekligiyle aniden kar$1 kar­

§Iya gelmezler ve otekine yonelik husumet i~in temel dayanak olarak

farkhhklar az ~ok zikre deger hale gelir. ·

Bir vahyi digerinden aYirt etmeyen Hindu ~ogulcular olmas.ma

ragmen, biitiin geleneklerin mutlak varhga i§aret etmesine ragmen,

humin biitiin geleneklerin dogru oldugu · veya bu farkld1gtn tabiat

a~1smdan semantik oldugunu ima etmeyecegini ileri siiren ba§Ka

Hindular da bulunmaktad1r. Bu tavrm en 6nemli ~agda§ temsilcisi

olan Mahatma Gandi dint geleneklerin yani ~e§itliligin gerekli olu_§U­

nu tezkiye eden ama 6zgiin 6gretileri ve uygulamalan tenkit eden

biridir. Hi~bir tekil dinin tiim hakikati ku§atamayacag-tm ve her bir

gelenegin be§er durumuyla ilgili hatalan ve kmlganhklan yans1tt1gtm

dii§iiniir. Hindu gelenegi zaYiflik, kusursuz olu§ ve giinahlardan azade

degildir. Hatanm imkanma yoneUk bu kabul, degi§im ve geli§ime a~1k

olmaYI gerektirecektir ve otekilerle kar§Ila§ma boyle bir degi§ime

dogru onemli bir te~vik olabilecektir:

Dua dolu ara}'l~. ara~tlrma ve kar$11a~abildigim pek ~ok insanla yaptl~m tartl~malardan sonra uzun zaman once bir neticeye var­dirn. Butiin dinler dogrudur ve yine hepsi kendi i~inde hatalar ta­~lrnakta olup ben kendi gelenegime sahip pkarken otekileri de en az Hinduizm kadar sevgili buluyorum. Eger biz Hindu isek biz sa­dece dua edebiliriz ki bir H1ristiyan Hindu olabilsin veya eger Mus­luman isek bir Hindu veya H1ristiyan'm Miisliiman olmasm1 iste­meyebiliriz veya bir H1ristiyan'm bir Miisliiman olmak zorunda olmad1~m bilebiliriz. Aynca biz gizli olarak bile olsa birinin hida­yet bulmasm1 istememeliyiz a rna bizim en samimi duam1z bir Hin­du'nun daha iyi bir Hindu bir Miislliman'm daha iyi Miisliiman, bir Htristiyan'm daha iyi Htristiyan olmasma yonelik olmahdtr. Ben kendi Hinduizm anla}'l~lmt oteki dinleri en az benimki kadar seve­cek kadar geni~ tutuyorum.•

Modern ~agtmiz, diinya dinleri arasmda yeni bir hayatiyet ve

canlanmaya §ahitlik etmektedir. Bu durum dogrudan somiirgeciligin

biti§iyle baglantihdir. Bu donemde siyah derili, esmer derili, san deri­

li halk kitleleri genel olarak pagan, hurafeye inanan ve putperest ola­

rak gtiriiliiyordu. Somiirgeci imparatorluklar, kendilerinin "medeni-

4 The Essential Gandhi, ed. Louis Fischer, New York 1962,212.

Hinduizm ve Diger Dinlerde Kar~1la~ma • 159

yetle§tirici misyonlar" ve "kafirleri hakikate s:eken" ki§iler olarak

goriiyor ve boyle soyleyerek somuriilerini ahlaken temize pkarmak

istiyorlardi. Dunya qinleri, yenilenmi§ bir amas: ve evrensel bir bag­

lama uygun olma du§uncesinden hareketle somurgeci zihniyetten

h~reketle kendi fikirlerini geli§tirdiler. Onlar daima dikkatli ve dun-

. yanm §ekillenmesine yard1m etmeye hazirdirlar.

Radikal apdan ve benlik bilinci as:1smdan s:ogulcu bir dunyada

ya§amaktaYIZ ve gorebildigimiz kadanyla boyle }{almaya mahkUmuz.

Bat1h cemiyetler gos;ler yoluyla h1zhca dini s:ogulcu toplumlar haline

geliyorlar. Dinleraras1 kar§lla§malar daha dune kadar homojen imana

sahip olan birs:ok cemiyet is;inde meydana gelmektedir. Boyle kar§I­

la§malar ve ileti§imdeki radikal degi§imler yoluyla kendimizi daha

fazla kar§Ihkh ili§ki is;ine girmi§ hissetmekteyiz ve buradan ortaya

pkan temel sorunlann ancak butiin eski s1mrlann ortadan kaldml­

masmi saglayan yeni i§birliks:i ili§kiler yoluyla s:oziilebilecegini sa­

vunmaktaJlz. Gezegenimize yapdan tehditler ges:en donemlerden

daha fazla birbirimize bagtmh olu§umuzu ve birbirimize ihtiya~ duy­

dugumuzu ke§fetmemize yard1m etmektedir. Sorunlanm1z arttk ko­

layca Asyah, Latin Amerikah, Avrupal1 veya Kuzey Amerikah olarak

tlrnak is;ine almmamaktadir. Aksine onlar kiiresel bir karaktere bu­

runmu§ ve anca~ kuresel bir i§birligi sonucu s:ozulebilecek nitelikte­

dir. Yeni siyasi ve ekonomik yapdar geli§mekte ve geli§ecektir. Fakat

onlarm ba§ansi, birlikte s;ali§acak ve ya§ayacak farkh dini arka plan­

lara sahip insanlarm kabiliyetlerine bagh olacaktlr. Adil ve ban~ dolu

bir dunya is;in ta§Idigtmiz tiim umutlanmlz, sadece kar§Ihkh olrnakla

bireysel davranmamakla ger9.ege donu§ebilir.

Hinduizm ve Gelecek

Temelde s:ogulcu balo§ as:1sma sahip olan Hinduizm, bu yonuyle

rahat bir ya§ama sahip olarak dinen farkl1 cemiyetlerde kolayca ya­

§amaJl ba§armi§ olurken, aym zamanda bu gelenek degi§ik yollarla

modern s:ag is;inde dinleraras1 kar§Ila§malarm yogunluguyla da tehdit

edilebilmektedir. Bu tiir kar§Ila§malarm Hinduizme nasll tesir ettigini

160 e Anantanand Rambachan

kestirmek gii¢ir ve biz ancak baz1 egilimlerden I:Gsaca bahsedebili­

riz.

Ogreqye dayah meseleler as1rlar boyunca Hindu ogretmen ve fi­

lozoflar tarafmdan dinamik bir ~ekilde tartl§Ihrken, temelde vurgula­

rm dogru bir eylem bulmaya yani orthopraxis anlaJl§ma ula§maya

yonelik oldugunu soylemek dogru olur. Ogreti ve inan~larm tamm~

lanmas1 ve a~ddanmas1 bir Hindu i~in s1radan bir talep veya ilgi de­

gildir. Ortodoks anlaJl§lara ~ok biiyiik vurgular yapan Hiristiyanhk

gibi inan~larla kar§Ila§masi esnasmda Hinduizm, tiim ihtimaller dahi­

linde kendisini ogretisel a~1dan daha a~1k ve sistematik olmak yolun­

da tehdit altmda hissedebilir. Boylece o, kendi diinya gorii§iine yone­

lik benlik bilinci yansimasmi yeniden ele almaya davet edilecektir.

Hindular kiirtaj, homoseksiiellilk, otenazi ve ~evre gibi meselelerle

ilgili yogun tartl§malarm diger inan~lara mensup kom§ular arasmda

ortaya ~Iktigina ve s1k olarak bir Hindu bakl§l ve cevab1 sunmak iize­

re artan bir §ekilde ~agnlmakta olduldarma §ahit olurlar. Bger Hindu

gelenegi bu olu§umlar diinyasmdaki hayata uygun kalmak istiyorsa,

kendisini zamanimiZm temel etik meselelerine bagh olarak kendisini

tammlamaktan ka~mamaz. .

Boyle bir meydan okuma kar§Ihg.nda pek ~ok olumlu ozelligi de

ortaya ~1karabilecektir, ama Hindu gelenegi gene! olarak bu duruma

haz1r degildir ve yap1sal degi§iklikler meydana gelir. Hindu gelenegin

geli§tigi Hindistan baglammda felsefe, din ve kiiltiir birbirinden ay­

nlmaz bir durumdad1r ve dinsel ~ogulculuk, bir problem olu§turma­

maktadir. Dine ~evirme gayretleriyle dinler hakkmda gerilim ve endi­

§eler yaratma onemli goriilmez. Hinduizmin, kendi hayatiyetini ve

devamhhg.m temin etmek i~in merkezile§tirilmi§ yapdar geli§tirme­

ye ihtiyac1 yoktur. Din ve kiiltiir birligini par~alayan hayatm gittik~e

sekiilerle§mesi gibi siire~lere ilave olarak kurumsal dinlerle ili§ki

i~ine girme ihtiyac1 Hinduizm i~inde ~ok daha biiyiik yap1sal geli§im­

leri ve daha merkezi kurum ve yapllarm geli§tirilmesini gerektirecek­

tir. Bunlar, Hinduizm adma soylenebilecek dogru temel ~abalard1r.

Hinduizm ve Diger Dinlerde Kar~1la~ma • 161

Bu tiir kurumlann bir ornegi Vi~wa Hindu Pari~ad ( Diinya Hin­

du Konseyi) olup, pek ~ok diinya te~kilatma iiye olmu~ ve Hindulan

etkileyen meseJelerde yamtlar bulmaya ~abalayan bir yap1d1r. Hindu­

izm Papa gibi gelenek adma otoriter bir ~ekilde konu~an tek bir bire­

ye hi~bir zaman sahip olmad1 yine o, Katolik Kilisesine benzer bir

kurumsal form hi~ geli~tirmedi. Kendi i~kin farkhhk ve ~ogulculuguna

sahip bir gelenek olarak kendi kurumsal formlarmm diger dinlerinki­

leri takip etmesi ondan beklenemez. ~agda~ diinyada etkili bir ses

~1karacak bir YilPISal form olu~turmas1 arayt~l s1rasmda ve yine kendi

diinya gorii~iinii ortaya koyarken kar~1la~tigt meydan okumalara

kar~1 Hinduizm bizzat kendi onemsedigi i~kin farkllhgtyla yiiz yiize

kalmaya ve onunla miicadele etmeye zorlanacaktir. 0 sonunda kabul

edecektir ki pek ~ok onemli konuda tek ve ortak bir ses ~lkartamaya­

caktir. i~kin farkl1hklar kolayhkla olumsuz goriilebilecek veya seman­

tik farklihklara indirgenebilecektir.

Sekiiler bir diinyada hem Hindistan'da hem de Hindistan d1~mda

oteki din mensuplarma kendisini anlatma gorevi ve yine kendisini

yeni geli~en nesillere aktarma gibi bir gorev, Hindu gelenegini kendi

hitap ettigi alanlara daha evrensel bir tarzda insan olgusunu yorum­

lama yollanm ara~tirmaya zorlayacaktir. Ozgiin tarihsel ve kiiltiirel

baglamlardan aynlamayan bu gibi inan~ ve uygulamalar ~ok daha az

onemli hale gelecektir. Kendi diinya gorii$iine bagh olan bu unsurla­

rm tespit ve tammlanmas1, Hinduizmin kendi cazibeli boyutunun tiim

etnik sm1rlarm otesine ta~masm1 gerektirecek ve nihayette bu gele­

nek koken olarak Hindistan alt kltasma ait olmayan insanlar i~in bile

bir tercih haline gelebilecektir.

Hinduizm, kendisini yeni meydan okumalara ve degi~en $artlara

uyarlayabilen esneklikte ve doygun kaynaklara sahip bir gelenek

olarak goren kadim bir inan~ sistemidir. Eger o, dinleraras1 kar~Ila~­

malann meydan okumalarma yaratic1 ve hikmetli bir $ekilde yamtlar

bulabilirse, kendi diinya gorii$iindeki aytr edici unsurlara apk vurgu­

lar yapabilecek hatta bu gorii~iin temel unsurlan konusunda ve anzi

162 e Anantanand Rambachan

olarak ortaya ~1kan meseleler konusunda daha iyi per~pektiflere sa­

hip olabilecektir. Yine o, kendi vizyonunu insan $artina uygun terim­

Ierle ortaya koyabilecek ve siireldi olarak otokritik yapabilecek bir

yap1ya sahiptir. Son olarak bu gelenek diger dinlerlerle birlikte ada­

let, ban$ ve mutluluk dolu cemiyetlerin in$aSI yolunda diyalogun ve

i$birliklerinin ~ok din~ ve heyecanh bir tarafi olabilecektir.