Tell Me About the Biosphere Reserves

8/19/2019 Tell Me About the Biosphere Reserves

http://slidepdf.com/reader/full/tell-me-about-the-biosphere-reserves 1/56

Шим мандалын тухайН

а д а д я рь ж ө г

ө ө ч





Шим мандлын нөөц газрууд

Н а д а д

я рь ж ө г ө ө ч



Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Боловсрол, Шинжлэх ухаан, СоёлынБайгууллагаас эрхлэн гаргав.7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France

Энэхүү хэвлэлийн дизайн, ашигласан мэдээлэлд аль нэг улс гүрний эрхзүйнстатус, газар нутаг, хил хязгаар, хот суурин болон тэдгээрийн захиргааныталаар ЮНЕСКО болон аливаа нэгэн этгээдийн үзэл баримтлалыг тусгаагүй

болно.Эх гарчиг: Explique-moi le climat© ЮНЕСКО, 2005 (текст ба гэрэл зураг)© NANE-гийн бүтээл, 2005 (хэвлэлийн эх ба зураг)

ISBN 92-3-103990-3Зургийг: Тэри ЛивиаХэвлэлийн эхийг: Сюусан КлайнProost NV, Turnhout-д хэвлэв.

Зохиогчийн эрхээр хамгаалагдсан.www.unesco.org/publishing

Франц хэлнээс хөрвүүлсэн: Э. СолонгоХянан тохиолдуулсан: Н. МандахХэвлэлийн эхийг: Ж. Даваадорж

Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хөтөлбөрийнгазрын санхүүжилтээр орчуулан, нэмэн засварласан хэвлэлт.

Адмон хэвлэлийн компанид хэвлэв



Эхийг Кристин Сурд бэлтгэв

Юнеско / Ноэ Эдишнс-ын Новел Арш

Шим мандлын нөөц газрууд

Н а д а д

я рь ж ө г ө ө ч



Хүн төрөлхтний хосгүй баялаг................................................6 Аюул нүүрлэсэн биологийн төрөл зүйл................................10 Шийдэл : Шим мандлын нөөц газрууд..................................15 Шим мандлын нөөц газрууд гэж юуг хэлэх вэ?...................20

Дэлхийн шим мандлын нөөц газруудын сүлжээ .................24 Шим мандлын нөөц газрын үйл ажиллагаа .........................30

Монгол орон дахь шим мандалын нөөц газрууд .................38 Үг зүй .......................................................................................50

Агуулга



Хүн төрөлхтөн үүсэж бий болсон цагаасаа л байгалийн баялагттүшиглэн амьдарч ирсэн. Хэдэн арван мянган жилийн турш дэлхийн хүнам харьцангуй цөөн агаад тархай бутархай оршин суудаг байв. Харин

өнөөдөр дэлхийн хүн ам 6 тэрбумд хүрч, үүсгэн бий болгосон техникийн хөгжил нь газар дэлхийд гүн гүнзгий ул мөрөө хэдийнэ үлдээжээ. Байгальэхийн хуулийг үл хүндэтгэн, ийн сүйтгэсээр байгаа үйл ажиллагаа мааньтүүнд нөхөж баршгүй хохирол учруулаад зогсохгүй бүрмөсөн сүйрэхэрсдэл рүү хөтөлж байна. Иймээс байгальд ээлтэй, түүний орчинд дасанзохицсон амьдрал, аж ахуйн зүй зохистой хэлбэрүүдийг нээн илрүүлж,амьдралд нэвтрүүлэх зайлшгүй шаардлага тулгараад байна.

Нэгдсэн Үндэстний Боловсрол, Шинжлэх ухаан, Соёлын Байгууллага

(ЮНЕСКО) хүн ба байгалийн зохицлын онцгой бүсүүд болох шим мандлын нөөц газруудыг үүсгэн байгуулах үйл хэрэгт хамтран зүтгэдэг.Эдгээр нь ямар нэгэн тусгаарлагдсан орон зай бус харин хүн, байгальтай

харилцан шүтэлцээтэй оршин тогтнох боломжийг олгох хамгийн шилдэгшийдлүүдийг туршиж буй бүсүүд юм. Бидний энэхүү гарын авлагаардамжуулан хүргэх шим мандлын нөөц газруудын талаарх мэдлэг, мэдээлэлнь хойч үеийнхний болон эх дэлхийн маань ирээдүйд маш үнэ цэнэтэй юм.

Шим мандлын нөөц газруудын түүхийг өгүүлэх энэхүү ном та бүхэнд

таалагдана гэж найдаж байна. Бидний бүтээлд тусгагдсан үзэл бодлыгзөвхөн унших төдийхнөөр бүү хязгаарлаарай. Юуны түрүүнд танд ойрорших шим мандлын нөөц газрын талаар эргэцүүлэн бодож, хэрэв тиймгазар байвал очиж үзэхийг зөвлөж байна.

Энэ талаар илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл авахыг хүсвэл өөрийн ороннутгийн тусгай хамгаалалттай газрын менежментийг хариуцсанбайгууллагыг заавал олж очоорой.

Гэхдээ, та энэхүү номонд өгүүлэх шим мандлын нөөц газрын оршинсуугч болох явдал нь юунаас ч илүү чухал юм.

“Хүн төрөлхтний ирээдүй – бүх амьд биесийн ирээдүй – бидний гартбайна” гэдгийг та ухаарах хэрэгтэй.



Хүн төрөлхтний хосгүй баялаг

Хүн төрөлхтний хосгүй баялаг

Та үүнийг

мэдэх үү?

“Óóð àìüñãàë”ãýäýã íüãðåêèéí

“êëèìà” (clima)áóþó “Нàðíû

öàöðàãèéíтусгал болон

äýëõèéн

гадаргынхооронд үүссэн

ºíöºã” õýìýýõóòãàòàé ¿ã

àæýý.

6

Эх дэлхийн агуу бүтээл, түүнээс хайрласан амьдралыгтэтгэгч үйлчилгээнүүд бол түүний генийн* төрлүүд буюухүн төрөлхтөн, экосистемүүд*, амьтан ургамлын төрөл

зүйлс юм. Энэ бол байгалийн үнэлшгүй хөрөнгө оруулалтбөгөөд хүн төрөлхтний амь даатгал ч гэж хэлж болно.Биологийн төрөл зүйл* нь хүний таашаах мэдрэмж,мэдлэг, урлагийн бүтээл, шашин шүтлэг, бахархах сэтгэл,технологийн шинэ санаачлагын эх булаг билээ. Тэрээрамралт чөлөөт цаг, судалгаа шинжилгээ, боловсролынсалбарын судалж баршгүй, юугаар ч орлуулшгүй нөөцбаялаг нь юм. Энэ бол хүн төрөлхтөн үүссэн цагаасхүнсний, эмчилгээний гэх мэт бүхий л шаардлагатай

зүйлсээр хангаж, тэтгэж ирсэн агуу баялаг буйдхан орчинюм.

* Түүхий эдийн уурхайБиологийн төрөл зүйлийн ачаар бид хоол хүнс, хувцас

хунар, түүхий эд болон барилга, үйлдвэрт хэрэглэхматериалуудад умбаж байдаг. Өнөөгийн хэрэглэж буй

үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнүүдийн дийлэнхийг байгалийнгаралтай түүхий эдээр хийгдсэн байдаг. Хуванцар эдлэлүүд,цавуу, зургийн хальс ч байгалийн гаралтай цардуулуудыг

агуулж байдаг. Скоч, бэх, шатах тослох материал зэргийг чамьтан, ургамлын гаралтай тос, өөхнөөс гаргаж авдаг байна.Модноос гаргаж авдаг түүхий эдийн тусламжтайгаар цаас,картон, хумсны будаг, лак, баллуур, машины дугуй болонөмдний резин, бохийг хийдэг.

* - тэмдгээр тэмдэглэсэн үгийн тайлбарыг 50-р нүүрнээс олж уншина уу.



* Байгаль бол баялаг эмийн санЭрт дээр үеэс хүмүүс амьтан,

ургамлын гаралтай бодисыг эм,эмчилгээний зорилгоор өргөнхэрэглэж иржээ. Өнөөдөр ч зэрлэг

ургамлууд эмийн үйлдвэрийнмолекулийн* гол эх үүсвэр ньхэвээр байна. Жишээ нь өвчиннамдаах зорилгоор дэлхий

дахинаа түгээмэл хэрэглэдэгаспиринийг голын эрэг дагуу

ургадаг бургаснаас авсанбодисоор үйлдвэрлэдэг. Харин

далай, тэнгисийн экосистем, түүний иж бүрдлүүд эм

үйлдвэрлэлийн зах зээлд нилээд ирээдүйтэй нөөц хэмээнтооцогддог.

* Биологийн төрөл зүйл буюу хүнсний нөөц баялаг Байгалийг заримдаа хоёр төрөлд авч үздэг. Энэ нь

ашиглалтанд өртсөн буюу газар тариалан, мал аж ахуйн

Далайн амьтдын олонхи нь хорт бодисуудыг хамгаалалтын аргахэлбэр болгон ашигладагаас нь үүдэн түүнийг ирээдүйн эмнүүдийнамьдрах орчин гэж нэрлэх нь ч бий. Далай тэнгисийн 500 гаруй амьдбиет (наймаалж, нальхан хорхой, лимуль ...) -ээс гаргаж авдаг химийн

бодисыг өмөн өвчнийг анагаахад хэрэглэдэг билээ.

7

Та үүнийг

мэдэх үү?

Курар болАмазоныИндианчууд

үхлийнзэвсэг болгонашигладагбайсанбайгалийнхор. Харинмэс засалчидбулчингийнагшилтыгсулруулах

зорилгоорхэрэглэжбайна.



зориулалтаар ашиглаж байгаа байгаль базэрлэг онгон буюу харьцангуй унаган байдлаахадгалж үлдсэн, зөвхөн ургамал, жимс түүхэсвэл ан хийх байдлаар л хөндөгдсөн байгальболно. Бидний ашиг шимийг нь хүртдэггэрийн тэжээмэл амьтад, газар тариалангийнбүтээгдэхүүнүүд нь бүгд байгалийн унагантөрөл, зүйлээс гаралтай гэдгийг мартажболохгүй.10000 жилийн тэртээ гаршуулан,

ахуй амьдралдаа хэрэглэж ирсэн 10 төрлийн амьтан, 20зүйлийн ургамал өнөөгийн бидний хоол хүнсний 90%-ийг хангаж байна. Цаашдаа ч бидэнд хараахан ашиглажамжаагүй амьтан, ургамлын төрөл зүйлүүдээр тавган дахьхоолоо баяжуулах өргөн бололцоо байна.

Та үүнийгмэдэх үү?

1970 онд АНУ-днэгэн төрлийн

эрдэнэ шишийнмөөгөнцөр

бүхий лтариаланг

өвчлүүлсэн

байна. ХаринМексикийн

зэрлэгхожуулаас

гаргасанудамшлын

элементийначаар уг

өвчлөлийг

бүрэн эмчилжчаджээ.

* Байгаль эхийн газар тариаланд үзүүлж буй дэмжлэгОрчин үеийн газар тариаланд байгаль эхийн хадгалж

үлдсэн генийн нөөцийг улам бүр ашиглах болжээ.Бүтээгдэхүүний гарц, чанарыг сайжруулахын тулд тухайнбиологийн төрөл зүйлийн сул талыг бууруулах зорилгооргенийн бүтцийг өөрчлөх ажиллагаа буюу селекцийн аргыгхэрэглэдэг байна. Жишээ нь: таримал модны хожуул ямарнэг өвчин, хортон шавжийн нөлөөг эсэргүүцэх чадвармаш муутай. Харин түүнийг ижил төрлийн байгалийнзэрлэг хожуултай эвцэлдүүлэх замаар биологийнх ньтэсвэрлэх чадварыг нь сайжруулсан байна. Энэ нь хортныголомт болох хожуулыг эрүүлжүүлж, ойн экосистемийгэрсдэлээс хамгаалах чухал алхам болсон. Онгон байгальд,

уламжлалт аргаар газар тариалан эрхэлдэг бүсүүдэдамьтдын зэрлэг төрлүүд болон эртний, тэсвэрлэх чадварөндөртэй гэх мэт шинжүүдийг агуулсан ургамлын олонтөрөл зүйлс хадгалагдаж байдаг. Энэ нь орчин үеийн газар

тариалангийн үр тарианы генийн сангийн үнэлж баршгүйнөөц баялагт тооцогддог.

8

Андийн нурууны ард түмэн 4000 жилийнтэртээд Инкууд анх гэршүүлсэн лам гөрөөсийг

олон жилийн турш адгуулан маллаж, махсүүгий нь ашигласаар ирсэн билээ. Харин 1530

он, Испанийн колоничлолын үеэс хонийгихээр үржүүлэх болсноор лам гөрөөсний

тоо толгой цөөрч, улмаар устан үгүй болохэрсдэлд хүрээд байна.



9

Шим мандал* дахь амьтан, ургамлынбүхий л төрлүүдийн талаархи бидний

мэдлэг тун хомс билээ. Өнөөгийншинжлэх ухаан нийт 12.5-15 сая орчимтөрөл оршдог хэмээн тооцоолсныөчүүхэн хэсгийг буюу 1.7 сая орчмыгл судлаад байна. Энэ дундаа далайнэкосистем хамгийн бага судлагдсан

үл таних бүс хэвээр байгаа бөгөөдбиологийн үл таних шинэ төрөл,зүйлүүдийг далайгаас нээсээр л

байна. Зарим эрдэмтэд “далайн орчинэх газраас ч олон төрөл зүйлийн амьдбиетийг агуулж байна” гэж үздэг.

80,000эгэл биет*

1,000,000шавьж

4,000вирус

48,00

нян

45,000 амьтан

72,000мөөг

270,000 ургамал

Х эд э н төрлийн амьд б иет

байдаг в э ?



Манай дэлхийн байгаль, уур амьсгал түүхэн цагхугацааны мөчлөгөөс түрүүлэн өөрчлөгдөж байгаагшинжлэх ухааны байгууллагууд санал нэгтэй хүлээнзөвшөөрдөг. Учир нь амьтан, ургамлын төрөл, зүйлүүд

урьд өмнө огт байгаагүй ихээр устан үгүй болж байна.Маш удаан хугацааны туршид устаж буй амьтан ургамлынтоо жилд 3-4 зүйлээр л нэмэгддэг байв. Харин хэдхэнзууны өмнөөс энэхүү хэмнэл огцом нэмэгдэж, өнөөдөр

жил бүр 27000 зүйл устах болсныг эрдэмтэд тооцоолжээ.Биологийн төрөл, зүйлийн хомсдолд хүн амын өсөлттэйхолбоотой үйлдвэрлэлийн хөгжил, мод огтлол, зам тээвэр,газар ашиглалт зэрэг олон хүчин зүйлс нөлөөлдөг.

* Хүн амын өсөлт1900-гаад оны үед дэлхий дээр 1 тэрбумаар тоологдож

байсан хүн ам XXI зууны босгон дээр 6 тэрбумд хүрээдбайна. Хүн амын өсөлт, эдийн засгийн харилцааны

үсрэнгүй хөгжил зэрэг нь хүний байгалийн баялаг ашиглаххэрэгцээг улам бүр нэмэгдүүлж байдаг. Хэрвээ манайгариг үхээд дахин сэргэх чадавхитай байсан бол бид түүнд

үе үе шинэчлэгдэх боломж өгөх байсан байх. Гэтэл тэгэх

боломжгүйн дээр өнгөрсөн зуунаас хойш бидний эрхэлжирсэн газар тариалан, үйлдвэрлэл, аялал жуулчлал гэх мэтаж ахуйн үйл ажиллагаа нь байгалийг, түүний үнэт хэсэгболох амьд баялгийг амсхийх чөлөө өгөлгүй ачаалласаарирсэн билээ.

10

Та үүнийгмэдэх үү?

Дэлхий үүсэжбий болсон

цагаасаа хойшбуюу 4 тэр

бум жилийнтэртээгээсөөрийн бүх

нөөц баялгаатээсээр ирсэнбилээ. Тэрээр

сүүлийн 100000жилд гэхэд 80тэрбум хүнийгтэжээж ирсэн

байна.

Аюулд нэрвэгдсэн биологийн төрөл зүйлс

1900-аад оноос хойш халуун орны ширэнгэн ойн тэн хагас (800 сая га)нь устгагдсан байна. Мал аж ахуй, газар тариалан, мод бэлтгэлийн үйлажиллагаанаас улбаалан өдөр бүр 40 га ой газрын хөрснөөс арчигдаж

байна.



* Бидний талхилж буй амьд байгальЭкосистемийн доройтол нь манай гаригийн шим

мандалд явагдах агаар цэвэршүүлэх, ус зохицуулах,хөрс хамгаалах горим алдагдаж буйг тодорхой харуулжбайгаа бөгөөд үүний нэг тод жишээ нь ойн хомсдолюм. Хүн төрөлхтөн ойн бүсийн тэн хагасаас илүү хувийг

ямар ч нөхөн сэргэх бололцоогүй болгон үгүйрүүлжээ.Харин Монгол улсын хэмжээнд жил бүр 250 мянган гаой огтлогдож байна. Ийнхүү ойг устгах үйл ажиллагааөнөөдөр улам эрчимжиж бүр бид дэлхийн нийт ойн 0.6%-ийг устгаж байна. Байгалийн бусад бүсүүдийн тухайд ч

ялгаагүй хүний үйл ажиллагаан дор доройтоход хүрээдбайна. Усыг шүүж, цэвэршүүлэх үүрэг гүйцэтгэдэг нуур,намгийн усыг хот байгуулалт, газар тариалангийн үйл

ажиллагаанд ашиглах зорилгоор далан барьж хашихэсвэл суваг шуудуу татах замаар хатаж ширгэхэд хүргэжбайна. Мал аж ахуй эрхэлсэн нүүдэлчин хэв маягаассуурьшмал соёл иргэншилд шилжсэнээр гандуу, хуурай

уур амьсгалтай бүсийн модыг түлш бэлтгэх зорилгоор иххэмжээгээр ашиглаж буй нь бэлчээрийн хомсдол болонцөлжилт үүсгэж байна.

* Байгалийн нөөц ашиглалт

Орчин үеийн загас барих технологийн хөгжил нь далайнбаялаг шавхагдахад хүргэж байна. Загасчлалын цар хүрээөсөх тусам загасны тоо толгойг буурахаас гадна хэлбэрхэмжээ зэрэгт сөргөөр нөлөөлдөг. Амьтан, ургамлаарцуглуулга хийгчид болон шинэ төрлийн бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэгчдийн хүсэл сонирхол нь жигүүртэн шувуу,загас, яст мэлхий, муур, сармагчин зэрэг амьтны болон

ургамлын төрөл, зүйлүүдийн оршин тогтнох үндсийг ньэрсдэлд оруулж байна. Өөрөөр хэлбэл үслэг эдлэл, амьтны

арьс, хясаа, загасны хайрс, шувууны өд, ангийн мах, ургамлын булцуу болон навчийг зүй бусаар, хэтрүүлэнашиглах явдал нь амьд биетийн төрөл, зүйл устан үгүйболох үндсэн нөхцөл болно. 11

Та үүнийг

мэдэх үү?

Зарим амьтад“Өөрийннэрэмжитшинэ амьтныгбий болгох”гэсэн загварынхойноосхөөцөлдөгчдөд

хатуухантөлөөс төлдөг.Мороккодхүүхдүүдховор төрлийнгүрвэлийголноор ньбарьж европынжуулчдад

худалддагбайна.

Ирак дахь тэнгис



* Орчны бохирдолХХ зууны дунд үеэс хойш үйлдвэрлэл эрс хөгжснөөр

орчин ихээр бохирдох болсон. Энэ үеэс л хялбар шатамхайашигт малтмал болон эртний чулуужсан мод зэргийгихээр олборлож эхэлсэн нь химийн бодис их хэмжээгээр

ялгарч, өөр хоорондоо нийлэгжин байгальд тархан ус,агаар, хөрсийг бохирдоход хүргэсэн. Орчны бохирдол нь

дэлхийн уур амьсгал болон амьд биесийн нөхөн төлжих үйл явцад сөргөөр нөлөөлөх болсон. Агаарын бохирдлын уршгаар дэлхийн агаарын температур өмнөх зууныхтайхарьцуулахад нилээд хэдэн градусаар дулаарсан гэжэрдэмтэд үзэж байна. Бохирдол ихтэй бүсүүдэд амьтдын

үржил буурсан үзүүлэлттэй байгаа төдийгүй хүн амын дунд мөн төрөлт багассан нь ажиглагдах болжээ.

* Өөр төрөл зүйлийг нутагшуулах Бусад тив, бүс нутгаас ургамал, амьтны зүйлийг

нутагшуулахдаа тэдгээрийн тухайн нутаг дэвсгэрт буйховор зүйлүүдэд ноцтой хохирол учруулжболох эсэхийг харгалзах шаардлагатайбайдаг. Сайн дурын үндсэн дээр эсвэлтохиолдлын чанартай үйлдсэн нутагшуулах

үйл ажиллагаа нь байгалийн ховор зүйл

устан үгүй болох нөхцлийг бүрдүүлэх ньэлбэг байдаг аж. Ингэж ХХ зууны эхэн үед Австралийн уутат амьтны олон зүйл устан

үгүй болсон бөгөөд үүний гол шалтгаан нь Европ тивээс1858 онд авчирч нутагшуулсан 12 туулай бараг тэрбумхүртлээ өсөж үржсэн явдал юм. Өнөөдөр ийм болчимгүйбайдлаар харийн зүйл нутагшуулах явдал цөөрсөнч экосистемд хүчтэй сөрөг нөлөө үзүүлдэг, өөрийннэрэмжит шинэ амьтан буюу амьтны үүлдэр (Флоридийн

яст мэлхий, бух мэлхий ... г.м.) бий болгох явдал байсаар л байна. Загасчид, цэцэрлэгчид, анчид гарч болзошгүй уршгийг үл мэдэн, санамсаргүй байдлаар байгалийн шинэзүйлийг нутагшуулах нь ч бий. Тухайлбал далайн амьдбиетүүд хөлөг онгоцны Балластын ус*-аар тээвэрлэгдэнирж нутагших нь элбэг тохиолддог.

* Нүүрлэж буй байгалийн гамшигХэрвээ биологийн төрөл зүйлийн хомсдол яг өнөөгийн

хэмнэлээр үргэлжилбэл ядуурал улам бүр газар авч,

12

Та үүнийг

мэдэх үү?

Нүүрсхүчлийнхий нь агаармандлын гол

бохирдуулагчюм. Өнөөдөр

агаарыннайрлага дахьнүүрсхүчлийн

хий сүүлийнзуун мянган

жилд огтбайгаагүй их

хэмжээтэйбайна.

Өмнөд Африкийн“Когелберг” шиммандлын нөөц

газарт зориудаарнутагшуулсан ургамал маш

түргэн өсөж үржиж

буй нь нутгийн унаган ховор ургамлыг устахэрсдэлд оруулж

буй тул шинэ ургамлыг устгаж

байна



дэлхий өлсгөлөнд нэрвэгдэх аюул нүүрлэнэ.Байгалийн баялгийг зүй бусаар ашигласны төлөөсболох сөрөг нөлөөллүүд та бидний нүднээ хэдийнээил болжээ. Цөлжилтийн үйл явц, ган, зуд ба үер усныаюулуудын зэрэгцээ ойгоо их хэмжээгээр устгажбайгаа нь жилээс жилд нэмэгдэж буй хэдэн арвансаяар тоологдох гамшигт үзэгдлүүдийн шалтгаан ньболж байна. Загасчид загас ихээр агнах болсон ньхүн төрөлхтөнд амин чухал далайн баялгийн нөөцбагасах дохио болж байна.

* Байгалийн тэнцвэрт байдалМанай дэлхий бол амьд байгалиас бүрдсэн арал

юм. Байнгын нөхөн сэргээгдэж байдаг ус, агаар бусад эрдэсбаялгийн төгс зохилдолгоо бүхий экосистемүүдээс бүрдэхбайгалийн тэнцвэрт байдалгүйгээр дэлхий дээр амьдралорших боломжгүй. Ургамал, амьтны төрөл зүйлүүдийнхарилцан шүтэлцээтэй байдал нь тэдгээрийн өөрсдийнхнь оршин тогтнох үндэс нь болж байдаг. Биологийнтөрөл, зүйлүүд нь манай гаригийн эрүүл оршин тогтнох,

уур амьсгалын тогтвортой байдлыг хангах баталгаа юм.Биологийн төрөл, зүйл устаж, тоо толгой буурч байгаань хүн төрөлхтөн өөрөө нэгээхэн хэсэг нь болдог энэхүүтогтолцооны тэнцвэрт байдал алдагдаж байгааг илтгэнэ.Олон тооны төрөл, зүйл устаж байгаа байдал, байгалийннөөц, тэдгээрийн хэв шинжид гарч буй томоохон хувьсалөөрчлөлтүүд, улам бүр хурцдаж буй орчны бохирдол зэрэгнь энэхүү эмзэг тогтолцооны тэнцвэрт байдлыг бүрдүүлэх

нарийн төвөгтэй хэлхээг сулруулж, улмаар хүний оршинбайх үндсийг үгүйсгэж байна.

13

Та үүнийг

мэдэх үү?

Канададоршдог 50000нуурын 20000нь бохирдсонбөгөөдтэдгээрт ямарч амьд биетүлдээгүй

байна.

Баянбүрдийг улам бүр эзэлжбуй элснийтархалт ньтариан талбайгтогтвортойхамгаалахшаардлагатайгхаруулж байна.



Хоёр дахь мянганы дунд үе хүртэл, дэлхийн хүн ам мянганжилд хэдхэн зуун мянгаар нэмэгдэж ирсэн байна. Харин

үйлдвэрлэлийн хөгжлийн анхны үетэй давхцан хүн амынөсөлт огцом нэмэгджээ. Хэрвээ энэхүү өсөлтийн хэмнэлцаашид энэ хэвээрээ үргэлжилбэл 2015 он гэхэд 8 тэрбум хүнамтай болно гэсэн тооцоо бий.

Өнөөгийн хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл, анагаах ухааныхөгжлийн үр дүн болох хүн амын огцом өсөлт нь олон жилийн уртад алгуурхан нүүрлэх аюулыг авчирч байна. Энэ нь манайгариг ийм тооны хүн амыг урт хугацаанд тэжээн, оршинтогтнох чадвартай юу, үгүй юу гэсэн асуудал юм. Юуны

түрүүнд бид хэрэглээгээ хянаж, нөөц баялгийг дахин ашиглаххэлбэрүүдийг чухалчилж, байгальд ээлтэй, бохирдол багатай

технологид суралцах шаардлагатай байна.

14

Дэлхийн х ү н ам, т ү ү ний

өсөл т

0200010001-1000-2000-3000-4000-5000-6000-7000-8000

1

2

3

4

5

6

7

8

МЭӨ2,5 сая жил

Х у у ч ин чу л у

у н Ш и нэ чу лу

у н Т өм р

ийн ү е

з э всгийн

ү е з э всгийн ү е

Д у н д ч ул у у н Х ү р лий н ү е

Д у н дад з у у н

з э в с г ий н

ү е



15

Шийдэл: Шим мандлын нөөц газрууд

Та үүнийг

мэдэх үү?

Гарал үүсэл,нас хүйс, хэлсоёл, шашиншүтлэг үлхаргалзан хүнбүр хууль,шүүхийн өмнөэрх тэгш байхнь хүний эрх,эрх чөлөөний

үндсэн зарчимболно гэжЮНЕСКОүзэж байна.

Ховордож буй биологийн төрөл зүйлсийг хамгаалахзорилгоор засгийн газрууд, эрдэмтэд, байгаль хамгаалаххолбоод хамтран “тусгай хамгаалалттай бүсүүдийн сүлжээ”

байгуулах шийдэлд хүрч, түүнийгээ “Шим мандлын нөөцгазрууд” хэмээн нэрлэхээр тогтжээ. Эдгээр бүсүүдийнгол зорилго нь нэг ч атугай удамшлын элементийг эсвэлтухайн экосистемийг бүхэлд нь агуулж буй биологийнтөрөл зүйлсийг хамгийн боломжит хэмжээгээр хамгаалж,хадгалж үлдэх явдал юм. Хамгаалалт, хадгалалтынасуудлыг дан ганц тухайн бүс нутгийн байгалийн баялгийгашиглагчид буюу тухайн орчинд голлох нөлөө үзүүлэгчидболох оршин суугчидтай нь хамтран ажилласнаар бүрэн

шийдэх боломжгүй байдаг.

* Хүн ба Шим Мандал хөтөлбөр

1970 оноос хойш

ЮНЕСКО “Хүн ба Шиммандал” (англиар Manand the Biosphere буюутовчоор МАБ хэмээннэрлэдэг) хөтөлбөрийгхэрэгжүүлж иржээ.Хүн, түүний хүрээлэнбуй орчны харилцаншүтэлцээг сайжруулах

асуудлыг шинжлэх ухааны үндэслэлээрхангахад хөтөлбөрийнзорилго оршино. Угхөтөлбөрөөр ашиглагдаж буй амьд байгалийн хадгалалт,хамгаалалтын асуудал түлхүү хөндөгддөг. Үүнээс гаднабайгаль, цаг уур, газар зүйн бүхий л нөхцөл байдал дахьхүн ба байгалийн харилцан хамаарал, нөхцөл байдлыгорон нутгийн түвшинд, цаашлаад бүх дэлхийн хэмжээндсудалдаг байна.



МАБ-ын лого нь эртний Египетийн бэлгэдэлийннэг, “амьдралын загалмай” ч гэж нэрлэгддэг “Анк”хэмээх дүрс болон цэнхэр, цагаан, улаан, ногоонөнгүүдээс бүрдэнэ.

Цэнхэр өнгө нь усны экосистемийг буюу цэнгэг,давстай, газрын доорх, гадаргын болон далайн

зэрэг бүхий л усыг,Ногоон өнгө нь ой мод, нуга, ширэнгэн ой

зэргийг,Цагаан өнгө нь цаст цагаан уулсыг,Улаан өнгө нь эх газрыг болон говь цөлийг тус

тус илэрхийлдэг байна.

16

* Олон улсын хөтөлбөр

МАБ хөтөлбөрт өмнөд, хойд туйлын бүсээс халуунорны бүс хүртэл, эрэг хавийн эсвэл арлын бүсээс өндөр

уулсын муж хүртэл, хүн ам маш бага суурьшсан аглаг

талаас хамгийн их нягтаршилтай суурин газрууд хүртэлхбөмбөрцгийн бүхий л хэв шинжийг агуулсан бүс нутгуудхамрагддаг ба түүний тухайлсан судлагааны ажлууд

дэлхийн хэмжээний нийтлэг бэрхшээлд хариулт өгдөг. Жишээ нь: байгалийн төрөл зүйлсийн шинэ цогцлолболон хүний өсөн нэмэгдэж буй хэрэглээг багтаасанэкосистемүүдийг цаашид хэрхэн зүй зохистой түвшиндбайлгах вэ? хэмээх асуудлыг шийдвэрлэх явдал юм.

* Шим мандлын нөөц газар

МАБ хөтөлбөр нь байгаль орчныг хамгаалах талаарчухал байр суурь эзэлдэг. Түүний үндсэн хөтөлбөрүүдийннэг нь эх газрын ба эрэг орчмын бүсүүдийг хамруулсаншим мандлын нөөц газруудын дэлхий нийтийн сүлжээюм. Шим мандлын нөөц газрууд нь манай гаригийнголлох экосистемүүдэд байгалийн унаган төрхийг хадгалж

үлдэх, түүний генийн эх нөөцийг хамгаалах зорилгоорбайгуулагдсан болно. Шим мандлын нөөц газар гэдгийгерөнхийд нь хамгаалалтанд авсан байгалийн нөөцбүс хэмээн ойлгож болох юм. Экосистемийн хувьсалболон түүнийг хөдөлгөгч хүч болох хүн төрөлхтний үйлажиллагааны нөлөө зэрэг нь шим мандлын нөөц газруудынсудалгааны чухал элемент болно.



ХөгжилХүн төрөлхтнийхөгжилдэвшил

Үйл ажиллагааны дэмжлэг үзүүлэхЭрдэм шинжилгээ, эрэл хайгуул, боловсрол,

сургалтын олон улсын сүлжээ

ХамгаалалБиологийн төрөл

зүйлийнхамгаалал

(экосистем, төрөлзүйл болон

удамшлын эх үүсвэрийг

хамгаалах)

дэвшил

17

* Шим мандалын нөөц газрын үндсэн үйл ажиллагааШим мандлын тусгай хамгаалалттай бүс нь үндсэн

гурван төрлийн үйл ажиллагааг явуулдаг. Үүнд биологийнтөрөл зүйлийг хамгаалах, нийгэм эдийн засгийг зохистойхөгжүүлэх, үйл ажиллагааны дэмжлэг үзүүлэх зэрэг болно.

Хамгаалал нь дэлхий дээрх экосистемүүд болонамьтан, ургамлын төрөл, зүйлүүдийг хамгаалах дэлхийнхэмжээний үйл ажиллагааг хэлнэ. Хөгжил нь байгалийнбаялгийн хадгалалт, хамгаалалтанд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй

байдлаар орон нутгийн нөхөрлөлүүдийн өв уламжлалднийцүүлэн нийгэм, эдийн засгийг хөгжүүлэх явдал юм.Үйл ажиллагааны дэмжлэг үзүүлэх гэдэг нь Шим мандлыннөөц газруудад “Байгалийн нээлттэй лабораторууд”-раа дамжуулан эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил,биологийн төрөл зүйлсийг бүртгэх болон “Цэвэр агаарынангиуд”-раа дамжуулан хүмүүст байгаль орчин, хөгжилдтулгараад буй бэрхшээлүүдийг таниулах үүрэг гүйцэтгэдэг.

Шим мандлын нөөц газар бүр дээрх гурван үйлажиллагааг явуулах үндсэн үүрэгтэй байдаг. Иймд нэгбол амьтан, ургамлын хамгаалалтын бүс эсвэл шинээр

үйл ажиллагаа эхлүүлж буй хөгжлийн төв юм уу шинжлэх ухааны шинжилгээ судалгааны нэгжид тулгуурлан “Шиммандлын нөөц газар”-ыг байгуулах нь илүү зохимжтой.Зарим тохиолдолд эдгээр гурван байгууллага нэгдэн үйлажиллагаа явуулдаг. Нөгөөтэйгүүр тус байгууллага нь

дэлхий дахины нэгдсэн сүлжээний бүрэлдэхүүн хэсэг

болсноор харилцан мэдээлэл, туршлагаа солилцохболомжоор хангагдана.

ШИММАНДЛЫН

НӨӨЦГАЗАР



18

Энэ үг нь манай гаригийг бүрхэн орших, хүмүүний амьдралынбаталгааг хангах нөхцлүүдийг нэг дор цогцлоосон нимгэн

бүрхүүлийг илэрхийлж байгаа юм. Манай гаригийн амьдрал оршинтогтнох боломжтой цорын ганц энэхүү орчин нь далайн түвшнээс дээшхэдхэн километр, газрын гадаргаас доош хэдхэн метр үргэлжлэхөчүүхэн зурвас орон зайг хамардаг. Нарны аймгийн хүрээнд уг шиммандлаас өөр хаа нэгтээ амьдрал байгаа орчин одоогоор танигдаагүйбайна.

Шим мандал цогцлон бий болж, түүн дээр амьдрал үүсэх нэгдмэлнөхцөл бүрэлдтэл олон сая жил шаардлагатай байдаг. Харин өнөөдөр

хүн төрөлхтөн өөрийн бий болгосон технологийн хөгжлөөрөө энэхүүхэмжээлшгүй үнэ цэнэтэй зүйлээ устгахад хэдийнээ бэлэн болжээ.Үнэ цэнэ өндөртэй технологийн тусламжтайгаар сансар огторгуйд

түр зогсоол ч юм уу, нисдэг биет ч юм уу бүтээн байгуулж чадлаа чгэсэн тэнд амьдрал байх боломжгүй юм.

“ Ш им мандал ”



* Тогтвортой хөгжлийн хүчин зүйл

Шим мандлын нөөц газруудын үйл ажиллагааны үндсэнзарчим нь “Тогтвортой хөгжил”-ийн үзэл баримтлалыгхэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх явдал юм. 1992 ондБразилийн Рио Де Жанеро хотод зохион байгуулагдсан“Байгаль орчин ба хөгжил” сэдэвт Нэгдсэн үндэстнийзөвлөгөөнөөр манай гаригийн эрх бүхий зүтгэлтнүүднэгдэн “Тогтвортой хөгжлийн нэгдсэн зарчмыг дэлхий

дахинаа дэмжин ажиллая” гэсэн шийдвэр гаргасан билээ.1995 онд Испанийн Сивилд хуралдсан Шим мандлыннөөц газруудын олон улсын зөвлөгөөнөөр “Шим мандлын

нөөц газрууд нь тогтвортой хөгжлийн туршилтын бүсүүдбайх болно” хэмээн баталгаажуулсан болно.

19

140000 га газар нутгийг хамарсан МананараНорд (Мадагаскар) шим мандлын нөөцгазар 47000 оршин суугчтай. Энд 10жилийн турш байгаль хамгаалал ба хүнийхөгжлийн тэнцвэртэй байдлыг хангах

судлагаа явуулан байгальд ямар ч сөрөгнөлөөгүй аргаар цагаан будаа тариалж,зохистой загасчлалыг хөгжүүлсэн байна.



Шим мандлын нөөц газрыг өөр хоорондоо харилцанхамаарал бүхий онгон бүс, хамгаалалтын бүс, хязгаарлалтын

бүс хэмээх гурван бүсэд хуваана.

* Онгон бүсОнгон бүс гэдгийг экосистемийн цөм буюу маш бага

эвдэгдсэн бүс хэмээн ойлгож болно. Энэ нь амьтан, ургамлын төрөл зүйлээр баялаг агаад арслан, чоно гэх мэттомоохон махчин амьтад ч элбэг оршдог бүс юм. Онгон

бүс нь тухайн улсын хуулиар, түүний онцлогоос хамааранхамгийн урт хугацаагаар хамгаалалтанд авах шаардлагатайбүсүүд байдаг. Энд зөвхөн байгалийн өсөлт хөгжилд

дэмжлэг үзүүлэх, зэрлэг амьтан ургамлыг хамгаалах болоншинжлэх ухааны судалгаа, шинжилгээний дээж авах зэрэг

үйл ажиллагаануудыг л явуулахыг зөвшөөрдөг байна. Шиммандлын нөөц газрын төв бүс буюу онгон бүс нь байгалийннөөц газрын эсвэл тусгай хамгаалалттай бүсийн онцгойхамгаалалт бүхий хэсэгт орших нь элбэг тохиолддог.

20

Онгон бүс

Хамгаалалтынбүс

Хязгаарлалтынбүс



* Хамгаалалтын бүсХамгаалалтын бүс нь онгон бүстэй хиллэн оршиж,

газар тариалан эрхлэх болон бусад газар нутаг, тэр дундааонгон бүсийн байгаль хамгаалах зорилгод нийцсэн үйлажиллагаануудыг явуулдаг хэсэг юм. Энэхүү бүсийг эрдэмшинжилгээний туршилт явуулах хэсэг ч гэж нэрлэжболно. Энд боловсролын, сургалтын байгууллагуудаасгадна амралт, аялал жуулчлалын байгууллагууд оршдог.Хамгаалалтын бүсийн хил хязгаар нь ихэнхдээ тухайнбайгалийн нөөц газрын, тусгай хамгаалалттай бүсийнэсвэл бусад зорилгоор ашиглагддаг бүсийн хилээр

тодорхойлогддог.

21

Морокогийн “Аргонери” хэмээх шим мандлын нөөц газрыннэр нь энд ургадаг олон талын ач холбогдол бүхий Аргонимодноос гаралтай. Эндхийн оршин суугчид халуун нартай

үед Аргони модны сүүдэрт тухлан суух дуртай бол навч ньямааны амтархан иддэг тэжээл болдог. Уг модыг түлшиндхэрэглэхээс гадна түүний жимснээс нь Аргони тос хэмээхсайхан тос гаргаж авдаг байна. Та үүнийг

мэдэх үү?

Говь цөлийн

бүсэд ургамалхарьцангуйховор бөгөөдамьдралынх ньхэмнэл удаанбайдаг. Энд хүнийбайгаль ашиглалтба биологийнтөрөл зүйлсийнхарилцан

тэнцвэрт байдалалдагдаж байгаань төдийлөнажиглагддаггүй.Үүнээс зөвхөнургамлаар баялагногоон байгальл хүний үйлажиллагааны

нөлөөнд амарханөртдөг “эмзэгхэнбайдалтай” гэждүгнэж болохгүйюм.



* Хязгаарлалтын бүсЗаримдаа хосолмол хэлбэрийн бүс ч гэж нэрлэдэг

хязгаарлалтын бүс нь шим мандлын нөөц газрын хамгийнгадна талын хэсгийг илэрхийлдэг. Эндээс хүний бийболгосон орчныг (тосгон, ферм, нуга, загасчиллынбүс...) мэдэрч болно. Уг бүсэд орон нутгийн иргэд,байгаль хамгаалах үүрэгтэй байгууллагууд, соёл урлагийнбүлэглэлүүд, хувийн хэвшлүүд хамтран ажилладаг. Тэднийгол зорилго нь орон нутгийн баялгийг тогтвортойгоорашиглан зарцуулж, голлох ашиг хүртэгчид нь түүний иргэдбайх явдлыг хангахад оршино. Хязгаарлалтын бүсүүдийн

үйл ажиллагааг бүс нутгийн нийгэм эдийн засгийнхөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулна гэж тооцдог байна.

22

Жишээ нь: Гуаделупийн арлуудГуаделупийн арлууд (Франц)-ын шим мандлын нөөц газар нь халуун орнычийглэг ой болон тэнгис далайн орчин бүхий хоёр онгон бүстэй бөгөөд аль,аль нь хамгаалалтын бүсүүдээр хүрээлэгдэнэ. Харин түүний хязгаарлалтынбүс нь ойр орчмын хотууд, жижиг тосгодууд болон аялал жуулчлалын дэдбүтцүүдээр тодорхойлогддог.

Онгон бүс Хамгаалалтын бүс Хязгаарлалтын бүс



Манай гаригийн нөөц баялаг хэзээ ч шавхагдашгүй арвин бишгэдэг нь тодорхой. Хэдхэн зуун жилийн өмнө л гэхэд хүмүүсийнхэрэглээ нь дэлхийн нөхөн төлжих хүчин чадлаас хэтэрдэггүй

байв. Өнөөдөр дэлхийн хүн ам 6 тэрбумд хүрч, цаашдаа ч өссөөрл.... Тэгэхээр бидний бүхий л хэрэгцээг хангадаг нөөц баялагмаань цаашид хүн бүрт хүрэлцэхгүй байж болох ноцтой эрсдэлтулгарч байна. Хэтэрхий үрэлгэн байдал, зохисгүй ашиглалтыннөлөөгөөр байгалийн гамшигт үзэгдлүүд, гол мөрөн, далайтэнгисийн бохирдол, амьтан ургамлын зүйлийн эрс хомсдолнүүрлээд байна. Ядуу буурай орны ард иргэд энэхүү үгүйрэлдхамгийн түрүүнд өртөж байна.

Тогтвортой хөгжил гэдэг нь байгалийн баялгийг орон нутгийниргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх зорилгоор ашиглахдаа хэрхэнзүй зохистой хэлбэрийг сонгон хууль эрх зүйн хүрээнд үйлажиллагаагаа явуулах тухай номлол юм. Нэг талаас нийгмийнматериаллаг хэрэгцээг хангах, нөгөө талаас байгалийн нөхөнсэргэх нөхцлүүдийг алдагдуулахгүй байх тэрхүү алтан дундажийголох хэрэгтэй юм. Тогтвортой хөгжил нь хэт хэрэглээг бууруулах,дахин ашиглалтыг бий болгох, сэргээгдэх эрчим хүчний нөөцийгашиглах, бохирдлын хэмжээг хамгийн доод түвшинд хүртэл

бууруулах зэрэг үйл ажиллагааны цогц билээ. Энэхүү үйл хэрэг ньзөвхөн хувийн ашиг сонирхлын төлөө бус бүх нийтийн эрх ашгийн

төлөө байх хэрэгтэй бөгөөд өнөөгийн гаргаж буй шийдвэрүүдирээдүй хойч үед чиглэсэн, урт хугацаанд тогтвортой

байх нөхцлийг хангасанбайх хэрэгтэй юм.

Тогтвортой хөгжилд

хөтлөх шилжилтийн үйлявц маш хол, хүнд хэцүү

мэт санагдана. Гэхдээ энэнь өнөөдөр зонхилж буйхөгжлийн зохисгүй бодлого,зорилтуудыг бүхэлд ньөөрчлөхийн тулд хүнийдотоод ухамсар, оюунбодолд нөлөөлснөөрхэрэгжих бүрэн магадлалтай.

23

Тогтворт о й х ө г жил г эж ю у в э ?



Шим мандлын нөөц газрууд менежмент, арга барил,байгалийн экосистемүүдийн хамгаалалт, ашиглалтынталаарх мэдээллүүдээ харилцан солилцох зорилгоор

дэлхийн шим мандлын нөөц газруудын сүлжээг байгуулсанбилээ.

Анхны шим мандлын нөөц газрууд байгуулагдсан цагаасхойш, 1976 онд дэлхийн нийтийн сүлжээ байгуулагдаж,

улам бүр өргөжин тэлж байна. 2004 оны эхэн үе гэхэд уг сүлжээнд 97 орны 440 шим мандлын нөөц газруудхэдийнээ хамрагдсан байв. Шим мандлын нөөц газрууд

улс үндэстнүүдийн Засгийн газруудаас санал болгосны дагуу ЮНЕСКО-гоор баталгааждаг.

24

Та үүнийг

мэдэх үү?

Тор Дел Пенийшим мандлын

нөөц газарЧилийн өмнөд

хэсэгт 163,000га нутаг

дэвсгэрийгхамран

оршдог. Туснөөц газар цасмөс, хүрхрээ,нуур хосолсон

үзэсгэлэнтбайгаль, олон

төрлийн баялагургамалтай.

Индонезийнжижиг арал

болох Сиберутшим мандлын

нөөц газардахь нөхөр-лөлүүдийн

орлогын голэх үүсвэр нь

далайн замагтариалалт юм.



* Эх газрын экосистемийн дээж

Шим мандлын нөөц газрууд нь манай гаригийн голлохэкосистемүүд болон хүний олон талт үйл ажиллагаагагуулсан төрөл бүрийн экологийн хэв шинжүүдийгтөлөөлдөг. Үүнд унаган төрхөө алдаж өөрчлөгдсөн,зэргэлдээх экосистемийн нөлөөнд автаж нөхөн сэргэхчадвар нь буурсан эмзэг экосистемүүд ч хамрагддаг.Гималайн уулс, Амазони ширэнгэтэй харьцуулахад багаанхаарал татдаг хүний нөлөөнд хэт өртсөн бүсүүдэд ч шиммандлын нөөц газрууд бий. Хүн ам олноор суурьшсанбүсүүд ч нэгэн адил чухал. Жишээ нь: Наплын дэргэдСилэнто шим мандлын нөөц газар оршдог.

* Зохистой хэмжээ

Шим мандлын нөөц газрын нутаг дэвсгэр үндсэнгурван үйл ажиллагаа(хамгаалалт, хөгжил, үйл ажиллагааг

дэмжих)-гаа хэрэгжүүлэхэд, гурван бүс (онгон,хамгаалалтын, хязгаарлалтын)-ээ ялган байгуулахадхүрэлцэхүйц уудам байх шаардлагатай. Хэдийгээр өндөр

уулын ганц амыг л хамгаалдаг Гросвалсертал (Австри)шим мандлын нөөц газар шиг хэдхэн зуун га газрыг

хамарсан байж болох авч, өнөөгийн нөхцөл байдал шиммандлын нөөц газрыг томоохон нутаг дэвсгэр хамрууланбайгуулахад хөтөлж байна. Үүнд хамгийн том шиммандлын нөөц газруудын нэг болох 30 сая га газар хамранорших Мата Атлантика-г дурдаж болно. Үүнээс гадна улс

дамнасан шилжилтийн хил бүхий шим мандлын нөөцгазрууд байгуулагдаж, хамтын эзэмшлийн ой мод, гол,мөрөнгөө хамтран хамгаалж байна.

25

Та үүнийг

мэдэх үү?

МатаАтлантикашим мандлыннөөц газарнь дэлхийдээр амьтанургамлынтөрөлзүйлээрээхамгийн баялагбүс юм.Бахиагийн ойнзөвхөн 1 га –дл 450 зүйлийн

моддыг бүртгэхболомжтой.



* Эрхзүйн уян хатан бодлого

Шим мандлын нөөц газруудын харилцаа зөвхөн олон улсын хууль эрх зүйгээр зохицуулагддаггүй. Тэдгээр ньоршин буй улсынхаа хууль эрх зүйд захирагдаж, тухайн

үндэстний хуульчлагдсан хамгаалалтыг хүртдэг. Зарим улс орон тусгай хамгаалалттай бүсүүдийн эрх зүйн орчныгбүрдүүлэн хуульчилсан байдаг. Шим мандлын нөөцгазрын онгон бүс нь тухайн улсын хууль дүрмийн дагуухэдийнээ онцгой хамгаалалтанд авсан бүс нутагт оршихнь элбэг тохиолддог. Үнэндээ, байгалийн унаган төрхийгхуулийн хүрээнд тууштай хадгалж, хамгаалах зорилготойшим мандлын нөөц газруудыг үүсгэн байгуулая гэвэлхуулиндаа бага зэргийн нэмэлт өөрчлөлт оруулахад л

хангалттай юм.

* Орон нутгийн нөхөрлөлүүдийн онцгой үүрэг

Шим мандлын нөөцгазруудын салшгүйбүрэлдэхүүн бол орон нутгийннөхөрлөлүүд юм. Тэд үе

дамжин байгалийн баялгаа

ашиглаж, амьдарч ирсэн учир бүс нутгийнхаа амьтан, ургамлын талаар хамгийнарвин мэдлэг хуримтлуулж,хэрхэн удаан хугацаагаархамгаалж, хадгалах вэгэдгийг хэнээс ч илүү мэддэг.Тэдний санал, санаачлага,шийдвэрүүд нь байгаль

орчны хамгаалалтын асуудалд маш үнэ цэнэтэй. Иймээсорон нутгийн иргэд, тэдний амьдрах орчинг тогтвортойхадгалж, хамгаалах зорилготой шим мандлын нөөц газрын

үйл ажилагаанд удирдлага, зохион байгуулалтын бүхий лтүвшинд гар бие оролцож, шууд ашиг хүртэгчид нь болдог.Ингэж нутгийн иргэдтэй хамтран, тэдний ур чадвар,мэдлэгийг түшиглэх нь хамгийн оновчтой байдаг.

26



* Бүс нутгийн хамтын нийгэмлэг Дэлхийн шим мандлын нөөц газруудын сүлжээний үйл

ажиллагааны зохицуулалтыг Парис хотын ЮНЕСКО-дсуугаа МАБ хөтөлбөрийн төв удирдан явуулдаг байна.Тус төв нь шим мандлын нөөц газруудын төлөөлөгчдийгхамруулсан олон улсын хурал, зөвлөгөөн зохион байгуулахзамаар улс орнуудад шим мандлын нөөц газруудаахөгжүүлэхэд нь дэмжлэг үзүүлдэг. Эрдэмтэд, бусадмэргэжилтнүүд энд оролцож өөрсдийн мэдлэг, туршлагаахарилцан солилцдог билээ. Мөнтүүнчилэн дэлхийдтомоохонд тооцогдох шим мандлын нөөц газруудынсүлжээнүүд Европын, Хойд Америкийн гэх мэт жижигсүлжээнүүдийг татан элсүүлдэг. Арабын МАБ нь бүх арабхэлтэй орнуудын шим мандлын нөөц газруудыг нэгтгэсэн

сүлжээ байдаг. Үүний үр дүнд шим мандлын нөөц газруудхарилцан мэдлэг туршлагаа солилцож, янз бүрийн занзаншил, өөр өөр амьдралын хэв маяг бүхий ард түмнүүдэкологийн төрөл бүрийнорчинд хэрхэн байгальтайгаахамгийн зохистой хэлбэрээрнийцэн амьдрах тухай хамгийнзөв шийдэлд хүрэхээр хамтранзүтгэдэг байна.

* Хил дамнасан шим мандлыннөөц газрууд

Шим мандлын нөөц газар бүрнэг талаас байгалийн баялгийгхадгалж, хамгаалах, нөгөөталаас хүмүүний оршин байх нөхцлийг хангахын тулдтүүнийг ашиглах гэсэн хоёрдмол шинжийг цогцлуулдаг.

Анх Зүүн Европод Словак, Польш, Украйн улсуудыннутгийг хамран Өрнөд Карпатын шим мандлын нөөцгазар байгуулагдсанаар хэд хэдэн улсыг дамнасан буюу“Хил дамнасан шим мандлын нөөц газар”-ын зарчим

үүсчээ.Үүний нэгэн адил Украйн, Румыны нутаг дэвсгэрт Дунай мөрний “Делта”, Бенин, Буркина Фасо ба Нигери улсын нутаг дэвсгэрт “W” шим мандлын нөөц газруудтус тус оршдог байна. Мөн Монгол, Орос, БНХАУ-ыннутаг дэвсгэрийг дамнан орших “Монгол Дагуур”, ОХУ,

Монголын хил дамнан орших “Алтай Соёны” экобүсүүдэдшим мандлын нөөц газрууд хэдийн байгуулагджээ.

27

Зиүжайгү(Хятад) шиммандлын нөөцгазар жуулчдад

үйлчилдэгбайсан

уламжлалтавтабусаа халж,байгалийнхийгээражилладаг“ногоон автобус”хэрэглэх болжээ

ЕвроМАБ нь Хойд

Америкийн болон

Европын 40

улсуудаас бүрддэг.

ИБЕРО МАБ нь

Латин Америк болон

Испани, Португалийг

хамруулдаг.

АФРИМАБ нь

Африкийн улсуудыг

элсүүлсэн.

ИРН МАБ-д Зүүн

Азийн орнууд

хамаарагддаг.

АрабМАБ-д ДундадАзийн араб хэлтэй

орнууд хамрагддаг.



Шим мандлын нөөц газрууд дэлхий дахинаа

Шим мандлын нөөц газар

Шим мандлын нөөц газрууд экосистемүүдийнголлох хэв шинжүүдийг төлөөлдөг

Халуун орнычийглэг ой

Арктикийн цөлба ширэнгэ

Эрс тэс уурамьсгалтай бүсийннавчаа гөвдөг ой

Халуун орны болонзөөлөн дулаан уур

амьсгалтай хуртунадас их ордог бүс

Давжаа бөгөөд мөнх

ногоон мод бүхийойн бүс

Хойд зүгийнсалхитай

шилмүүст ойнбүс

Халуун орны хуурай уур амьсгалтай бүсийн ой эсвэлнавчирхаг мод бүхий ойн бүс (үүнд эх газрын болон далайн

уур амьсгал шилжин ирдэг бүсийн ой хамаарна.)



Хүйтэн уур

амьсгалтай цөлболон цөлөрхөгбүсүүд

Халуун уур амьсгалтай цөлболон цөлөрхөг бүсүүд

Эрс тэс уурамьсгалтай тал

хээр

Уулархаг болонөндөрлөг газрууд

Халуун орны болонСаванны тал хээр



30

Шим мандлын нөөц газруудын үйл ажиллагаа

Энэ залууГренландын

загасыг судалжбайна. Загасныотолит (залгиурынорчимд байрладагяс) -ыг судлантүүний насыгмодны хэрчимд

үүссэн цагирагийгтоолдгийн нэгэн

адил тодорхойлжболдог.

Шим мандлын нөөц газар бүрөөр өөрийн өвөрмөц онцлогтой,зөвхөн тэр онцлогт тохирох үйл ажиллагаагаа явуулдагболно. Гэхдээ гайхалтай сайхан

байгалиа хамгаалж, унагантөрхөөр нь хадгалж үлдэхийн

төлөө үйл ажиллагаагаа явуулж буйбүх байгууллагын талаар энд дурдах

боломжгүй юм. Энд зөвхөн хэдхэн жишээ дурдаж тэдний бидэнд ямар их

зүйл зааж сургаж болохыг харуулъя.

* Ургамал, амьтан, уур амьсгалын талаарх мэдлэгт тань

Ипасса Макоку (Габон)-гийн нөөц газар 1983 ондбайгуулагдсан цагаасаа удаан хугацааны турш судлагаа,шинжилгээ хийсний эцэст сармагчин, шувууд, ойн гөрөөс,заан, мэрэгчид гэх мэт жимсээр хооллодог амьтдыг ойдоо

цуглуулсан байна. Үр дүнд нь эдгээр амьтад халуун орныойгоос хоол тэжээлээ хялбархан олж идэж, харин тухайнмодны үр амархан тархдаг болжээ.

Гренландын зүүн хойд бүсэд хийгдсэн уур амьсгалынхувьсал өөрчлөлтийн талаархи судлагааны ажил ньТундрын туршилт судалгааны олон улсын төслөөс ч илүү

үр дүнтэй байв. Температурын хэмжилтүүд, биологийн(ургамал ба амьтны) үзүүлэлтүүдэд хийгдсэн судалгааны үр

дүнд уур амьсгалын дулаарал, түүний экосистемд учруулахнөлөөллүүдийг тодорхойлох боломжтой байна.

Бүгд Найрамдах Чех улсын Палава шим мандлын нөөцгазарт сээр нуруугүй амьтдыг бүртгэх үйл ажиллагаа

явуулжээ. Үүний дүнд байгалийн томоохон төрөл зүйлийнтөлөөлөл болох эдгээр сээр нуруугүй амьтдын хөгжил,хувьслын дагуу өнөөгийн Чех улсын 0.85%-д ч хүрэхгүйнутаг дэвсгэрийг эзэлж буй уг нөөц газрыг томруулах

шаардлагатай гэж дүгнэсэн байна.



* Экосистемийн нөхөн сэргээлт

Кан Жио бол Вьетнамын ширэнгэд орших хамгийн уудам газар нутгийг эзэлдэг ой юм. Энэхүү бүс нутаг ньбиологийн төрөл зүйлийн хувьд маш үнэ цэнэтэй бөгөөдамьтны 200 гаруй, ургамлын 52 гаруй зүйлийг агуулдаг.Өнгөрсөн дайнууд тухай бүртээ экосистемд ноцтойхохирол учруулж ирсэн уг ойд 1978 оноос ороннутгийн иргэдийн оролцоонд түшиглэсэн томоохонхэмжээний ойжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлжээ.

Өнөөдөр Кан Жио шим мандлыннөөц газар дэлхийн хамгийн том нөхөнсэргээгдсэн ширэнгэн ойн бүсүүдийннэгд тооцогддог. Тэрээр Вьетнамынхамгийн том үйлдвэрийн хот болох ХоШи Мин-ээс 65 км зайд оршдог бөгөөдтүүнийг тус хотын “ногоон уушиг” хэмээнхүлээн зөвшөөрдөг. Соёл, амьдралын хэвмаягийн хувьд харилцан адилгүй 58000орчим хүн ам энэхүү шим мандлын нөөц газарт нэгдэнамьдардаг.

Гучин жилийн турш төрөлх ойгоо хамгаалж, тордожирсэн гэр бүлүүд ч бий. Тэд бүс нутгийнхаа багахан хэсэгт

усны аж ахуй, давс ашиглалтын үйл ажиллагаа эрхэлдэг.Өмнөд Америкийн Мата Атлантика шим мандлын

нөөц газар арван дөрвөн улсын хэмжээнд өргөжиж,

бүс нутгийн 50 сая “оршин суугчид”-ын өмнө дангаархариуцлага хүлээжээ.

31



Учир нь эдгээр улсуудын нутаг дэвсгэрийг дамнанорших Атлантик-Бразилийн асар уудам ойг хамгаалж,ой ба биологийн орчны тэнцвэрт байдлыг нөхөн сэргээх

явдал нь бүсийн ургамал, амьтдын төрөл зүйлсийн болонтус шим мандлын нөөц газрын оршин тогнох гол үндэсболж байна.

* Аюулд нэрвэгдсэн төрөл зүйлсийн хамгаалал

Мексик улсын Чихуахуа цөлийн зүрхэнд орших Мапимишим мандлын нөөц газарт орших Болсоны яст мэлхий,орон нутгийнхны хувьд махныхаа амтаар хэдийнээ танилболсон байдаг. Өсөлт хөгжил удаантай, нөхөн үржил ньховор, түүнийг агнах маш хялбар. 1970 оны үед түүнийг

ихээр авлах болсон нь устах эрсдэлд хүргэсэн байна. ХаринМексикийн A.C Экологийн Институтийн эрдэмтэд ачхолбогдолгүй ан хийж буй нутгийн тариалан эрхлэгчдийнэсрэг тэмцэн, ялалт байгуулсан юм. Үүгээр ан зогсож,Болсоны яст мэлхий шим мандлын нөөц газрын төдийгүйбайгалиа хүндэтгэх, байгалийн баялгийг зүй зохистойашиглах ёс суртахууны бэлгэ тэмдэг нь болсон байна.

1950-1960 оны үед Европын цагаачлагчид Австралийнбаруун өмнөд бүс буюу Фицжералдийн шим мандлын нөөц

газар орчмын унаган ургамлыг үндсээр нь устгажээ. Тэдмалын бэлчээр, тариан талбай байгуулж, үхэр маллахыгз о р ь ж байв. Гэвч, Австралийн хөрс, цаг уурын нөхцөл

байдал энэ төрлийн аж ахуй эрхлэхэд тэр бүртохирдоггүй гэдгийг мэдээгүй байлаа. Хөрснийбүтэц дахь давсны найрлага шинэ ургамал нөхөн

төлжихгүй, үхжих үндсэн шалтгаан нь болжээ. Үүний дараа олон тооны аж ахуй эрхлэгчид туснутгийг орхиж явсан байна.

Болсоны яст мэлхий



Харин 1980 оноос “Газар хамгаалах хөдөлгөөн” унаган ургамлуудыг хамгаалах, дахин нутагшуулахад бүх хүчээ дайчлан зүтгэсэн юм. Энэ үеэс байгаль, загасчлал, усандшумбалтын гэх мэт чиглэлээр аялал жуулчлалын хэлбэрүүдшинээр хөгжиж эхлэв. Эхэн үедээ тэдний ажлын үртөдийлөн харагдахуйц биш, маш удаанаар ахиж байсанч, ажлын хэсэг “Шим мандлын нөөц газар” сэдэвт утгазохиол, уран зураг, шавар эдлэлийн бүтээлийн уралдаанзарлаж, орон нутгийн нөхөрлөлүүдийг урьж оролцуулсанбайна. Уралдааны үр дүн маш их урам хайрласан бөгөөдШим мандлын нөөц газрыг хүмүүс маш сайн ойлгожхүлээж авч буйг мэдэрсэн юм.

* Эмзэг экосистемийн хадгалалт, хамгаалалт

Зарим экосистемүүд ялангуяа хүний үйл ажиллагаанаасмаш муу хамгаалагдсан байдаг. Говь, цөлийн бүсүүдэдхалуун, хуурай уур амьсгалд зохицсон ургамал, амьтаднутагшсан байдаг бөгөөд хэрвээ бэлчээрийн зориулалтаарашиглавал түүний өнгөн хөрсөн дахь ургамлын бүтцийг

устгаж, улмаар цөлжих аюулд хүргэнэ. Африкийн хамгийн уудам шим мандлын нөөц газар болох “Аэр ба Тэнэрэ”(Нигэр) нь хуурай уур амьсгалтай экосистемийн тухайд

үлгэр жишээ болж чадна. Тус бүсэд устах аюулд өртөөдбайгаа Африкийн гөрөөс, сэлмэн эвэрт зээр, аргаль,цоохондой зэрэг амьтад нутагладаг. Сахарын цөлийнтөвд орших энэхүү бүс нутгийн уугуул оршин суугчид ньТуорегчууд гэж нэрлэгддэг нүүдэлчид билээ. Тэд ямаа,тэмээ маллахаас гадна ууландаа усжуулалтын систембайгуулан, ногоо тарин амьдардаг.

Дунайн Дельта (Румын ба

Укриан) шим мандлын нөөцгазарт буюу Европын хамгийн ихзэгс бүхий, хамгийн уудам чийглэг

уур амьсгалтай уг бүс нутагттоолж барамгүй олон нуур, арал,салаа, голдрилууд бүхий 2860 км

үргэлжлсэн үзэсгэлэнт мөрөн урсдаг.

33

Та үүнийг

мэдэх үү?

Өнөөдөр 6тэрбумаартоологдоххүн ам газардэлхийнбаялгийгхуваан хүртэжбайна. Хэрвээбид түүнийнөөцийг зөвзохистойхэрэглэвэл

манай гаригүүнээс ч олонхүн амыг ирэхзуу, зуунжилүүдэдтэжээнтэтгэх хүчинчадалтай.



Энэхүү нөөц газрын бас нэгэнгайхамшиг нь баялаг төрөл зүйлбүхий шувуун чуулган бөгөөдтогтмол амьдардаг 312 зүйлийншувууд бүртгэгдсэн байдаг. Үүнээсгадна дайран өнгөрдөг, өндөглөнзусдаг нүүдлийн шувууд ч нэн олон.Энд бүртгэгдсэн загасны 90 орчимзүйлийн олонхи нь түрсийг ньашигладаг загаснууд билээ. Өнөөдөр

устах эрсдэлд ороод буй Европын усны булга, мануул,халиу, далайн хав зэрэг олон амьтдын хамгаалалтынбаталгааг энэхүү нөөц газар хангадаг байна.

* Хамтын ажиллагааны шинэ арга хэлбэрүүд

Шим мандлын нөөц газруудад хэрэгжүүлэх төслүүдэд янз бүрийн бүлэглэлүүд хамтран ажиллах шаардлагаолонтаа бий болно. 1960-аад оны үед Франц улсын Вэнту

уул орчимд аялал жуулчлал өсөн нэмэгдэхийн хирээрбайгалийн нөөц баялаг, орон нутгийн соёлд улам бүрсөрөг нөлөө үзүүлж байна гэж нутгийн иргэд үзсэн байна.Энэхүү сөрөг нөлөөллийг саармагжуулах зорилгоор

гучин нэгэн тосгоны захирагчид, эрдэмтэд, төрийналбан хаагчид болон орон нутгийн холбоодын төлөөлөлоролцсон хороогоор удирдуулсанВэнту уулын шим мандлын нөөцгазрыг байгуулжээ. Тэд өнөөг хүртэлорон нутгийнхаа байгаль, соёлынгайхамшгийг цаашид ч энэ чигээрнь хадгалж явахын төлөө хамтранажилласаар байна

Өмнөд Африкийн Ватерберг шиммандлын нөөц газар нь хагас хуурай уур амьсгалтай, буурай хөгжсөн, уулархаг бүс нутагт оршдог. Энд

баян ядуугийн, газрын эзэд болон өөрийн гэсэн газаргүйиргэдийн, экологийн аялал жуулчлалд дангаараа хөрөнгөоруулалт хийн өргөжүүлэх чадвартай хүмүүс ба ямар чаргагүй болсон хүмүүсийн хоорондын ялгаа асар өндөрбайдаг билээ.

Харин шим мандлын нөөц газрын зарчим эдгээр хоёр

34



төрлийн хүмүүсийг анх удаа нэгтгэсэн юм. Бүс нутгийннийгмийн ахуйд дэвшил гаргах, тогтвортой хөгжлийг бийболгох, байгалиа хамгаалах талаар байгаа бүх бололцоогойлгуулан ухамсарлуулах зорилгоор шаардлагатайхамтрагчдаа олж авах, бусдын итгэл үнэмшлийг төрүүлэхийнтулд бүтэн 7 жилийн турш тэмцсэн билээ. Арван наймангишүүнтэй ажлын хэсгийг орон нутгийн нөхөрлөлүүд,хувийн хэвшлүүд, төрийн захиргааны байгууллагууд (хотба муж)-ын болон бусад байгууллагуудын төлөөллүүдбүрдүүлж байв. Өнөөдөр ч энэхүүажлын хэсэг шим мандлыннөөц газрын өдөр тутмын үйлажиллагааг хөтлөн явуулжбайна.

* Шим мандлын нөөц газарба дэлхийн дулаарал

ХХ зууны турш дэлхийнгазрын гадаргын дундажтемператур бага, багаарнэмэгдсээр ирсэн бөгөөд

уг өсөлт цаашид ч

үргэлжилэх болногэдгийг эрдэмтэдтодорхойлж байна.Улам бүр өнөр өтгөнболж үйлдвэржиж буйхүн төрөлхтний нүүрсболон газрын тосныхэрэглээ нь манай гаригийн

дулаарлын шалтгаан

нь юм. Магадгүй энэнь биднийг бүх хүчээ дайчлан байгалиахамгаалж, алдаагаазасаж залруулахш а а р д л а г а т а йболохыг сануулжбуй хэрэг биш гэж

үү?

35



Хэрвээ дэлхийн дулаарлаас шалтгаалан ирэх арав, арван жилүүдэд зарим бүс нутаг хэт халуун, хэт хуурай эсвэлхэтэрхий чийглэг болж хувирвал уугуул экосистем ньөөрийгөө нөхөн сэргээх учиртай. Дэлхийн шим мандлын

нөөц газруудын сүлжээний санаачлагаар энэхүү тулгарчболзошгүй бэрхшээлийг сөрөх, түүний сөрөг үр дагаврыгбууруулах, хэрэглээний зохистой хэм хэмжээг бий болгохзорилго бүхий олон тооны Олон улсын гэрээ, хэлэлцээртЗасгийн Газрууд нэгдсэн билээ. Гэхдээ үүнийг урьдынадил үл тоомсорлосон цөөн тооны аж үйлдвэрийн орнуудбайсаар л байна. Өөрсдийнхөө ирээдүйн төлөө, газар

дэлхийнхээ биологийн нөөц баялгийг хамгаалах зорилгодбүгд нэгдэх хэрэгтэй байна.

36

Америк тивийн анхны (1872онд)тусгай хамгаалалттай бүс болох

Еллоүстоүн 1976 онд шиммандлын нөөц газар болжээ.

Түүний хамрах 898349 га газрын

гол үнэ цэнэ нь дэлхийд хүлээнзөвшөөрөгдсөн халуун рашаанюм. Уг бүс нь бор баавгай, чоно, усны үхэр, хандгай, гөрөөс гэх

мэт ховор төрлийн амьтдыгхамгаалалтдаа авсан ба жилд

гурван сая жуулчдыг хүлээнавдаг байна.



* Шим мандлын нөөц газруудын ирээдүй Бид хүний оршин тогтнох үндэс нь бол байгаль

юм гэдгийг ойлгож авлаа. Түүнд хүний халамж, хайршаардлагатай гэдгийг ч мөн адил мэддэг боллоо. Иймээсбайгаль хамгаалал ба эдийн засгийн хөгжлийн тэнцвэртхарьцааг бий болгох нь юунаас ч илүү чухал бөгөөд

яаравчлан шийдвэл зохих асуудал юм байна. Хэрвээбид “хойч үе маань эх дэлхийдээ амьдраасай” гэж хүсэжбайгаа бол амьдралын хэв маягаа өөрчилж, хүрээлэнбуй байгалийн баялагт ээлтэй байх нөхцлийг өөрсдөөхангахаас өөр сонголт алга.

Гэхдээ энэ асуудлыг шийдвэрлэх тийм ч хялбар биш.Тиймээс ч бидэнд хангалттай туршлага хуримтлуулах,байгалийн үйл ажиллагаа, хэв шинжийн талаар илүү

ихийг мэдэх боломжийг олгох, бидний үйл ажиллагаагшинэ санаа, сэдлээр баяжуулах тийм орон зай хэрэгтэйбайсан юм. Тус орон зай нь бидэнд ургамал, амьтдынталаар, түүний томоохон төрөл, зүйлүүдийн талаар илүүихийг мэдэх бололцоог олгох тийм бүс нутаг байх хэрэгтэйбайлаа. Үүнээс л шим мандлын нөөц газрууд үүсэж бийболсон юм.

Хүн төрөлхтөн өөрийн байгальд эзлэх байр сууриатодорхойлон, ирээдүй хойч үедээ сурч мэдсэнээөвлүүлж, санаа авах жишээнүүд үлдээхийн тулд хүсэлзорилгоо нэгтгэн хамтран ажиллаж байна. Боловсрол,шинжлэх ухааны салбарын судлагаа шинжилгээ, хамтынажиллагааны үр дүнд хүрээлэн буй байгаль орчны болон

хойч үеийнхний ирээдүйн баталгааг хангах амьдралынзохистой хэв маягийг хэвшүүлэх боломжтой юм.

37

Та үүнийг

мэдэх үү?

Халим

бол агаарамьсгалж,зулзагаахөхүүлдэгхөхтөн амьтан.Тэрээр 30гаруй метрийнурт, 150тонн орчимжинтэйгээрээөнөөгийнамьтдаасхамгийнтом нь. XIX-XX зууныэхэн хүртэлхалимыгхэмжээ,хязгааргүй

авлан мах,өөх, ясыгнь ашиглахболсноорбарагүзэгдэхээбольжээ.Өнөөдөртэднийг“Халим

хамгаалахолон улсыннийгэмлэг”хамгаалжбайна. Далайнхалимыг харахсонирхолтойжуулчдын тооч улам бүр

нэмэгдсээрбайна.



38

Монгол Улсын шим мандлын нөөц газрууд

1968 онд хуралдсан ЮНЕСКО-гийн « Шим мандлыннөөц баялгийг хамгаалах, зүй зохистой ашиглах тухай»бага хурлаас зөвхөн нэг улс орны төдийгүй нийт дэлхийнхэмжээнд хамгаалан үлдээх шаардлага бүхий газруудыгбүртгэн ЮНЕСКО-гийн дэргэд Хүн ба Шим мандлынхамгаалалттай газруудын сүлжээг буй болгох нь зүйтэйгэсэн шийдвэр гарчээ. Энэхүү шийдвэрийн хүрээндМонгол улсаас Богд Хан Уулын ДЦГ, Говийн Их ДЦГ,Увс нуурын ДЦГ, Хустайн нурууны БЦГ, ДорнодМонголын ДЦГ, Монгол Дагуурын БЦГ зэргийг ДэлхийнШим Мандлын Нөөц газрын Сүлжээнд үе шаттайгаархамруулаад байна.

* Их Говийн шим мандлын нөөц газар Говийн Их Дархан Цаазат Газар нь 1976 онд

байгуулагдсан бөгөөд 1990 онд Дэлхийн Шим Мандлыннөөц газарт бүртгэгдсэн. Энэ нь Төв Азийн цөлийнэкосистемийг төлөөлдөг бөгөөд түүний томоохонтөлөөлөгч болох хавтгай, мазаалай, бөхөн, ирвэс, аргаль,

янгир зэрэг амьтдын амьдрах орчин болно.Тус шим мандлын нөөц газрын орчимд ойролцоогоор

800 гаруй хүн амьдрах бөгөөд тэдгээр нь гол төлөв мал ажахуй эрхэлдэг. Говийн уудам хязгаарт байгалийн түүхэн

хувьсалд үл өртөн бидний үед өвлөгдөн ирсэн баянбүрдүүдмөн бий.

Та үүнийг

мэдэх үү?

Их ГовийнШим мандлын

нөөц газарнь дэлхийд

хамгийн томдтооцогдох

бөгөөд нийт 5,3сая га талбайг

эзэлнэ.



39

Эдгээр нь Говийн амьтдын ундаалах усны голлохнөөцийг бүрдүүлэхийн зэрэгцээ ургамлын арвин ихсанг агуулдаг. Энд Монголд төдийгүй дэлхий дахинааховордсонд тооцогдох тоорой, заг, жигд зэрэг модлог

ургамал, чихэр өвс, лидэр зэрэг эмийн ургамал ургадаг.

Говийн байгалийг судлах үйл ажиллагаа 1970-аадоноос эхэлсэн бөгөөд Говь-Алтай аймгийн Баянтоорой,Баянхонгор аймгийн Эхийн голын баянбүрдүүдэдсудалгааны төвлөрсөн цэгүүдийг байгуулан ажиллажбайсан. 2000 оноос Их Говийн биологийн төрөл зүйлс,тэдгээрийн биологи, экологийн онцлогийг нарийвчлансудлан тогтоох ажлыг хийж эхэлсэн бөгөөд ховордсон,

устаж болзошгүй аюул нүүрлээд байгаа бөхөн, мазаалай,

хавтгай, хулан зэрэг амтьдын амьдрах орчныг тэтгэх,идэш тэжээлээр хангах ажлыг орон нутгийн иргэдийноролцоотой хийж ирсэн байна. Их Говийн Шим Мандлыннөөц газрын хүрээнд иргэдийн оролцоотой амьтдынтооллого хийх аргачлалыг анхлан туршсан нь иргэдийнмэдлэг хийгээд, байгалиа хамгаалах сэтгэлгээнд өөрчлөлторуулсан юм.

Мөн түүнчлэн баянбүрдийн усны нөөц, хөрсний үржилшимд түшиглэн жимс жимсгэний станцуудыг байгууланМонголын алдартай сортуудыг бий болгон хэрэглэгчдэдхүргэж орон нутгийн эдийн засгийг тогтвортой хөгжүүлэххувь нэмрээ оруулж ирсэн байна.

Та үүнийг

мэдэх үү?

Хамгийн уртнастай модговьд байдаг.Түүнийгтоорой хэмээннэрлэх бөгөөдгуравдагчийнүеэс өвлөгдөнирсэн. Тоороймодны онцлогшинж нь олонянз хэлбэртэй

навчтайбайдагторшино.Тиймээс чтүүнийг басэлдэв навчитулиас гэжнэрлэдэг юм.



* Богдхан уулын шим мандлын нөөц газар

Богдхан уул нь манай орны төдийгүй дэлхийн ууган дархан газрын тоонд зүй ёсоор ордог бөгөөд эрт дээр үеэс тахин шүтэж ирсэн боловч 1778 оноос албан ёсоор дархалсан түүхтэй. Энэ уул нь Хэнтийн нурууны өмнөдхэсэг, ойт хээр, хээрийн бүсийн зааг, шинэсэн ойн өмнөдхязгаар бөгөөд нийслэл орчмын нутгийн таатай уурамьсгалыг бүрзүүлэхэд онцгой нөлөө үзүүлдэг. Хамгийнөндөр оргил нь далайн түвшинээс дээш 2268 метр өндөртөргөгдсөн Цэцээ гүн, 2256 метр өндөрт орших Түшээ гүнхэмээх оргилууд болно. Богдхан ууланд таг, уулын тайга,

уулын ой, уулын хээр, уулын хуурай хээр зэрэг бүслүүрлэгхэв шинжээс гадна бүслэг шинжтэй умардын хуурай хээр,

бүсийн бус татмын нуга тус тус тархжээ.Хэнтийн тайгын хамгийн өмнө захын салбар уулстхамаарах тул тайга болон ойн бүсийн олон зүйлийнамьтдын тархацын өмнө хил болдог онцлогтой.

Жигүүртэн шувуудаас бүднэ, болжмор, хараацай,хайруулдай, тогоруу, өрөвтас, харцага, шонхор, бүргэдзэрэг 194 зүйлийн шувуу бүртгэгджээ.

Ургамлын аймгийн хувьд нийт талбайн 55.8 хувийгшинэс, гацуур, хуш, нарс, хус, бут сөөгнөөс бүрдсэн

ой мод эзлэнэ. Уулын оройн хэсэг, баруун, баруун хойдталын зарим газарт хушин ой зонхилох бол, баруун урд баөмнөд хэсгээр гацууран ой, баруун урд хэсгээр нарсан ой,хойд ба зүүн хэсгээр шинэсэн ой зонхилон тархсан байна.Энд 70 овгийн, 256 төрлийн, 587 зүйлийн ургамал ургадаг.

40

Та үүнийг

мэдэх үү?

Монголынхамгийн

эртний дарханцаазат газар

нь Богд хан уулюм. 1778 ондИх Хүрээний

сайд ванЮндэндорж,

харьяа түшмэлСанжаадорж

нарын айлтгал

бичгээрБогдхан уулыг

зарлигаартахиж байх

болсон. Энэцаг үеэс Богд

Хан УулыгӨмнийгТэтгэгч

Цагаан Лавай

Дүнжонгаравгэдэг болжээ.

Богд уулынбараа харагдах

газар хүнцаазаар

авдаггүйбайсан гэдэг.



Богдхан уулын эргэн тойрон нүүдэлчдийн соёлиргэншил түүхтэй холбоотой дурсгалт газруудаар баялагбөгөөд эдгээрийн нилээд нь 1930-аад оны үед устгагдсанболовч өнөө үед зарим нэгийг нь сэргээн засварлаж байна.Уулын ам хөндий, хажуу, хормойгоороо бичигт, зурагт хадцохио, хиргисүүр, хөшөө булш зэрэг түүхийн дурсгалтзүйл олонтой.

Байгаль хамгааллыг олон нийтэд таниулах зорилгоорэнэ дархан газрын орчны бүсэд аялал жуулчлалыгхөгжүүлэх бодлогыг Монголын Засгийн газар баримтланирсэн байна.

* Увс нуурын ай савын шим мандлын нөөц газар

Увс нуур нь Евразийн тал нутгийн байгалийн унагантөрхийг хамгийн сайн хадгалан үлдсэн 700,000 хавтгай

дөрвөлжин километр нутгийг хамрах Увс нуурын савгазрын төв нь билээ. Энд дэлхийн хамгийн хойд захын

цөл, хамгийн өмнөд захын тундр оршдог. Увс нуурынсавд олон жижиг нуурууд багтдаг ба тэдгээрийн нэг болох

Үүрэг нуур нь далайн түвшнээс дээш 1450 метр өндөрторшдог. Энэ нуурууд нь Төв Азийн гадагш урсгалгүйнуурууд бөгөөд усны шувуудын нүүдлийн маш чухал нутагболдог байна.

Увс нуур нь Их нууруудын хотгорын хойд хагаст,Увс аймгийн зүүн хойд хэсэгт орших бөгөөд талбайнхэмжээгээрээ Монголд хамгийн том нь буюу 84 км урт, 79км өргөн, 3350 ам.дөр.км хэмжээтэй.

41

Та үүнийг

мэдэх үү?

Увс нуурын савнь Төв Азийнхамгийн томхөндөгдөөгүйусны хагалбарбөгөөд дэлхийн

түүхэнд тод улмөр үлдээсэннүүдэлчидХүннү, Түрэг,Скифүүдийнуугуул нутагболдог. Энд40000 гаруйархеологийндурсгалуудхадгалагджээ.



Увс нуур нь гадагш урсгалгүй тогтмол устай нуурттооцогдох бөгөөд түүний усанд агуулагдах давсны хэмжээ

далайн уснаас даруй 5 дахин их байдаг байна. Увс нуурандТэс, Нарийн, Хархираа, Түргэн, Сагиль, Боршоо, Хөндлөн,Торхилог зэрэг том жижиг 38 гол, горхи цутгадаг. Нуурынхөвөөнд хужир, давс элбэгтэй, зэгс, дэрс, бут, сөөг, өлөн,шагшуурга, бургас, улиас зэрэг ургамалтай. Увс нуурандхун, цаст дэглий, халбаган хошуут, ногтруу, галуу, шаралаг нугас зэрэг 362 зүйлийн нүүдлийн шувуу, 72 зүйлийнхөхтөн амьтан амьдардаг.

Хан хөхийн нуруу нь Их нууруудын хотгор уруу түрэнорж, Увс болон Хяргас нууруудын хотгорыг зааглана.Хяргас нуур нь хойд хэсэгтээ зөөлөн элсэрхэг, өмнө

хэсэгтээ чулуурхаг, чулуун аралтай. Нууранд алтайн сугас,монгол хадран, осман, нохой сугас, давжаа сугас, шарзагас зэрэг олон төрлийн загас, жараахай амьдардаг.

Тус сав газар нь Сибирь болон Төв Азийн уур амьсгалынбүсүүдийн шилжилтийн бүсэд орших бөгөөд зундааагаарын температур +47°С байдаг бол өвөлдөө -58°Схүрдэг байна. Ийм хатуу ширүүн уур амьсгалтай ч 400орчим зүйл шувуу, дэлхий дахинаа маш ховордсон ирвэс,

аргаль, янгир тэргүүтэй 100 орчим зүйл хөхтөн амьтныамьдрах орчин болдог.

42



* Хустайн нурууны шим мандлыннөөц газар

Хустайн нуруу нь Хэнтийннурууны баруун өмнөд хэсэгторших ба уулсын зүүн сугаар ургаххусан төглөөс түүний нэр үүдэлтэйгэж үздэг. Тус нутаг нь Богд хааныан хийдэг газар байсан бөгөөд анагнуурын төв бүсэд хамрагдах аж.Нүүдэлчин ард иргэд ч түүнийбаялаг нөөцийг мал аж ахуйнзориулалтаар бэлчээрт ашиглажирсэн байна. Ийнхүү хүний нөлөөн

дор хувьсан өөрчлөгдөөгүй хээрийнэкосистемийн гол төлөөлөлболдог онцлогтой. Энд хээрийн,

уулын хээрийн, ойт хээрийн гэсэншилжилтийн бүсүүдийг ялгажболдог. Уулын хээрийн бүсэдСибирийн тайга, Төв Азийн хээрийнбүсийн голлох ургамал, амьтны зүйлхадгалагдан үлдсэн байдаг.

Уулсын хойд, чийглэг энгэр дагуу ой мод ургасанбайх бол урд энгэрээр сибирь хялгана зонхилсон хээрийниж бүрдлүүд тархжээ. Хустайн нуруу нь ойт хээрийнэкосистемийн зонхилох онцлог болох дов толгодуудаарзааглагдсан голын өргөн хөндийн тогтоц тод илэрсэнбайдаг.

Хустайн нуруу орчим эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай

бөгөөд жилийн дундаж агаарын температур -0,1-1,6°Сбайдаг. Жилийн дундаж хур тунадас 104,3-282,5 мм-ийнхооронд хэлбэлздэг байна.

43

Та үүнийг

мэдэх үү?

Тахь нь адууныхамгийн ойрынтөрөл бөгөөдМонголын талнутгийн унагантөрөл зүйл юм.1960-аад ондМонголд бүрэнустсан гэх энэтөрөл зүйлийг

1998 онданх Хустайннуруунднутагшуулахболсон. Одоодэлхий дээрнийт 1500толгой байгаабөгөөд үүнээс300 нь Монголд

байдаг байна.



Хустайн нуруу нь уулын хээр, ойт хээр, хээрийнэкосистемүүдээс бүрдсэн нь энд ургах ургамлын төрөлзүйлийн олон янз байдлаас тод харагддаг. Ийнхүү энд450 гаруй зүйл гуурст ургамал бүртгэгдсэн ба эдгээрээсМонголын Улаан номонд орсон арц (Juniperus Sabina)зэргийг дурьдаж болно. Уулсын орой хэсгээр алдартцагаан уул цэцэг ихээр тархах бөгөөд нутгийн иргэд

үүнийг эмчилгээний чиглэлээр дэр хийх зэрэгт эрт үеэсашиглаж иржээ. Хавар Хустайн нуруунд бүйлс, яргуйтэргүүтэн цэцэглэх үеэр газар нутаг ягаан, цэнхэр өнгөөрчимэн үзэмж төгөлдөр харагдана. Зуны улиралд агь,гоньд ханхлан ногоон хээр талын өнгө зонхилно. Энэ мэт

улирал бүрт өнгөө өөрчлөх Монголын хээрийн онцлогийгХустайн нуруу төлөөлөн оршино.

Хустайн нурууны байгалийн онцлог шинж чанар нь олонтөрлийн амьтан оршин тогтнох нөхцлийг бүрдүүлсэн. Эндхандгай буга, гөрөөс, цагаан зээр, тахь, аргаль, тарвага,саарал чоно, үнэг зэрэг нийт 40 гаруй зүйлийн хөхтөнамьтан амьдардаг байна. Эдгээрээс гадна 172 зүйлийн

жигүүртэн шувууд энд бүртгэлтэйгээс хосгүй үнэ цэнэтэйдтогоруу, шонхор, хээрийн бүргэд, тоншуул зэргийг

дурьдаж болно. Хустайн нуруунд хийгдсэн судалгаагаар

энэ бүс нутагт нийт 280 зүйл шавж байдгийг тогтоожээ.

Хустайн байгалийн цогцолборт газрын орчны бүсТөв аймгийн 3 сумын нутаг дэвсгэрийг хамрах бөгөөдэнд нийт 6500 хүн амьдардаг байна. Байгаль хамгааллын

үйл ажиллагаанд нутгийн иргэдийг оролцуулах үүднээсорчны бүсийн хороог үлгэр жишээ болохуйц хэмжээндхөгжүүлсэн нь энэхүү цогцолборт газрыг улсын жишигболгосон түүхтэй. Одоогоор орчны бүсэд нийт 30 гаруй

бүлэг, хоршоо үйл ажиллагаагаа явуулах бөгөөд эдгээрнь орон нутгийн байгалийн нөөцөд түшиглэсэн байгальдээлтэй үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж иржээ.

44



* Дорнод Монголын шим мандлын нөөц газар

Дорнод Монголын бүс нутагт Дорнод, Сүхбаатар,Хэнтий аймгийн урд хэсэг буюу хээрийн бүс хамрагдана.Тэгш тал, намхан гүвээ толгод, ус, намгархаг газар ДорнодМонголын үндсэн хэв шинжийг бүрдүүлнэ.

Тал хээрийн энэ нутагт хялгана, ерхөг, харгана, агь,сөөг зонхилж цагаан зээр, хярс, огдой, тарвага, үлийнцагаан оготно, бүргэд, сар, чогчоохой, болжмор, өвөгттогоруу зэрэг амьтад элбэг тохиолдоно. Ижил төсөөтэйхээрийн экосистемүүд Хойд ба Өмнөд Америк, Дундад

Ази, Австралид байх боловч хүний нөлөөнд ихээр автажонгон төрхөө нэлээд өөрчилсөн бол Монголын энэ хэсэгт

орших тал хээрийн экосистем нь харьцангуй онгон төрхөөхадгалан үлдсэн байдаг. ДорнодМонголын бахархал, энэ нутгийннэрийн хуудас нь олон мянгаараасүрэглэх зээрийн сүрэг юм. Цагаанзээрийн сүргийн гайхамшигийгодоо Монголын тал нутаг, АфрикийнСеренгетид л харж болох юм. ДорнодМонголын өөр нэг онцлог нь Нөмрөг,

Халх гол, Хянганы салбар уулсаартархсан манжуурын хэв шинжийнамьтан, ургамлын ховордсон төрөлзүйлс болох хар мөрний хандгай,халиу, хурагч бор, усны цагаан сүүлтбүргэд зэрэг идээшин нутаглахгазарзүйн хосгүй тогтоц юм.

Судлаачдын тогтоосноор энд нийт 6 баг, 16 овог, 43

төрөлд хамаарах 70 зүйл буюу Монгол орны зэрлэг хөхтнийзүйлийн 50,7% нутаглаж байна.

45



* Монгол Дагуурын шим мандлын нөөц газар

Манай дэлхийн байгаль экологийн тэнцвэртэй байдлыгхангахад чухал ач холбогдол бүхий 200 эко-бүс нутгийннэг нь Монгол Дагуурын хээрийн эко-бүс юм. Монгол

Дагуурын хээрийн эко-бүс нь Орос, Хятад, Монгол улсыннутаг дэвсгэрийг дамнан орших ба энэ нутагт Дагуурынойт хээрийн, Монгол Манжуурын хээрийн гэсэн 2 дэдбүсийг ялгаж болно.

Монгол Дагуурын ДЦГ Дагуурын хээр тал, уснамгархаг газар хосолсон экосистемийг бүрдүүлдэг. Тус

дархан цаазат газрын “А” хэсэгт бэсрэг уулсын оройболон арыг дагасан бага хэмжээний хусан ой, улиангарантөгөл, холимог ой, хусан ойн төгөл, сөөгөн ширэнгэ Улзголоо эмжсэн бургасан шугуй, “Б” хэсэгт цэнгэг болон

давстай жижиг нуурууд, тохиолдох уулын бөгөөд хээрийн ургамалшил зонхилно.

Дархан цаазат газрын ихэнх хэсэг дов толгод бүхийзадгай хээр юм. Голын хөндий хавиар доворхог элс

довцогууд байх бөгөөд мориор, явган, машинаар аялахадтуйлын хүндрэлтэй байдаг. Тал хээрийн бүсийн амьтнытөрөл зүйлүүд зонхилох ба нам уулсын уулын бэл,хөндийгөөр бор гөрөөс (Capreolus pygargus) халиун буга

(Cervus elaphus) зэрэг ойн туурайтан таарна.

46

Та үүнийг

мэдэх үү?

Цэн тогоруу4 дүгээр сард

ирж, 9 дүгээрсард буцна.Амьдралынх

нь ихэнххугацаагаа

намаг балчигихтэй нуурын

дэргэдөнгөрүүлдэг.

Учир нь гэнэт

ирэх аюулаасөөрийгөө

болон үр төлөөхамгаалахад

шавар балчигл хамгийн

найдвартай“цайз” болдог

аж. Монголулсад энэ

шувуу Өгий,Баян, Биндэр,

Цэгээнийнуурууд,

Хэрлэн, Онон,Улз, Хурх,

Шуусын гол,Халх, Нөмрөг,

Хараа, Буурын

голын савгазарт голчлон

зусна.



Энд дэлхийн хэмжээнд ховордсон цэн тогоруу, хархираатогоруу, тоодог, хошуу галуу зэрэг олон шувууд өндөглөнзусдаг бол хар тогоруу, цагаан тогоруу, реликт цахлайзэрэг олон усны шувууд, мөн эргийн шувууд нүүдлийн

үедээ байршдаг гол нутаг юм.

Монгол Дагуурын ДЦГ-т 52 овгийн 349 зүйлийн ургамал тэмдэглэгдсэн ба эдгээрээс ус намгархаг газрынболон хээрийн ургамал зүйлүүд бусдаас өргөн тархацтайбайна. Том навчит дэгд (Gentiana macrophylla Pall) дагуурширэмс (Hedysarum dahurica Turcz) шаравтар лидэр (So-phora flavescens), эмийн бамбай (Valeriana officinalis L)зэрэг нэн ховор болонховор зүйлүүд ургадаг.

Монгол Дагуурын ургамалан нөмрөгт зүрөвс (Filifolium sibiricum),бага хургалж (Hemerocal-lis minor), хялгана (Stipagrandis,Stipa krylovii, Stipa

baicalensis) зэгс (ScirpusHippolytii V.Krecz Scirpus

planicurmis Scirpus taber-naemontan) шагшуурга(Phragmites communis)зэрэг зонхилно.

47



48

* Монгол Улсын хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаа

“Хүн ба Шим мандал” хөтөлбөрийн 1994 ондбайгуулагдсан Зүүн Азийн орнуудын Байгалийн нөөцгазрын сүлжээний ээлжит 8 дугаар хурлыг Монгол Улс2003 онд Хустайн нуруунд зохион байгуулж, дэд бүсийнхэмжээнд тулгамдсан асуудлыг хэлэлцэж, тэргүүнийтуршлага, ололтыг харилцан нэвтрүүлэх зорилго бүхийсургалт-мэдээллийн дэд бүсийн сүлжээг Хустайн нурууныхамгаалалтын захиргааг түшиглэн байгуулахаар тогтсонбайна.

Ийнхүү ЮНЕСКО-гийн “Хүн ба Шим мандалхөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд Монгол улс идэвхтэйоролцож, зургаан газрыг олон улсын сүлжээнд бүртгүүлсэнба нөөц газруудын менежментийг тусгасан “ТэрэлжийнТунхаглал”- ыг мөрдөн ажиллаж байна.

ЮНЕСКО-гийн “Хүн ба Шим мандал” хөтөлбөрийнОлон улсын зохицуулах зөвлөлийн 2005 оны 6 дугаар сарынхуралдаанаар Дорнод Монголын тал газрыг Дэлхий ШимМандлын нөөц газрын сүлжээнд бүртгэснээр Монголорны байгаль орчныг хамгаалах хэрэгт шинэ алхам болов.

ЮНЕСКО-гийн “Хүн ба Шим мандал” хөтөлбөрийн Зүүн Азийн орнуудын сүлжээний ээлжит хурлыг “Биологийнтөрөл зүйлийг хадгалж хамгаалахад Тахилгат газруудын

үүрэг ач холбогдол” сэдвээр Горхи, Тэрэлжийн Байгалийнцогцолборт зохион байгуулж уг сүлжээний 2008–2009 ондхамтран ажиллах үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг эцэслэнболовсруулаад байна.

Эцэст нь Зүүн Азийн Байгалийн нөөц газрын сүлжээний

хүрээнд хил дамнасан нөөц газрын сүлжээ байгуулах аргахэмжээг тухайлбал Алтайн уулсын хил дамнасан төслийгЮНЕСКО санаачлан хэрэгжүүлэх гэж байгаа нь энэсалбарт хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх шинэ алхам болжбуйн нэг жишээ юм.



49

Үг зүй

Агрономи: бол таримал ургамлыгсудалж, хэрхэн өвчлөлийн эсрэгтэмцэх, үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх,

шинэ сорт, төрлийг үүсгэх, хөрсний үржил шимийг сайжруулах талаархариулт өгдөг шинжлэх ухаан юм.Хамгаалалтын бүс: гэж Засгийнгазраас хамгаалах эсвэл хадгалалт,хамгаалалтын зорилго дорашиглахаар шийдсэн бүс нутгийгхэлнэ. Энд хүний үйл ажиллагаандогт нэрвэгдээгүй зэрлэг онгон бүс,

хүн суурьшаагүй бүс болон оршинсуугчид нь ургамал, амьтдынхаахамгаалалтыг хариуцдаг бүс нутгуудбагтана.Усны аж ахуй: Далайд эсвэл цэнгэг

уст нууруудад сам хорхой, ургамал,замаг үржүүлэх, загасчилах гэх мэт

усны гаралтай аж ахуй эрхлэхийгхэлнэ.

Биологийн төрөл зүйл: гэдэг нь дэлхий дээрхи амьдралын ялгаатайхэлбэрүүдийг илэрхийлнэ. Үүндтусдаа эсвэл нэг төрлийнх үү гэдгийгилтгэх генийн ялгаатай байдалболон экосистемийн төрлүүд чхамаарагдана.Шим мандал: Шим мандал болбүх амьд биетүүд, түүний хүрээлэнбуй орчны цогц юм. Хүрээлэн буйорчин гэдэгт атмосфер буюу дэлхийгхүрээлэн буй агаар, хидросфербуюу бүх төрлийн ус, литосфербуюу газрын бүх үе давхаргуудыгхамруулан ойлгоно.Шатамхай хурдасууд: гэдэг нь

дулаацах, гэрэлтүүлэх, хөдөлгүүр

ажиллуулах зорилгоор газрынгүнээс ашигладаг нүүрс, хий, нефьт

(нефьтийн төрлүүд буюу бензин,газрын тос...) гэх мэт хялбар шатагчбодисууд юм. Олон сая жилийн

өмнөх мод эсвэл ургамал амьтныгаралтай ямар нэгэн материйн үлдэцийн хувирсан тул хурдас хэмээннэрлэдэг.Хадгалалт: гэж бид өөрсдийнхэрэгцээтэй бүхнээ хүртдэг байгалиахамгаалах, түүний тэнцвэрт байдлыгхангахын тулд экосистемүүд, нөөцбаялгууд, төрөл зүйлсийг нь хамгаалж

авч явахын баталгааг хэлнэ.Цөлжилт: гэдэг нь цөл нутгийн эзлэхцар хүрээ ихсэх эсвэл шинээр үүсэжбуйг илэрхийлэх байгалийн үзэгдэлюм. Цөлжилт цаг уурын өөрчлөлтөөсгадна байгалийн баялгийн зүйзохисгүй ашиглалт буюу хүний

үйл ажиллагаанаас үүсдэг. Жишээнь: бэлчээр талхлагдсанаар өнгөн

хөрсний ургамал нь устаж, улмаархуурайшин үржил шимгүй болдог.Балластын ус: Усан онгоцнуудтогтвортой байдлаа хангах, усныхүчийг сөрөн эргэх нөхцлөө бүрдүүлэх

үүднээс ус тээвэрлэдэг бөгөөдонгоцны доод хэсэгт зориулалтыннөөцлүүрт, бидний нэрлэдэгчлэн“Балласт”-д хадгалагддаг. Хөлөгонгоц ачаагаа буулгах үедээ балластаа

усаар дүүргэж, шинээр ачаа ачих үедээ усаа эргэж асгадаг байна.Экосистем: экосистем гэдэгт орчныфизикийн мэдээллийн (биотоп)цогцлол, оршин буй бүх амьд биет(амьтан, ургамал)-ийн үүсгэгчдийннэгдлүүд бүгд агуулагдана.

Эко- аялал жуулчлал: Аялал жуулчлалын салбарт байгалийн



аялал, экотуризм нэрээр хэдийнээтанил болсон бөгөөд байгаль, ороннутгийн соёлыг сэвтүүлэлгүй аялж,олсон орлогоо нутгийн иргэдэдтуслахад, байгалиа нөхөн сэргээх

үйлсэд зориулдаг аялал, амралтынхэлбэр юм.Ген: нь бидний удамшлыг дамжуулахчадвартай нэгж элемент юм.

Амьд организмуудын хоорондынижил төстэй байдлуудын томоохонхэсэг, үүнд хүний оршин байх учир,ижил төстэй шинж чанарууд, эцэгэхийн удамшлыг агуулсан. Ийм ч

учраас өндөр биетэй хүмүүс томбиетэй хүүхэдтэй болдог байна.Энэхүү өвийн ихэнхи нь химийннэгдэл буюу хамгийн бичилхэлбэрийн ДНК байдаг.Сээр нуруугүй амьтан: гэж нурууныбосоо ясгүй шавьж, наймаалж,өт, эмгэн хумс гэх мэт амьтдынбүлгийг хэлнэ. Нөгөөтэйгүүр

хэвлээр явагчид, загаснууд, хөхтөнамьтад (хүн төрөлхтөн) зэрэг нь сээрнуруутан амьтад болно.Мангров: гэдэг нь халуун орны бүсэд

далайн эргээр эсвэл голын далайдцутгах хэсгээр ургадаг, далайн усандзохицсон модод бүхий ойг хэлнэ.Загас агнуурт чухлаар тооцогддог самхорхой, бусад загаснуудын үр зулзага

бойжих үндсэн орчин нь Мангровыной болж өгдөг. Гэтэл, өнөөдөр хүний үйл ажиллагаанаас үүдэн энэхүүтөрлийн модод устах аюулд ороодбайна.Молекуль: бол чөлөөт орчиндамьдрах чадвартай материйн хамгийнбичил хэлбэр юм.Бохирдол: гэж хүний үйл

ажиллагаагаар бий болсон аливаа

хор нөлөө бүхий бүтээгдэхүүнүүдбайгальд, агаарт, хөрсөнд хаягдаж

үзүүлж буй сөрөг нөлөөллийг хэлнэ.Эгэл биет: Бүх амьд биетийн хэвшинжийг нь тусган, харуулсанангиллын тогтолцоонд эгэл биетүүдбуюу нэг эсвэл хэд хэдэн эсээс бүрдэххамгийн бичил организмын төлөөлөлболон багтдаг. Гэхдээ үүнийг амьтан,

ургамал эсвэл мөөгний ангилалдхамруулан ойлгож болохгүй.Цаг агаарын дулаарал: Агаарыннайрлага дахь зарим төрлийнхийнүүдийн хуримтлал нэмэгдэхэд

дэлхийн дулааны хэм нэмэгддэг.Бидний нэрлэдэгчлэн уг “хүлэмжийнхий” нь нарны хурц гэрлээс хамгаалах

үүрэгтэй. Түүний гол нэгдэл ньнүүрсхүчлийн хий буюу автомашин,эсвэл мод, нүүрс шатаахад үүсдэг хийюм. Гэтэл энэ нь хэмжээнээс хэтэрчТуйлуудын мөсөн хучлагийг хайлах,амьтан ургамлын төрөл зүйлс устан

үгүй болох гэх мэт гамшгийг дагуулжбайна.Хотжих үйл явц: хуурай уурамьсгалтай хэдий ч хонь, малынбэлчээр болсон бүсүүдэд бороохур багатайгаас шалтгаалан өвс

ургамлын гарц муу байна. Уламжлалёсоор манай ард түмний ярьдагчланнүүдэлчин малчид өвс сайтай бэлчээр

даган малтайгаа үргэлжлүүлэннүүдэллэж явдаг байлаа. Өнөөдөрэнэ ард түмэн нэг дороо суурьшинмал аж ахуй эрхлэхийг эрхэмлэхболж. Хотжих үйл явц гэж энэхүүнүүдлийн хэв маягийг орхиж, нэг

л бүсэд төвлөрөн суурьшихыг хэлжбайна. Чийглэг зөөлөн хөрс шорообэлчээрийн талхлалт, хүн амын

суурьшилд нэрвэгдэн хуурайшиж,



улмаар цөлжилт улам бүр газар авчбайна.

Ангийн мах: Ихэвчлэн Африктгөрөөс, зээр гэх мэт зэрлэг амьтдыгавлан махыг нь хүнсэндээ хэрэглэдэгбайна. Гэрийн тэжээмэл амьтныхаасилүү ангийн мах хэрэглэхийгэрхэмлэх нь элбэг тохиолддог.

Хэрэгтэй õàÿã

ЮНЕСКО – Франц улс, Парис хот 75732, Фонтеное-н талбай 7

Интернет

ЮНЕСКОhttp://www.unesco.org

ЮНЕСКО – Шим мандал ба хүн хөтөлбөр (МАБ)http://www.unesco.org/mab

ЮНЕСКО – МАБ-ын Шим мандал нөөц газруудын жагсаалтhttp://www.unesco.org/mab/frenchpage.htm

Байгалийн төлөө дэлхийн холбоо, UICN( Дэлхийн Хамгаалах Холбоо,UICN)

http://www.uicn.org

Хамгаалалтын талаархи дэлхийн номын дэлгүүрhttp://www.uicn.org/bookstore

Байгаль орчны талаархи Нэгдсэн үндэстний байгууллагын хөтөлбөрийнбайгаль хамгаалах, хадгалах талаархи үйл ажиллагаанд хяналт тавих олон

улсын төв (PNUED-WCMC)http://www.unep-wcmc.org

Билогийн төрөл зүйлсийн талаархи гэрээhttp://www.biodiv.org



Зургийн тайлбар

© UNESCO: х. 7, 8, 11, 13, 15, 19, 21, 24, 26, 30, 31, 33, 34© Han Qunli/UNESCO: х. 24, ©M. Clusener-Godt/UNESCO: х. 26, ©

D. Macé: х. 7, © A. Johns: х. 12, © Y. Arthus-Bertrand/La Terre vue duciel: х. 13, © R. Almeida: х. 23, © G. Ceballos Gonzàlez: х. 32, © RikThwaites: х. 34, © E. Frogé/UNECSCO: х. 36, © J.A.S. Pacheco: х. 37

50

“Надад ярьж өгөөч” цувралд:

Х ОТЫН ЗАХИРГАА, БҮГД НАЙРАМДАХ УЛС, ШУУДАН, СҮМ,ЦАГДААГИЙН ГАЗАР, ЦАГДАА,

ГАЛ СӨНӨӨГЧИД, ИРГЭН, БҮГД НАЙРАМДАХ УЛСЫН

ЕРӨНХИЙЛӨГЧ, ТЕЛЕВИЗ, ЦЭРГИЙН МЯНДАГТАН, НЭГДСЭН ҮНДЭСНИЙ БАЙГУУЛЛАГА, ЭРЭГ ОРЧМЫН БҮСИЙНКОНСЕРВАТОРИ, СЕНАТ, ҮНДЭСНИЙ АССАМБЛЕЙ, ЭЛЧИН САЙДБА КОНСУЛ, УЛСЫН ХАМГААЛАЛТ, МАНСУУРУУЛАХ БОДИСУУД,ЕВРОПИЙН ПАРЛАМЕНТ, ГАЛТ ТЭРЭГ, ФРАНЦЫН БАЙЛДААНЫНИСЭХ ОНГОЦУУД, УС, ИРГЭНИЙ ХАМГААЛАЛТ, ЕРӨНХИЙЗӨВЛӨГӨӨ, ФРАНЦЫН ИНСТИТУТ, АН, ЗАГАСЧЛАЛ, ЕВРО,СТАНДАРТ БУС ҮНДЭСНИЙ ЗОЧИД БУУДАЛ, ЛАЛЫН ШАШИН,

АМНЕСТИ ИНТЕРНЭЙШНЛ, ФРАНЦ МОРЬ, ЦАГДААГИЙН ОЛОНУЛСЫН ХЭЛЭЛЦЭЭР, ЦАГДААГИЙН ЭРГҮҮЛИЙН БҮС, ДАЛАЙНЁРООЛД, ЮНЕСКО, УЛААН ЗАГАЛМАЙ, ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ЦЭЦ,

ДЭЛХИЙН ӨВ, МОТО ЭСКАДРА, ДАЛАЙН АВРАХ ХЭСЭГ, ХҮНДЭТ ЛЕГИОН, ЦӨЛЛӨГ, ДАЛАЙ, ЕВРОПЫН САНСАР СУДЛАЛЫН АГЕНТЛАГ, ШИМ МАНДЛЫН НӨӨЦ ГАЗРУУД, ШҮҮХ, OMG





Шим мандлын нөөц газрууд нь биологийн төрөл зүйлсийг хамгаалахын зэрэгцээ орон нутгийн нөхөрлөлүүд ашиг хүртэх боломжийг цогцлоосон бүсүүдийн сүлжээгдэлхийн улсуудыг өртөөчлөн байгуулж байна.

Хэрхэн биолгийн төрөл зүйлсийн хорогдлыг бууруулах,эсвэл таслан зогсоох вэ гэдгийг бүсүүдийнхээ үйлажиллагааны хүрээнд тодорхойлох нь түүний эрхэмзорилго юм.

Documents

Tell Me About the Biosphere Reserves