Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translation and Evaluation of Temim Ibn Bahr s Books of Travel With Mervezi s

8/4/2019 Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translatio

1/91

T.C.

MARMARA NVERSTESTRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS

TARH ANABLM DALI

ORTA A TARH BLM DALI

TEMM BN BAHRIN SEYAHATNAMESLE MERVEZNNTABA- HAYAVAN ESERNN

TERCMES VE DEERLENDRLMES

(YKSEK LSANS TEZ)

CANER SAIR

STANBUL - 2006


2/91

T.C.

MARMARA NVERSTESTRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS

TARH ANABLM DALI

ORTA A TARH BLM DALI

TEMM BN BAHRIN SEYAHATNAMESLE MERVEZNN

TABA- HAYAVAN ESERNN

TERCMES VE DEERLENDRLMES

(YKSEK LSANS TEZ)

CANER SAIR

Tez Danman: PROF. DR. HSEYN SALMAN

STANBUL - 2006


3/91


4/91

I

ZET

Temim bn Bahr ve Mervezi seyahatnameleri Trklerle ilgili nemli bilgiler

veren eserlerdir.Temim bn Bahr Uygurlara yapt seyahatle Orta Asyada ki Trk

devletleri hakknda bilgiler vermitir.Temim bn Bahr Dokuz Ouzlar diye bahsederek

aslnda Uygurlar anlatmtr.Bu seyahatnamenin Abbasi dneminde Halife Memun

zamannda yazld bilinmektedir. 821 ylnda Dokuz Ouzlar (Uygurlar) hakknda

bilgi vermektedir.Abbasilerle tgen Uygur mparatorluu arasnda mnasebetleri

gsteren tek kaynak durumundadr.

Tezin ikinci blmnde eref El Zaman Tahir El Mervezi Hayvanlarn Doal

zellikleri anlamndaki Tabai el Hayavan eserini Sultan Sencer zamannda yazmtr.

Kitabn Trklerle ilgili olan dokuzuncu blmnde Trklerin 12 yllk bu dnemi

anlatlmaktadr. Sultan Mahmud Gazneliye de gnderilen bu kitabn Trklerle ilgili

blmnde Dokuz Ouzlar, Hunlar, Kaylar, Krgzlar, Karluklar, Kimekler, Peenekler,

Hazarlar, Macarlar, Burdas, Bulgar, Slavlar, Ruslar hakknda bilgi verilmitir. Mervezi

bu kitapta tabiatn insan zerinde ki etkisi blmnde Trkler diye Krgzlaranlatmtr. Ruslar blmnde de skandinav blgesini tantmtr.


5/91

II

ABSTRACT

The books of travels mentioned in the thesis Temim bn Bahr and Mervezi are

masterpieces which gives important information about Turks. In the first part of the

thesis, Temim bn Bahr with his travel to the Uygurs in 821, gives some information

about Turkish people living in Middle Asia. Temim bn Bahr has actually told about

Uygurs, mentioning them as Tokuzguzlar. Its known that this book of travels has been

written during the period of Caliph Memun , in time of Abbasies. It gives facts about

Tokuzguzlar ( Uygurlar ) living dwing the year 821. It is considered as the unique

source revealing the relations between Abbasies and tgen Uygur Empire.

In the second part of the thesis , eref el Zaman Tahir el Mervezi has written the

book Tabai Hayavan , meaning the natural beauties of animals, during the time of

Sultan Sencer. In the nineth chapter of the book, which is about Turks, it is mentioned

about 12 year period of time of Turkish people. In the nineth part of this book which is

shown also to Sultan Mahmud Gazneli, it also gives information about Tokuzguzlar,

Huns, Kays, Kirghizes, Karluks, Kimeks, Peeneks, Khazars, Hungarions, Burdas,Bulgarions, Slavs, Russian. In this book Mervezi mentions Kirghizes as Turks and

explains the region Scandinavia as Russians in the part of the effect of nature on people.


6/91

III

NSZ

Temim bn Bahr ve Mervezi seyahatnamelerini Trkeye evirip gerekli

aklamalar yapmak istememin nedeni; Temim bn Bahrdan sadece isim olarak

bahsedilmesi ve ok kk alntlar olmasdr. Ayrca, Temim bn Bahr dan baka Orta

Asyann bu dneminden bahseden hi bir eserin olmamas da beni bu almaya sevk

eden nedenler arasndadr.

Mervezinin Taba'i el Hayavan adl eserinden ok fazla yerde bahsedilmektedir.

Ramazan eenin slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri isimli

eserinde kk alntlarla, bn Fazlan Seyahatnamesi isimli eserinde ise metnin tamam

baz ksmlar atlanarak evrilmitir. Mervezinin eserinin iklim ve insanlar zerindeki

etkisi blm burada bulunmamaktadr. Mervezi XII.Asr iin Trklerle ilgili nemli

bilgiler verir. Yine yazarn Dou Avrupa ile ilgili bilgileri enteresandr.

1937 ylnda Dr. A.j. Arberry , eref el-Zaman Tahir el-Mervezinin Tabai el-

Hayavan adl eserinin neredeyse tam bir kopyasn Hindistan Office Ktphanesinde

kefettiklerini duyurdu. Avfi tarafndan alnts yaplm olan Mervezi almalarnn

yedi pasajyla Arberrynin yazmas ile tanmlamas tamamen dorulanm oldu.

448/1056da eref el-Zamann tanklk ettii kervanlarda Araplarn yiitlik hikayeleri

Hindistan Office yazmasnn fol 28b deki Nahr-Raiq figrleriyle anlmaktadr. Baka

bir kontrol olarak Cemaleddin el -Mhannann Kitab Hilyet el-insan isimli eseriyle

gerekletirilmitir.Yazar (d 828/1425) hkmdarlar in (in) ve Trkler tarafndan

elilik araclyla Sultan Mahmut Gazneliye gnderilen Tabai el-Hayavan Trklerin

12 yllk dnemi iin otorite kabul etmektedir. Bu nemli pasaj pek ok yeni detaylarlaHindistan Office yazmasnn ff.15b_16bsinde bulunmutur.

Mervezinin hayat ok az bilinmektedir. Onun ranl nisbas kendisinin Mervli

bir yerli olduunu gstermektedir. Sultan Melikahn himayesinde fiziki olarak alt

ve onun varisi olarak Sultan Sencere hizmet etmeye devam etti.Uzun bir dnemi

kapsayan kitabnda var olan tarihlerde, ilerlemi yata olmal diye dnlmektedir.

Bu kitabn uzun sreci yukarda bahsedilen 448/1056daki Nahr-Raiq (f 286)olayn, 478/1085de yazarn Mervde yaralanan Melikahn filini iyiletirmesini


7/91

IV

(f.70b ve Nizamud-din o.c,89), 483/1090da sfahan, Rieu da bulunduunu (Arap

Katalou 460b), 514/1120de karncalarn istilasndan (f.210b) bahsetmektedir.Millattan

sonra 1056da 10 yanda ise 1120de 74 yanda ve ayn zamanda bilimsel kariyerinin

sonunda olmal diye dnlmektedir. Mervezinin Yunanllara duyduu byk

hayranlk filozofbn-i Sina olduu dnlen Avicenna (d.428/1037) ile yakn bilimsel

iliki kurmasna sebep olmutur. Ayrca Hipokrat ve Galen (Arap evirisi!) gibi kolay

anlalr tp bilgisine sahip olduu grlmektedir.Kitabn zoolojik ksmn inceleyen

Br.Mus Katalounun yazar Mervezinin Cahiz ve Biruni gibi dier baz otoritelere

atfta bulunduunu gstermektedir. Onun soruturmaya dkn beyni kadar iyi olan tp

ve doal bilimler hakkndaki bilgisi iinin her yerinde kendini gstermektedir. 16.

Blmde insan anormallikleri hakkndaki son drt rnek kiisel gzlemleri sonucutanmlanmtr.Baz ufak detaylar Mervezinin Shia eilimini destekler.

Multann hkmdarlarnn (f01.36b) konumalarnda Mslmanlarn

imamlarna Hutbeyi okudular. Fatimid Caliph cf H-A, p.239 ve Mukaddesi 455

Mervezinin (Shia ) Daylamitesin (7.blm) cesaretine kar duyduu byk hayranlk

gze arpcdr. Buna ramen, her iki durumda da eilim orijinal kaynaa aittir. Mervezi

Hz. Ayenin kahramanlklar sebebiyle onun adn geleneksel Snni dualarnaeklemitir.

Yazma sonunda tamamlanamamtr. Sadece Dr. Arberrynin onu kefinden

sonra daha ak hale gelmitir. ngiliz Mzesi yazmas (21.102) Tabai nin ikinci

kopyasn sergilemektedir. Malesef Opus ad Zoologiam Pertinens her ikisinde de

tahrip edilmitir. Hindistan office yazmasnn f 54nde ilk makalenin btn corafi

ksmlarn iptal edilerek balamaktadr. Yazmann tamam Cureton-Rieunun katalouDCCCC XCVI,P.460bde bulunmutur.

Her iki kitabn ngilizceden Trkeye evriliinde Trk Dil Kurumu mla

Klavuzu 2005 ve sam Transkipsiyon sistemi dikkate alnmtr. evirilerde en ok

karlatm zorluklar da, nehir, ehir gibi corafi terimlerin ince, Arapa gibi

dillerden ngilizce transkipsiyonunu Trkeye evirmek oldu. evirilerde anlatlan

corafi terimler haritalarda ve anlatlan olaylarn yaknlna ve yla gre ok sayda

kitaptan taranarak karl verilmitir.


8/91

V

Yksek Lisans eitimi ders ve tez dneminde, benden desteini hibir zaman

esirgemeyen ve srekli olumlu ynde katklar salayarak bana her adan yardmc olan

Tez danmanm Prof. Dr. Hseyin Salmana ok teekkr ederim.

Mkemmel bir alma ortam hazrladklar iin SAM Ktphanesi ve

Boazii niversitesi Ktphanesi ynetici ve alanlarna, Yksek Lisans dnemi

boyunca srekli destekleyen Dilek Sabanc Ticaret Meslek Lisesi Okul Mdrm

Dursun Demirele, Mdr Ba Yardmcs Fatma Begm Yldza, Mdr Yardmcs

Aye Yapraka, her an yardmma koan Mustafa Tamer ve Korhan Umur Sara,

meslektalarm Fatih zlere, Blent Yalna, Aydn Soyluya, Esra Durmaza, Feyyaz

Kurua , Muhammed Arucuya, eviride yardmc olan Glizar Hotene, Gkhan

Kayaya , dostluunu esirgemeyen Ayegl Dou Yldrma, Behice Beycan

Kundakoluna ve Nehire ok teekkr ederim.


9/91

VI

NDEKLER

ZET...I

ABSTRACT............................................................................................................II

NSZ...................................................................................................................III-V

NDEKLER...VI-VIII

I.BLM- TEMM BN BAHRIN UYGURLARA YAPTII

YOLCULUK(EV:V:MINORSKY)

A) GR...................................................................................................s.1 -6

B) MINORSKYNN TEMM BN BAHRDAN EVRS................s.6-10

C) MINORSKYNN YORUMU..............................................................s.11

1-DOKUZ OUZ..............................................................................s.11-16

2- KASABA.................................................................................s.16-18

3-MESAFELER.................................................................................s.18-22

4-DOKUZ OUZ BAKENT.........................................................s.22-23

5-DNLER.........................................................................................s.23-26

6-NLE LKLER........................................................................s.27-28

D) MINORSKYNN ELDE ETT SONULAR............................s.29-34


10/91

VII

II.BLM- EREF EL ZAMAN TAHR MERVEZNN TABA' EL HAYAVAN

KTABI

A) TABA' EL HAYAVANIN TRKLERLE LGL BLMNNMINORSKY EVRS. s.35-45

B) MNORSKYNN TABA' EL HAYAVAN LE LGL YORUMU

a) KABLELERN GENEL TANIMI...........................................s.46-49

1)KAY...................................................................................s.49-51

2)HUN..................................................................................s.52-53

3)SARLER..........................................................................s.53-55

4)BAHR ARMNA..............................................................s.55

5)PEENEKLER.................................................................s.56

6)OUZ VE TRKMENLER............................................s.57-58

b ) (4-10). BLM-DOU TRKLER, KIRGIZLAR, KARLUKLAR,

KMEK VE KOMULARI ...................................................s.59

1) KIRGIZLAR....................................................................s.59-60

2) KARLUKLAR.................................................................s.61

3) KMEK VE KOMULARI..............................................s.61-63

4) PEENEKLER.......................................................... .....s.63

c) (11-16. BLM) DOU AVRUPA NSANLARI VE KUZEYLLER

1) HAZARLAR ...................................................................s.64

2) BURDAS..........................................................................s.64-66

3) BULGARLAR VE MACARLARs.66-70

5) SLAVLAR........................................................................s.70-72

6) RUSLAR..........................................................................s.72-74


11/91

VIII

d)- KLMN KUZEYLNSANLAR ZERNDEK ETKSN

ANLATAN ANTROPOLOJYE AT FADELER........s.75

17-20:TRKLER VE AMOZONLARLA LGL GALEN VE

HPOKRAT TEORLER......................................................s.75-76

III.BLM- DEERLENDRME ......................................................................s.77-78

BBLYORAFYA..............................................................................s.79-80


12/91

1

I.BLM-TEMM BN BAHRIN UYGURLARA YAPTII YOLCULUK

(EV:V. MINORSKY)

A) GR

Arap corafyaclarla ilgilenen aratrmaclar iin en nemli ve en akl elici

sorunlardan birisi slam dnyasnn kysnda bulunan Dou Avrupa, Orta Asya, in ve

Hindistan gibi az bilinen blgelere yaplan ksa sreli yolculuklarn analizlerini

yapmaktr. Bu corafyaclarn, zaman kavramn ska ihmal edip, mekn kavramyla

ilgilendikleri bilinen bir gerektir. XVI.yzyl bir Trk haritasnda, gkyznde daha

yeni beliren bir ayn biimini alm Amerikann gerek olmayan grntsn buldum,oysa Sibiryann orak alanlar, geleneksel Gog ve Magoglarn1 ska uradklar yerler

olarak hl gsteriliyordu. Bylece, IX. ve X. yzyllardaki klasik Arap corafyas

dneminde de ilim adamlar ( X.yzyl Arap Corafyaclar) birbirlerinden bilim

hrszl adna bir eyler almak veya ada koullarla hibir ilgisi olmayan eski

1 YECC VE MECC .YACUC ve MACUC olarak da bilinir, slam inannda gemiteyaadklar ve kyamet ncesinde yeniden ortaya kacaklar kabul edilen iki topluluk. Kuran

Yecc ve Mecc iki kez anar. Birincisinde, Zlkarneynin douya seferi anlatrken onlardansz edilir. Zlkarneyn douya ulatktan sonra seferini ikinci bir ynde srdrr. Bu sradakarlat bir ulus, Yecc ve Meccn yeryznde fesat kardn syleyerek aralarna onlarngeiine yer vermeyecek bir sed yaparsa kendisine vergi vermeyi kabul edeceklerini bildirir.Zlkarneyn, onlarn da yardmyla istenen Seddi yaparak Yecc ve Meccn saldrlarna son verir( Kehf 88-96). kinci alnda ise Kuran kyamet ncesinde nlerindeki Seddin yklacan veYecc ve Meccn her tepeden akn etmeye balayacan bildirir (Enbiya 96-97). slam tarihileriile Kuran yorumcular genellikle Tevrat kkenli bir rivayete dayanarak Yecc ve Meccn Hz.Nuhun olu Yasefin soyundan gelen iki topluluk olduunu kabul ederler. Buna karlk 20kabileden olutuklarn, hatta yeryzndeki tm insanlarn onda dokuzunu oluturduklarnsyleyenler de vardr. Bu nedenle birok Kuran yorumcusu Yecc ve Mecc kimlii belirsiz,dinsel hibir kural tanmayan, yeryznde ktlk karan bir toplum olarak tanmlamtr. Kuranyorumlarnda yer alan baka baz rivayetlere gre Yecc ve Mecc tip insandan oluur.

Birinciler sedir aalar kadar uzun boylu, ikinciler o lde geni ve iri, ncler de gvdelerinirtecek denli byk kulakldrlar. Kyamet belirtilerine ilikin baz hadislerde Yecc ve Mecc nortaya kna ilikin betimlemeler grlr. Bunlara gre Yecc ve Mecc Frat ile Diclermaklarnn ya da Taberiye Glnn suyunu iip bitirecekler, yeryzndeki insanlar ldrdktensonra oklarn ge atacaklardr. Bunun zerine Tanr, bir gecede, burun deliklerine, boyunlarnaya da kulaklarna, tmn ldrecek kurtlar gnderecek ve cesetlerinin kokusu yeryzndolduracaktr. De Goejee gre sed hikayesi gerekte in mparatorluunun bir ksmn evreleyenve kuzeyde Akik Kap adnda bir kaps bulunan duvarla ilgilidir. Yecc ve Mecc, KitabMukaddeste de yer alr ve Gog ve Magog olarak geer. Kitab Mukaddesin Vahiy KitabndaGog, eytan tarafndan ynetilen ve kyametin kopmasndan hemen nce ortaya kacak olandman bir g olarak tanmlanmtr. Kitab Mukaddesin Vahiy Kitab ve Hristiyanlk ileYahudiliin vahye ilikin daha baka metinlerinde Gog ile birlikte Magog adl ikinci bir dmangten sz edilir. Buna karlk baka yerlerde ( Hezekiel XXXVIII; Tekvin X) Magog, Gogun

doum yeri olarak geer. ( A.J.Wensnck, Yecc ve Mecc slam Ansiklopedisi , c.XIII , 369,370 ).


13/91

2

kaynaklardan veri elde etmek konusunda hi vicdan azab duymuyorlard: X. Yzylda

Kral Dahum, Orijinal Kken adl almaya gre hala Hint hkmdarlarndan biri

olarak grlyordu, ancak bu ad yaklak M.S.800 ylnda Bengal Hkmdar olan

Dharmapalaya2 iaret etmekteydi.

Uzak lkelerle ilgili yaplan kyaslamal metin almas sonucunda alnan

izlenim udur: Olduka snrl saydaki orijinal raporlara dayanrlar. Daha sonraki

yorumlamalar ise ayn ibareyi kelime kelime tekrarlamaktan teye gitmez, ama kaynak

yeterince uzun ve detayl olsayd, d (hayal) dnyalarna hitap eden farkl bak

alarn aktarrlard. Bu durum karsnda, biraz ada bilgi bulmak umudundaki

okuyucu yoldan karlr. Gerekte, bu detaylar, eski ayn deponun maldr. Yine de,metinlerle ilgili bir karlatrmal alma, acmaszca ksaltlm zet almalarn

karanlkta kalm noktalarn berraklatrmak asndan orijinal anlatmlarn ilk

biimlerine getirilmesini mmkn klar.

eref el-zamn el-Mervezi ile ilgili blmleri seerken, el-Brn3 ve Ebl-Fida

v.b.nin almalarnda yer alan Uzak Dou v.b. blgelerle ilgili ou verinin, yaklak

M.S. 418 / M.S. 1027 ylnda Gazneli Mahmudun sarayn ziyaret eden Manurya KralKitayn(Kitay) bir elisinin anlattklarna dayandrldn gstermeye altm.Benzer

bir tarzda, Kuzey Kutbuyla ilgili ou ykde, M.S. 415/ M.S. 1024 ylnda

Mahmudun smrgelerini ziyaret eden Volga Bulgarlar Hannn elisi olan ahsn

anlattklar nem tar.

Araplarn Orta Asyay fetihleri ve Arap-in stnl mcadelesi dneminde,

birka Arap gezginci ve eli Uzak Douyla har neir oldu. Ama onlarn budeneyimleriyle ilgili ok az bilgi bugne kadar gelmitir. IX. yzylda Orta Asya iin,

Samanoullarnn saray ekim merkezi olmutu. Daha sonraki derlemelerde birka

2 Bengalde Pala Hanedan dneminde ikinci kraldr. Ksa srede devleti Delhi blgesine kadaryayd sanlr. Bu hkmdar bir zamanlar Asokann bakenti olan Pataliputrada (Patna) oturur.VII.yyn ilk yarsnda bu kent ykk durumdayken Dharmapalann 810 ylnda buraya yerletiisrada kent kendini toparlamtr. Bu hanedann ilk hkmdar Buda dinine baldr. ( YusufHikmet Bayur, Hindistan Tarihi, I. cilt, Ankara, 1987, 100 ).3 Ebul-Reyhn Muhammed b. Ahmed el-Brn: slam dnyasnn yetitirdii en byk limlerdenbyk biri olan Brnnin eitli eserlerinde Trkler ve Trk lkeleri ile ilgili dank halde fakat

salam notlar bulunmaktadr. Brn 362 (973) ylnda Harezmin baehri Ktta domu , 440(1051) Gaznede lmtr. ( Ramazan een, slam Corafyaclarna gre Trkler ve Trklkeleri, Ankara, 1998, 14 ).


14/91

3

orijinal rapor saklanmtr ve yava yava baz gezgincilerin ve kiflerin kimlikleri

netlemitir.

Bu alandaki ou zahmetli i, De Goeje, Tomaschek, W. Barthold ve J.

Marquart tarafndan yaplmtr. En son yaplan ansl bir bulula ortaya karlan bir

tarih, bir baka ilk Mslman gezginci olan Temim b. Bahr el- Muttavvii raporlarn

tekrar deerlendirmemize yol aar.

Bu, aslen Yktun4 corafya szlnde bulunan alntlar yoluyla anlalmt.

Hatta bu almann, I. Hurdadbih5, bn el-Fakh6, Kudme7 v.b. ilk gezginciler

ierisinde olan Temimin dorudan doruya sunduu birka alntsnn kontroledilmesinde yarar olmutur. Ancak, Trk boylarnn srekli gleri, Temimin gezi

amacn ve bu gezinin tarihini belirlemede zorluk yaratmtr. 1923 ylnda A. Z. Velidi

(Togan), Mehedde bn el-Fakhin yazd Kitb el-Bldnn el yazmas eserini

bulmutur. De Goeje BGA., V, tarafndan 1885 ylnda basma hazr hale getirilen bu

eserin metni, orijinalinin sadece bir zetidir (muhtasar) ve Trklerle ilgili blmde,

Temimin ad dahi gemez. Bu yeni el yazmas eksiktir stelik. Ancak, baz ek paralar

4 Ykt el- Hamavi : Trk olmas muhtemel olan Ykt aslen Anadoludandr. Badatl bir tcirtarafndan kle olarak satn alnm , sonra zd edilmitir. Kitap ticretiyle uram, eitlilkeleri dolamtr. Uzun mddet Harezm ve Mvernnehrde oturmutur. Mool istils zerinenasyaya gelmi, mrnn geri kalan ksmn Irak, Suriye ve Msrda geirmitir. Hamada uzunmddet oturmas dolaysyla oraya nispet edilmitir. 612 ylnda lmne kadarki zamandatamamlad Mucem el-Bldn adl byk corafya lgt ve rd el-Erbi en mehur eserleridir.Mucem el-Bldnda Trkler hakknda verdii bilgiler, birka pasaj dnda, eski melliflerineserlerindeki mlmatn tekrardr. ( een, slam Corafyaclarna ........ 16 ).

5 Ebul-Ksm Ubeydullh b. Hurddbih, IX. yzylda yaayan ran asll slam Corafyaclarn dandr.Cebel blgesinde posta mdrl yapm, Abbasi Halifesi Mutemedin nedimleri arasnda

girmitir. Kitb el-Meslik vel-Memlik adl corafyaya dir eserinin ilk msveddesini 846/847tarihlerinde tamamlamtr. Hilfet saraynn evrak hazinesinden de faydalanan yazar kitabn886da bitirmi olmaldr. Trkler hakknda verdii bilgiler azdr. Daha ok Dou Trklerindenbahseder. lm tarihi 272/886dr. ( een, 11,12 ).

6 Eb Abdullh b. Muhammed b. el-Fakh el Hemedn : IX-X. Asrlarda yaayan slmcorafyaclarndan olup, Kitb el Bldn adl eserinin Al b.el- Hasan el eyzer tarafndan 413(1002) ylnda yaplan muhtasar bize ulam ve neredilmitir. Mellif bu eserini yazarkenCeyhnnin kitabndan da faydalanmtr. lm tarihi 300/913den sonra. ( een, 12 ).

7 Kudme b. Cafer el- Ktib el- Badad: Hristiyan bir ileden dnyaya gelmi ve halifeMuktef zamannda 289-295) Mslman olmutur. 297 (908) ylnda Abbsi Devletinde Meclisel-Zimn bakanlna getirilmitir. Kitb el-Harc adl eseri corafya ve iktisad tarihi bakmndan

nemli olup 316 ylnda biraz nce telif edilmitir. Dou Trkleri hakknda, kendisinden ncetelif edilen eserlere nispetle, daha ok bilgi verir. lm tarihi 337/948dir. ( een, 13 ).


15/91

4

ierir ve Yktta bulunduundan daha kapsaml bir biimde Temimden yaplan

dorudan alntlara yer verir. Yine de metne serpitirilen ve gnmzde kullanlan

trnak iareti anlamndaki saysz kala ( kendi ), bu kez yine sadece ksaltlm bir

almann karmzda olduunu akla getirir.

I. Fakhin, Hurddbihin almasna ok ey borlu olduu bilinen bir gerektir

ve olaslkla orijinal I. Hurddbih,1889 ylnda BGAda, VI, baslan metninde dile

getirebileceinden ok daha fazla bir biimde Temimi onurlandrmtr. Bu metinde

nsz olmayp, Temimin sadece tecrit edilmi alntlar vardr. Ykt( I, 841; IV,

823), Temimi I. Fakh araclyla aktarr. Ancak raporun ikinci blmn karr.

Yeni metnin 11. konusu yle balar: ve biz ona sorduk (ve o, dedi). Budurum, Temimin orijinal metninin bir hkmet grevlisi veya bir bilim adam

tarafndan yrtlen kiisel sorgulama tarzyla ifade edilebilir olduunu akla getirir.

Temimin ilikilendirme uzantlar aada olduu gibi izelge olarak deneysel anlamda

gsterilebilir:

Temim

Orijinal I. Hurdadbih

Orijinal I. Fakh I. Hurdadbih (BGA) Kudame (BGA)

I. Fakh (Mehed) Ykt

I. Fakh (BGA)

Bu kaynaklarn arasndaki bamllk, Yktun doru yazm Nushocan yerine

Barshn biimindeki doru yazmyla aklanabilir. Ayn hatal yazm olan Nushacan,

emamzda gsterilen mevcut daha nceki kaynaklarda bulunur ve sadece daha sonra


16/91

5

yaam bamsz yazarlar olan Mukaddesi (Makdisi)8, Gerdz,9 Hudd el-lem10 ve

Kgri11,Barshn olarak yazarlar.

Temimin raporunun yeni metni, Orta Asyadaki eski Trk Devletleri tarihindeki

birka detayn yeniden ele alnmasna neden olur ve byle bir almaya hl devam

edilmektedir. Gereklerle ilgili ok youn bir zet sunum yapmann bu makalenin

okuyucularna yarar olacaktr.

Trk (ince: Tu-Che) adn tayan ilk Devlet M. S. 552 ylna doru

ekillenmi ve olduka hzl bir biimde hemen hemen iki bamsz federasyona

blnmtr. Dou Trkleri merkezlerini Orhuna (gnmzde Moolistan), BatTrkleri ise rti (Dou) ve Talas (Bat) rmaklar arasna yerletirmilerdir. Dou

Trkleri, inlilere daha yakn yaayarak ska onlara boyun emilerdir. Bat Trkleri -

10 boydan (Tuo-lu ve Nu-shih-pi)12 ibaret olup, iki gruba ayrlmlardr, nce

Sasanilerin ve daha sonra Bizansn mttefiki olmulardr. Bir sre Bat Trkleri,

batdan Doulu kardelerini korumaya almlar ancak 689 ylna doru Bat Trk

birlii, Dou Trklerinin yardmyla geici olarak restore edilmitir. 744 ylnda

boyun(Karluk-Basmil-Uygur) bir araya gelmesiyle daha sonrakinin(Basmil) kudreti yokedilerek boylardan biri olan Uygurlar liderlii ele geirmilerdir. Uygurlar, Krgzlar

tarafndan yerlerinden srldkleri 840 ylna dek egemen olmulardr. Aslen batya

doru geri ekilen sayca azalm Uygurlar, biri Kansuda (847 yl sonras), dieri

Dou Tien-Shan (Tanr da)daki (866 yl sonras) Turfan Blgesinde olmak zere

iki beylik kurmulardr.

8 emseddin Ebu Abdullah Muhammed b.Ahmed el- Beari el- Makdisi Kudsldr, Ahsen el-Tekasim fi Marifet el-Ekalim isimli corafya kitabn yazmtr, daha ok Hazar Denizi etrafndakiTrkler hakknda bilgi verir, lm tarihi 375/985 sonrasdr. ( een, 14 ).9 Ebu Said Abdlhayy b.Dahhak el- Gerdizi, Gerdiz ehrindendir. 432/1041 ylna kadar gelenZeyn el ahbar isimli eserinin Trklere ayrlan blm Trk corafyas, etnolojisi ve tarihibakmndan nemlidir. ( een, 15 ).10 Hudud el -Alem; 372/982 tarihi civarnda tamamlanm olan bu kitap eski Trk lkelerinincorafyas hakknda ayrntl bilgi veren eserlerdendir. Ayrca, eitli Trk lkelerindeki nemliehirler hakknda bilgi verir. (een, 14 ).11 Mahmud b .el Huseyn b .Muhammed el Kagari; Kagara bal Barshan Trklerinden olup ennemli eseri Divan lgat el - Trktr. ( een, 15 ).12 Bat Trkleri 10 boy , On ad veya on ok eklinde Tuo-lu ve Nu Shih Pi isimleriyle beerli

olarak iki gruba ayrlmtr. Tu-lu ( Tuo-lu) sol kol: 1-u-mu-koen , 2-Hu-lu-u, 3-e-o-ti, 4-u-nie,-Tu-ki-e, Nu-e-pi (Nu-shih-pi) Sa kol: 1-A-si-kie , 2-Ko-u 3-Pay-say-kan, 4-A-si-kie, 5-Ko-u. (Faruk Smer, Ouzlar, stanbul, 1999, 29-30 ).


17/91

6

Bu arada Bat Trklerinde eitli boylar arasnda liderlik el deitirmekteydi.

nce Trgiler-70613 ylna dek- daha sonra Karluklar -766 ylndan sonra - baa geti.

u an gelinen noktada 3 nemli konunun vurgulanmas gerekir:

(1)Tu -Chuelerin 2 ayr grubu.(2)Dou ve Bat Trklerinin topraklar ierisindeki iki ayr geliim.(3)Uygurlarn, 744-840 yllar aras ve 840 yl sonras igal ettikleri

tamamyla farkl iki toprak paras.

B) MNORSKYNN TEMM BN BAHRDAN EVRS

1. Temim b. Bahr el-Muttavvii, lkelerinin (yani Trklerin) ok souk

olduunu, herhangi bir ahsn yln ( sadece ) 6 ay iin burada seyahat edebileceini

rapor eder. Dokuz Ouziyan Kaannn lkesine kaann gnderdii posta servisinde

kullanlan atlarla (barid) ve elinden geldiince hzl bir biimde kez konaklama

yaparak gece ve gndz (sikkak ) yolculuk yaptn sylemektedir. Su kaynaklar ve

ayrn olduu ama ky ve kasabalarn olmad steplerde (barari ) yirmi gn boyunca

seyahat etmitir: kafilenin adrlarnda sadece posta hizmetinde ( aab al-sikak ) alaninsanlar yayorlard ve yannda yirmi gnlk erzak tayordu. Bunun nedeni, lkenin

(madina) durumunu ve sadece su kuyusu ve ayrlarn olduu steplerdeki seyahatinin

yirmi gnlk mesafeyi kapsayacan bilmesiydi. Sonra, ekili tarlalarn (imarat ) ve

birbirine bitiik duran kylerin arasnda yirmi gn boyunca yolculuk etti. nsanlarn

tm veya ou Trk idiler ve aralarnda Majiyan ve Zindk dinini ikrar eden atee

tapanlar vard. Tm olanlardan sonra nihayet Uygur kaannn kasabasna ulamt.

2. O, burann tarm gelimi byk bir kasaba olduunu ve etrafnn tamamyla

Rustaklarn ekili olduu topraklarla ve birbirine yakn duran kylerle evrili olduunu

rapor etmektedir. Kasabann devasa llerde oniki demir kaps vard. Kasabann

youn bir kalabal, pazarlar ve esnaflar (ticarat) bulunuyordu. Nfusa bakldnda

egemen din Zindk grnyordu.

13 Trgilerin hakimiyeti 766 ylna kadar devam etti. Burada yazm hatasndan pheleniyoruz.


18/91

7

3. Oradan, al-in(in) lkesinin ne kadar uzak olabileceini kestirmeye

altndan bahsetti ve 300 fersahlk bir mesafede14 olabileceini anlad ve Sanrm,

tahmin ettiimden bile daha fazla olabilir, diye dnd.

4. O, unlar nakleder: Dokuz Ouz kaannn olduu kasabann sanda

(gney yn m acaba? ) hi kimsenin ilerine karmad Trklerin topraklar,

solunda ise Kimek topraklar uzanyor, dz ileri doru gidildiinde al-in(in) lkesi

var.

5. Kaann kasabasna varmadan nce, kasabaya 5 fersahlk15 bir mesafede

kaana ait altndan yaplm bir adrn gzne ilitiini syler. adr16, kalede dz bir

tepe (sat) zerinde bulunmaktadr ve yz kadar adam barndrabilmektedir (Tasa).

6. Dokuz Ouz hkmdar olan kaann, evlilik (mukatin) yoluyla in

hkmdarna yakn olduunu ve in hkmdarnn (al- in) ona yllk 500.000 para

ipek (frnd < Pers parand ) gnderdiini sylemektedir.17

7. Yukar Nshacan (Barshn) ve al-a (Takent)-Taraz yoluyla- arasnda

kervanlar iin krk konak yeri (merhale)18

olduunu da belirtir. Ancak, kendisi atsrtnda (ala dabba) tek bana yolculuk yaptndan, bu mesafeyi bir ayda alr.

8. Yukar Nshacanda drt byk ve drt kk kasabann olduunu

sylemektedir. Bir gl kysnda ( hala oradadr) bir kasabaya ait yatp uzanan

savalarn says iin tahminde bulunmu ve yaklak tam tehizatl 20.000 svari

olduunu ileri srmtr. Tm Trk boylar arasnda onlardan daha gls yoktur.

141 Fersah 3 mile eittir, 1 mil yaklak 2 kilometredir. 1 fersah yakak 6 kilometredir. 300fersah yaklak 1800 kilo metredir. ( Walter Hinz slamda l sistemleri, Trke trc. AcarSevim, Trklk Aratrmalar Dergisi, say:5, stanbul, 1990, 76-77 ).15 1 fersah 3 mile eittir. 1 mil yaklak 2 kilometredir. 1 fersah yaklak 6 kilometredir. Bunagre 5 fersah yaklak 30 kmdir. ( Walther Hinz, 76,77 ).16 Hkmdarn hizmetlerinin grld hkmdar adr, ordugah adrdr.17 Uygur kaannn ismi hakknda kayt yoktur. Kaanlk nvan: Kn Tengride Ulu Bulm AlpKlg Bilge Kaan, CTSdeki (Tang hanedan eski yll) nvan: Teng Lo Ylu Mo MiShih Ch Chu lu Pi Chia Ko Han ; HTSdeki (Tang hanedan yeni yll) nvan: Teng-loY lu Mo Mi Shih Ch-chu Pi- chia Chung- te Ko-Han. in hkmdar ise 820 -824 yllararas Tang slalesi imparatorlarndan Mu -Tsungdur. ( Glin andarlolu, Uygur DevletleriTarihi Ve Kltr , stanbul, 2004, 154 -155 ).18Merhale; konak, menzil anlamndadr, iki menzil yada iki konak aras bir gnlk yoldur. 40konak yeri 40 gnlk mesafedir. ( Ferit Develiolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Szlk,Ankara, 1990, 741 ).


19/91

8

Sava iin Karluklarla karlatklarnda, onlarn says 100 iken Karluklarn says

1000dir . Tm savalara birlikte sefere karlar ( yakruyuna ).

9. Bu gln kare biimli bir havuza benzediini ve etrafnda her trl aacn

bulunduu yksek dalarn olduunu sylemektedir. O: ...ve burada eski bir kasabann

izleri var. Trkler arasnda bu kasabann yksn bilen birisini bulamyorum. Onu kim

ina etmi, ahalisi kimlerdi ve nasl yok oldu bu kasaba? diye sorar. Kasabann

yanndan geip giden bir rma incelemitir. Buradaki hi kimse onun dibini gremez

(aynen ). inde daha nceden hi grmediim trden deniz yaratklar (hayvanat ) var

ve keza benzerlerini baka hibir lkede grmediim trden kular grdm. Nushacan

ve komu kasaba ve ky ahalisi ilkbaharda ylda bir kez gln etrafn dolarlar (site )ve bunu bir tr dinsel tren ( mran ) olarak icra ederler. Tibet ynnden ( nahiya )ve

Dokuz Ouz ve Kimek ynnden gelen kkl, bykl 150 dere ( nahr ) sularn gle

dkerler, diyerek eklemede bulunur.

10. Gl ( ? ) uzunluunun deve srtnda krk gnlk bir yolculuk mesafesine

denk geleceini, ama atn ok ( idha yadda fil-sayr ) hzl srd takdirde bir

svarinin bu mesafeyi bir ayda alabileceini belirtmektedir.

11. O, Dokuz Ouz Kaan kasabasnn hemen yaknlarnda ordusuyla birlikte

kamp yaparken grdn syler. kaan adrlarnn ( saradik ) etrafndaki adrlara-

dierleriyle ilgili bir ey sylemek istemeyerek (dna gayrihim ) deinerek 12.000

dayankl adr olduunu syler. Her birinin 13.000 bin adet adrnn olduu 17 adet

boy bakanndan (kaid ) ve her iki boy bakan arasnda bulunan alanda adrlardan

oluan brolarn (veya garnizon mu acaba) bulunduundan bahsetmektedir. Boybakanlar brolarda bulunanlarla birlikte, ordunun (askar ) etrafnda bir ember

oluturacak bir ekilde yan yana dizilmilerdir. Bu emberde, ordunun bulunduu yne

doru drt kap byklnde bir boluk (aklklar m acaba? ) vardr. Kaann ve

ordunun tm hayvanlar (atlar), kaann adrlar ve boy bakanlarnn bulunduu yerler

arasndaki alanda otlamaktadrlar ( tara )ve tek bir hayvan bile kamp ( al askar )

alannn dna kaamaz.


20/91

9

12. Ve biz ona Kimeke giden yolu sorduumuzda o, bizi yle yantlad:

Tarazdan yola koyulursanz, gelien ve kalabalklaan K. wak.b adl iki kye varrsnz.

Tarazdan uzaklklar 7 fersah kadardr19. Bu yerden, Kimek kaannn ikametgahna

kadar erzakn yanna alan iyi bir at binicisi seksen gnde oraya ular. Kimek lkesi

otlaklar, su kuyularnn ve ayrlarn bol olduu, ller, stepler ve ovalarla usuz

bucakszdr. O, bu yn takip ettiini ve kaan ordusuyla birlikte adrlarn iinde

bulduunu ve etraflarnda ekili topraklarn ( imarat )ve kylerin bulunduunu

sylemektedir. ayrlk alan boyunca kaan bir yerden dier bir yere gidip gelmektedir.

Hayvanlar saylamayacak kadar oktur ve kk trnakl ( dakikat al-havafir )

hayvanlardr bunlar. Orduda bulunan hayvanlarn saysn 20.000 at olarak

hesaplamtr.

13. Ebul-Fadl el-Vazirdinin ( aynen ) raporuna gre, Harun Reitin

yaad dnemde [786-809] Dokuz Ouz (aynen) kaan al-in(in) hkmdarna iki

kez saldrmtr. Ancak bu saldrlarn Halife Mehdi [ 775-785] dneminde olabilecei

de sylenmektedir. Bu ( ? ) harekat, Surhana ve Semerkanda ( ila ) yakn olan bir yer

arasndaki bir blgeye yapld. Semerkand valisi onunla birok kez savat. Baz

savalar ok iddetli geti. (Tanr) Semerkand valisine ( sahib ) baar ihsan eyledi vedmann yenerek kayplar vermesine yol at. Onun in halkndan oluan 600.000

(sava) at ve piyadesi olduu syleniyor. Mslmanlar ok byk bir ganimet elde

ettiler ve ounu esir alarak ocuklarn Semerkandta kaliteli kat, silah ve ara gere

retiminde altrdlar. Bu rnler sadece Semerkandta ve Horasann (aynen ) tm

kylerinde retiliyor.

14. Ve Trk lkesindeki mucizev olaylardan birisi istedikleri an onunla kar,yamur yadrabildikleri ve iklimi stp souttuklar v.b. akl talardr. Bu akl

talarnn yks yaygn bir biimde iyi bilinmekte ve hi bir Trk bunu

yadsmamaktadr ve bu akl talar, Dokuz Ouz kaannn mlkiyetinde olup, dier

hibir hkmdar onlara sahip deildir.20

19 7 fersah yaklak olarak 42 kilometredir.20 Trk kavimlerinde ok eski devirlerden beri yaygn bir inanca gre, Trk tanrs Trklerin ceddialasna yada (cada, yat veya yamur ta ) denilen bir sihirli ta armaan etmitir ki bununla

istedii zaman yamur, kar, dolu yadrr, frtna karrd. Bu ta her devirde Trk kamlarnn vebyk Trk komutanlarnn ellerinde bulunmutur. ( Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugnamanizm, Ankara, 2000, 160 ).


21/91

10

15. Ebu Ishak brahim b. el-Hasandan, Hiamdan, b. Lohrasp el- Saib ( ? ) el-

Kalbiden, Eb -Malihten, Ibn Abbastan (aynen) renerek Ebu Abdullah el-

Hseyin b. stadyann bana anlattklar aada olduu gibidir: Huzur iinde olsun ki

brahim (Abraham), Sarah lene kadar (Tekvin 20-1) baka hibir kadnla evlenmedi.

Ancak onun lmnden sonra, Arap kkenli Kantura (Tekvin 25, 1) bint Maktr adl

bir kadnla evlendi. Horasanda bir yere yerleene dek yolculuk ettiler ve orada

oaldlar ve bu ad altnda ( ? ) kendilerine direnenlere boyun edirdiler. ykleri, Nuh

Peygamberin olu olan Yafesin Kazar adl olunun kulana kadar geldi. Onlarn

yanna giderek antlama yaptlar ve birbirlerinden kz alp vermeye baladlar. Bazlar

onlarla birlikte kald. Bazlar ise lkelerine geri dndler.


22/91

11

C) MNORSKYNN YORUMU

1. TUGUZUZ(DOKUZ OUZ)

Temimin Dokuz Ouza21 yapt yolculukla ilgili tuttuu raporlar, bu ok

tartmal terimle ilgili ksa bir aklama yapmadan uygun bir biimde

anlalmayacaktr.

1. Toquz - Oghuz yani Dokuz Ouz terimi ilk nce Orhun Yaztlarnda

ortaya kar ama kaann kendi boy grubunun bir ad olarak grnmez. Dou Trk

kaanlarnn iki nemli yazt ve zgn bir tutarllk iinde olan vezir Tonyukukun

yazt (yaklak M.S. 720) Trk (Trk) terimini Hakana ve onun halkna (budun)atfeder. Genel durum aadaki alntlarla belirginleir. Kaan: Trgi-Kaan (Bat

Trkleri), benim Trklerime aitti, (Trgi Kaan Trkim Budunim arti E 16) der ve

unu da syler: Dokuz-Ouz onun kendi halkyd, (kanti budunim arti N 4). Ancak,

Trk kaan ordularn, Trgi-Kaann halk olan On Oklarn (yani On oymak, On ok)

ve Dokuz Ouzlarn zerine srmtr. Tonyukukun yorumunda ise Trgi-Kaan

biz ouzlar (T 10) demektedir ve sonra nk onlarn boyunduruundaki Ouzlar

21 Dokuz Ouz kavram 626 yln takiben Dou Gk-Trk Devletinin zayflamas zerine TlesBoylar grubunun Tola Irma civar ve Kerulene doru yani Dou Gk Trk lkesinin Douksmnda yaayanlarn kaynaklarda zikredili eklidir. Uygur Devletinin 742 den itibaren tkenmerkezli olarak ykselmesi Dokuz Ouzlarn onlara balanmasna sebep olmutur. Bundan sonraUygurlarn bir paras durumunda hayatlarna devam edeceklerdir. Uygur Devleti bu yzden slamkaynaklarnda Dokuz Ouzlar eklinde kaydedilmitir. Gmilova gre Liu Mou Tsai Dokuz kabiletabiriyle Uygur ittifakn deil, On iki oymaktan teekkl eden btn Telesa (Tles) boylarnanlamak gerektii grndedir. Gumilv bu gre katlmaz, Dokuz Ouzlar ona greUygurlardr. in kaynaklarndaki Uygurlarla Arap kaynaklarndaki Tuguzuzlarn ayn kavimdenibaret olduu hkmolunuyordu. Tuguzguz adnn evvelce Uygurlara deil ha- To Trklerineverildii sylenir. in imparatorunun , inde kan bir ayaklanmay Mesudiye greTuguzguzlarn, in kaynaklarna gre a-To Trklerinin yardmyla bastrlm olmas olaydr.

Toguzguz (Dokuz Ouz) Orhon Yaztlarnda da geer ve Marquart onlar Uygurlarlabirletirmektedir . Bartholda gre eskiden Bar-Kl ve Bebalk evresinde yaayan ve inkaynaklarnda a-To adyla geen kavmin addr. IX. Yzyl banda Tibetliler douya srdktensonra slam dnyas Toguzguz (Tuguzuz) adn onlara varis olan Uygurlara mal etti. IX.Yzyldan itibaren Temim, Hudud ul Alem, Gerdizi Uygur adn anmazlar. Redddin ve Cuveynisonralar Uygur adn kullanrlar. Temim ve eviren Mnorskyde ayn yanl yapmlardr. DokuzOuzlardan inlilerin CTS metninde her iki anlam da anlalabilirmi izlenimi domaktadr.Giraud Dokuz Ouzlar Ouz olarak deerlendirmektedir ve ona gre Dokuz Ouzlar Ouzlarnsadece bir koludur. Bu gr Bilge Kaan yaztnda ayn halktan nce Dokuz Ouz sonra Ouzdiye sz edilmesine dayand-rlr. ( een, slam Corafyaclarna , 91 ; senbike Togan, GlnarKara, Cahide Baysal, in Kaynaklarnda Trkler , Eski Tang Tarihi, Ankara, 2006, 224 ;Faruk Smer, Ouzlar, stanbul, 1999, 45 ; V.V.Barthold, Orta Asya Trk Tarihi HakkndaDersler, Yay. Haz. Kazm Yaar Kopraman, smail Aka, Ankara, 2006, 40-41 ; Laszlo Rosony,

Tarihte Trklk, Ankara, 1996, 104-105 ; L.N.Gumilov , Eski Trkler, Trke trc. Ahsen Batur,stanbul, 1999, 350 ; brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1993, 142-143 ; AhmetTaal, in Kaynaklarna Gre Eski Trk Boylar, Ankara, 2004, 113-115.


23/91

12

isyan etmektedir (T 22) diyerek Trklere kar komplo kurar. Trk ve Ouzlar

zerindeki Bilge - Kaann hkmranln verek yaztn bitirir.

Bu alntlar, Trklerin etnik birliini, On Ok, Dokuz-Ouz ve Ouzlarn

Trklerin kuzeyinde yaadklar ancak politik nedenlerle blnmeler ve ayrlmalar

olduu konusundaki dnce ve iddialar gstermektedir. Dokuz Ouz terimi, ne

Dou Trk federasyonu Trkz iin ne de Bat Trk federasyonu (o dnemde nce

Trgiler daha sonra net olarak yeni Az grubu tarafndan ynetildi) olan On Ok iin

uygulanmtr.

2. 840 ylnda Orhun yaztlarndaki Trk szc Uygur szcyle yerdeitirmitir. Kken olarak Tles federasyonuna ait olan bu lider grup, Selenga

blgesinde varlklarn srdrmler ve bir iltebertarafndan ynetilmilerdir.

Uygurlarn yaztlarna ait malzemeler, Trklerinkine kyasla ok daha az zenle

korunmulardr. Kaann, son Trk kaan olan zmi kaan alt ediini anlatan ilk

Uygur kaanyla ilgili olan bu ok nemli yaztta ou satrlar silinmitir. Scin-

davada bulunan yazt zel bir belge olup, olaslkla M.S. 840 yl sonrasna aittir. 821ylndan (Haloun) bir sre sonra dikilen ve Uygurlarn Manikan mezhebini (Zerdtlk

inanc) benimsediklerini anlatan ar derecede enteresan olan bir yaztla ilgili olarak

sadece in evirileri az ok anlaml bir yaklam sunar. Bununla ilgili Sogdiyan

yorumlar sadece birka detay iin nem tar ve eer bir yarar olacaksa iin Trk yn

ok fazla silinip yok edilir.

ine-usu yaztnda kaan, On Uygura ve dokuz Ouza (N 3) iaret eder. VeDokuz Ouza (N 5) onun halk diye deinir (Dokuz Ouz budunim). Trk

budununun yok oluundan bahseder (N 10). Dier referanslar, On oka katlan

Karlukla (N 11), Sekiz Ouz ve Otuz Tatarla (E 1), sonra tekrar Dokuz Ouzla

(E 10), tutukla (S 2), Trgi ve Karlukla (S 5), indeki Ouz Trkleriyle (tabgak) (S

8), igil ve Karlukun tutukuyla (S11), Trgie katlan Karlukla (W 1),

Karlukla (W 2), Sancak yenilgisiyle ( Trklerle mi ilgili acaba ? ) (S 7)

ilgilidir.


24/91

13

Listeye bakldnda, On Uygur oyma ile Dokuz Ouz arasnda bir ayrm

olduu grlr. Uygurlarn (bu dnemde mi acaba ?) On Oymaktan olumas, oysa iyi

bilinen in saymlarna gre sadece Dokuz Uygur oymann adlandrlm olmas

yeterince tuhaftr. Trk selefine benzer bir ekilde, Uygur Kaann Dokuz Ouzun

kendisine ait olduunu iddia ettiini de grmekteyiz. Dolaysyla, Dokuz Ouzun,

Trkler ve Uygurlarca eit derecede kendilerine ait olduu iddia edilen bir ara grup

olduu dnlebilir.

Bu gerekler, Orhundaki airetsel organizasyonun kesin olmad ve

gebelerin genel uygulamalar uyarnca oymak ve federasyonlarn hkmdarlarna

sadk olmad dncesini akla getirir.

14.Yzylda Reidddin (editr Berezine, T.V.O., VII, 161) Uygurizistan

geleneiyle ilgili tuttuu kaytlara gre on nehir boyunca hkm sren On Uygur vard

ve dokuz nehir boyunca hkm sren Dokuz Uygur vard. Bunlarn ine-Usu yaztnda

iaret edilen iki grup olmas gerekir.

Belki yle bir tahmin yrtlebilir: Uygur halknn zn biimleyen grubundokuz katl kompozisyonu, daha sonraki dnemlerde oluan tm federasyonun adndan

sorumlu tutulmutur. Ancak ne yazk ki bu varsaym, Uygur kaann kendisinin neden

ncelikle On Uygurla ilgili alnt yapt ve on katl Uygurile, dokuz katl Ouz grubu

arasnda neden bir fark oluturduu sorularna yant veremez. Bu sorularn kolay

yantlar yoktur.

3. slam kaynaklar nemli detaylar vererek Orta Asyada hkm sren hemDou Trklerinin (yaklak M.S. 689 tarihinden bu yana Bat Trkleri tarafndan

topraklarnn fethedilmesinden sonra) hem de sonraki halefleri olan Bat Trklerinin

(Trgi, (Az) ve Karluk) verdikleri mcadelelerle nemli rol oynadklarna deinir. Bu

bakmdan, ilk kaynaklar Trk terimini zel bir biimde kullanr. Taberinin kayda deer

tarihinde bu terim, I.cildinde 74 kez, II. cildinde 121 kez ve III. cildinde 111 kez

kullanlr. Sadece bir durumda, 205 / 820-1 yllar altnda Taberi (III, 1044) bu terimi

Dokuz Ouz olarak kullanr. Horasan ve Maverannehir gibi kentleri ok iyi bilen ve

tanyan bir dier gvenilir tarihi olarak Yakubi, 194 / 809-810(II, 479) tarihleri altnda


25/91

14

ve 190/806 (II, 538) tarihinden sonra iki parada Dokuz Ouz adndan bahseder. Bu

referanslar sonu blmnde tartlacaktr. Bu aamada, Uygurlarn Orhun

blgesindeki en grkemli gnlerinde kkeni ne olursa olsun Dokuz Ouz teriminin

Mslmanlarn tarihlerine szm olduu gereine dikkat ekmek yeterli olacaktr.

Daha sonraki dnemlerde, slami kaynaklar en kesin bir biimde Dokuz Ouz

terimini, Krgzlar tarafndan Orhundaki devletleri ykldktan sonra (840 ylnda)

Tien-Shan ve Kan-Su Blgelerindeki Uygur kalntlarnn oluturduu yeni devletleri

iin kullanrlar.

4. Sorunumuzla ilgili olarak ok byk nem tayan Mesudinin Mrc elZeheb adl eserinde I. 288 ve I, 312-17 olmak zere iki nemli para vardr. lk parada

Mesudi, Yafesin torunlar olarak Trkleri, Karluklar ve Dokuz Ouzu sralar.

Dokuz Ouzun, Koshan (yani Kao-chang = Turfan yaknlarndaki Khocho )

kasabasnn efendileri olduundan bahseder. Bu kaanlk, Horasan ve in arasnda

hkm srer. 332 / 943-4 tarihlerinde Trk boylar ve gruplar arasnda Dokuz

Ouzdan daha cesur, daha kudretli, daha salam bir konumu olan baka bir boy yoktur.

Kaanlar Uyru Han eklinde okunan Uygur Handr ve dinleri Maniken (al-mana-iya)dinidir. Bu dini ikrar eden baka bir Trk boyu yoktur ve dier Trkler arasnda

Kimeklar, Barshnianlar, al-B.diyalar ve J.gh.riyalar sayabiliriz. lerinde en kudretli

olanlar Ouz Trkleri olup, fiziksel yaps en iyi, en uzun boylu ve en gzel grnml

olanlar ise Karluk Trkleridir; Fergana ve a (Takent) blgesinde ve civarnda

yaarlar ve bir devlete sahiptiler ( Karluklardan ziyade bu Trkler). kaanlarn kaan

olan kaanlar dier Trk boylarn bir araya getirerek, dier tm kaanlar

boyunduruu altna ald. Bu Trk kaanlardan birisi olan Afrasiyab, aba Perskrallna kar baarlar elde etti ancak bu dnemde dier kaanlarn kendisine itaat

ettii baka bir Trk kaan yoktur. Bu durum, Semerkand steplerinde bulunan Syab

adl kasabann yerle bir ediliine kadar byle devam etmitir. Bu kasabadaki kaanln

gp gidiine deinmitik ve bunun nedenine el-Avsat adl kitabmzda

deinilmektedir.

Bu tr belirsiz konularda sz konusu olan yanl anlamalar nedeniyle Mesudi,

nceki Trk Kaanlnn Bat On Oklar olduuna iaret eder. Kendi dneminde


26/91

15

Dokuz Ouz (Tien-shan Uygurlar), Karluk ve Trkler eklinde bir sralama hesab

yapar. Trkler arasnda en kudretli boylar Ouz ve her halkarda Ouzlardan farkl bir

zeminde bulunan Dokuz Ouzlard.

Mesudinin ikinci paras (I. 302-7) nemli lde kafa karkl yaratan bir

kaynaktr. Mesudi, Huang Chao isyanndan (264 / 877-8 tarihleri altnda) ve

imparatorun Trklerin kralolan Uygurhandan yardm talebinde bulunmasndan

bahseder. mparatorun otoritesini ve itibarn tekrar salayan Sha-to prensi Li Ko-

Yung olmutu. Onun kimlii iyi bilinmektedir ve onun baarl hkmranln Sha-

to hanedanl 923 - 936, 936 - 946 ve 947 - 950 tarihleri arasnda srdrmlerdir.

Ancak, Li Ko-Yung, Uygurlardan tamamyla farkl olan bir federasyona aitti ve onunkarargah Sar Nehrin ylankavi akt yerdedir.

Uygur Han Uyru Han biiminde dzelterek (I, 288e baknz) Mesudi hata

yapmtr. Li Ko-yung adl kahramann, dnemin en kudretli grubu Dokuz Ouz =

Turfan Uygurlar olarak dnlen sadece bu gruba ait birisi olduunu net bir biimde

dnmtr (i, 288). Raporlar Mesudiye Arap gemiciler tarafndan gney ynnden

ulatrlm olsa gerek. inin kuzey komular arasndaki snr sorunlar akazlmemiti. Barthold, Mesudi terminolojisinin kurbanlarndan birisiydi.

5. Dokuz Ouz teriminin kkeni zerinde deerli ve son bilim adamlar olan

Marquart ve Barthold farkl grleri savundular. Reinaud, de Goeje, Thomsen ve

Schlegeli izleyen Marquart, in kaynaklarna gre federasyonunun dokuz oymaktan

olutuu Uygurlar Dokuz Ouzla zdeletirmitir. Birok durumda Barthold,

Bebalk blgesinde var olan seleflerine uygun bir biimde aidiyet gsteren DokuzOuz adn Uygurlara Araplarn verdii grn ifade etmektedir ve inlilere gre

Trk Sha-to, Orhun Trklerinden geliyordu. Bu, tam bir bilgi deildir ve elimizdeki

belgenin ak ierisinde Bartholdun teorisinin zayf noktalar ierdiini ve savunulamaz

bir teori olduunu greceiz. Marquartn teorisi pratikte doru gibi grnr ancak

geride kalan glklerin ne olduunu grmekteyiz.

Temimin yolculuuyla ilgili olarak, Yktun zet almasndan ne Barthold

ne de Marquart sonu kartma benziyor. Marquart nce, Ibn Hurdadbihin (Temime


27/91

16

dayal olarak) Orhundaki Dokuz Ouzlara iaret ettiini sylemitir; sonra fikrini

deitirerek, Temim tarafndan ziyaret edilen yerin Dokuz Ouzun bakenti olan Kao-

ang (Turfan) olduuna karar vermitir.

Barthold nce (1897), Hudd el-lem (M.S. 986) ve drisinin (M.S. 1154) etkili

tariflerine dayanarak Temimin yapt yolculuun IX.Yzyldan nceki bir dnemde

yapldn sylemitir. Dokuz Ouz bakentinin Dou Tien-shanda aranmas

gerektii kanaatini tar. Daha sonra (1926) bu yolculuun, 760 ylndan (Karluklar,

Semireye ve in Trkistannn bat blmnde hkm srdkleri zaman) sonra veya

IX. Yzyln (Sha-to, Bebalki terk etmek zorunda kaldnda) ilk yllarndan sonra

gerekleemeyeceini dnmtr. slam Ansiklopedisinde Temimin yaptyolculuun tarihinin doru olmadn kabul etmitir.

Hudd el-lemle ilgili yorumlarmda, s. 268, I. Hurdadbih, Kudame ve (takma

ad-) Ebu Dlefte bulunan yansmalarla kyaslanan Temimin raporuyla ilgili olarak

Yktun yapt alntlar analiz ettim. Temimin ziyaret ettii bakenti Bebalk (s.

272) blgesine (Turfann kuzeyi) biraz tereddtl (s. 269, n. 4) bir biimde

yerletirdim. Son anda, A. Z. Velidi Togan tarafndan kefedilen bn el-Fakhe ait olanel yazmasnn fotorafn inceleme ayrcaln elde ettim. Dokuz Ouz hkmdarnn

in sarayyla olan evlilik balaryla ilgili ek detaylarn nem arz etmesi gerei beni

hemen etkiledi. Bu nedenle, Ek Blmde (s. 431) bir nceki yaptm aklamalarmn

dolaysyla deiebileceini syledim. Bunu u an ki makalemde yapmay

srdryorum

2. KASABA

Temimin raporunu analiz ederken kasabay birbirinden ayrmak zorundayz:

Aa ve Yukar Nushacan ve Dokuz Ouzun bakenti. Nshacan yazmnn Bars-

Han yazm iin yaz ilerinden grevli ahsn yapt sadece eski bir hata olduunu

rahatlkla syleyebiliriz22. Mukaddeside 263, grlen bu doru okuma biimi, Trke

szcklerin ve adlarn alfabetik olarak ve okunularyla birlikte Mahmud Kgrinin

22 Burada yazm grevlisi Barshan yerine Aa ve Yukar Nshacan kelimelerini yazmtr .Dorusu her yerde de Barshan olacaktr.


28/91

17

nl Divan lgat al-Trk adl eseriyle de teyit edilmektedir. Babas Yukar Barshnl

olan Kgri, III, 308, 14 Bars(a)ghan biiminde heceleyerek okur. Buna ek olarak, Isk

Gl glne dklen bir nehrin kysnda kurulu olan kasabaya hala Ton (Tong)

denilmektedir ve byk bir olaslkla bu balamda Bars-han ve Tong adlar Trklerin

evlatlarna, efsanevi Trk kavimlerine iaret eder.

1. Aa (yani daha yakn) Barshn, Tarazn (I. Kh., 28) dousuna sadece 3

fersahlk veya Semerkandn (Kudame, 262, satr 2 ve 15) dousunda 60-65 fersah

uzaklkta bir yerde bulunuyordu. Semerkandn dousunu yazar, Kimek ynndeki

Karluklarn (veya tercihen karsnda) d karakollarndan ilki olarak betimler. Bu

durum, Aa Barshnn bir kap olduu ve bat ynnden gelen gezginlerin bu kapyoluyla gebelerin dnyasna nfuz ettii bir yer olduu dncesini akla getirir.

2. Yukar (yani daha uzak) Barshn, Aa Barshnn yaklak

500km.dousunda konumlanmtr. Bu iki kasabann zihinlerde oluturduu bulanklk

ve karklk metnin anlalmasn zorlatrr. M. Kgrinin (III, 99) iki anlaml

olmayacak bir biimde dorulad gibi Yukar Barshn blgesi Isk Gl gl civarnda

uzanyordu.

Temime gre Yukar Barshn drt byk ve be kk kasabadan oluuyordu.

A. N. Bernstam tarafndan yrtlen son arkeolojik aratrmalar Isk gl gl civaryla

ilgili bilgilerimizi nemli lde arttrmtr. Barshn yerleim alanlar gln gney-

dousunda konumlanmtr. Bat ynnde ise koca bir duvarla (Koltsovka ky

yaknnda) korunmutur. Ve kuzey-bat ynnden Tong ay ile dalar arasndaki

gney-bat ynne doru gidildiinde Isk Gl havzas ve Sir-Deryann ana kollararasnda gneyde boalma havzasnn olutuu grlr. Yerleim alanlar, aaya gln

(Tp nehrinin az yaknlarndaki kalntlar) dou ucuna doru alm

gstermektedirler. Bu arazi alm zerinde en az alt arkeolojik alan bulunmutur ve

dier birok alan, gl suyu tarafndan sprlm ve yok olmutur.

Temimin, gln ekliyle ilgili tanmlamalar yanltr ve genelde Hsan-

tsangn yapt Isk Gl gl tanmlamalarn onaylamaz biimdedir.


29/91

18

Gln (gerekten gl m kastediyor ) uzunluu krk (veya neticede otuz gn)

gnlk srede kat edilir, diyerek Temimin ne demek istedii net deildir. Belki de bir

hatayla mesafeler Temimdentekrar meydana getirilmitir, nk gln evresi iin bu

rakamlar kullansak bile, abartl grnrler. Gerdznin tahminine gre (Barthold,

Otchot, 90) gl yedi gnlk bir srede kat edilir ve yetmie yakn nehirle (Temime

gre yz elli adet) beslenmektedir. Bylece Gerdznin Temimden bamsz olarak

grnen bir kayna sz konusudur (olaslkla Ceyhani ?).

Rus lm birimlerine gre, gln uzunluu 200-210 km dir; derinlii gneyden

kuzey ynne doru 80den 400e doru deiim gsterir; gl asla donmaz ve krk

kadar gle dklen rmak mevcuttur. Balk asndan zengin bir gldr.

3. Dokuz Ouzun bakenti dounun ok daha tesinde konumlanmt. 744 -

840 yllar arasnda Uygur bakenti, Orhun blgesindeki Kara-balgasun idi; 840

ylndan sonra, Uygurlarn bir blm Tien-Shana g ettiinde yaz dnemi

bakentleri Bebalk (alann kuzey taraf) blgesinde ve k dnemi bakentleri alann

gney tarafnda bulunan Koodaki (Turfan) blgedeydi. Temimin ziyaret ettii

bakent sorununu, mesafelerle ilgili lmleri aratrdktan sonra zellikle ele alacaz,ancak Kudame metninde 262. Satr 7 de yer alan Yukar Barshn ve Dokuz Ouz

bakenti arasnda kafa karkl yaandn hemen sylemek yararl olacaktr: el

yazmas, gl (Buhayra) yerine step (Barriya) szcn kullanmasna ramen, de

Goeje, wa min madinat al-Dokuz Ouz buhatratun adl okuma parasn kabul

etmitir. Bu seimin nedeni aadaki parada belirgin bir hal alr (satr 13): Dokuz

Ouz kasabasnn konumland gl, dalarla evrili olarak belirli bir uzaklktadr.

Ancak Temimin metnindeki bu detay, net bir biimde Yukar Barshna aittir.

3. MESAFELER

Bu blmde mesafeler ve rotalar sorununa deineceiz ve ncelikle nemli

sorunlar arz eden Kudamenn gezi planndan balamak istiyoruz. Kudame, Ibn

Hurdadbihten yaklak yarm asr akn bir sre sonrasnda 316/928 tarihlerinden sonra

almasn yazmtr ve onun incelemesini kulland tahmin edilmektedir. Ancak,

bizim sorunumuzda Temimin merhaleler ve sikkalarla ilgili gezi plannda deindii


30/91

19

blm Kudame, I. Hurdadbih tarafndan benimsenen gn sistemleri iinde deil de

orijinal eserde olduu haliyle aktarr. Bu detay bize,_ geri ok eskidir _ ama dier

birka orijinal detayn Kudamenn metninde bulunabileceini syler.

Sayfa 205te nce Kudame aamal bir biimde Tarazdan, u Vadisine oradan

yukarya doru Navakat (Navekat) kasabasna giden yolu (A) 53 fersahlk bir mesafe

betimler. Daha sonra yol, Sagr K. bala (Balasagunla, bu kasabay bir tutma gayreti

iindeyim) bir fersahlk mesafe kadar daha devam eder.Ve oradan Yukar Barshna

kadar olan mesafe, ayrlar ve su kaynaklar arasnda yol alnarak on be gndr, ancak

Trk kuryeler iin bu mesafe gnlktr. Kuryeler, gln gney veya kuzey kys

boyunca uzanan bir yolu kullanyor olabilirler. Yine de Navekatn tesinde bulunanyollar kesin deildir.

Sayfa 208de Kudame, Ferganadan, Yukar Barshna Sir-Deryann kaynak

noktas ve Isk-Glun gney tarafndaki dalar boyunca uzanan yolu (B) betimler.

Temimin aratrmalarnn bir parasna dayal olan bu gezi planlar (A ve B) net

deildir. Ancak, Temime ait olduu kuku gtrmez olan aadaki blmler zelsorunlar yaratr. Sayfa 262de Kudamenn metni dzensizleir: Trklerin en mahiri

ve kudretlisi Horasanda (?) snrda bulunan Nushacan adl bir yerde hkm srdler

ve buras a ve Fergana ynnde Semerkandn yaklak altm fersah tesinde bulunur

- ve bu konum, Kimek ynndeki Karluklarn ilk ileri karakoludur. Bu snr noktasndan

, Dokuz Ouz kasabasna kadar krk be (krk olarak ta deiebilir) gnlk bir yolculuk

sz konusudur: ayrlarn ve su kaynaklarnn bulunduu steplerde yirmi gn ve byk

kasabalar boyunca yirmi be gn tutan bir yolculuk Metinde ne srld ekliyle,krk be gnlk bir mesafe (C rotas), yolculuk modunda her hangi bir belirleme

olmakszn Yukar Barshn ile Dokuz Ouz bakenti arasndaki balanty kesiyor

demektir.

Bundan sonra Kudame, kervanlar iin krk konaklama yeri (merhale), hzl

yolculuk yapanlar iinse otuz gnlk sreyi alan Yukar Barshnla, Balad al-a

arasndaki mesafeyi verir. Bu mesafe, Temimden dn alnmtr ve dou-bat

ynnde verilen gerek bilgi, dn yolculuunda izledii yolu akla getirmektedir.


31/91

20

Yukar Barshndan Dokuz Ouz kaannn yerine kadar olan mesafe iin,

Kudame (s. 209), Mukaddesinin de 341de kendisini rnek ald gibi, sadece alt

gnlk bir hesapta bulunur. Bu mesafe, Uygurlarn Tien-Shana daha yeni g ettii

srada, dnemin sonradan yaplan bir yorumlamasna benzemektedir. yle olsa bile,

Yukar Barshndan, Bebalke veya Turfana olan mesafe, alt gnlk yolculuktan ok

daha fazlasn tutacak ekilde yaklak bin km. lik bir mesafedir. Bu noktada

yaplabilecek tek aklama udur: Yukar Barshndan Kooya (Turfan) giden yol

zerinde, Ceyhaniye (X.Yzyln balarnda almasn yazmtr) bal kalan

kaynaklar alt nemli noktann adn verirler. Daha sonraki yazarlar bu noktalara

konaklama yerleri demilerdir, oysa gerekte yol boyunca uzanan sadece birka nemliyerdir.

I. Hurdadbihin yaynlanm metninde, Kudameyla ilgili birka detay eksiktir,

ancak baz bakmlardan daha iyi bir durumdadr. Gezi plan (A), s. 28 - 9 Taraz ve Kara

Balasagun arasnda elli dokuz fersah olduunu hesaplar ve sonra Kudameya benzer bir

biimde, Yukar Barshna olan mesafeyi on be gn veya gn (Trkler iin) olarak

hesap eder. (B) rotas da s. 30, Kudamennkine benzemektedir. (C) ve (D) rotalar I.Hurdadbihte yoktur. Sonuta, Yukar Barshn ile Dokuz Ouz bakenti (E) arasnda

bulunan geni ve zenginleen kasabalar boyunca yaplan yolculuun ay

srebilecei tahmininde (s. 30) bulunur.

Ne Mehedin el yazmas almas ne de Ykttaki zet alnt I, 840, Temimin

yolculua balang noktasn gsterir ama Temimin Dokuz Ouz bakentine gece ve

gndz sikkada yol alarak stepler boyunca yirmi gn ve zenginleen kasabalarboyunca ise yirmi gn daha yolculuk ettiini belirtmektedirler.

Bir sikka (veya barid), iki konaklama yeri arasndaki mesafeyi temsil etmektedir:

Baz otoritelere gre, iki fersaha denk idi, ancak bir yorumcu bu rakam doru olan drt

fersaha karr. Yirmi drt saat boyunca alt fersahlk 2 x 3=6 fersah (30-35km.) bir

mesafe iin yolculuk hite zor olmayacak trden bir yolculuk olsa gerek.Bunun iki

kat kadar olan bir mesafe daha olas grnmektedir. Krk gn kapsayan bir yolculuk


32/91

21

bize 480 fersahlk (2,400-2880km.) veya 45 gnde 540 fersahlk (2,700 -3,240km.) bir

mesafeyi verir.

Temimin orijinal eserinde kullanld gibi, sikkay l alarak hesap yapmak

uygun bir nedendir. I. Hurdadbihin parasnn Temimden alndna dair hibir

kukuya yer yoktur. Sadece 20+20 gn iin verilen ay karl, I. Hurdadbihin

kendisine atfedilmelidir. Uzman bir posta mdr olarak I. Hurdadbih aka, fevkalade

hzl yaplan yolculuklar anlamna gelen sra d kullanlan sikkalar resmi posta

hizmetleriyle ilgili olan daha kolay merhaleler biiminde deitirmitir. ay doksan

gne eit olup, olaslkla I. Hurdadbihin byle bir deiiklie bavurmasnn temelinde

yatan ey udur: iki gnlk oran = 3 sikkalk bir gn sresidir. Ve kendisinin deKudame gibi Temimin metninden 20 +25 = 45 gn olarak okumu olmas olasdr.

Gnde 6 fersahlk (35-40km) ortalama gnlk yolculuk mesafesi oran baz alndnda,

bu bize 270 fersahlk yani 1,620-1,800km. lik bir mesafeyi verir. Tm

syleyebileceimiz ey ise, bu mesafe bile ( I. Hurdadbihin formlne gre) Yukar

Barshnn, Turfanla veya Bebalkle balantsn kesecek olan 1.000km. lik mesafeyi

amaktadr. Yine de Temimin yolculuuyla ilgili orijinal aklamalarn tercih etmek

zorundayz ve yaklak 3,000km. lik bir mesafe, Aa Barshn Turfan veya YukarBarshn Kara-Balasagun dzeninden ziyade, Aa Barshn Kara-balgasun yaylma

bykl dzenine uygun der.

Temimle ilgili mesafeler ve sreler iin daha fazla dorulua erimek zordur ve

onun sunduu gstergelerle ilgili tm ipularn yle sralayabiliriz: (a) Yolculuuna

Aa Barshnda balamtr,(b) Kara-balasagunu ziyaret etmitir ve (c) en azndan

dn yolunda Yukar Barshna uramtr. Gerdz, inanckattan Yukar Yenisey

(Hududa baknz, s. 282) zerindeki Krgze giden bir yolu bilmektedir ama TemimOrhuna giden daha dz bir yolu izlemi olmaldr, nk Krgza hi deinmez.

Sonulandrmak gerekirse, Dokuz Ouz bakentinden dz ileriye doru

gidildiinde 300 fersahlk veya daha fazla bir mesafede (yaklak 1,800km.) in

kasabasna (balad) ulalr ifadesi, Temimin ini ziyaret etmedii dncesini akla

getirir ve burada kulaktan dolma ifadelerle konumaktadr. Kelimenin tam anlamyla,

bu mesafe her iki Uygur bakenti iin de kullanlabilir. Aslnda, Gerdz Cinanceketten,

yaklak 2,000km. lik, 66 gnlk (Hududa baknz, s. 229) mesafedeki Tangn


33/91

22

bakenti olan Kumdana yani aang-an-fuya giden bir yolu betimlemektedir. te

yandan, Orhun bakentiyle aang-an-fu arasndaki mesafe ku uuuyla yaklak 1,650

- 1,700km. dir ve bu Temimin planlarna uygun der.

4. DOKUZ OUZ BAKENT

Kudame namna net bir yanl anlamayla Dokuz Ouz bakentinin civarndaki

bir gle deinmesiyle ilgili olarak, ayrc zellii olan Kaan kalesinin zerinde

bulunan altn adrla ilgili bir detay gze arpar. Hudud el-Alemle ilgili

yorumlarmda, in yazarlarnn Bebalkte srarla zerinde durduklar gibi bu sra d

nirengi noktasnn Budist stupas olabileceini geici olarak belirledim. Eer Kaanadrnn her tarafnn altnla kapl olduunu kesinkes bilseydik, bu kanaatin hakllk

pay olurdu. te yandan, imdi grebildiim kadaryla, Uygur bakentinde hkm sren

son Uygur Kaannn altn adryla ilgili olarak Tang-u (Krgzda) dolaysz bir

referans ierir.

Krgz hkmdar ile Uygur kaan arasndaki mcadele yirmi yl srm ve

baarsndan emin bir tarzda A-ce yle haykrmtr: Kaderiniz baland! Altnadrnz (in-ang) ele geirip nnde atlarma talim yaptracam ve sancam

dikeceim. Sonunda, M. S. 840 ylnda Uygur kaan ldrlm ve prensleri drt bir

yana srlmtr. A-cenin kendisi Uygur kampn ve Uygur kaann altn adrn

da yakp ykmtr. Tm hazineyi ve Prenses Tay-hoyu ele geirmi ve bundan sonra

kampn Lao dann gneyine tamtr.

Sonularla ilgili blmde bu nemli detaydan azami lde yararlanacaz.Geriye kalan blmde ise geni, ekili bir alan ierisinde on iki demir kaps ve kalesi

olan bakentle ilgili Temimin ifadeleri yer alyor.

Orhundaki eski Uygur bakenti, Orhun ve Baliglik (ine-usu yazt, S 10)

nehirlerinin birletikleri noktada birinci kaan tarafndan kurulmutur. Kalntlar

yaklak 7 x 2.5km. lik bir alan ve onun kuzey tarafna den kral kalesi ise yaklak

450x200m. lik bir alan kapsar. Birok kapnn izleri hala grlr ve saylar ondan

fazla gibi grnmektedir.


34/91

23

nceden akland gibi, daha sonraki Uygur Kaanlnn igal ettii blgede

iki bakent vard: (a) gnmzdeki Guen ehrinin batsna az bir uzaklkta, Tien-ann

kuzey eiminde konumlanm olan Bebalk ve (b) dalara zt bir konumda bulunan

Koo (dikut-ehri, Kao-ang) kasabalar.

Bebalkin d duvarlar arasndaki kare biimli alan, dou duvarnn

karsndaki bir i barikatla birlikte 2,160 x 1,260 yardalk (veya 1.965 x 1.146m. lik )

alan kapsar. 2,000 x 2,000 yardalk (1.820 x 1.820 m. lik ) bir alanla birlikte Koo

kalntlarnn dzensiz bir ekli vardr; kasabann merkezinde bir kale bulunmaktadr.

Her iki bakent de verimli ve meskun blgelerde bulunmaktadr, ancak daha nceden

var olan kaplarla ilgili olarak mevcut plan, saylar hakknda bilgi sunmaz.

Bakente varmadan yirmi gn (veya yirmi be gn) sresince birbirine yakn

duran kasabalar arasnda yol aldn syleyen Temimin bu ifadesi ok kafa

kartrcdr. Turfan blgesinde saysz kasaba ve tarmsal merkezler vard, ama

Orhundaki ekili dikili alanlar hakknda ok ey bilinmez. Tarmsal aktiviteler olaslkla

Sogudlular ve in boyunduruunda kalanlar tarafndan yrtlmtr. Temim, posta

konaklama yerleriyle ilgili birka yerleim blgesine de iaret eder.

5. DNLER

Temimin dinle ilgili aklamalar net deildir. Yolculuunun son yirmi gnlk

dneminde gzledii kasaba ahalisi ksmen Mecusi dinini ikrar eden atee

tapanlardan ve ksmen Zindklardan23 oluuyordu. Bakentte Zindklar ounluktayd.

Dokuz Ouz boyunduruu altnda olan zoroastriyanlarn mevcudiyeti olas deildi.Biraz farkl dnldnde, Temimin belirlemeleri Budistleri veya Trk boylarnn

23 slam ceza hukukunda bir istilah olup, kfr gerektiren inanlar tad halde mslmangrnen kimse manasna gelir. Kelime farsa olup III. Yyda mevcut olan Mani , Zerdte aitmetinler (Avesta ) zerine tefsirler yapmtr. Asl metinlere gre sapmalar arz eden bu tefsirlereZend denildii gibi, bu tefsirlere inanan veya bunlara benzer teviller yapanlara da zandik veyabunun Arapalam ekli olan zandik- zndk denilmitir. Zndk iki tanrl sistemi benimsemibulunan Maniheizme inanan kimse de demektir. Hvarizmi (Mafatih al Ulm ), Zanadikaya,Manaviya demekle birlkte Mezdekileri de ayn gruba sokar ve Zand kitabn ortaya atann daMezdek olduunu kaydeder. Buna gre Zndk zamann ve dolaysyla maddenin lmszlne

inanan, kainatn olu ve ileyiini zamana balayan kimse anlamna da gelir. ( Bekir Topalolu,Zndk,slam Ansiklopedisi, c.XIII, 558-561 ).


35/91

24

doal dinlerini iaret ediyor olabilir. Zindklarla ilgili bir sorunumuz yok, nk bu,

Mslmanlarn Maniheizm24 mezhebi iin kullandklar olaan terimdir. Uygur kaan

bu dini deitirmeden nce (M.S. 763 ylnda Lo-Yang ziyaretinden sonra), bu din,

uzun bir sre Trk nfuslar iin olaslkla telkin edilmiti. Din deiikliinden sonra,

duvarlara oyulmu veya boyal eytan imajlar tahrip edildi ve bir grup Maniheizm

mezhebine bal mrit retmen lkenin drt bir tarafna daldlar. Kara-balgasunda

bulunan dilde yazl muhteem yaztta (M.S. 808-821 tarihleri aras hkm sren

kaann ansna dikilen yazt) adlar tek tek belirtilen iktidardaki (M.S. 763) kaann

halefleri kesinlikle ateli Maniheistlerdi, ama o dnemde bile cra kelerdeki

smrgelerde ve zellikle bakentin (Kara-balgasun) dnda yaayan ahalinin bu

mezhebin havarisi olmalar beklenemezdi.

in imparatorunun Uygur yardmlarna gereksinim duymasyla beraber kaann

763 ylnda din deiiklii yaratmas, inde bile bu mezhebin kendine zg bir

biimde serpilip gelimesine neden olduu sylenebilir. Uygur Kaanl Orhunda

Krgzlar tarafndan yok edildikten sonra ancak bu mezhep inde (843) yasakland.

Daha sonra tarih sahnesine kan Turfan Uygurlar arasnda bu mezhebin yaylmasyla

ilgili Gerdznin aklamalar enteresan olduu kadar canldr.

Yukar Barshn halknn Karlukla olan mcadelelerindeki stnlyle ilgili

Temimin ifadeleri ayrc nitelie sahiptir. Dalar ve gllerin arasna adeta gizlenmi

olan Yukar Barshnn mevzileri ok glyd. Bu blgeye ilk gelen ahalinin ilk eski

g (yani Wu-sun) dalgasyla buraya gelip yerlemeleri olasdr ve Temimin Barshn

blgesindeki eski bir ehre yapt seyahat, gelecein kaifleri iin nemli bir

gstergedir. Daha sonralar Isk gl havzas, Bat Trklerinin topraklarna katlmtrama bu blgeye egemen olan boyun adn henz bilmiyoruz. Mesudi, I, 288,

Barshniyanlarn zel bir grup olduklarndan bahseder. M.S. 766 ylndan sonra,

Karluklar, Bat Trklerinin (Trgi) halefi olmutur ve srarl mcadelelerini Isk-

gln dalk blgelerinde balatm olmallar. Hudud el Alem (s. 15, 11), IX. veya

X.Yzyldaki Yukar Barshndaki durumu yanstr: Barshn, zenginlik ve refah iinde

24Maniheist inancn temelini, k ve karanlk yahut iyilik ve ktlk eklindeki birbirine zt iki

asli prensibe dayanan gnostik bir dalizm oluturmaktadr. Nitelik olarak tamamen farklkarakterlere sahip olan bu prensiplerin her ikisi de ezeli ve ebedidir. ( inasi Gndz,Maniheizmslam Ansiklopedisi, c.XXVII , 575 ).


36/91

25

yzen gl kenarndaki bir kasabadr.Onun dihkan25 bir Karluktur, ancak ahalisi Dokuz

Ouza sadakat gsterir. Hudud el Alemde kullanlan bu sonraki terim, daha sonraki

Turfan Uygur prensliiyle kesinlikle alakaldr. Barshn halknn, Turfan Uygurlaryla

dost olduunu ama Karluk yaylmaclna boyun ediini bilmemiz isteniyor.

Ancak, Temim, Barshnn hala Karluklara stnlk salad daha nceki bir

dneme iaret eder. Cahiz (253 / 868 ylnda ld), Dokuz Ouz, Karluklara kar her

bakmdan stnlk salad, geri Karluklarn says onlarn iki kat kadard, diyerek

Temimin kaytlarn dorular niteliktedir.

Bir dier enteresan detay ise, Temimin 20 + 20 (25) gn srecek yolculuu iinkaann ona at gndermesidir. Bu kaann, Bebalkin Uygur kaan olduunu

dnmek zorunda kalrsak, Aa Barshn kadar uzak bir blgeye at gndermesi

olanakl grnmyor. Mesafeler gz nnde tutulduunda, bir hayli yakn olmas

bakmndan olsa olsa bu blge Yukar Barshn olurdu. Uygurlarn, Orhunda hkm

srdkleri dnem boyunca, Aa Barshn, Karluklar tarafndan kontrol ediliyordu (766

ylndan beri) ama Temim, Karluklarla ilgili tek kelime bile etmez, sadece onlarn

Barshniyanlarla yaptklar boy mcadelesine deinir. Bu, Mehed zetinin bir hatasolabilir veya Temimin yapt yolculuu tarihlemek bakmndan nemli bir gsterge

olabilir.Sonu blmnde buna deineceiz.

Dokuz Ouzlarn komular Temim gre : Saa doru, yani gneye veya gney-

batya doru ilerine hi kimsenin burunlarn sokmad Trkler yayordu. Cehaleti

gizleyen bir formldr bu. Neticede, Sha-toya ve onlarn mttefiklerine iaret edebilir.

Sola doru, yani kuzeyde Kimeklar komu konumundayd. Kpaklar ieren bufederasyonun merkezi rtiti. Marquart, Komanen, 95, XVIII. Yzyln balarna

kadar bu federasyonun mevcudiyetini srdrdn dnmtr. Hem Orhunda hem

de Turfanda bulunan Uygurlar, dier boylar nedeniyle Kimektan balantlar

kesilmiti. Sadece bir gerein yansmas olan Temimin ifadelerine gre, Dokuz Ouz

kaanna ulamak gibi bir misyon yklenerek yol alrken Taraz (Talas) blgesinin

iinden geti ve nnde ikiye ayrlan kavaktan sola (yani, kuzeye doru) dnd ve

25 Dihkan; O ehir in yneticisidir.


37/91

26

Kimek hkmdarna ulaana dek bu yol boyunca seyahat etti .Tekrar bu noktada,

Karluklarn geici olarak kenara itilmeleriyle ilgili ipular arayabiliriz .

Halife Hiam dnemindeki (M.S. 724 743) Trk elisinin raporunda bulunan

bir detay Marquart yle vurgulamtr: Kral ordusunu toplamak iin on sancak at. Bu

ekilde, krala bal olan (Bat Trklerinin On Oku) oymaklarn saysyla, sancak

saysn doru bir biimde ilikilendiriyordu. Temimin betimlemelerine gre,

kasabann dnda bulunan kaann kamp, onyedi kumandann her birine ait ember

biiminde dizilmi kamplarla kuatlmt. Bu rakam (anssz bir rakam ?)

muammaldr, nk kaann kendi kampn 18. askeri birim On-sekiz olarak saysak

bile, On-yiti diye adlandrlabilecek bir Trk federasyonunun varlndan haberimizyok. Aklma gelen tek mantkl aklama udur: dokuz Uygur oyman tek tek hesap

ettikten sonra, Tang-u: Onlar rksal olarak birbiriyle balantl toplam alt ailedir (l-

ung), yani Pu-ku, Hun, Pa-ye-ku (Bayirku), Tung-lo (Tongra), Se-kie ve Ki-pi

aileleridir ancak barbarlar bu aileleri Uygurlarla balantl olarak grmezler, der.

Kudretlerinin ve glerinin doruk noktasna ulat dnemde Uygurlarn bu soyda

boylar, fethettikleri ve topraklarna katt Karluku ve Basmili kontrol etmi olmalar

olasdr ve rakam ancak bu ekilde on yediye ular.

Temim, Isk gl betimlerken, bu gle dklen nehirlerin Tibet, Dokuz Ouz

ve Kimek ynnden geldiini syler. Doru ve tam olmayan bu betimlemeyi gney,

dou ve kuzey olarak dzeltebiliriz. Gerdz ve Hudud (ss 13, 15) terminolojisine

benzer bir biimde yaplan Tibet referans grnte Tibete deil ama Tien-ann

hemen gneyinde uzanan topraklara uygun der ve bu topraklarda Tibetliler 670 -692

ve 790 yaklak 850 ( ? ) tarihleri arasnda hkm srmlerdir.


38/91

27

6. NLE OLAN LKLER

Mehed el yazmasnda bulunan en nemli yeni ayrnt udur: Kaan, evlilik

yoluyla in imparatoruyla akraba olmutur ve imparator ona hediye olarak ipek

gndermitir. Bu, Uygurlarn Tang hanedanl26 zerindeki gl etkilerinin olduu

zaman gsterir. Orhun topraklarn M.S. 744 ylnda ele geirmiler ve 757 ylnda

Moyen-ur-kaan (747-759) kan An Lu-an isyannda imparatora nemli bir hizmette

bulunmutur. Bu hizmet karlnda imparatorun kz olan Ning-ho ile evlenmi,

lmnden sonra kars ine geri dnmtur (759). Adann maiyetinde olan Ning-ho

adl bir dier prenses (Yung-wang prensinin kz), hanedann iinde kalarak digan (No.

3) adl kaann27 ei olmutur. 790 ylnda lmtr (kaan No. 6 altnda). 788 ylndaprenses Hsien - an, kaanla No. 4 evlenmi ve daha sonra kaann halefinin (No. 5,

6, 7) ei olmutur. Hanedanda yirmi bir yl yaam ve 808 ylnda lmtr. Kaan

(No. 10), 840 ylnda Uygurlarn ykl dneminden sa kmay baaran Tai-ho

(mparator Tsien-tsungun kz) ile evlenmi, saysz maceralar yaayarak 843 ylnda

ine geri dnmtr.Bylece Orhun Uygurlaryla in arasndaki evlilik ilikileri

kesilmeden devam etmitir.

Uygurlara dzenli bir biimde hediye olarak ipek sunulmutur. 762 ylnda in

elileri Tang imparatorlarnn yllarca ipek rnleri Uygurlara hediye olarak

26 Tang Slalesi mparatorlar: 1-Kaot-su (618-626). 2-Tai-tsung(626-649). 3-Kao-tsung (649-683). 4-Chung-tsung (683-684). 5-Jui-tsung (Wu-hou,Tse-tien), (684-705). 6-Chung-tsung (705-710).7-Jui-tsung (710-712). 8-Hsan-tsung (712-754). 9-Su-tsung (756-762). 10-Tai-tsung (762-779). 11-Te-tsung (779-805). 12-Shun-tsung (805- ). 12-Hsien-tsung (805-820). 13-Mu-tsung (820-824). 14-Ching-tsung (824-826). 15-Wen-tsung (826-840). 16-Tsien-tsung (840-846). 17-Hsan-tsung (846-859). 18-I-tsung (859-873). 19-Hsi-tsung (873-888). 20-Chao-tsung (888-904) . 21-Chao-hsan-ti

(904-907). (andarlolu, Uygur Devletleri ... , 155 ).27 Uygur Kaanlar: 1-smi Ku-li Pei-lo, (744-747); Kaanlk nvan: Kutluk Bilge Kl Kaan (Ku-tu-lu Pi-chia Cheh). 2-smi:Ko-le, (747-759); Kaanlk nvan: Moyen-or Kaan (Mo-yen Cho)Bilge Kl Kaan (Pi-chia Cheh). 3-smi:I-ti-chien, (759-779); Kaanlk nvan Bg Kaan (Mo-y) Tengride (Tengli) Kaan. 4-smi: Tun Baa Tarkan; (Tun Mo-ho Ta-kan); Kaanlk nvan: AlpKutluk Bilge Kaan .5-smi: To-lo-ssu, (789-790) ve Pan-kuan Tegin, Kaanlk nvan: AyTengri-de Kut Bulmu Klg Bilge Kaan. 6-790da ksa bir sre To lo -ssunun kardeiKaanlk yapmtr. Fakat ismi ve nvan hakknda kayt yoktur. 7-smi:Acho, (790-795); inkaynaklarnda: Feng -cheng Ko-han. 8-smi: Kutlu Bilge (Ku-tu-lu Pi-chia), (795-805). 9-smihakknda kayt yoktur (805-808); Kaanlk nvan: Tengride Bolm Alp Bilge Kaan. 10-smihakknda kayt yoktur. Kaanlk nvan: Ay Tengride Kut Bulm Alp Bilge Kaan. 11-smihakknda kayt yoktur. (821-824); Kaanlk nvan: Kn Tengride Ul Bulm Alp Kl BilgeKaan. 12-smi: Hazar Tegin, (824-832); Kaanlk nvan: Tengride Kut Bulm Alp Bilge Kaan.

13-smi: Hu Tegin (832-839), Kaanlk nvan: Ay Tengride Kut Bulm Alp Ch lu Chang hsin Kaan . 14-smi: Kasar Tegin; Kaanlk nvan verilmesine vakit kalmadan lmtr. (andarlolu, 154 ).


39/91

28

sunduklarn kaana hatrlatma ihtiyac duymulardr. 758-760 yllar arasnda ok

saydaki bakmsz atlar yetitirerek at bana krk para ipek talep ederek kazanl bir

ticaret yapmlardr. 758 ylnda on bin at yetitirmiler, ama imparator bu atlardan

sadece 6.000i iin demede bulunarak utan duymutur. 827 ylnda Chao-li kaan

(No. 11) atlar iin imparator Wen-tsungdan 500.000 para ipek almtr.

Bu sonraki kayt, Temimin ifadelerine tamamyla tekabl eder ancak ipeklerle

ilgili yuvarlak rakamlar, kronolojiyi doru ve tam saptamak bakmndan olduka

kukulu durumlar yaratr. Yine de yadsnamaz nemi olup, Temimin ifadelerinin genel

doruluunu teyit eder bir tarzdadr.

te yandan, daha sonra ortaya kan Turfan ve Kan-su Uygurlar yerel ve snrl

bir neme sahip olmular ve yeni hanedanlar tarafndan idare edilmilerdir. Orta

Krallkla ilgili evlilik balar zerine kayt yokmu gibi grnmektedir. Daha sonraki

bir tarihte (996 ylnda), Turfan kaan olan Arslann evlilik ricasn iletmek iin Liao

hanedanl sarayna gnderilen elilik baarl olamamtr.


40/91

29

D) MINORSKYNN ELDE ETT SONULAR

Olumlu ve olumsuz yapdaki tm verilerin analizi bizi u sonuca gtrmektedir:

Temim Orhundaki Uygur bakentine, yani gnmzdeki Moolistanda bulunan Kara-

balgasuna yapt ziyaretiyle ilgili kayt tutan tek Mslman gezgin olsa gerek.

Temimin kaytlarndaki mesafeler kuku yaratr ama krk-krkbe gnlk cebri

yry (Temim, Kudame) tarzndaki veya doksan gnlk daha normal merhaleleri (I.

Hurdadbih) olan bu yolculuk hatr saylr bir yolculuktur. Bu mesafe, Bebalkin Aa

Barshna bile olan balantsn kesen mesafeden daha makul grnyor; Kara-

balgasundan, hem Yukar hem de Aa Barshna ulamak iin yeterlidir.

Yolculuun zamanyla ilgili olarak sonuca gtren argman, kaann inle olan

ilikileriyle biimlenir. Temim, Uygur bakentinde Maniheizm dininin egemen

olduunu syler ama M.S. 763 ylndaki Uygurlarn sra d din deiiklii olayna

deinmez. Arap gezginin bu durumu normal karlamasndan nce biraz zamann

gemi olmasn beklemeliyiz.

Dikkate deer ikincil bir detay ise kaana ait olan altn adrdr .ansn yaver

gitmesiyle bu canl gerein teyidini, Krgz iin yazlm olan Tang-unun

blmlerinde bulabiliyoruz.Son Uygur kaan M.S. 840 ylnda Krgzda ldrld ve

gen bir erkek ocuuydu ve sadece 839 -840 yllar arasnda hkm srd, ama Tang -

u adl eser savan yirmi yl srdn iddia etmektedir ve Krgz Kaannn altn

adr ele geirmeyle ilgili tehditlerini aktarmaktadr. Bylece savan balangc, 821 -

824 yllar arasnda hkm sren Kaan ung - tenin (No. 10) saltanat dnemine denkgelmektedir. Sra d tantana ve debdebeyle Prenses Tai-ho ile evlenen kaan bu

olduundan dolay, olaslkla in iiliinin kullanld bu altn adr bu mutlu olay

iin inden getirilmi olabilir. nemli bir detay udur: in imparatorluunun gelin

adaynn evlilik vaadi, kaan (No. 9) tarafndan 821 ylnda lmeden evvel garanti altna

alnmt. te yandan, 824-832 yllar aras hkm sren kaan ho-li (No. 11), hem

adr hem de prensesi selefinden alm olabilir. Bu durum karsnda, M.S. 821 yln

destekleyen baka nedenler olmasa, 827 ylnda imparator Wen-Tsungun ona


41/91

30

gnderdii 500.000 para ipekle ilgili detay, Temimin kaan tarafndan arlan

ifadesini glendirebilir.

Dikkat ekici byk neme haiz bir gerek daha sorunumuzun zmne k

tutar. Profesr Haloun nl Kara-balgasun adl in yaztn dikkatlice incelemi ve

Schlegelin evirilerinde (1898) birok hatalar bulmutur. 821 ylndan sonra dikilen

antn, kaanla No. 9 (M.S. 808-821) ilgili anma trenini anlatt sonucuna ulamtr.

Temimin Karluklarla ilgili srdrd tuhaf sessizliin nedeni, inli rehberinin

dikkatini ynlendirdii Kara-Balgasun yaztndaki detaylarda sakl olabilir. Onun yeni

yorumlarna gre, kaan No. 9 Karluklara boyun edirmi ve oraya yeni bir yabguatamtr. Krgz sorununun balamasna kadar bile sremeyen bu boyun edirme,

Temimin Kimeklar Dokuz Ouzun kuzey komular olarak tanmlamasnn ve Uygur

kaann Aa Barshna kadar bir posta servisini gndermesinin nedeni olabilir.

in kaynaklar yetersiz olmasna ramen, gz ard edilecek trden deildir.

Temimin yolculuunu eer biz slam tarihine kaydedilmi baz gereklerle

balayabilirsek, konumumuz ok daha glenecektir. Burada bize rehberlik edentehlike, ilk tarihilerin (Yakubi ve Taberi) zihinlerinde kesinlikle farkl anlamlar olan

Dokuz Ouz ad olmaldr, nk onlar bu ad sadece ok az zel durum iin

kullanmlardr.

(a) Dokuz Ouza ilk yaplan referans Yakubide bulunur, II, 568. 161 / 777

ylndan hemen sonra, Halife Mehdi, dou Kaanlarnn kendisine itaat etmesi iin

onlara eliler gnderdi. Ad geenler arasnda Karluk Hkmdar,Yabgu, TrklerinHkmdar, Tarkan; Tibet kral, Cahrn, in mparatoru, Bagpr, Dokuz Ouz

Hkmdar, Kaan, vard. Karluk, Trkler ve Dokuz Ouz arasnda yaplan ayrm,

unvanlarda yaplan ayrm kadar kayda deerdir. Dokuz Ouz hkmdar, Yabgu ve

Tarkan rtbelerinin stnde olan yce kaan nvann kullanmaktan haz almaktadr.

Eer bu sadece bir Arap bbrlenmesi deilse, referans kesinlikle Orhundaki Uygur

hkmdarna yaplmaktadr. Uygur Kaanlarnn daha yeni Maniheizim mezhebini (763

ylnda) benimsediklerini hatrlarsak,Mehdinin talebi bir hayli dokunakl hale gelir.

Oysa Mehdi, Maniheistlere zulmetti ve 169 / 785 ylnda zel bir din soruturma


42/91

31

grevlisi olan Sahib al-Zanadigay atad. 759-780 yllar arasnda nl Mou-y-kan

Idigan (?) Orhunda hkm sryordu ve inli bir prensesle evliydi. Temimin,

Mehdinin elilerinden biri olarak yolculuk ettii ve onun Kimek ziyaretinin ancak

byle benzer bir grevle motive edilebileceivarsaymna hibir ey kar duramazd.

Bu varsaym yine de, Altn adr gibi nemli bir detay gzden karr. Dahas, 763

ylnda Trgiler, Karluklar tarafndan alt edilmelerine ramak kalmken, Bat Trkleri

topraklar zerinde hala resmen tannan halef durumundaydlar28.

(b) Yakubiden alnan ikinci alnt II, 568 Semerkandtaki (yaklak M.S. 806-

810) Rafic ibn el Leys isyanna iaret eder. Harun el -Reid (809 ylnda ld),

Hersemeyi isyan nlemesi iin gnderdiinde, Trkler, Karluklar, Dokuz Ouz veTibet ordularndan yardm salad. Bu olaslk ierisinde, Temim, Rafi namna kaan

No. 8 -lu Bilge kaann Prenses Hsien- an ile evli - sarayn ziyaret etmi olabilir.

Kaderi yerel Manikeyanlarn eline braklm olan kaann dikkatini ekmek

bakmndan karargah Semerkandda olan Rafinin elinde nemli kozlar vard .Yine de,

bu durumda biz tekrar altn adr argmanndan vazgemek zorundayz. Yakubinin

Karlukta bulunan yabgu ile zellikle Rafiyi artrma abalar dikkat ekicidir.

(c) Tabarideki Dokuz Ouza yaplan referans da hala ilginliini korumaktadr

III, 1044, Hic.Tak. 205: Bu yln Zul -kadesnde (Nisan, 821), Tahir Ibn al-Husayn 2

ay kald Horasana doru yola koyuldu. Kulana Nisaprde bulunan Abdurrahman

Nishapuri el-Muttavvinin ayakland haberi gelmiti ve Dokuz Ouz Urueneya

ulamt. Bu parada ad geen Tahir, Halife Memunun onu Horasan valisi olarak

atad ve nl Tahiri hanedanlnn kurucusu olan bir kiidir. Abdurrahman ibn

Ammar isyannda, onun hkmetten emir almadan Hurubiya ile savamayaniyetlendiini ve hemen sonra Faraj al-Rukhayi tarafndan hapse atldn sadece

biliyoruz. Onun El-Muttavvi soyad ise gnlller snfna ait olduunu gsterir ve

kendisi bu gnlllerle birlikte Trklerin ileri karakollarna saldrmlardr. Mukaddesi

s. 273, spicap snr boyunca iman adna savaan bu grup iin ina edilmi 1,700 kadar

ribat (kervansaray)olduunu sylemektedir. Bartholda gre, acemi asker toplatlyor

ve zengin kyllerden destek alyorlard. ounluklaazgn maceraperest bir grup idiler

28 Halife Mehdinin taht yllaryla uygun olmadndan elisi olamaz Mnorsky burada yanlmolmal.


43/91

32

ve ska Abbasi Devleti ynetimine kar ba kaldrdlar. Abdurrahmann harekete

gemek istedii karsndaki hurubiyalarn kim olduklar net deildir: Belki de Fadl ibn

Yahyann (794-795) Arap olmayanlardan (al-acem) toplad Horasandaki saysz

Abbasi birlikleridir. O dnemde Horasanda isyanlar sradan hale gelmiti ve isyann

banda olanlar srekli Trk boylarndan yardm istediler.

Uruene prenslii (Semerkand ve Seyhun arasnda), Araplara kar inat

muhalefetiyle nam salmt .Memun, kral Kavsa bir keif heyeti gnderdiinde, Kavus

olu olan Fadl yardm etmeleri iin Trklere gnderdi. Mttefikleri byk bir

orduyla geldi, ancak Fadl onlar bir lde terk etti ve hepsi yok oldular. Abdulrahman

el-Muttavvi ve Kavus isyanlar ayn ylda oldu ve isyanlar ayr ayr yerlerde kmasnaramen, isyan karan liderlerin ortak bir anlay izgisinde bulunmalar olasdr.

Abdulrahman aka Maverannehirde bulunan art Abbasi birliklerine kar

yrtlen bir artma harektna ilgi duymutu. Bundan dolay, Muttavvi olarak da

tanmlanan Temim bn Bahrn yolculuu, ayn olayla irtibatlandrlm olabilir.

Temimin nemli bir misyon stlenerek bu yolculua balamas, kaann ona posta

servisinde kullanlan atlar gndermesinden ve mmkn olduunca Temimin hzl

hareket etmesinden (gzlemlerini ihmal edercesine) aka anlalyor. Batya doruyaylma dncesi bir yana braklrsa, slam dinine dn olabilecei korkusuyla

kaann dindalar olan Maniheistleri koruma arzusu alevlenmi olabilir.

El-Fihristin yazar, 337, Maniheistler namna byle bir mdahale rneini

aktarr. Bu dinin uzmanlarnn says Semerkandda 500e ulamtr ve Semerkand

valisi onlarn kkn kurutmak iin bir plan yapmtr, ancak in kral (al-in) (yazar

ama onu Dokuz Ouz kral olarak farz ediyorum, diye ekler.) smrgelerinde okfazla sayda Mslmanlarn bulunduu uyarsnda yani st kapal bir tehditte

bulunmas iin ona eli gndermitir. in ve Doku

Documents

Temin Ibn Bahr in Seyahatnamesi Ile Mervezi Nin Taba i Hayavan Eserinin Tercumesi Ve Degerlendirilmesi Translation and Evaluation of Temim Ibn Bahr s Books of Travel With Mervezi s