37

Jean-Honore Fragonard „Huśtawka”, 1767r.

  » I. Krasicki: „Bajki” (wybór), „Satyry” („Do króla”, „Żona modna”, „Świat zepsuty”), „Monachomachia” (fragmenty), „Hymn do miłości ojczyzny”

  » J. Wybicki „Pieśń Legionów Polskich we Włoszech”  » F. Karpiński „Poezje” (wybrane utwory)

ï Warto przeczytać

  » I. Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” (fragmenty)

  » F. Kniaźnin „Poezje” (wybrane utwory)  » D. Defoe „Przypadki Robinsona Crusoe”   » D. Diderot „Kubuś Fatalista i jego pan”

  » M. Pawlikowska-Jasnorzewska „Laura i Filon”  » Z. Herbert „Dlaczego klasycy”  » Winston Groom „Forrest Gump”

ᩲ Film   ᯖWojciech Jerzy Has „Rękopis znaleziony w Saragossie”   ᯖ Sofia Coppola „Maria Antonina”   ᯖ Milos Forman „Amadeusz”   ᯖRobert Zemeckis „Cast away – poza światem”, „Forrest Gump”   ᯖ Stephen Frears „Niebezpieczne związki”

ᩲ Malarstwo/rzeźba   ᯖ Rene Magrrite Perspektywa: „Madame Racamier” Davida   ᯖ Jan Matejko „Rejtan - Upadek Polski”, „Kościuszko pod Racławicami”

   ᯖ John James Chalon „Flora i Zefir”

ᧂ Warto obejrzeć

ï Warto przeczytać

  » Roger Waters (Ça Ira) „There is Hope” nawiązuje do Rewolucji Francuskiej

  »Hymn Unii Europejskiej fragmenty IX symfonii Beethovena  » Anna Maria Jopek „Laura i Filon”  » Hymn Polski

0 Warto posłuchać

Nawiązania/kontynuacje

Literatura źródłowa o Trzeba przeczytać

TEKSTY KULTURY

Oświecenie z niem. aufklarung – „oświecenie”. Nazwa symbolizuje rozproszenie przez światło rozumu, mroków, przesą-dów, zacofania, zniewolenia. Inaczej „wiek rozumu”, „wiek filozofów”.

1764 r. 1822 r. (wyd. „Ballad i romansów” A. Mickiewicza)

»» Polska

koniec XVII w XVIII w.

ᰚ RAMY CZASOWE

»» Europa

NAJWAŻNIEJSZE ZAGADNIENIA

Racjonalizm - z. łac. ratio - „rozum”, pogląd filozoficzny uznający rozum za podstawowe narzędzie poznania świata.

Ateizm - pogląd zaprzeczający istnieniu Boga.

LITERATURA

Deizm - pogląd zakładający, że Bóg stworzył świat, ale się nim nie interesuje.

Utylitaryzm - pogląd głoszący, że działanie jednostki powin-no być podporządkowane dobru wspólnemu.

 »Najważniejsze pojęcia

OŚWIECENIE Wprowadzenie

38

 »Cechy gatunku

BAJKA ᩲ krótki utwór, najczęściej wierszowany ᩲ bohaterami mogą być: ludzie, zwierzęta bądź przedmioty uosabiające ludzkie cechy i za-chowania, tzw. maskarada zwierzęca

ᩲ przedstawione sytuacje ilustrują głębsze treści – są alegoryczne

ᩲ ma charakter dydaktyczny (pouczający) ᩲ zawiera morał ᩲ

Odmiany bajki:• epigramatyczna - zwięzła, krótka, ograni-

czająca fabułę i opisy do minimum, nawią-zująca do tradycji bajki antycznej stworzo-nej przez Ezopa• Przykład: „Jagnię i wilcy”,

„Ptaszki w klatce” I. Krasickiego• narracyjna - nieco dłuższa, zawierająca

nieskomplikowaną fabułę, za jej twórcę uznaje się oświeceniowego, francuskie-go pisarza La Fontaine’a• Przykład: „Kruk i lis” I. Krasickiego

 »Wzorce osobowe

Wzorce AntywzorceCzłowiek

„oświecony”/uczony Człowiek sentymentalny Żona modna/fircyk Sarmata

»» racjonalista, odrzuca-jący przesądy

»» wykształcony, cieka-wy świata

»» tolerancyjny»» wierzący w naukę i postęp

»» wrażliwy, uczuciowy, kierujący się intuicją

»» żyjący skromnie w zgo-dzie z naturą z dala od zgiełku miasta

»» melancholijny, współ-czujący innym

»» bezkrytycznie naśladujący obce wzorce (kosmopolita)

»» hołdujący nowinkom, modzie

»» życie traktujący jak zabawę»» obojętny na sprawy spo-łeczne i polityczne

»» konserwatysta, megaloman, Polak – szlachcic

»» ksenofob»» niewykształcony, zarozumiały»» kłótliwy, skłonny do nadużywania alkoholu

»» nie ma szacunku do władcy i prawa

Przykład: A. Naruszewicz „Balon”

Przykład: F. Karpiński „Do Justyny. Tęskność na wiosnę”

Przykład: I. Krasicki „Żona modna” Przykład: I. Krasicki „Do króla”

SATYRA ᩲ gatunek mieszany, wywodzący się ze starożytności ᩲ ośmiesza i krytykuje przedstawione w niej zachowania i zjawiska ᩲ nie krytykuje konkretnych osób ᩲ pokazuje świat w „krzywym zwierciadle” ᩲ ma charakter dydaktyczny ᩲ wykorzystuje elementy: karykatury, groteski, komizmu, ironii

•  Przykład: „Do króla”, „Żona modna” I. Krasickiego

SIELANKA ᩲ gatunek mieszany, wywodzący się z antyku ᩲ przedstawia w sposób wyidealizowany życie na wsi ᩲ bohaterowie to pasterze, pasterki przedstawieni na łonie natury

•  Przykład: „Laura i Filon” F. Karpińskiego

POEMAT HEROIKOMICZNY ᩲ gatunek epicki parodiujący epos ᩲ pisany wierszem ᩲ błahy temat opisywany jest podniosłym stylem ᩲ wprowadzenie komizmu: postaci, sytuacji, języka ᩲ stosowanie środków stylistycznych typowych dla eposu: inwokacji, porównań homeryckich

• Przykład: „Monachomachia, czyli wojna mnichów” I. Krasickiego

 »Toposy/motywy

ᩲᩲPodróż – motyw poszukiwania nowych przygód, zdobywania doświadczeń, zwiedzania egzotycznych krain, nieskażonych cywilizacją, często związany z poszukiwaniem idealnego państwa.

•  Przykład: „Przypadki Robinsona Crusoe” D. Defoe

ᩲᩲOjczyzna – motyw charakterystyczny dla polskiej literatu-ry, służył kształtowaniu postaw patriotycznych w obliczu zagrożenia, upadku państwa. Dobry obywatel to patriota, dbający przede wszystkim o ojczyznę, przestrzegający pra-wa, szanujący króla.

•  Przykład: „Hymn do miłości ojczyzny” I. Krasicki

ᩲᩲUtopia – wizja idealnego ustroju państwa, opartego na równo-ści obywateli wobec prawa. Wszyscy żyją w szczęściu i zgodzie.

•  Przykład: „Kandyd, czyli optymizm” Wolter

ᩲᩲMiłość sentymentalna – motyw przedstawiający pery-petie sercowe kochanków na łonie natury. Bohaterowie odczuwają miłość i inne związane z nią uczucia (zazdrość, niepokój, tęsknotę), ale wyrażają je w sposób pozbawiony namiętności. Tematem jest często spotkanie kochanków, wspomnienie dawnej miłości, rozstanie. Jednak o uczu-ciach mówi się w sposób konwencjonalny (umowny).

•  Przykład: „Laura i Filon”, „Do Justyny. Tęskność na wiosnę” F. Karpiński

Najważniejsze zagadnieniaOŚWIECENIE

39

ROKOKOz fr. rocaille – forma

dekoracyjna, przypominająca muszlę

KLASYCYZMz łac. classicus – wzorcowy, doskonały,

wyuczony

SENTYMENTALIZMz ang. sentimental – wrażliwy, uczuciowy

»» związany z kulturą dworską

»» zmysłowość, wdzięk»» świat zabaw, flirtów, igraszek

»» lekka dowcipna forma»» cel rozrywkowy

»» nawiązujący do antyku»» wykorzystujące wątki mitologiczne»»harmonijny, uporządkowany, jasny, przejrzysty»» odwołujący się do rzeczywistości (mimesis)»» stosujący „decorum” - odpowiedni styl do treści

»» dydaktyczny

»» opisujący stany wewnętrzne bohatera»» podkreślający harmonijny związek człowieka z naturą

»» człowiek kieruje się nie rozumem a sercem»» krytyka cywilizacji»» jednostka ważniejsza niż społeczeństwo»» zmysłowość

Gatunki: anakreontyk, epigramat, erotyk

Gatunki: bajka, satyra, poemat heroikomiczny Gatunki: sielanka, pieśń pasterska

Przedstawiciel: F. D. Kniaźnin Przedstawiciel: I. Krasicki Przedstawiciel: F. Karpiński

 »Nurty oświeceniowe

 »Cechy literatury oświeceniowej/klasycystycznej

. dydaktyzm, nauka poprzez zabawę . propagowanie wzorców oświeceniowych . tematyka patriotyczna . antyklerykalizm . kult nauki, postępu . krytyka negatywnych zachowań i zjawisk . rozwój publicystyki i czasopiśmiennictwa

 »Szczegóły na temat polskiego oświecenia

. powstanie Teatru Narodowego w 1765 r. z inicjatywy króla S. A. Poniatowskiego, który wystawiał sztuki propagujące posta-wę patriotyczną, pełnił funkcje dydaktyczną

. powstanie Szkoły Rycerskiej w 1765 r. , która miała kształcić w du-chu patriotyzmu, jej absolwentem był m.in. Tadeusz Kościuszko

. obiady czwartkowe – organizowane przez króla spotkania ludzi wykształconych, których celem jest reformowanie upadającego państwa

. wydawanie „Monitora” i „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” – czasopism propagujących reformy w państwie

. powołanie na mocy Konstytucji 3 maja (1791) Komisji Edukacji Narodowej, której celem było ujednolicenie i unowocześnienie systemu oświaty

FILOZOFIA

John Locke EMPIRYZM/SENSUALIZM

„Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”

Immanuel Kant MORALIZM

„Krytyka czystego rozumu”

»» człowiek rodzi się jako niezapisana karta, wolny od doświad-czeń, czyli „tabula rasa”

»» kształtuje się pod wpływem wychowania, doświadczeń (empiryzm)

»» wszyscy ludzie rodzą się równi, wszelkie podziały są usta-lone przez człowieka

»» podział sądów na aprioryczne (niepodważalne) i aposte-rioryczne (weryfikowalne przez doświadczenie)

»» imperatyw kategoryczny: „Postępuj wedle takich zasad, co do których możesz jednocześnie chcieć, aby stały się prawem powszechnym”

J. J. Rousseau SENTYMENTALIZM

„Listy moralne”

Wolter LIBERALIZM

„Traktat o tolerancji”

»» człowiek jest z natury dobry»» powrót do natury, potępienie cywilizacji, nauki»» poznanie sercem, intuicją, a nie rozumem»» naturalność jest tłumiona przez wychowanie»» społeczeństwo funkcjonuje na zasadzie dobrowolnej umo-wy jednostek

»» nietolerancja religijna jest sprzeczna z wiarą chrześcijańską»» postulował rozdział państwa od Kościoła»» zwolennik deizmu»» celem życia powinno być naprawianie świata»» walczył z fanatyzmem

JĘZYK

 »Cechy stylu klasycystycznego

. jasność . komunikatywność (zrozumiały dla przeciętnego odbiorcy) . styl wypowiedzi odpowiedni do treści (decorum) . pozbawiony nadmiernej ilości środków stylistycznych

OŚWIECENIE Najważniejsze zagadnienia

40

SZTUKA  »Cechy sztuki oświeceniowej

ROKOKO   ᯖ motywy dworskie, elegancja, wdzięk, lekkość, ozdobność, jasne barwy, dynamika, motyw muszli, płomieni, inspira-cja kulturą Wschodu, sztuka użytkowa (meble, porcelana, bibeloty)

  ↪Najwybitniejsi twórcy: ᰚ Jean-Honore Fragonard „Wieniec dla ukochanego” ᰚ Francois Boucher „Madame Pompadur”

KLASYCYZM   ᯖsymetria, porządek, statyczność, naśladowanie wzorców an-tycznych, idealizm, harmonia, proporcje, tematyka mitologiczna

  ↪Najwybitniejsi twórcy: ᰚ Antonio Canova „Amor i Psyche” ᰚ Jacques-Luis Dawid „Śmierć Marata”

ZADANIA - EGZAMIN PISEMNY POZIOM PODSTAWOWY - PRZYKŁADOWA REALIZACJA

é¶é Temat nr 1 (rozprawka)

Jaki powinien być człowiek sprawujący władzę? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do podanego fragmentu satyry „Do króla” I. Krasickiego oraz innych tekstów kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.

Gdy więc ganię zdrożności i zdania mniej baczne. Pozwolisz, mości królu, że od ciebie zacznę. Jesteś królem, a czemu nie królewskim synem? To niedobrze; krew pańska jest zaszczyt przed gminem. Kto się w zamku urodził, niech ten w zamku siedzi; Z tegoć powodu nasi szczęśliwi sąsiedzi. Bo natura na rządczych pokoleniach zna się, Inszym powietrzem żywi, inszą strawą pasie. Stąd rozum bez nauki, stąd biegłość bez pracy; Mądrzy, rządni, wspaniali, mocarze, junacy - Wszystko im łatwo idzie, a chociażby który Odstrychnął się na moment od swojej natury, Znowu się do niej wróci, a dobrym koniecznie Być musi i szacownym. w potomności wiecznie. […] Tyś królem, czemu nie ja? Mówiąc między nami, Ja się nie będę chwalił, ale przymiotami Niezłymi się zaszczycam. Jestem Polak rodem, A do tego i szlachcic, a choćbym i miodem Szynkował, tak jak niegdyś ów bartnik w Kruszwicy Czemuż bym nie mógł osieść na twojej stolicy? Jesteś królem - a byłeś przedtem mości panem; To grzech nieodpuszczony. Każdy, który stanem Przedtem się z tobą równał, a teraz czcić musi, Nim powie “najjaśniejszy”, pierwej się zakrztusi; I choć się przyzwyczaił, przecież go to łechce: Usty cię czci, a sercem szanować cię nie chce. I ma słuszne przyczyny. Wszak w Lacedemonie Zawżdy siedział Tesalczyk na Likurga tronie, Greki archontów swoich od Rzymianów brali, Rzymianie dyktatorów od Greków przyzwali; Zgoła, byle był nie swój, choćby i pobłądził, Zawżdy to lepiej było. kiedy cudzy rządził. Czyń, co możesz i dziełmi sąsiadów zadziwiaj, Szczep nauki, wznoś handel i kraj uszczęśliwiaj - Choć wiedzą, chociaż czują, żeś jest tronu godny, Nie masz chrztu, co by zmazał twój grzech pierworodny. […]

Per Krafft „Portret Ignacego Krasickiego”

OŚWIECENIE Najważniejsze zagadnienia

41

Źle to więc, żeś jest Polak, źle, żeś nie przychodzień; To gorsza (luboć, prawda, poprawiasz się co dzień) - Przecież muszę wymówić, wybacz, że nie pieszczę - Powiem więc bez ogródki: oto młodyś jeszcze. Pięknież to. gdy na tronie sędziwość się mieści; Tyś nań wstąpił mający lat tylko trzydzieści, Bez siwizny, bez zmarszczków; zakał to nie lada. Wszak siwizna zwyczajnie talenta posiada, Wszak w zmarszczkach rozum mieszka, a gdzie broda siwa, Tam wszelka doskonałość zwyczajnie przebywa. […] To już trzy, com ci w oczy wyrzucił przywary. A czwarta jaka będzie, miłościwy panie? O sposobie rządzenia niedobre masz zdanie. Król nie człowiek. To prawda, a ty nie wiesz o tym; Wszystko ci się coś marzy o tym wieku złotym. Nie wierz bajkom! Bądź takim, jacy byli drudzy. Po co tobie przyjaciół? Niech cię wielbią słudzy. Chcesz, aby cię kochali? Niech się raczej boją. Cóżeś zyskał dobrocią, łagodnością twoją? Zdzieraj, a będziesz możnym, gnęb. a będziesz wielkim; […] Księgi lubisz i w ludziach kochasz się uczonych, I to źle. Porzuć mędrków zabałamuconych. Żaden się naród księgą w moc nie przysposobił: Mądry przedysputował. ale głupi pobił. Ten. co niegdyś potrafił floty duńskie chwytać - Król Wizimierz - nie umiał pisać ani czytać.[…] Dobroć serca monarchom wcale nie przystoi, To mi to król, co go się każdy człowiek boi, To mi król. co jak wspojzrzy do serca przeniknie. Kiedy lud do dobroci rządzących przywyknie, Bryka, mościwy królu, wzgląd wspacznie obróci: Zły, gdy kontent, powolny, kiedy się zasmuci. […] Nie trzeba, mości królu, mieć łagodne serce: Zwycięż się, zgaś ten ogień i zatłum w iskierce! Żeś dobry, gorszysz wszystkich, jak o tobie słyszę, I ja się z ciebie gorszę, i satyry piszę. Bądź złym, a zaraz kładąc twe cnoty na szalę, Za to, żeś się poprawił, i ją cię pochwalę.

. WPROWADZENIE

Jakimi cechami powinna się charakteryzować osoba sprawująca władzę? Pytanie aktualne od zara-nia dziejów. Nic dziwnego, że próbowano na nie odpowiedzieć także w literaturze i innych tekstach kultury. Szczególną rolę odgrywają rządzący w czasach dla państwa trudnych, przełomowych, to od nich bowiem zależy los obywateli i ojczyzny.

. SFORMUŁOWANIE TEZY

Idealny rządzący powinien mieć na uwadze przede wszystkim dobro państwa i obywateli.

. ROZWINIĘCIE

Argumenty związane z tekstem przywołanym w zadaniu᪢᪢Utwór przedstawia Stanisława Augusta Poniatowskiego – ostatniego, polskiego króla.᪢᪢Sarmata – wylicza wady króla, które tak naprawdę są zaletami, a to że szlachcic interpretuje je jako wady, świadczy o jego prostactwie.᪢᪢Król usiłuje zreformować ustrój państwa.᪢᪢Jest oczytany, wykształcony, ma szerokie horyzonty, otacza się mądrymi doradcami.᪢᪢Kocha swoich poddanych, jest łagodny i sprawiedliwy.᪢᪢Troszczy się o państwo, zależy mu na szacunku, nie chce, aby się go bano.

PRZYKŁADOWA REALIZACJA TEMATU NR 1

OŚWIECENIE Zadania Egzamin pisemny

42

` Notatki

Argumenty związane z wybranym tekstem kultury („Potop” H. Sienkiewicz)᪢᪢Utwór przedstawia Jana Kazimierza, który stara się zjednoczyć rozbitą szlachtę podczas potopu szwedzkiego.᪢᪢Jest człowiekiem, który kocha swój naród i ojczyznę, musi uciekać z kraju, jednak decyduje się do niego wrócić, aby walczyć ze Szwedami.᪢᪢Naród wita Jana Kazimierza z wielką radością i nadzieją na lepszą przyszłość.᪢᪢Król przedstawiony jest jako ojciec opatrzności, który wraca, aby ocalić swoją ojczyznę.᪢᪢Jest głęboko wierzący, we Lwowie ofiaruje ojczyznę Matce Boskiej.᪢᪢Król docenia poświęcenie Kmicica (Babinicza), wybacza mu jego winy, dziękuje za ocalenie życia, w końcu wysyła oficjalny list, w którym wymienia wszystkie zasługi bohatera, które go rehabilitują.᪢᪢Sienkiewicz przedstawia wyidealizowany obraz Jana Kazimierza.

Argumenty związane z drugim wybranym tekstem kultury („Jak zostać królem” reż. Tom Hooper)᪢᪢Film przedstawia księcia Alberta, który po abdykacji swego brata Edwarda VIII zmuszony jest objąć tron jako Jerzy VI.᪢᪢Sytuacja jest trudna, Anglia jest w stanie wojny z hitlerowskimi Niemcami, a król ma chorobliwy lęk przed publicznymi wystąpieniami, oprócz tego jąka się.᪢᪢Nie chcąc skompromitować brytyjskiego tronu i rodziny podejmuje tytaniczny wysiłek, wie-logodzinne lekcje u logopedy dają pozytywne skutki, nieśmiały do tej pory, jąkający się król, przemawia publicznie, jawiąc się jako odpowiedzialny, broniący swego państwa i obywateli przywódca, ojciec narodu.᪢᪢Swoją bohaterską postawą podczas II wojny światowej (wraz z rodziną nie opuścił Londynu, a transmitowanymi przez radio odezwami dodawał swoim poddanym odwagi i otuchy) zyskał sobie wielki szacunek i sympatię Brytyjczyków.

. PODSUMOWANIE (WNIOSKI)

᪢᪢Człowiek sprawujący władzę powinien przedkładać dobro obywateli i państwa ponad własne.᪢᪢Wyżej wymienione teksty kultury przedstawiają ideały władców – ludzi, którzy są odpowie-dzialni, pokonują własne słabości, kochają poddanych i ojczyznę.᪢᪢Portrety Jana Kazimierza i Stanisława Augusta Poniatowskiego zostały wyidealizowane, postać Jerzego VI jest zgodna z wiedzą historyczną.

. INNE TEKSTY KULTURY, KTÓRE MOŻNA PRZYWOŁAĆ

᪢᪢Sofokles „Król Edyp”, „Antygona”᪢᪢W. Szekspir „Makbet”, „Hamlet”᪢᪢Shekhar Kapur „Elizabeth” (film)᪢᪢Stephen Frears „Królowa” (film)᪢᪢Sophia Coppola „Maria Antonina” (film)

OŚWIECENIE Zadania Egzamin pisemny ROMANTYZM

43

Romantyzm z fr. romanticus znaczy „niezwykły” lub romanus znaczy „rzymski”. Słowem „romantyczny” określano elementy ce-chujące się malowniczością, niezwykłością, a także utwo-ry, których tematyka i nastrój przypominały średniowiecz-ne romanse rycerskie. Później terminem tym określano nazwę całej epoki.

»» Polska

1789 r. (Wielka Rewolucja Francuska)

1848 r.(Wiosna Ludów)

1822 r. (wyd. „Ballad i romansów”

A. Mickiewicza)

1864 r. (klęska powstania styczniowego)

Walenty Wańkowicz „Portret Adama Mickiewicza na Judahu skale”

  » A. Mickiewicz „Ballady i romanse” („Romantyczność”)  » A. Mickiewicz „Dziady” cz. II i III  » A. Mickiewicz „Pan Tadeusz”  » A. Mickiewicz „Sonety krymskie”  » J. Słowacki „Kordian”  » J. Słowacki „Poezje” (wybrane wiersze)  » C. K. Norwid „Poezje” (wybrane wiersze)  » A. Fredro „Zemsta”

ï Warto przeczytać ᩲ Film   ᯖ W. Herzog „Nosferatu wampir”   ᯖ A. Sokurov „Faust”   ᯖ A. Wajda „Pan Tadeusz”   ᯖ T. Konwicki „Lawa”

ᩲ Malarstwo/rzeźba   ᯖ J. Kossak „Farys”    ᯖ F. Lagorio „Kanion w Kaukazie”   ᯖ J. Malczewski „Śmierć Ellenai”, „Wigilia na Syberii”   ᯖ J. Schmid „Wieczór Szuberta w wiedeńskim salonie”   ᯖ J. Fałat „Jezioro Świteź”   ᯖ J. Chełmoński „Zachód słońca – jezioro Świteź”

  » J. Kaczmarski „Ostatnie dni Norwida”, „Spotkanie z Wallenrodem”, „Mury”

  » L. Możdżer & T. Tymański „Chopin, Etiudy”/Przystanek Woodstock

  » Cz. Niemen „Bema pamięci żałobny rapsod”, „Dobranoc”  » S. Soyka & G. Turnau „Soplicowo”  » S. Borys „Moja piosnka II”   » Kult „Baranek”

  » J. W. Goethe „Cierpienia młodego Wertera”  » J. W. Goethe „Faust” (fragmenty)  » Z. Krasiński „Nie–Boska komedia”  » A. Mickiewicz „Dziady” cz. IV  » A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod”

  » T. Mann „Doktor Faustus”  » J. Lechoń „Pan Twardowski”, „Nie–Boska komedia”, „Śmierć Mickiewicza”

  » W. Broniewski „Ballady i romanse”

ᧂ Warto obejrzeć

ï Warto przeczytać

0 Warto posłuchać

ᰚ RAMY CZASOWE

»» Europa

Nawiązania/kontynuacje

Literatura źródłowa o Trzeba przeczytać

TEKSTY KULTURY

Najważniejsze zagadnieniaROMANTYZM

44

NAJWAŻNIEJSZE ZAGADNIENIA

LITERATURA

 »Najważniejsze pojęcia

.irracjonalizm – pogląd głoszący, że nie można świata poznać za pomocą rozumu, ale serca, wiary, intuicji, przeczucia.

.ludowość – szukanie inspiracji w kulturze ludowej, w wie-rzeniach, podaniach, legendach, obyczajach. Idealizowanie ludu, żyjącego blisko natury miało zapewnić moralną czy-stość. Ponadto zwrot w stronę folkloru negował rozumo-we postrzeganie świata.

.egzotyzm – szukanie inspiracji poza kulturą europejską, zwłaszcza w kulturze Wschodu (orientalizm). Fascynacja egzotycznym pejzażem, obyczajami, językiem, filozofią.

.historyzm – nawiązanie do historii, umieszczanie akcji utworu w minionych epokach, szczególna fascynacja średniowieczem. Szukano ogólnych praw, rządzących dziejami, aby zrozumieć burzliwą teraźniejszość.

.indywidualizm – kult jednostki, jedynej, niepowtarzalnej, wyjątkowej, wybitnej, często zbuntowanej przeciw światu i powszechnie obowiązującym zasadom. Tacy ludzie przy-czyniali się do rozwoju, wytyczali nowe horyzonty, prze-kraczali granice. Konsekwencją oryginalności było osa-motnienie i brak zrozumienia, ostatecznie poczucie klęski.

.werteryzm – choroba wieku, ból świata (Weltschmerz), model zachowań związany z postacią głównego bohate-ra utworu Goethego pt. „Cierpienia młodego Wertera”, charakteryzujący się niezgodą na zastaną rzeczywi-stość, buntem wobec konwenansom i podziałom spo-łecznym, a także nadmierną wrażliwością, egzaltacją i postrzeganiem świata przez pryzmat marzeń. W po-stawie tej ważną rolę odgrywa uczuciowość, zwłaszcza w przeżywaniu nieszczęśliwej miłości, która staje się przyczyną cierpień. Werteryzm gloryfikuje cierpienie, a zarazem pesymizm w obliczu niemożności zmiany, co prowadzi do samobójstwa.

.gotycyzm – inspiracja średniowieczem jako epoką mrocz-ną, tajemniczą, pełną grozy, śmierci. Bohaterami stają się wampiry, upiory, zjawy, ważną role odgrywają sny, sce-nerię tworzą ruiny gotyckiego zamku.

.fantastyka – wprowadzenie do utworów elementów świa-ta nadprzyrodzonego istniejącego równolegle do realne-go, równie ważnego.

 »Cechy gatunku

BALLADA ROMANTYCZNA ᩲ utwór synkretyczny, tzn. łączący elementy epiki, liryki i dramatu ᩲ fabuła związana jest z ludowymi wierzeniami, podaniami itp. ᩲ bohaterem jest człowiek pochodzący z ludu ᩲ subiektywna narracja, narrator stara się zrozumieć działania boha-terów, sprzyja im

ᩲ panuje nastrój grozy, tajemniczości, często budowany przez przyrodę ᩲ wprowadzenie elementów fantastycznych: duchów, rusałek, syren itp. ᩲ forma wierszowana, zrytmizowana

• Przykład: „Romantyczność”, „Świteź”, „Lilije” A. Mickiewicz

EPOPEJA NARODOWA (patrz antyk: epos)Innowacje autora to wprowadzenie do eposu: ᩲ elementów sielanki (arkadyjskość Soplicowa)

ᩲ elementów komedii (np. spór o charty) ᩲ gawędy szlacheckiej (opowieści Wojskiego)

ᩲ satyry (krytyka wad szlachty) ᩲ powieści awanturniczo – historycznej (losy Jacka Soplicy)

ᩲ baśni (opis serwisu)•  Przykład: „Pan Tadeusz” A. Mickiewicz

SONET (patrz rozdz. renesans)Innowacje autora: ᩲ wprowadzenie dialogu, większej liczby wersów, brak ścisłego podziału na część narracyjną i refleksyjną

•  Przykład: „Sonety krymskie” A. Mickiewicz

DRAMAT ROMANTYCZNY ᩲ utwór synkretyczny, tzn. łączący elementy epiki, liryki i dramatu ᩲ kompozycja otwarta (brak jednoznacznego zakończenia) i fragmenta-ryczna (zakłócony ciąg przyczynowo – skutkowy)

ᩲ przemieszanie świata fantastycznego z rzeczywistym ᩲ synteza sztuk – wprowadzenie elementów muzyki, tańca, malarstwa ᩲ mieszanie tragizmu z komizmem, patosu z pospolitością ᩲ bohater to jednostka wyjątkowa, zbuntowana, samotna, tragiczna ᩲ zerwanie z zasadą 3 jedności (patrz antyk) ᩲ zerwanie z zasadą decorum (patrz antyk)

• Przykład: „Dziady” A. Mickiewicz, „Kordian” J. Słowacki

ROMANTYZM Najważniejsze zagadnienia ROMANTYZM

45

 »Wzorce osobowe

buntownik/spiskowiec pielgrzym nieszczęśliwy kochanek poeta-wieszcz

»» patriota»» często ukrywa swoją prawdziwą tożsamość

»» rezygnuje ze szczęścia osobistego, aby się poświęcić dla innych

»» działa samotnie»» indywidualista, przechodzi wewnętrzną metamorfozę, ponosi klęskę

»» samotny wygnaniec bez ojczyzny»» poszukujący swego miejsca na ziemi

»» odbywa podróż do własnego wnętrza

»» tęskniący za ojczyzną, do której nie może wrócić

»» zafascynowany naturą, w której dostrzega obecność Boga

»» zakochany bez wzajemności

»» nadwrażliwy indywidualista

»» samotnik»» zbuntowany przeciw konwenansom

»» śmierć bądź próba samobójcza

»» jednostka wybitna, geniusz

»» ma zdolność prorokowania

»» przewodnik duchowy narodu

»» samotny, niezrozumiany

Przykład: tytułowy bohater „Kordiana” J. Słowackiego

Przykład: podmiot liryczny z „Sonetów krymskich” A. Mickiewicza

Przykład: Gustaw – bohater „Dziadów” cz. IV A. Mickiewicza

Przykład: Konrad z „Dziadów” cz. III A. Mickiewicza

 »Toposy/motywy

ᩲᩲwalka narodowowyzwoleńcza/powstania narodowe – motyw związany z utratą przez Polskę niepodległości. Najczęściej przedstawiano aktywną postawę wobec za-borcy, niechęć do wszelkich form podporządkowania się, co kończyło się dramatycznie (np. aresztowania filo-matów i filaretów). Przywoływano także powstania: ko-ściuszkowskie (1794), listopadowe (1830) oraz styczniowe (1863). Wojna z zaborcami była dla romantyków walką idei. Zaborców utożsamiano ze złem, szatanem, a zabory z zakłóceniem boskiego planu, stąd racja znajdowała się zawsze po stronie Polaków. Powstania wpisały się w twór-czość wielu polskich romantyków, choć nie zawsze brali w nich udział.

•  Przykład: „Kordian” J. Słowacki

ᩲᩲ przyroda – w niej romantycy czuli obecność Boga, sta-nowiła odrębny, uduchowiony byt. Opisywali jej piękno, ekspresję, żywiołowość. Stała się przestrzenią do medy-tacji, kontaktu z Bogiem, stąd popularność krajobrazów górskich. Natura umożliwiała oderwanie się od zgiełku cywilizacji, spojrzenie we własne wnętrze. Szczególnie fascynowała natura Wschodu, tak odległa od rodzimych krajobrazów.

•  Przykład: „Sonety krymskie” A. Mickiewicz

ᩲᩲ bunt – jednostka wybitna nie akceptuje zła otaczającego świata, istniejących podziałów społecznych, skostniałych konwenansów, które ją ograniczają i skazują na życie w niezgodzie z własnymi uczuciami. Postawa ta łączyła się

z gotowością poświęcenia własnego życia w obronie ideałów i dobra innych, stąd wiąże się ją z mitycznym Prometeuszem.

•  Przykład: „Dziady” cz. III A. Mickiewicz

ᩲᩲmiłość romantyczna – uczucie jedyne w swoim rodza-ju, niejednoznaczne, pełne sprzeczności i namiętności. Najczęściej ma charakter platoniczny, przynosi zarówno radość jak i cierpienie, włada całym życiem bohatera, po-woduje, że „staje się umarły dla świata”. Miłość jest jed-nością dusz dwojga zakochanych, trwa wiecznie. Często nieszczęśliwa, doprowadza do samobójczej śmierci.

•  Przykład: „Dziady” cz. IV A. Mickiewicz

ᩲᩲ podróż – romantycy życie postrzegali jako podróżowa-nie, pielgrzymowanie, nie tylko służyło ono poznawaniu nowych przestrzeni, krajobrazów, kultur, ale skłaniało do poznawania własnego wnętrza (wiwisekcja). Dla pozbawio-nych ojczyzny Polaków, podróżowanie było poszukiwaniem własnego miejsca w świecie, domu, stąd popularny motyw Polaka – tułacza.

•  Przykład: „Smutno mi Boże” J. Słowacki

ᩲᩲkobieta-anioł – romantycy często utożsamiali kobietę z anio-łem, istota bez skazy, o nieziemskiej urodzie i jeszcze pięk-niejszej duszy. Taka idealizacja wynika z romantycznego kultu miłości, ubóstwiania kochanki, otoczenia jej kultem.

•  Przykład: „Cierpienia młodego Wertera” J.W. Goethe

 »Cechy literatury romantycznej᪢      ᰚ Odrzucenie klasycznych reguł, podziału na rodzaje i ga-

tunki literackie, stąd synkretyzm rodzajowy i gatunkowy᪢      ᰚ Dzieło to wyrażanie niczym nieskrępowanych uczuć᪢      ᰚ Poeta – wieszcz, przewodnik duchowy narodu᪢      ᰚ Inspiracja kulturą Wschodu (orientalizm) i odległymi cywi-

lizacjami (egzotyzm)

᪢      ᰚ Poszukiwanie źródła kultur narodowych w wierzeniach ludowych

᪢      ᰚ Fascynacja przyrodą, utożsamianie natury z Bogiem (panteizm)

᪢      ᰚ Nastrój grozy i tajemniczości

PROMETEIZMPostawa nawiązująca do postaci mitologicznego Prometeusza, polegająca na buncie wobec Boga i poświę-ceniu się dla dobra ludzkości.

•  Przykład: postawa Konrada, który krzyczy: „Nazywam się Milijon - bo za milijony kocham i cierpię katusze” z „Dziadów” cz. III A. Mickiewicza

PROWIDENCJALIZM Pogląd głoszący, że o wszystkim, co się dzieje na świecie de-cyduje Bóg i jest zgodne z jego planem, którego człowiek nie jest w stanie zmienić.

•  Przykład: Pankracy („Nie–Boska Komedia” Z. Krasiński), mimo że zdobywa władzę, to zostaje mu ona odebrana, bo sprzeniewierzył się Bogu

 »Hasła walki narodowowyzwoleńczej w polskim romantyzmie

ROMANTYZM Najważniejsze zagadnienia

46

MESJANIZM POLSKIPrzekonanie, że Polacy są narodem wybranym, dzięki swojemu cierpieniu zbawią całą Europę. Nazywano Polskę „Chrystusem narodów”. Koncepcja spopularyzowała się po klęsce powstania listopadowego. W ten sposób tłumaczo-no represjonowanym Polakom sens ich męczeństwa. Idea ta łączyła wyjątkowość narodu polskiego z nadzieją na ry-chłe odzyskanie niepodległości.

•  Przykład: W Widzeniu Księdza Piotra („Dziady” cz. III A. Mickiewicza) pojawia się tajemniczy mesjasz o imieniu 44

WINKELRIEDYZMPostawa poświęcenia się w walce, oddania życia, aby oca-lić innych. Wywodzi się od nazwiska średniowiecznego, szwajcarskiego rycerza, który w bitwie pod Sempach skie-rował włócznie wroga w swą pierś, aby utorować drogę swoim towarzyszom. Zwycięska bitwa stała się synoni-mem waleczności i heroizmu Winkelrieda, a Szwajcarom przyniosła niepodległość.

•  Przykład: Kordian głoszący hasło „Polska Winkelriedem narodów” w dramacie J. Słowackiego „Kordian”

FILOZOFIA

G. W. Hegel PRAWO DIALEKTYCZNE

J. G. Fichte INDYWIDUALIZM

F. W. Schelling PANTEIZM

A. Towiański TOWIANIZM

»» światem rządzi rozum»» teza antyteza synteza = prawo dialektyczne, rewolucja (antyteza) burzy stary porządek (teza), powstaje nowy ustrój (synteza), na tym polega rozwój

»» historia jest procesem ewolucji ducha dziejów

»» podstawą bytu jest czyn/działanie

»» jednostka przez swe działanie kształtuje rzeczywistość (indywidualizm)

»» najważniejszym prawem jednostki jest wolność

»» czynnikiem sprawczym bytu jest natura

»» w naturze panuje ciągły ruch, który sprawia, że świat się rozwija

»» utożsamienie świata przyrody z Bogiem (panteizm)

»» nawiązanie do mesjanizmu, wiary w nadejście Chrystusa, który zbawi ludzkość

»» szczególna rola narodów słowiańskich, które przyczynią się do odnowy moralnej Europy

»» Polska dzięki swojemu cierpieniu i poświęceniu wybawi inne narody europejskie

SZTUKA

 »Cechy sztuki romantycznej

    ᯖ artysta w dziele ma wyrażać uczucia    ᯖ przyroda odzwierciedla stan duszy, często dzika, groźna, nieokiełznana

    ᯖ nawiązania do historii narodowej    ᯖ elementy fantastyki    ᯖ symbolizm, wizyjność    ᯖ bogata kolorystka, dynamika, kontrasty    ᯖ przedstawiano ważne wydarzenia historyczne

Najwybitniejsi twórcy: ᰚ W. Turner „Burza śnieżna na morzu”, „Statek niewolniczy” ᰚ E. Delacroix „Wolność wiodąca lud na barykady”,

„Fryderyk Chopin” ᰚ C. D. Friedrich „Opactwo w dębowym lesie”, „Wędrowiec

nad chmurami”, „Wschód księżyca”, „Morze lodu”, „Kobieta i mężczyzna”

ᰚ F. Goya „Kolos”, „Rozstrzelanie powstańców madryckich”, „Sabat czarownic”

ᰚ J. H. Fussli „Nocna zjawa”, „Tytania i Spodek”

JĘZYK

 »Cechy stylu romantycznego

. złamanie zasady decorum, łączenie stylu patetycznego z potocznym

. wprowadzenie języka prostego ludu (gwary) . wprowadzenie orientalizmów (wyrazy pochodzące z języków wschodnich)

. wprowadzenie elementów języka środowiskowego . bogata metaforyka, oryginalne epitety . zdrobnienia służące podkreśleniu emocji . indywidualizacja językowa bohaterów

⇒

Eugene Delacroix „Portret Fryderyka Chopina”

ROMANTYZM Najważniejsze zagadnienia ROMANTYZM

⟺

47

ZADANIA - EGZAMIN PISEMNY POZIOM PODSTAWOWY - PRZYKŁADOWA REALIZACJA

é¶é Temat nr 1 (rozprawka)

Co jest ważniejsze – prawa jednostki czy prawa społeczeństwa? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do podanego fragmentu „Cierpień młodego Wertera” J. W. Goethego oraz innych tekstów kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.

Tym razem zatopił się tak w analizowaniu tematu, że przestałem go słuchać, uczułem smutek i nagle szybkim ruchem przyłożyłem lufę pistoletu do czoła tuż ponad prawem okiem. — Dajże spokój — zawołał Albert, odciągając broń od mojej głowy. — Cóż to ma znaczyć? — Przecież nienabity! — odparłem — A choćby nawet i tak było, — powtórzył niecierpli-wie — cóż to ma za sens? Pojąć nie mogę, by ktoś mógł być do tego stopnia nierozsądnym, by popełniać samobójstwo! Sama myśl o tym napełnia mnie obrzydzeniem. — dziwne to, — zawołałem — że wy, ludzie, rozważając coś, zaraz macie na pogotowiu słowa: to jest głupie… to mądre… to dobre… a to złe! Cóż to wszystko razem znaczy? Czy żeście zbadali we-wnętrzne pobudki czynu? Czyż z całą pewnością wyjaśnić możecie przyczyny, dla których coś się stało i udowodnić, że się stać musiało? Gdybyście to uczynili, nie bylibyście tak pochopni w ferowaniu wyroków.

— Przyznasz mi chyba — rzekł Albert — że pewne czyny są występne, bez względu Zbrodnia, Zbrodniarz na pobudki, jakie je wywołały. Wzruszyłem ramionami i przyznałem mu słuszność.— Ale, mój drogi, — ciągnąłem dalej — i tutaj są wyjątki. Kradzież jest bez kwestii zbrodnią, ale powiedz, czy człowiek, dopuszczający się rozboju, by uchronić siebie samego i swoją rodzinę od nieuniknionej śmierci głodowej, zasługuje na karę, czy na litość? Któż rzuci pierwszy kamień na małżonka, który, uniesiony słusznym gniewem, poświęca mu swą niewierną żonę i jej nikczemnego kochanka? Któż potępi dziewczynę, która poddała się w chwili upojenia nieodpornemu przymusowi miłości? Nawet prawa nasze, tak bezduszne i pedantyczne, dają się wzruszyć i nie ośmielają się karać. — To rzecz zgoła inna! — odparł Albert. — Człowiek, ulegający swym namiętnościom, traci całą siłę rozumowania i uważany jest za pijanego, za szalonego. Szaleństwo — Ach, wy, ludzie mądrzy! — zawołałem ze śmiechem. — Namiętność! Pijaństwo! Szał! Z jakąże obojętnością i spokojem wygłaszacie te słowa? Przyganiacie pijako-wi, czujecie wstręt do szaleńca, mijacie obu, jak kapłan z przypowieści i jak faryzeusz dziękujecie Bogu, że nie uczynił was takimi, jak oni. Ja byłem nieraz pijany, a namiętności moje unosiły mnie zawsze na samo pogranicze szału, ale nie żałuję tego wcale, bowiem na samym sobie nauczyłem się rozumieć, dlaczego okrzykiwano zawsze szaleńcami i pijakami ludzi niezwykłych, którzy dokonywali czegoś ogromnego, czegoś niepojętego.

— Ale nawet w codziennym życiu, ze wstrętem słuchać musimy, jak o człowieku, spełniającym jakikolwiek śmiały, szlachet-ny, nieoczekiwany czyn, gawiedź powiada: to pijanica, to szaleniec! O, hańba wam ludzie trzeźwi! Wstydźcie się mędrcy!

— Znowu napadły cię zwykłe urojenia i fantazje, — odrzekł Albert — i przesadzasz jak zazwyczaj. Ale w tym co najmniej mylisz się najzupełniej, że samobójstwo, o którym mowa, przyrównywasz do czynów wielkich, a tymczasem jest ono jedynie dowodem słabości. O wiele łatwiej umrzeć, niż znosić mężnie i wytrwale życie pełne męczarni.

— Zwiesz to słabością? Nie daj się, proszę cię, łudzić pozorom. Co nazwiesz słabym, powstanie lud, który cierpiąc i jęcząc długo pod jarzmem tyrana, zerwie się nagle do buntu i strzaska okowy? Czyż powiesz to samo o człowieku, który pod grozą pożaru, ogarniającego jego dom, w wielkim napięciu sił przenosi ciężary, których by ruszyć niemal nie był w stanie w zwykłym, spokojnym czasie? Albo, czyż takim nazwiesz oszalałego wściekłością po doznanej obrazie, który rzuca się na sześciu przeciwników i pokonywa ich? A powiedzże mi teraz mój drogi, jeśli wysiłek oznacza siłę, to czyżby przesada miała oznaczać słabość?

PRZYKŁADOWA REALIZACJA TEMATU NR 1

. WPROWADZENIE

Odwieczny dylemat wielu, zwłaszcza ludzi wyjątkowych, wyznaczających nowe trendy, szukających nietypowych rozwiązań bądź nadwrażliwców nieprzystających do rzeczy-wistości, co jest ważniejsze jednostka czy ogół. Dla Wertera, bohatera powyższego frag-mentu odpowiedź jest prosta, jednak czy słuszna?

. SFORMUŁOWANIE TEZY

Trudno jednoznacznie określić czy ważniejsze są prawa jednostki czy ogółu. Są sytuacje, w których jednostka powinna się podporządkować, ale zdecydowanie nie powinna zatracać swojej wyjątkowości.

ROMANTYZM Zadania Egzamin pisemny

48

. ROZWINIĘCIE Argumenty związane z tekstem przywołanym w zadaniu᪢᪢Werter stoi na straży całkowitej wolności jednostki.᪢᪢Uważa, że ludzie zbyt pochopnie osądzają innych.᪢᪢Sądzi, że istnieją okoliczności usprawiedliwiające łamanie prawa, np. miłość, namiętność to przejaw wolności.᪢᪢Nie rozumie politowania dla tzw. „innych”, np. pijaków, szaleńców.᪢᪢Ludzie niezwykli są często postrzegani jako szaleńcy, bo są niezrozumiani przez otoczenie.᪢᪢Samobójstwo jest prawem jednostki, nie odczytuje go jako słabość, ale przejaw odwagi.᪢᪢Albert potępia samobójstwo, dla niego to słabość.᪢᪢Sądzi, że łatwiej umrzeć niż cierpieć.᪢᪢Niektóre czyny należy postrzegać negatywnie niezależnie od ich motywacji.᪢᪢Należy obiektywnie rozpatrywać każdy występek jednostki.

Argumenty związane z wybranym tekstem kultury („Ludzie bezdomni” S. Żeromski) ᪢᪢Według Judyma najważniejsze jest dobro społeczeństwa.᪢᪢Bohater rezygnuje ze szczęścia osobistego, aby całkowicie poświecić się leczeniu najuboższych.᪢᪢Nie potrafi przekonać innych lekarzy do słuszności swojego postępowania.᪢᪢Uważa, że nie może założyć rodziny, bo wtedy nie oddałby się całkowicie swej pracy.᪢᪢Nie potrafi znaleźć kompromisu, nie widzi możliwości pogodzenia pracy z byciem mężem, ojcem.᪢᪢Całkowite poświęcenie dla innych sprawia, że jest nieszczęśliwy.

Argumenty związane z drugim wybranym tekstem kultury („Przesłanie Pana Cogito”)᪢᪢Podmiot liryczny Pan Cogito (Pan Myślący) formułuje swoisty apel do jednostki.᪢᪢Nakazuje „idź wyprostowany” tzn. zawsze godnie, nie ulegaj słabości ani też przemocy silniej-szego, np. władzy.᪢᪢Pan Cogito nakazuje kierować się odwagą, reagować gniewem na widok krzywdy ludzkiej, gardzić „szpiclami, katami i tchórzami”.᪢᪢Każdy człowiek powinien być jak owi rycerze - wierny swoim zasadom, niezłomny, dumny - tylko tak może być pojmowana pełnia człowieczeństw.᪢᪢Wiersz to aluzja do wydarzeń społeczno - politycznych lat 70. - do pierwszych protestów robotników na Wybrzeżu, które oprócz podłoża materialnego miały i swój ideowy charakter - były sprzeciwem wobec władz socjalistycznych.

. PODSUMOWANIE (WNIOSKI)

᪢᪢W dużej mierze to czy prawa jednostki są ważniejsze niż prawa ogółu zależy od sytuacji.᪢᪢Werter jest bohaterem swoich czasów i za wszelką cenę broni prawa do całkowitej wolności, nawet w sytuacjach autodestrukcyjnych.᪢᪢Judym pozbawiony zdolności osiągania kompromisu musi ponieść porażkę.᪢᪢Pan Cogito uważa, że tylko bunt jednostki wobec zła, siła i bezkompromisowość sprawiają, że dumnie być „człowiekiem”.

. INNE TEKSTY KULTURY, KTÓRE MOŻNA PRZYWOŁAĆ

᪢᪢M. Bułhakow „Mistrz i Małgorzata”᪢᪢A. Camus „Dżuma”᪢᪢A. Mickiewicz „Romantyczność”᪢᪢Gus van Sant „Buntownik z wyboru” (film)᪢᪢G. Orwell „Folwark zwierzęcy”᪢᪢F. Dostojewski „Zbrodnia i kara”

` Notatki

ROMANTYZM Zadania Egzamin pisemny POZYTYWIZM