UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJEFAKULTET ZA PRIMJENJENU EKONOMIJU

SEMINARSKI RAD

TEMA: TEORIJA VRIJEDNOSTI RAZVOJ I VRSTE

MENTOR: STUDENT:

LITERATURA

1. Mladen Ivanic: “Principi ekonomije”2. Samuelson P. & W. Nordhaus: “Ekonomija”3. Milovanović M, Ekonomski anali br 165, april 2005. - jun 2005

1

UVOD

Najprihvatljivija podela teorija vrednosti je na objektivističke i subjektivističke teorije. U objektivističke teorije spadaju:radna teorija vrednosti(A.Smit i D.Rikardo) i teorija troškova proizvodnje (Dž.Mil i R.Maltus), a u subjektivističke ubrajamo:teoriju korisnosti (marginalisti) i sintetičke teorije(A.Maršal).

Početak rasprava o radnoj teoriji vrednosti vezuje se za ime engleskog ekonomiste Viljema Petija koji je izvor vrednosti tražio u proizvodnji. On je, međutim, ostao u nedoumici da li zemlja i rad na isti način učestvuju u stvaranju vrednosti. Bilo je potrebno dosta vremena da se odgovori na ovo pitanje.Odgovor je glasio da je rad jedini stvaralac vrednosti robe.S tim u vezi posebno je značajan istaknuti rad engleskog ekonomiste Adama Smita ‚‚Bogatstvo naroda"(iz 1776.god.) koji predstavlja utemeljeno shvatanje rada kao jedinog stvaraoca vrednosti i ključne karike iz koje se izvode i pomoću koje se objašnjavaju sve ostale ekonomske kategorije. Treba naglasiti da u interpretaciji Adama Smita nije uvek jasno značenje tog rada jer on uvodi dve mogućnosti: da to bude stvarno utrošeni rad u proizvodnji ili pak, rad koji se može kupiti za određenu vrstu robe.

Taj problem će rešiti David Rikardo tako što je utemeljio stav da vrednost robe određuje rad koji je utrošen u njenoj proizvodnji. On je, međutim, istovremeno otvorio problem količine toga rada, jer se po jedinici proizvoda individualno troše različite količine rada.Karl Marks je u ekonomskoj literaturi označen kao najistaknutiji predstavnik radne teorije vrednosti.On je razvio, upotpunio i najdoslednije formulisao teoriju radne vrednosti. On je razotkrio suštinu same vrednosti robe (u apstraktnom radu), ali je istovremeno objasnio da je veličina vrednosti robe određena društveno prosečnom količinom tog rada koja se u datim uslovima utroši po jedinici rada. Naročito treba istaći da je poseban Marksov doprinos razvoju teorije radne vrednosti njegovo učenje o višku vrednosti čime je utvrdio polaznu osnovu za kritičku analizu kapitalističkog načina proizvodnje.

1. KLASIČNA POLITIČKA EKONOMIJA

2

Jedan od najznačajnijih pravaca u ekonomskoj teoriji poznat je pod nazivom klasična politička ekonomija. Jedan od prvih pripadnika te škole i jedan od najvećih ekonomista u istoriji ove nauke bio je Adam Smit (Adam Smith) čije je djelo „Istraživanje o prirodi i uzrocima bogatstva naroda“ nezaobilazno u svakom istraživanju istorije ekonomske misli. Njegove ideje, date u nepotpunom obliku, razvio je David Rikardo (David Ricardo) u svom radu „Principi političke ekonomije i oporezivanja“. Uz njih dvojicu kao ostali bitni predstavnici škole klasične političke ekonomije smatraju se Žan Batist Sej (Jean-Baptiste Say), Robert Maltus (Robert Malthus) i Džon Stjuart Mil (John Stuart Mill). Ideje klasične političke ekonomije mogu se svesti na nekoliko osnovnih:

Teorija radne vrijednosti. Klasični ekonomisti su smatrali da je rad jedini stvaralac vrijednosti i da se robe razmjenjuju po principu ekvivalentne razmjene, što znači da se dvije robe mogu razmijeniti zato što sadrže istu količinu rada. Istina, oni su smatrali da se ova teorija ne odnosi na robe koje su prirodni ili vještački monopol (kakvi su, recimo, dijamanti antičke vaze ili djela Rembranta) jer se njihova ukupna ponuda ne može nikako povećati. Vrijednost tih roba određena je jedino odnosom ponude i tražnje. Druga vrsta roba su one koje se mogu proizvoditi i njihova ponuda zavisi samo od toga da li se želi uložiti rad u njihovu proizvodnju. Dobra koja društvo uvijek može proizvesti, nazivaju se ekonomskim dobrima. Vrijednost te grupe dobara određena je samo količinom rada koji je neophodno uložiti u njihovu proizvodnju. S obzirom da je ovih drugih roba neuporedivo viđe od roba koje su vještački ili prirodni monopol, to po klasičarima, teorija radne vrijednosti dominira. Korisnost roba jeste uslov njehove vrijednosti, ali neje determinanta te vrijednosti.

Ekonomski liberalizam. Klasičari su se zalagali za ukidanje bilo kakve uloge države u ekonomiji jer su uvjereni da će privatna inicijativa, vođena ličnim interesima pojedinaca koji su utemeljeni na ljudskom egoizmu, uz djelovanje „nevidljive ruke“ tržišta, dovesti do najprihvatljivijih ekonomskih rezultata za društvo u cjelini. Svaka državna intervencija znači ograničavanje djelovanja tržišta i imala bi za rezultat stanje koje bi bilo lošije – od optimalnog stanja. Zbog toga se ovi autori zalažu za potpunu slobodu tržišta i neograničeno djelovanje ekonomskih zakona.

Podjela društva na klase. Klasičari razvijaju podjelu društva na klase koju su prvi uveli fiziokrati, s tim da je modifikuju, pa oni razlikuju radnike, kapitaliste i zemljovlasnike. Prvima pripadaju nadnice, koje su odredjene na minimumu dobara neophodnih za održavanje radnika i njegove porodice. Zemljovlasnici iznajmljuju kapitalistima svoju zemlju po unaprijed utvrdjenoj naknadi (renti) pa im ona pripada kao nagrada za korišćenje zemlje. Kapitalistima pripada ono što preostane nakon isplate nadnice i rente odnosno profit. Profit predstavlja nagradu kapitalistima za vlasništvo nad kapitalom, ali je on i nagrada za korišćenje tuđih faktora (kreditna sredstva), odnosno za preduzetništvo.

Podjela rada. Podjela rada je od izuzetnog značaja za klasičnu političku ekonomiju. Ona je omogućila povećanje produktivnosti u proizvodnji, pa otuda i povećanje bogatstva naroda. Podjela rada je bila najrazvijenija u manufakturama (sitnim tvornicama) tog vremena, pa otuda klasičari smatraju da su njihovi vlasnici (kapitalisti) onaj sloj u društvu koji najviše doprinosi povećanju bogatstva cijelog društva. Razvijajući podjelu rada, vlasnici manufaktura

3

dovode do uslova za nastanak tvornica, pa time i do uništavanja sitne zanatske i nastanka krupne tvorničke proizvodnje. Na taj način, podjela rada dovodi do rasta produktivnosti rada, odnosno do sve većih količina dobara kojima društvo raspolaže.

Sejov zakon tržišta. Ovaj ekonomski zakon je dosta jednostavan. On polazi od činjenice da se roba mijenja za robu, recimo:

50 kg brašna = 75 kg pšenice

Vlasnik brašna, prodajući svoju robu, istovremeno kupuje pšenicu, dok vlasnik pšenice, kupujući brašno, istovremeno prodaje pšenicu. Sej je na osnovu ovoga formulisao zakon da u kapitalizmu i slobodnoj konkurenciji važi princip da svaka ponuda stvara sopstvenu tražnju, a svaka tražnja sopstvenu ponudu. To znači da kapitalizam na može upasti u ekonomsku kruzu jer se ponuda i tražnja uvijek poklapaju. Na osnovu Sejovog zakona1 mnogi klasičari su smatrali da je kapitalizam vječni i idealni ekonomski sistem koji omogućava neprekidan razvoj. Ovaj zakon klasične političke ekonomije, osporavan samo od Maltusa, važio je kao akciom u ekonomskoj teoriji sve do pojave Džona Majnarda Kejnsa tridesetih godina dvadesetog vijeka kada je njegova važnost ponovo dovedena u pitanje.

Metod istraživanja. Klasičari su definisali metod istraživanja kao proces koji se sastoji u „izdvajanju bitnih elemenata problema, izostavljanju nevažnih pojedinosti i ispitivanju međusobnog odnosa pojedinih njegovih dijelova“. Taj metod neki nazivaju metodom apstrakcije, a neki metodom postavljanja modela. Njegova premisa je posmatranje cijelog čovječanstva kao jedne univerzalne cjeline i donošenje zaključaka koji ne važe samo za jednu pojedinačnu zemlju, već je riječ o teorijskim zaključcima čije je važenje univerzalno.

Klsična politička ekonomija je predstavljala veliki iskorak u ekonomskoj teoriji i bila je u funkciji dalje afirmacije narastajućeg kapitalističkog sistema. Kapitalisti su smatrali da je kapitalizam idealan sistem, u kome su oslobođene sve mogućnosti čovjekove inicijative i u kome nevidljiva ruka tržišta sigurno vodi društvo ka optimalnom stanju korišćenja raspoloživih resursa.

Adam Smit i David Rikardo, ispitujući ekonomsku strukturu, stvorili su početke teorije radne vrijednosti. Marks je nastavio njihovo delo. On je strogo obrazložio i dosledno razvio tu teoriju. Marks je iskoristio rezultate do kojih je došla klasična politička ekonomija. Za razliku od te škole koja je veličala i idealizovala kapitalizam, Marks je preformulisao njene zaključke s osnovnim ciljem da pokaže slabosti kapitalističkog ekonomskog i političkog sistema. On je pokazao da se vrijednost svake robe određuje količinom društveno potrebnog radnog vremena koje se upotrebljava za proizvodnju robe.

2. MARKS

1 Ivanić Mladen, Principi ekonomije, Banjaluka 2002. str. 25.

4

Nakon perioda klasične političke ekonomije, ekonomska teorija se podijelila na dva osnovna pravca

marksizam i neoklasičnu školu.

Vjerovatno najkontroverzniji naučnik u istoriji nauke u cjelini jeste Karl Marks. Jedni su ga obožavali i veličali gotovo do božanskih razmjera, drugi su ga osporavali i označavali kao neozbiljnog autora i intelektualnog šarlatana. Većina naučnika je izložena potpunoj ravnodušnosti svojih savremenika, a ignorisanje njihovog djela i ideja je prisutno i nakon smrti. Sa Marksom nije bilo tako – još za njegovog vremena pa sve do današnjih dana, traje živa rasprava o porukama koje je ostavio, kako povodom njegove analize kapitalizma, tako i o karakteristikama “budućeg društva” za koje se zalagao. Marksovo djelo i njegove poruke nikoga ne ostavljaju ravnodušnim i izazivaju, bilo oduševljenje, bilo potpuno odbacivanje. Kao najznačajnije karakteristike njegove ekonomske teorije mogu se izdvojiti:

Eksploatacija. Za Marksa, teorija radne vrijednosti je metod koji jasno potvrđuje da su u kapitalizmu radnici jedini društveni sloj koji stvara vrijednost, ali oni tu vrijednost ne prisvajaju u cjelini. Dohoci neradnih klasa (kapitalističke i zemljovlasničke), kakvi su profit, renta i kamata, mogu nastati samo ako radnicima ne bude plaćen sav proizvod njihovog rada. Marks iz toga izvlači zaključak da u kapitalizmu postoji eksploatacija i da su profit, kamata i renta proizvod te eksploatacije. Profit, kamata i renta zajedno čine višak proizvoda koi je, u stvari, rezultat neplaćenog rada radničke klase. Eksploatacija radnika postoji budući da je kapitalizam zasnovan na privatnoj svojini. Pošto radnici ne posjeduju sredstva za proizvodnju, oni nužno moraju pristati na takav oblik proizvodnje da bi preživjeli i održali sebe i porodicu.

Klasna borba. S obzirom da je kapitalizam eksploatatorski sistem, u njemu se razvija politička i ekonomska borba između različitih društvenih klasa – kapitalista, radnika i zemljovlasnika. Suština klasne borbe u kapitalizmu je borba između dvije najznačajnije klase, tj. Radnika i kapitalista, oko viška vrijednosti – kapitalisti bi da izvlače sve veći i veći višak, a radnici im to ne žele dozvoliti nastojeći da povećaju svoje učešće u raspodjeli vrijednosti koju oni stvaraju. Po Marksu, istinski nosilac progresa je radnička klasa i zbog toga je njena politička pobjeda neminovna i završiće se uspostavljanjem novog društva pravde i jednakosti – komunističkog društva. Ovaj zaključak Marks argumentuje i činjenicom da se ekonomski sisteme mijenjaju kroz istoriju. To se događa jer se proizvodne snage društva razvijaju, što nužno uslovljava promjene principa na kojima su bazirani ekonomski sistemi. Tako robovlasništvo biva zamijenjeno feudalizmom, ovaj kapitalizmom, a kapitalizam će nužno zamijeniti komunističko društvo u kome neće biti ni eksploatacije ne privatne svojine.

Ekonomske krize. Marks nije prihvatio zaključak klasične političke ekonomije da je kapitalizam sistem koji funkcioniše na skladan način i u kome ekonomske krize nisu moguće. Naprotiv, u cijelom svom djelu je nastojao da pokaže suprotno – da kapitalizam sam po sebi

5

proizvodi rezustate koji ga nužno vode u ekonomske krize. Te krize se ne mogu trajno prevladati unutar kapitalističkog sistema već jedino slomom kapitalističkog i nastankom novog društvenog uređenja. Krize nastaju kao krize hiperprodukcije, krize disproporcionalnosti, krize tendencijskog pada profitne stope ili krize akumulacije. Bez obzira na konkretan uzrok koji dovodi do njihovog nastanka, zajedničko za sve oblike kreza je da su one zakonito obilježje kapitalizma. Marks, zbog toga, smatra da kapitalizam nije, niti može biti, vječiti i idealni ekonomski sistem svojom teorijom kriza, Marks je nastojao pokazati da kapitalistički sistem mora biti zamijenjen novim, komunističkim sistemom ne samo zbog političkih (klasna borba), već i zbog ekonomskih razloga (krize).

Marks se, dakle, nadovezao na klasičnu političku ekonomiju, ali je istim metodama, prevashodno metodom apstrakcije, došao do potpuno drugačijih teorijskih rezultata. Bio je izraziti kritičar kapitalizma i osnivač pravca koji će se po njemu kasnije nazvati marksizmom.

3. MARKSOVA TEORIJA VRIJEDNOSTI

Konvergirajuća tačka heterogenih aspekata otuđenja je pojam "rada" (Arbeit). U Spisima iz 1844 rad se razmatra i u opštem - kao "proizvodna aktivnost" tj. fundamentalna ontološka determinacija "ljudskosti" ("menschliches Dasein", tj. stvarno ljudski način egzistencije) - i u partikularnom smislu, u obliku kapitalističke "podele rada". U ovoj drugoj formi - kapitalistički strukturiranoj aktivnosti - taj "rad" je osnova svog otuđenja. Marksova kritika otuđenja stoga je formulisana kao odbacivanje ovih medijacija. Od vitalnog je značaja istaći u vezi sa ovim da ovo odbacivanje ne implicira ni na koji način negaciju svih medijacija. Naprotiv: ovo je prvo zaista dijalektičko poimanje kompleksnih odnosa između medijacije i neposrednosti u istoriji filozofije, uključujući i ni u kom smislu zanemariva dostignuća Hegela.

Odbacivanje svih medijacija bilo bi opasno blizu čistom misticizmu u njegovom idealizovanju "identiteta subjekta i objekta". Ono čemu se Marks protivi kao otuđenju nije medijacija uopšte, već skup medijacija drugog reda (privatno vlasništvo - razmena - podela rada), "medijacije medijacija", tj. istorijski specifično posredovanje ontološki fundamentalne samo-medijacije čoveka sa prirodom. Ova "medijacija drugog reda" može nastati samo na bazi ontološki neophodne "medijacije prvog reda" - kao specifična, otuđena forma iste. Ali "medijacija prvog reda" - proizvodna aktivnost kao takva - jeste apsolutni ontološki činilac ljudskog delovanja. (Vratićemo se ovoj problematici u oba njena aspekta - tj. i kao "medijacije prvog reda" i kao otuđenoj "medijaciji medijacije" malo kasnije.)

Rad (proizvodna aktivnost) jeste jedan jedini apsolutni faktor u celom kompleksu: rad - podela rada - privatno vlasništvo - razmena. (Apsolutan zbog toga što je ljudski modus egzitencije nezamisliv bez transformacije prirode proizvodnom aktivnošću.) Konsekventno, svaki pokušaj prevazilaženja otuđenja mora se definisati u odnosu na ovaj apsolut a u suprotnosti sa njegovom manifestacijom u otuđenom obliku. Ali da bi se formulisalo pitanje pozitivne transcendencije otuđenja u stvarnom svetu mora se shvatiti, sa ranije spomenutog stanovišta "stranca", da dati oblik rada (nadnički rad) jeste u odnosu prema ljudskoj aktivnosti uopšte kao

6

partikularno prema univerzalnom. Marksisti naglašavaju da »gvozdeni zakon« ima karakter »prirodnog zakona«, koji se nekad ispoljava ex ante (putem plana), a nekad ex post (putem tržišta).2 Jednostavnim jezikom bi se moglo reći kako u primitivnom društvu raspored proizvodnih faktora vrši starešina zajednice, dok se u civilizaciji usklađivanje proizvodnje i potreba vrši putem tržišta na jedan bezličan način.

Ako se to ne uvidi, ako "proizvodna aktivnost" nije diferencirana u njene radikalno različite aspekte, ako ontološki apsolutni faktor nije razdvojen od njegove istorijski specifične forme, ako se, to jest, aktivnost zamišlja - zbog apsolutizacije partikularne forme aktivnosti - kao homogeni entitet, pitanje stvarnog (praktičnog) prevazilaženja otuđenja ne može se postaviti. Ako se privatno vlasništvo i razmjena smatraju apsolutnim - kao na neki način "inherentni ljudskoj prirodi" - onda podjela rada, kapitalistički oblik proizvodne aktivnosti kao najamni rad - mora takođe izgledati apsolutnom, jer jedno drugo recipročno impliciraju. Stoga se medijacija drugog reda javlja kao medijacija prvog reda, tj. kao apsolutni ontološki faktor.

Izučavanje političke ekonomije omogućilo je Marksu vrlo detaljnu analizu prirode i funkcionisanja kapitalističkog oblika privatnog vlasništva. Njegova negacija otuđenja u ranijim spisima bila je usmjerena, kao što smo vidjeli, na kritiku postojećih institucija i legalno-političkih odnosa dok se "rad" javljao samo u negativnom aspektu, kao nedostajuća determinacija položaja individue.

Drugim rečima: javljao se kao aspekt društva u kome su političke i društvene sfere podjeljene na takav način da položaj individue u društvu nije inherentan njegovom radu. Pre Spisa iz 1844. ekonomski faktor se javljao samo kao neodređeni aspekt društveno-političkih odnosa. Čak ni autor spisa o jevrejskom pitanju i Kritike Hegelove filozofije prava nije shvatao fundamentalni ontološki značaj sfere proizvodnje koja se u njegovim spisima u obliku opštih referenci na "potrebe" (Bedurfnisse) uopšte. Konsekventno, Marks nije mogao da na sveobuhvatan način shvati kompleksnu hijerarhiju različitih vrsta i oblika ljudske aktivnosti: njihove recipročne međuodnose unutar strukturirarnog totaliteta.

Sve ovo je vrlo drugačije u Spisima iz 1844. U ovom delu Marksova ontološka polazna tačka je samo-evidentna činjenica da čovek, specifičan deo prirode (tj. biće sa fizičkim potrebama istorijski prethodnu svim ostalim) mora da proizvodi da bi opstao, da bi zadovoljio svoje potrebe. Kako bilo, on može ove primitivne potrebe zadovoljiti nužnim stvaranjem, u vidu njihovog zadovoljavanja kroz njegovu proizvodnu aktivnost, kompleksne hijerarhije ne-fizičkih potreba koje time postaju nužni uslovi za zadovoljenje njegovih fizičkih potreba takođe. Ljudske aktivnosti i potrebe "duhovne" prirode stoga imaju njihov konačni ontološki temelj u sferi materijalne proizvodnje kao specifičan izraz ljudskih odnosa sa prirodom, posredovan u kompleksnim formama i načinima. Kao što je Marks rekao: "cjela takozvana istorija svjeta je ništa drugo do postajanje čoveka kroz rad, ništa do podređivanja prirode čovjeku." Proizvodna aktivnost je, stoga, medijator u "subjekt-objekt odnosu" između čovjeka i prirode. Medijator koji omogućava čovjeku da vodi ljudski način egzistencije, osiguravajući da ne padne nazad u prirodu, da se ne rastvori u "objektu". "Čovjek živi od prirode", piše Marks, "- što znači da je "priroda" njegovo telo, koji mora ostati u stalnom odnosu ako ne želi

2 Milovanović M.,Ekonomski anali br 165, april 2005. - jun 2005. str. 272.

7

da umre. To da je fizički i duhovni život tog čoveka vezan za prirodu znači prosto da je priroda u vezi sa samom sobom, jer je čovek dio prirode".

"Proizvodna aktivnost je stoga izvor svijesti i otuđene svijesti", stav je koji odražava otuđenu aktivnost ili otuđenje aktivnosti, tj. samootuđenje rada. Marks koristi izraz: "čovjekovo neorgansko tjelo", što nije samo ono što je dato od prirode, već konkretni izraz i otjelotvorenje istorijski date faze i strukture proizvodne aktivnosti u obliku njenih proizvoda, od materijalnih dobara do umjetničkih dijela. Kao rezultat otuđenja rada, "čovjekovo neorgansko tjelo" javlja mu se samo kao spoljašnje i stoga može biti pretvoreno u robu. Sve je "postvareno", i fundamentalni ontološki odnosi su okrenuti naglavačke. Individua je konfrontirana sa objektima (stvarima, robama), jednom kada je njegovo "neorgansko telo" - "izrađena priroda" i eksternalizovana proizvodna snaga - otuđeno je od njega. On nema svest o tome da je "biće vrste". ("Gattungswessen" - tj. biće koje ima svest o vrsti kojoj pripada, ili, drugačije rečeno, biće čija suština ne koincidira direktno sa njegovom individualnošću. Čovek je jedino biće koje može imati takvu "svest o vrsti" - i subjektivno, u njegovoj svesti o vrsti kojoj pripada, i u objektifikovanoj formi "svesti vrste", od industrije do institucija i umetničkih dela - i stoga je jedino "biće vrste.")

Proizvodna aktivnost u obliku kojim dominira kapitalistička izolacija - kada "ljudi proizvode kao raspršeni atomi bez svesti o svojoj vrsti" - ne može adekvatno ispuniti funkciju posredovanja čoveka i prirode jer "postvaruje" čoveka i njegove odnose i svodi ga na nivo životinjske prirode. Na mestu čovekove "svesti o vrsti" nalazimo kult privatnosti i idealizacije apstraktne individue. Stoga identifikovanjem čovekove suštine sa prostom individualnošću, čovekova biološka priroda je konfrontirana sa njegovom odgovarajućom, specifično ljudskom prirodom. Jer prosta individualnost zahteva samo sredstva za njeno održavanje, ali ne specifično ljudska - ljudsko-prirodna ili prirodno-ljudska, tj. društvene forme samoispunjenja koje su u isto vreme takođe adekvatne manifestacije životne-aktivnosti "Gettungswesen"-a, "bića vrste".

Čovjek je biće vrste ne samo zato što u praksi i teoriji usvaja vrstu kao svoj objekat (njegov sopstveni kao i objekat drugih stvari) već - a to je samo drugi način izražavanja toga - već i zato što tretira sebe kao stvarnu, živeću vrstu, "jer tretira sebe kao univerzalno i stoga slobodno biće". Mistifikujući kult apstraktne individue, nasuprot tome, indicira čovjekovu prirodu kao atribut - prostu individualnost - koja je univerzalna kategorija prirode uopšte, a ne nešto na bilo koji način specifično ljudsko. (Videti Marksovu pohvalu Hobsa što je ukazao na dominaciju individualnosti u njegovom principu bellum omnium contra omnes). Proizvodna aktivnost je, onda, otuđena aktivnost kada napusti svoju odgovarajuću funkciju ljudskog posredovanja u subjekt-objekt odnosu između čoveka i prirode, i teži umesto toga, da individuu učini izolovanom i postvarenom da bi je reapsorbovala "priroda". Ovo se može dogoditi čak i na vrlo visokom stepenu razvija civilizacije ako je čovek izložen, kako mladi Engels kaže, "prirodnom zakonu baziranom na ne-svesti učesnika". (Marks je integrisao ovu ideju mladog Engelsa u svoj sistem i više nego jednom se pozvao na ovaj "prirodni zakon" kapitalizma ne samo u Spisima iz 1844. već i u Kapitalu.

Marksov protest protiv otuđenja, privatizacije i postvarenja ne uključuje ga u kontradikcije idealizacije neke vrste "prirodne države". Nema traga sentimentalnoj ili romantičnoj nostalgiji za prirodom u njegovoj koncepciji. Njegov program, u kritičkim

8

referencama "vještačkih apetita" itd., ne zagovara povratak "prirodi", ili "prirodnom" skupu primitivnih, ili "prostih" potreba već "potpunu realizaciju ljudske prirode" kroz adekvatno samo-posredovanje ljudske aktivnosti. "Čovjekova priroda" (njegovo "specifično biće") znači upravo različitost od prirode uopšte. Odnos čovjeka sa prirodom je "samo-posredujući" u dvostrukom smislu. Prvo, zato što je priroda ta koja posreduje sebe sa sobom u čoveku. I drugo, zato što posredujuća aktivnost sebe nije ništa do atribut čovjeka, locirana u specifičnom djelu prirode. Stoga u proizvodnoj aktivnosti, u prvom od dva ontološka aspekta, priroda posreduje sebe sa prirodom, i u drugom ontološkom aspektu - kroz činjenicu da je proizvodna aktivnost inherentno društvena aktivnost - čovjek posreduje sebe sa čovjekom.

Gore spomenuta medijacija drugog reda (institucionalizovana u obliku kapitalističke podele rada - privatnog vlasništva - razmene) narušava ovaj odnos i podređuje sebi proizvodnu aktivnost, pod vladavinom slepog "prirodnog zakona", zahtevima robne proizvodnje kako bi obezbedila reprodukciju izolovane i postvarene individue koja nije ništa do dodatak ovom sistemu "ekonomskih determinacija". U skladu sa marksističkom dogmom, autori prave razliku između tržišne cjene i vrijednosti. U tom sistemu zapravo se ne zna šta je vrijednost, budući da se očigledan nesklad između količine uloženog rada i cijene pravda stavom da se dve veličine moraju poklopiti u dugom roku. Koliko treba da bude dugačak taj rok i da li i tada mogu postojati remetilački faktori koji bi doveli do trajnog odstupanja cijene od radne vrednosti, na to se ne daje precizan odgovor.

Ekonomska teorija je u dvadesetom vijeku pokazala da je pod određenim pretpostavkama moguće izračunati radne cijene, ali da je to samo jedan od mogućih sistema cijena, za koji nemamo nikakvog osnova da pretpostavimo da je važniji od bilo kog drugog sistema cijena. Možemo naime izabrati bilo koji numerator. Drugim riječima, potvrđeno je ono što je pomalo ironično primetio još Bem-Baverk3 kritikujući Marksov sistem, kako je moguć sistem cijena prema težini robe, bez obzira na činjenicu što se u konkretnim slučajevima odnos cijena dva dobra razlikuje od odnosa njihovih težina – važno je samo da se suma cijena poklapa sa sumom težina.

Međutim, kao što smo konstatovali, taj zaključak važi samo pod određenim pretpostavkama, a svakako najvažnija je ona da, u skladu sa tradicijom klasične političke ekonomije, tražnja ne igra nikakvu ulogu, tj. ona se pasivno prilagođava troškovima proizvodnje. Detaljna analiza razlike između klasičnog pristupa i moderne ekonomije može se naći u radu Frenka Hana (Hahn, 1982). Zaista nije poznato da je iole značajniji ekonomista u dvadesetom veku zastupao ovako definisanu »subjektivnu« teoriju vrednosti. Malo je bilo ekonomista i u devetnaestom veku koji su bili spremni da potpišu tako ekstremne stavove. Svakome je, naime, bilo jasno da se uslovi proizvodnje ne mogu isključiti iz analize i da se vrednost, tj. cijena, obrazuje interakcijom ponude i tražnje.

Marksovi termini se upotrebljavaju uporedo sa Semjuelsonovom analizom savršene konkurencije, iako je to sasvim neopravdano budući da se razlikuju pretpostavke dva modela. Tako se, recimo, analizira ekstraprofit kao pokretački motiv konkurentskog proizvođača i ističe kako efikasniji proizvođači imaju niže troškove od prosječnih čak i u ravnotežnoj

3 Milovanović M, Ekonomski anali br 165, april 2005. - jun 2005. str. 274

9

situaciji, te tako ostvaruju ekstraprofit. Neoklasična analiza to isključuje, pretpostavljajući da u konkurentskim uslovima postoji potpuna informisanost i slobodan pristup svim proizvodnim metodima, tako da nijedan proizvođač ne može ostvariti ekstraprofit.

S druge strane, neoklasična analiza ističe potrošačko vrednovanje dobara čak i u dugoročnoj ravnoteži koja se obrazuje interakcijom dugoročne ponude i tražnje. Čovjekova proizvodna aktivnost ne može mu doneti ispunjenje jer se institucionalizovane medijacije drugog reda postavljaju između čovjeka i njegove aktivnosti, između čovjeka i prirode, i između čovjeka i čovjeka. (Druge dve su već implicitno sadržane u prvoj, tj. nametanje kapitalističkih medijacija drugog reda između čovjeka i njegove aktivnosti, u potčinjavanju proizvodne aktivnosti ovim medijacijama. Jer, čovjekova samo-medijacija je dalje posredovana kapitalistički institucionalizovanom formom proizvodne aktivnosti, onda priroda ne može da posreduje sebe sa prirodom i čovjek ne može da posreduje sebe sa čovjekom. Naprotiv, čovjek je na neprijateljski način konfrontiran sa prirodom, pod vladavinom "prirodnog zakona" koji slijepo preovladava kroz mehanizme tržišta (razmjene), i sa druge strane, čovjek je konfrontiran sa drugim čovjekom u neprijateljski odnos kroz antagonizam između kapitala i rada.

Originalni međuodnos čoveka sa prirodom transformisan je u odnos između nadničkog rada i kapitala, i što se tiče individualnog radnika, cilj njegove aktivnosti je nužno ograničen na sopstvenu reprodukciju kao proste individue, fizičkog bića. Stoga sredstvo postaje konačni cilj, dok su ljudski ciljevi pretvoreni u sredstva podređena postvarenim ciljevima ovog institucionalizovanog sistema medijacija drugog reda.)

Marksovo je veliko istorijsko dostignuće što je presekao "Gordijin čvor" ovog mistifikujući kompleksnog skupa medijacija, uspostavljajući apsolutnu validnost ontološki prvorazrednih medijacija (za razliku od romantičkih i utopijskih zagovornika direktnog jedinstva) nad njihovim otuđenjem u obliku kapitalističke podele rada - privatne svojine i razmene. Ovo veliko teorijsko otkriće je otvorilo put "naučnoj demistifikaciji" kao i stvarne, praktične negacije kapitalističkog načina proizvodnje.

4. MARGINALIZAM

10

Marksovo korišćenje rezultata do kojih je došla klasična politička ekonomija i njegova kritika kapitalističkog sistema, bio je jedan od razloga za odbacivanje rezultata, ne samo Marksa već i cijele klasične škole, na čijim je rezultatima Marks zasnovao sopstveno djelo. Takav pristup je doveo do nastanka novog pravca u ekonomskoj teoriji koji će do danas ostati dominirajući pravac ekonomske misli. Taj pravac se naziva subjektivistička škola ili marginalizam. Ovu ekonomsku teoriju čine tri skole: engleska, koju predstavlja Dževons i kasnije Maršal, lozanska koju čine Valras i Pareto, te bečka škola čiji su predstavnici Menger i Vizer. Jedan od razloga nastanka i velikog uspjeha ove teorije proističe iz nemogućnosti klasične političke ekonimije da pruži uvjerljive odgovore na neke ekonomske probleme, kao što su teorija raspodjele i cijene. Međutim, do kraja vladavine klasične političke ekonomije nije došlo toliko zbog teorijskih slabosti ovog pravca, koliko zbog promjene političke klime u razvijenim državama svijeta. Doktrine koje su ukazivale na sukob nisu više bile poželjne. Teorije koje su odvraćale pažnju od suprotnosti društvenih klasa bile su rado prihvaćane. Neoklasični pravac, kako se ta škola danas naziva, bio je upravo taj poželjni, klasno neutralni pravac, koje je zanemario klasne odnose i posvetio se čistim ekonomskim problemima. Ova škola, iako okuplja širok spektar autora, ima nekoliko zajedničkih elemenata.

Pojedinac. Za razliku od klasične škole, marginalisti u centar svog istraživanja ne stavljaju šire društvene grupe ili klase. Polazna tačka i centralna tema njihovog istraživanja je pojedinac, njegovi interesi i objašnjenje motiva njegovih ekonomskih poteza. Neoklasična škola gotovo sve ekonomske procese nastoje objasniti odnosima ponude i tražnje. Otuda ona, umjesto opštih tema, uvodi u centar pažnje ekonomske teorije mikroekonomske teme te se često naziva i mikroekonomijom. Predmet istraživanja neoklasične teorije su, umjesto klasa, postali pojedinac (porodica) i preduzeće, motivi njihovog ponašanja i način sticanja prihoda i dohodaka.

Korisnost. Druga bitna karakteristika ove škole je uvođenje korisnosti kao ključne ekonomske kategorije. Korisnost je po njema obilježje zbog kojeg pojedinci žele da kupe određenu robu. Svaki pojedinac kao homo economicus nastoje da raspoloživi dohodak potroši na takav način da maksimizira korisnost (zadovoljstvo) u potrošnji. Ista roba može donositi različitu korisnost različitim ljudima. U područjima sa nedostatkom vode, njena cijena će biti veća jer je njena korisnost za ljude veća, u područjima sa obiljem vode njena cijena će biti niska jer ljudi lako dolaze do vode pa je za njenu nabavku potrebno izdvojiti manje novca. Korisnost koju svako dobro ima za svakog pojedinca dovodi do uspostavljanja individualne krive tražnje za nekom robom. Zbir pojedinačnih krivih tražnje predstavlja agregatnu ili krivu ukupne tražnje za nekim dobrom. U susretu tražnje sa ponudom na tržištu dolazi do uspostavljanja cijena pojedinih dobara. Dakle, tržišne cijene roba je moguće objasniti jedino njihovom korisnošću, a ne teorijom radne vrijednosti.

Privredna ravnoteža. Neoklasici su posebnu pažnju posvetili problemima privredne ravnoteže. Pareto je privrednu ravnotežu definisao kao stanje u kome se blagostanje ni jednog pojedinca ne može povećati, a da se istovremeno ne smanji blagostanje nekog drugog

11

pojedinca. Dok god je u društvu moguće povećati bogatstvo jednog pojedinca, a da ne dođe do automatskog smanjenja bogatstva drugog pojedinca, nije postignuto stanje opšte ravnoteže jer su moguća ukupna poboljšanja. Tek kada povećanje bogatstva bilo kog člana društva podrazumjeva smanjenje bogatstva nekog drugog, privreda se nalazi u ravnoteži jer se ukupna korisnost svih članova društva ne može povećati.

Teorija kapitala. Neoklasična škola objašnjenje kapitala nalazi u činjenici da on nastaje kao rezultat spremnosti nekog pojedinca da svoj dohodak ne utroši na tekuću potrošnju, već ga “štedi”, odlažući svoju tekuću u korist svoje buduće potrošnje koju će mu donijeti upotreba tog kapitala. U tom smislu vlasnik kapitala je “žrtvovao” svoju tekuću korisnost u ime buduće i zbog toga ima pravo na određenu naknadu. Ta naknada vlasniku kapitala jeste kamata. Na taj način, Maršal, kao jedan od pripadnika ove škole i autor ove teorije kapitala, odbacuje Marksovu ideju o kapitalu kao akumuliranom višku vrijednosti koji je rezultat eksploatacije rada.

Faktori proizvodnje. Po neoklasičnoj školi, isti principi koje važe za određivanje cijena gotovih proizvoda utiču i na formiranje cijene faktora proizvodnje. Naime, svaki faktor proizvodnje donosi određenu korist svom kupcu koja se ogleda u veličini produktivnosti koju taj faktor ima u procesu proizvodnje. Neki preduzetnik će zapošljavati više rada nego kapitala, ako je prinos koji donosi rad veći od prinosa koji donosi kapital. Korisnost faktora proizvodnje opredjeljuje njegovu tražnju – veća korisnost faktora u proizvodnji dovešće do veće tražnje za njima. Susretom ponude i tražnje faktora proizvodnje, formiraju se njihove cijene koje su ujedno i dohoci njihovih vlasnika. Na taj način, u tržišnoj privredi, koju inače pretpostavljaju neoklasičari, nema eksploatacije rada, a svi faktori proizvodnje su međusobno konkurentni, ravnopravni i nijedan od njih nema nikakvu ekonomsku prednost.

Čista ekonomika. Neoklasičari su se nastojali odvojiti od klasične škole jer su smatrali da je ona bila pod velikim uticajem neekonomskih nauka, kakve su nauka o moralu, filozofija, ideologija i politika. Njihova ideja je bila formiranje “čiste ekonomije” koja bi morala imati sastavne elemente i čvrstoću zaključaka, kakve imaju prirodne nauke. Zbog toga ekonomija mora biti visoko matematizirana, a njeni zaključci se moraju moći matematičke formulisati i dokazivati. Ekonomija, po ovom shvatanju je “neutralna i egzaktna disciplina, kojoj je strano razmatranje neuhvatljivih zakonitosti proizvodnje utoliko pre što nju regulišu tehnički i prirodni zakoni, pa uzroci i izvori stvaranja bogatstva nisu vezani za rad, već za prirodne, tehničke i psihološke činioce”.

ZAKLJUČAK

12

Teorija vrijednosti je sistem učenja koji treba da objasni vrijednost robe (ali, da je objasni na nekoj veličini koja je definisana izvan sistema cijena). Srž cijena robe i usluga tumačimo preko vrijednosti robe. Cijena predstavlja vrijednost robe izražene u novcu. Cijena je novčani izraz vrednosti robe. Vrste teorije vrijednosti su: teorija troškova proizvodnje, teorija radne vrijednosti, teorija granične (marginalne) korisnosti.

Teorija troškova proizvodnje – roba se prodaje na tržištu u zavisnosti od troškova proizvodnje te robe. Vrednost robe se pravi u odnosu na najmaninu za plaćanje radnika, profit na kapital uložen u proizvodnju i renta kao naknada za zemljište korišćeno u proizvodnji.

Teorija radne vrednosti polazi od vrijednosti robe, a ne od cijene. Vrijednost je u stvari količina utrošenog rada za proizvodnju neke robe. Rad se smatra kao jedini trošak proizvodnje. Osnivač ove teorije je Viljem Peti, on je razlikovao cijenu robe od vrijednosti. Njegovu teoriju dalje razvija Adam Smit. Smit je došao do otkrića da svaka roba ima dva bitna svojstva: upotrebnu vrijednost i prometnu vrijednost. Upotrebna vrijednost znači ta roba može da zadovolji bilo koji čovekovu potrebu. Prometna vriednost je sposobnost robe da se razmjenjuje za neku drugu robu. Dalje teoriju razvija David Rikardo, pa Karl Marks koji je definisao zakon vrijednosti radne snage. Prema Marksu radna snaga kao i svaka druga roba ima 2 osobine, a to su upotrebna vrednost i vrednost.

Teorija granične (marginalne) korisnosti. Jedna od osnivača je Viljem Stenli Dževons „ Teoriija političke ekonomije“. Na osnovu njegove teorije vrijednost robe zavisi od njene upotrebne vrijednosti. Poznata su dva Gosenova zakona. Prvi Gosenov zakon govori o „zakonu zaštićenosti potreba“. Svaka pojedinačna potreba sa povećanjem količine gubi na intezitetu, to jest zadovoljenje opada do tačke inteziteta. Kako povećavamo količinu dobara, svaki put kad dodamo jedno dobro, to dobro ima manju korisnost. Iz toga se vrijednost robe definiše prema posljednjoj upotrebnoj vrijednosti. Drugi Gosenov zakon pokazuje „ zakon izravnanja nivoa granične korisnosti.“ Prvo se zadovoljavaju potrebe najvećeg inteziteta, ali te najvažnije potrebe ne zadovoljavaju do kraja već prelazi na drugu, treću ...

13

SADRŽAJ

LITERATURA............................................................................................................................1

UVOD..........................................................................................................................................2

1. KLASIČNA POLITIČKA EKONOMIJA...............................................................................3

2. MARKS...................................................................................................................................5

3. MARKSOVA TEORIJA VRIJEDNOSTI...............................................................................6

4. MARGINALIZAM................................................................................................................11

ZAKLJUČAK............................................................................................................................13

14