Teorije međunarodnih odnosa

Teorije sile i konflikta Po mišljenju većine teoretičara međunarodnih

odnosa, sila je centralna kategorija promatranja odnosa u međunarodnoj zajednici

Različita viđenja i definisanja sile Karl Dojč mjerenje i definisanje sile veže za tri

kategorije:• Čvrstoća, fizička snaga i odlučnost kojima se

može skršiti otpor; bruto-sila: vjerovatnost da će sistem moći nametnuti određeni smjer promjena u svojoj okolini; neto-sila: razlika između nametnutih promjena i cijene promjena unutar sopstvenog sistema (primjer: Vijetnamski rat i SAD)

• Sila kao oblik postizanja tačno fiksiranih rezultata – sposobnost da se uz njenu pomoć ostvaruju određeni spoljnopolitički rezultati – preciznost, upravljanje i kontrola

• Sila kao vrsta vrijednosti u razmjeni socijalnih funkcija (Talkot Parsons) – sila je vrijednost političkog sistema na isti način kao što je novac vrijednost u ekonomiji – sila u međunarodnim odnosima treba da bude kvantifikovana, kao što se u ekonomiji može mjeriti protok novca

Sila s obzirom na područje: analiziraju se dimenzije sile s obzirom na nekoga

Sila s obzirom na spektar: sila se posmatra od najviših pozitivnih vrijednosti, poput realizacije blagostanja, do najgoreg ishoda – totalnog razaranja

S obzirom na opseg: silu treba promatrati u sklopu promjena koje su nastale u savremenom društvu

Vojna sila se ne uzima kao jedini element sile

S obzirom na značenje konflikata i njihov polivalentni sadržaj, izrasla je polemologija kao nauka o ratu, u čijem domenu je širok dijapazon odnosa

Različiti interesi pokreću sukobe: ideološka komponenta, religija, borba protiv kolonijalizma, etnički tribalizam...

Kenet Volc govori o različitim objašnjenjima zbog kojih dolazi do rata među kojima se ističu suprotstravljena mišljenja da su ratovi vezani za čovjekovu prirodu i ponašanje, odnosno, da se uzroci međunarodnih konflikata nalaze u samom međunarodnom sistemu koji je neorganizovan i anarhičan

Analize konflikata u međunarodnim odnosima uglavnom stoje na stajalištu da nema jednog uzroka izbijanja rata niti jedinstvenog načina rješavanja konflikata, i da, dok postoji država, postojaće i međunarodni konflikti

Utopijska ideja o svjetskoj vladi; suprotstavljena mišljenja o multipolarnosti (Dojč i Singer) ili bipolarnosti (Kenet Volc, kondominijum supersila) kao garantu veće sigurnosti u međunarodnim odnosima

Soft power (meka moć) – Džozef Naj: SAD nijesu samo najsnažnija država po političkoj i ekonomskoj sili već i po mekoj moći – sposobnosti formulisanja preferencija drugih država; osim sredstava hard power – od štapa do šargarepe, upotrebljavaju se i druga sredstva koja leže u atraktivnosti onoga što neka država može ponuditi i što nju karakteriše (npr. SAD i holivudski filmovi, koka-kola, džins, pop-muzika itd)

Tradicionalni elementi sile ne znači da će država ostvariti sve što želi (SAD i Vijetnamski rat, 11. septembar...)

Komandna sila – sposobnost promjena onoga što drugi rade zasniva se na prisili ili uskraćivanju nečega; kooperativna sila je sposobnost da se formuliše ono što drugi žele i počiva na atraktivnosti kulturnih vrijednosti

Izvori soft power su tri glavna segmenta: kultura (skup vrijednosti i prakse od značaja za određeno društvo); političke vrijednosti (one na kojima počiva određena vlast, i dio su atraktivnosti ukupnog imidža zemlje) i spoljna politika (ideje promovisanja mira i ljudskih prava, itd)

Teorija igre Jedan od matematičkih pristupa analizi

međunarodnih političkih odnosa, posebno konfliktnih situacija u međunarodnim odnosima

Prvi ozbiljniji pokušaji primjene ove teorije nastali su u SAD 1950-ih godina (Hladni rat)

Teorija igre je vrsta analize pregovaranja i konflikata, čiji se elementi mogu naći u npr. šahu ili pokeru, a u međunarodnim odnosima se primjenjuje za analizu konfliktnih situacija, razmatranje procesa donošenja odluka, strategijskog zastrašivanja, diplomatije i vođenja rata

Anatol Rapoport – zajedničke karakteristike svih igara:

• U svakoj igri učestvuju dva ili više igrača• Igra počinje tako što jedan igrač izabere između

nekoliko specifičnih mogućnosti• Nakon toga se otvaraju nove situacije za drugog

igrača• Izbori poteza koje će igrači izvršiti mogu biti

poznati• Ako igra izaziva sukcesivne izbore poteza,

postoji „prestanak poteza” (kao šahmat u šahu)• Svaka igra završava određenom situacijom

Cilj teorije igre se svodi na stvaranje što boljih sopstvenih političkih poteza koji se mogu uspješno suprotstaviti protivničkoj strani

Za razliku od idealističkih pristupa, teorija igre ističe konfliktne situacije kao normalno postojeće realnosti

Vrijednosti teorije igre se ogledaju prije svega u tome što se uporedo analiziraju prednosti i koristi za obje strane koje se nalaze u nekom odnosu

Cilj igre je dobitak, i on se postiže izborom optimalne strategije koja se može kvantitativno izraziti

Zavisno od rezultata koji se mogu postići igre se dijele u dvije grupe. U prvoj grupi su igre sa nultim rezultatom (igre oštre konfrontacije), u kojima je dobitak jednog sudionika ravan gubitku drugog; u drugoj grupi su igre sa nenultim rezultatom, u kojima se ostvaruju i situacije u kojima oba igrača mogu više ili pak manje izgubiti ako međusobno sarađuju

Model slabića ili kukavice (Herman Kan): model parnog međunarodnog konflikta u kojem oba sudionika prijete uništenjem svog suparnika

Ako ne mogu dobiti više, igrači prihvataju manje, što znači da svjesno prihvataju strategiju koja će voditi najmanjim gubicima Berlinska kriza, Kubanska kriza

Međunarodni odnosi nijesu samo skup konflikata i kriza, te takvo teorijsko analiziranje međunarodnih odnosa daje vrlo jednodimenzionalni pregled njihove suštine

Gotovo je nemoguće naći neke međudržavne kontakte koji su ispunjeni samo konfliktnim situacijama, bez bilo kakvih oblika saradnje

Nijedan model konflikta nije se pokazao kao trajni (npr. Hladni rat, suparništvo Francuska-Njemačka...)

Zatvorenikova dilema (Rapoport) – postoje situacije u kojima najreacionalnije kalkulisanje svake strane vodi nastanku štete za obje strane, iako postoji drugačija, za obje strane prihvatljivija mogućnost. U ovom modelu, igrači traže rješenje postizanjem uzajamnog povjerenja. Primjer: pregovori o razoružanju SAD i SSSR

Teorije integracije Uporedo sa nastankom i razvojem

međunarodnih integracionih cjelina, sve više teoretičara tvrdi da u tom procesu leži budućnost daljeg razvoja svijeta

Osnovne postavke od kojih polazi teorija integracije jesu da različiti djelovi stvaraju cjelinu i da se u tom novom tijelu formiraju posebni odnosi međuzavisnosti

Integracije se mogu posmatrati na dva nivoa: na nacionalnom planu – razvoj odnosa unutar jedne države; kada prelazi državne granice i povezuje se više država – regionalne integracije

Federalizam – teorija integracija u kojoj se iznose sugestije kako da se pomoću konstitutivnih elemenata najbrže ostvari nova politička zajednica

Stvaranje federalnih institucija na polju vojske, policijskih snaga i zajedničkog zakonodavstva najbolja je metoda ujedinjavanja

Posebno se koncentriše na analizu konstitutivnih dokumenata, predstavničkih tijela i odnosa između federalne i nacionalne vlasti; navodi primjere uspješnih federalnih sistema, poput SAD, Kanade, SR Njemačke, Austrije i Švajcarske

Federalizam je rezultat neposrednog jačanja integracionih kretanja, posebno nakon Drugog svjetskog rata; zanemaruje ekonomske i socijalne faktore

Funkcionalizam je više od teorije – filozofija koja se zasniva na pokušaju da se iz međunarodnih odnosa odstrane napetosti, a posebno rat; da bi se postiglo, potrebno je riješiti ekonomske i socijalne probleme

Jedan od utemeljitelja funkcionalizma – David Mitranji – organizacija međunarodnog društva na novim osnovama - pokušaji da se putem novih funkcija međunarodnog karaktera zadovolje potrebe ljudi, vodiće stvaranju novog i trajnog sistema mira

Funkcionalna alternativa je bolja od federalizma koji je uzak pojam jer se njime ne mogu prevladati snage nacionalizma i ideologija

Sve države se mogu okupiti oko saobraćaja, blagostanja, zdravlja, naučne saradnje, trgovine i kulturnih aktivnosti, a svakom od tih područja bi odgovarala specifična međunarodna organizacija univerzalnog karaktera

Na taj način države bi sarađivale, bez postojanja neke političke nadvlasti, na nizu područja, a ta bi saradnja ojačala napore da se održi trajan i pravedan mir

Rješavanjem osnovnih problema razvoja, nerazvijenosti, siromaštva i nejednakosti naroda, postupno bi se stvorilo funkcionalno međunarodno društvo u kojem bi glavne jedinice bile zasnovane na funkcijama, a ne na teritorijama

Sve veće slaganje između eksperata na pojedinim poljima dovelo bi i do slaganja među političarima

Ipak, nezamislivo je odvajanje međunarodnih odnosa na političku i ekonomsku sferu, tim prije što su politički problemi prisutni u svim sferama ljudskog djelovanja

Ernst Has – modifikovana verzija funkcionalizma kroz analizu EZUČ-a – „zahtjevi za maslacem postali su mnogo važniji od zahtjeva za topovima” – ekonomija je pobijedila politiku, a razum nacionalizam; ipak, jednostavna aplikacija zapadnoevropskog modela na npr. Afriku ili Latinsku Ameriku ne dolazi u obzir

Hasov novi pristup – neofunkcionalizam – bitan je karakter formiranja međunarodnog sistema a ne ocjena stepena njegove formiranosti

Teže se izbjeći sistemska uopštavanja; najbitnije je postizanje blagostanja, zatim zajedničko rješavanje spoljne politike i odbrane, a Has analizira i silu koju Mitranji zanemaruje

Analizirajući EZUČ, Has govori o postupnom prelivanju ekonomskih integracija u političke

Komunikaciona teorija i teorija integracije pruža pomoć u razmišljanjima o teoriji i integraciji. Ako se integracija shvati, kako je vidi Karl Dojč, kao sigurnosna zajednica (sa tri stepena – zajednica bez rata, pluralistička zajednica, amalgamirana zajednica), između članica integracione cjeline uspostavljen je takav odnos koji više ne može pretpostaviti mogućnost njihovog međusobnog ratovanja jer je postignut tako visok stepen zajedništva

Komunikaciona teorija polazi od pretpostavke da se može mjeriti stepen kohezije između pojedinih jedinica koji mogu poslužiti kao najbolji indikator ostvarenog stepena integracije

Pokazatelji stepena integracije su npr. protok poštanskih pošiljki između država, trgovinska razmjena, telefonski saobraćaj, studentska, kulturna, naučna razmjena, itd.

Najbolje jemstvo uspješnosti jedne integracije je uspješnost rješavanja ekonomskih pitanja, kako zaključuju Karl Dojč i Sidni Barel

Sve prisutnija sistemska teorija elemente opisuje sa aspekta njihovog mjesta u cjelini, hijerarhijskoj strukturi i mehanizmima povezanosti u okviru cjelovitog objekta

Osnovni djelovi na kojima se stvara sistemska teorija: cjelina, element, povezanost, odnos, crte, struktura, sistem, podsistem, ulaz u sistem, izlaz iz sistema, granice sistema, sredina sistema

Međunarodni sistemi Morton Kaplan je izradio makromodele

koji se temelje na pretpostavkama: • da je ponašanje unutar sistema

ponovljivo• da ponašanje sadrži stalne elemente koji

ispunjavaju nacionalne i međunarodne ciljeve

• da institucionalno ponašanje odgovara određenim vrstama aktera

• da međunarodno ponašanje može biti postavljeno naspram vojnih, ekonomskih, tehnoloških, demografskih i drugih faktora

U djelu „Sistem i proces u međunarodnoj politici” Kaplan je izradio šest modela od kojih dva smatra realnim. To su ravnoteža snaga i blagi bipolarni sistem

Sistem ravnoteže snaga: sudionici su nacionalne države, cilj je postizanje optimalne bezbjednosti; mora djelovati pet osnovnih sudionika a i najvećem su potrebni saveznici

Blagi bipolarni sistem: dva bloka i dva glavna lidera; postoje i neblokovske zemlje koje rade na smanjivanju napetosti i međunarodne organizacije koje pomažu posredničku djelatnost; postoji nuklearno oružje

Ostali modeli su oni koje Kaplan ne smatra realnim: Čvrsti bipolarni sistem (nema blokovski nepovezanih

zemalja, nepostojanje integracionih i posredničkih funkcija...)

Univerzalni međunarodni sistem (univerzalni akter, visoka integrisanost...

Hijerarhijski sistem (demokratski ili autoritativni, funkcionalna podjela čvršća od geografske, vladajući položaj jednog bloka...)

Sistem sa individualnim pravom veta (postoji više zemalja koje raspolažu nuklearnim oružjem ali takve snage da prvi nalet ne uništava protivnika, zbog čega postoji opasnost od napada treće zemlje na pobjednika što stvara stanje suzdržavanja)

Kasnije Kaplan dodaje još četiri modela: Vrlo blagi bipolarni sistem – blokovi bi

znatno oslabili ali bi i dalje postojali Sistem oslabljene napetosti –

konvergencija, liberalizacija SSSR-a i demokratizacija SAD-a

Nesigurni sistem blokova – česte napetosti, konflikti u Trećem svijetu

Sistem nepotpunog širenja nuklearnog oružja – ima, pored supersila, još 15-20 nosilaca nuklearne sile

Stenli Hofman: svi sistemi se mogu podijeliti na revolucionarne (kakav je bipolarni sistem) i umjerene; čistih modela nema u praksi; idealni tip je umjereni sistem ravnoteže snaga

Sistemski pristupi su više konceptualni okviri nego teorije – nijedan takav pristup nije dao temelj za stvaranje intelektualne politike u međunarodnim odnosima

Teorijske perspektive proučavanja

međunarodnih odnosa Razlike istorija ↔ teorija Vremenska uslovljenost ↔

izvanvremenost Konkretan događaj ↔ opšti uzroci,

posljedice, faktori Pomaže u razumijevanju događaja jer im

daje smisao na nivou apstrakcije

Generalne teorije, tj. perspektive: Liberalno idealistička (kasnije

neoliberalna) Realistička (kasnije neorealistička) Alternativne perspektive (radikalizam,

neomarksizam) Konstruktivizam Feminizam

Liberalizam: ljudska priroda je dobra, zlo potiče iz društva, države da se pomažu i čine jedne drugima što manje zla

Temelji: Monteskje, Lok, Kant, Ruso, Mil, Smit, Rikardo

Vrhunac: Stvaranje Lige naroda i kraj Hladnog rata

Kriza: Drugi svjetski rat i Hladni rat

Ekonomska dimenzija (međunarodna trgovina)

Normativna (međunarodno pravo) Etička (međunarodni moral) Tehnološka (televizija, internet...) Tri pogleda na reforme:o izgradnja međunarodnih institucija (Liga

naroda)o pravna regulativa (Stalni sud m.pravde,

Brijan-Kelogov pakt)o razoružanje (Vašingtonska i Londonska

konferencija)

Norman Ejndžel, Velika iluzija (1909) Tijesna povezanost privreda

(interdependance) sprječava započinjanje oružanog konflikta

Iza vojne sile ne stoji nužno i ekonomska, i obratno. Primjer: Rusija, Belgija

Racionalna ekonomska logika ↔ iracionalni nacionalizam

Neoliberalizam: Robert Kiohejn i Džozef Naj Ekonomija je motorna snaga svijeta, važnost

dobijaju pravni i ekonomski instrumenti, a sila gubi na značaju

Pored države, subjekti su razne vrste međunarodnih organizacija, kao i unutardržavni regioni. Država nije jedini akter, i potire se klasična podjela na spoljnu i unutrašnju politiku. Država je i sama sastavljena od konglomerata aktera.

Transnacionalni okvir odnosa (a ne blokovski) i uzajamna međuzavisnost

Dva značajna koncepta koja uvode neoliberali:

Složena međuzavisnost, koja je u izvjesnom smislu predvidjela proces globalizacije

Međunarodni režimi, stvoreni sa željom da u određenim slučajevima regulišu međunarodnu aktivnost-prihvatanje načela, normi i pravila u određenoj oblasti (izvoz nafte, međ.trgovina u STO, odlaganje otpada, neširenje naoružanja...)

Nakon Hladnog rata: Teorije demokratskog mira: demokratije

ne ratuju među sobom Transnacionalne institucije

onemogućavaju izbijanje sukoba Frensis Fukujama: Uslovi za

univerzalizaciju zapadnih liberalnih demokratija kao konačnog oblika vladanja; lokalni konflikti ostaju, ali isključen je svjetski konflikt

Kritika liberalizma: Naglašavanje teze o smanjenju nasilja što ne

nailazi na empirijsku potvrdu Preveliko isticanje privrede, tehničkog napretka,

normi i režima u visokoj politici, naspram i u miru prisutne bezbjednosne problematike

Insistiranje na međuzavisnosti koje je prenaglašeno s obzirom na njenu asimetričnost

Isticanje da države nijesu jedini akteri, pri čemu se zaboravlja da one sudjeluju i u stvaranju drugih oblika institucionalnog djelovanja (organizacija, režima...)

Realizam: Pojedinci su organizovani u države i svaka država teži da maksimalno ostvari svoje interese definisane u sili

Preteče: Tukidid, Sveti Avgustin; predstavnici: Hans Morgentau, Džorž Kenan, Henri Kisindžer

Zajedničko svim realistima: Autonomna država kao glavni akter Međunarodni sistem u kome one djeluju

je anarhičan, a anarhija nije vezana za neku vremensku etapu već je stalna karakteristika odnosa

Glavna kategorija koja dominira m.o. je sila

Gotovo da nema sile koja ne bi bila identifikovana sa vojnim instrumentima djelovanja

Edvard Kar, Dvadesetogodišnja kriza Napada Ejndžela nazivajući liberalizam

utopizmom Liberali-utopisti žele radikalne promjene, i

izgradnju nekog novog svijeta, realisti su čvrsto postavljeni na praksi i realnostima života, nastoje da spoznaju svijet, ne da ga radikalno mijenjaju

Slobodna trgovina se ne može shvatiti bez faktora sile-V.Britanija joj je težila radi svojih interesa, nasuprot nekim slabijim državama

Neorealizam Realizam zanemaruje jačanje liberalnih institucija,

moralna načela, rast neograničenih vojnih izdataka... Kenet Volc (Teorija međunarodne politike) strukture

država, sila nije samo vojna Beri Buzan: „zrela anarhija” koja je podložna regulisanju

od strane zapadnih demokratija koje su jemstvo međunarodne sigurnosti

Robert Gilpin: značenje ekonomskog dijela sile kao osnovni pokazatelj; hegemoni su kroz istoriju padali zbog tendencije da previše troše, premalo investiraju; na bazi modernije tehnologije nakon izazova dolazi novi hegemon

Radikalizam: različite škole, ali zajedničko je shvatanje značaja ekonomije

U V. Britaniji termin-revolucionarizam-odnosi se na vjerske ratove u Evropi, marksističke ideje, religijski fundamentalizam

Imperijalizam kao hijerarhični međunarodni sistem koji favorizuje neke države, organizacije i pojedince na štetu drugih. Multinacionalne kompanije i banke-glavni centri moći u nerazvijenim državama-neokolonijalizam. Sukob saradnje i sukoba među državama se prebacuje na konflikt i saradnju među klasama.

Analiza odnosa unutar države i značaja ekonomskih činilaca čini ove teorijske perspektive i dalje važnim iako su izgubile na ranijem značaju nakon raspada socijalističkog sistema

Teorija zavisnosti – Raul Prebiš Svjetski sistem je podijeljen na centar i

periferiju, a razdjelnica je pristup modernim tehnologijama

Centar prihvata najmodernije tehnologije, čija primjena donosi najveći profit

Empirijska osnova-južnoamerička iskustva

Teza o istupanju periferije iz svjetskog kapitalističkog sistema danas, nakon propasti real-socijalizma kao alternative, nije realno ostvariva

Imanuel Volerstin: centralna kategorija je svjetska kapitalistička perspektiva, a sistem međunarodnih odnosa je jedinstven kapitalistički sistem

Centralne-razvijene regije, poluperiferija, periferija (daje sirovine i neškolovanu radnu snagu)

Stalna utakmica između kratkoročnih interesa (maksimalizacija profita) i dugoročnih (stabilni rast). Kratkoročni pretežu što rezultira geografskom ekspanzijom kapitala koja otvara novu eksploataciju radnika.

Države su suprotstavljene i među njima djeluje ravnoteža snaga

Pojavljuje se država koja želi da dominira i preuzima ulogu hegemona. Hegemon ima prednost u tri područja: poljoprivredno-industrijskom, trgovačkom i finansijskom

Holandija (1620-1673) pomorska flota Velika Britanija (1815-1873) SAD (1945-1967)

Konstruktivizam: nema jedinstvenu kategoriju, unaprijed odbija stvaranje jedne jedinstvene teorije m.o.

„Teoretisanje o teoriji” Uvodi nove koncepte koji se odnose na etnicitet ili rod, što

je novo u m.o. Svijet je društvena konstrukcija koja se stalno mijenja Ne treba da objašnjava stvarnost, već da je aktivno

mijenja (Aleksandar Vent) Za razliku od neorealista, zalažu se za značenje pravila u

međunarodnim odnosima koja stvaraju okvire za uzajamne interakcije aktera (Nikolas Onuf)

Snaga kulture, jezika i ideja dobija na značaju

Feminizam – od 1960-ih godina u prvi plan se postavlja pitanje nejednakosti polova

Odlučan napad na isključenje žena iz diskusija o javnim i međunarodnim odnosima

Različiti pristupi: Neomarksistički-polna eksploatacija Postkolonijalni-obespravljenost u

zemljama u razvoju Psihoanalitički-ističe jednakost ljudskog

roda Radikalni feminizam-radikalno za punu

zastupljenost i ravnopravnost

Kritika alternativnih perspektiva: Neomarksizam je previše vezan za klasne

odnose gubeći iz vida ulogu država i drugih aktera m.o.

Konstruktivizam ne nudi svoj model empirijskog istraživanja, a previše se temelji na metateoriji i filozofskim raspravama, ne pomažući mnogo boljem razumijevanju m.o.

Feminizam treba da krene dalje od kritike neravnopravnosti i nepravednosti svijeta ka konkretnim pitanjima vezanim za m.o. i djelovanje žena