Tezcan Paralarin Isiginda Ay-yildiz Motifi 38. Icanas 2007 Tari̇h-Ve-medeni̇yetler-Tari̇hi̇-6.-Ci̇lt 2012

7/25/2019 Tezcan Paralarin Isiginda Ay-yildiz Motifi 38. Icanas 2007 Tarh-Ve-medenyetler-Tarh-6.-Clt 2012

1/28

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU

ATATRK SUPREME COUNCIL FOR CULTURE, LANGUAGE AND HISTORY ,

38. ICANAS(Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi)

(International Congress of Asian and North African Studies)

( )

10-15.09.2007 ANKARA/TRKYE

BLDRLER/ PAPERS/

TARH VE MEDENYETLER TARH

HISTORY AND HISTORY OF CIVILIZATIONS

VI. CLT/VOLUME VI/TOM VI

ANKARA-2012


2/28

II

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU YAYINLARI: 14/65846 Sayl Kanuna gre bu eserin btn yayn, tercme ve iktibas haklar Atatrk

Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumuna aittir. Bildiri ve panel metinleri iindegeen gr, bilgi ve grsel malzemelerden bildiri sahipleri ve panel konumaclar

sorumludur.All Rights Reserved. No part of this publication may be reproduced, translated,

stored in a retrieval system, or transmitted in any form, by any means, electronic,mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission ofthe Publisher, except in the case of brief quotations, in critical articles or reviews.Papers reect the viewpoints of individual writers and panelists. They are legallyresponsible for their articles and photograps.

Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi (38: 2007: Ankara)

38. ICANAS (Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi) 10-15 Eyll 2007 Ankara/Trkiye: Bildiriler: Tarih ve Medeniyetler Tarihi= 38thICANAS (InternationalCongress of Asian and North African Studies) 10-15 September 2007. Ankara/Turkey:Papers: History and History of Civilizations/Yayna Hazrlayanlar/Editors; Zeki Dilek,Mustafa Akbulut, Salim Chce, Zeynep Balan zer, Reide Grses, Banu KarababaTakn. Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Bakanl, 2012.

6. c.; 24 cm (Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar: 14/6)ISBN 978-975-16-2492-5 (tk.)ISBN 978-975-16-2498-7 (6.c)

1. Tarih, Asya-Toplantlar. 2. Tarih, Kuzey Afrika-Toplantlar. 3. Tarih ve MedeniyetlerTarihi-Toplantlar I. Dilek, Zeki (Yaynlar haz.) II. Akbulut, Mustafa (Yaynlar haz.)III. Chce, Salim (Yaynlar haz.) IV. zer, Zeynep Balan (Yaynlar haz.) V. Grses,Reide (Yaynlar haz.) VI. Karababa Takn, Banu (Yaynlar haz.)

301.2

Yayna Hazrlayanlar/Editors: Zeki Dilek, Mustafa Akbulut, Salim Chce, ZeynepBalan zer, Reide Grses, Banu Karababa Takn.ISBN 978-975-16-2492-5 (tk.)ISBN 978-975-16-2498-7 (6.c)

Kapak Tasarm/Cover Design: Tolga ErkanBask/Print: Kalkan Matbaaclk San. Tic. Lt. ti.

Byk Sanayi 1.Ca. No: 99/32, skitler-ANKARA/TRKYETel: (0312) 341 92 34 Fax: (0312) 384 57 46e-posta/e-mail: [email protected]:www.kalkanmatbacilik.com

Bask Says/Number of Copies Printed: 650Ankara 2012Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu

Adres/Address: Ziya Bey Caddesi, Nu: 19, 06 520Balgat-ANKARA/TRKYETel.: 90 (0312) 287 73 36Belgegeer/Fax: 90 (0312) 286 01 70e-posta/e-mail: [email protected]


3/28

III

NDEKLER/TABLE OF CONTENTS/

Sayfa Numaras/Page Number/.

BLDRLER/PAPERS/A

KUZEY AFRKA VE ASYA LKELERNN BAYRAKLARI ZERNEBR NCELEMESARAOLU, Hseyin ............................................................................................................ 2669

EVRENSEL KLTR VE TRKLERSAYILAN, Nazm Dndar ........................................................................................................ 2685

OSMANLI DEVLETNDE XV. VE XVII. YZYILLARDAKONAR-GER ARETLERN SOSYAL VE KTSAD HAYATLARISELUK, Havva ........................................................................................................................ 2699

CONSCIOUSNESS ABOUT ENVIRONMENT IN ANCIENT INDIA

SENGUPTA, Anirban................................................................................................................ 2707

KARS VE EVRESNDE RUS YNETM (KARSKAYA OBLAST 1878-1917)SERBEST, Brkan-DEMRC, N. Sava ................................................................................... 2715

MOSTAR KPRS/BOSNA-HERSEKSERT, Halide .............................................................................................................................. 2735

HOW THE INFORMATION CARRIED FROM ISTANBUL BY HISAMBASSADORS LED THE EMPEROR CHARLES V TO WAR OR PEACESERVANTIE, Alain ................................................................................................................... 2751

HTT KRALLARININ/KRALELERNN CENAZE TRENLER VE ESKYAKINDOUDA KREMASYON (LY YAKARAK DEFNETME) GELENE

SEVN, Fatma ......................................................................................................................... 2777

MLL MCADELE DNEMNDE IKARILAN AFLARSINMAZ SNMEZ, Cahide ..................................................................................................... 2797

1914-1916 . SBGATULLNA, A. T./, . . ................................................................... 2811

HTT MPARATORLUUNUN SURYE VE YUKARI MEZOPOTAMYA TCARETYOLLARI ZERNDEK HKMYET POLTKASISR GAVAZ, zlem ................................................................................................................... 2819

MOOL DEVLET VE OSMANLI DEVLETNN KURULULARINDALDERLN ROLSOMEL, Gzde .......................................................................................................................... 2839

OSMANLI DEVLETNDE GVENLN DNM: ZAPTYETEKLATINDAN JANDARMAYASNMEZ, Ali ............................................................................................................................ 2855

BR OSMANLI EL YAZMASINA GRE XVI. YZYIL OSMANLIMPARATORLUUNDA MESLEKLERSSL, zden-URFALIOLU, Nur ........................................................................................ 2865

TCARET YAPILARINDA TARHSEL GELM VE TPOLOJLER:

TRABZON ZERNE YANSIYI EKLLERAHN, Fatih ............................................................................................................................. 2879

M II. BN YILIN LK EYRENDE ANADOLUNUN EN NEML TCARETMERKEZ OLAN KAN KRUMU LEVANTNZMN LK RNE MDR?AHN, Hasan Ali ..................................................................................................................... 2895


4/28

IV

AMdEN, A./, . ......................................................................................... 2907

GRCSTAN VLAYETNdEK MAMRVAN LVASI

ENGELA, Noar .................................................................................................................... 2913

() (1917-1929)

GABdNOV, R./, . .................................................................................... 2917

TRK SYASAL YAAMINDA LK KOALSYON HKMET: CHP-AP

KOALSYONU (1961-1962)

MEK, Derya ......................................................................................................................... 2951

TRK NKILBI VE AZINLIKLAR

MEK, Halil ........................................................................................................................... 2971

YURTTA BARI DNYADA BARI BALAMINDA

ATATRK VE YABANCI DEVLET ADAMLARIMR, Bill N. ........................................................................................................................ 2981

M XIII. YZYILDA HTT KRALI IV. TUDHALYANIN UYGULAMAYA

KOYDUU TCAR AMBARGO

TA, lknur ................................................................................................................................. 3015

HTT KRALI IV.TUDHALYANIN SURYE POLTKASI

TA, lknur ................................................................................................................................. 3029

GKTRK BOYLARININ OYNADII TARH ROLLER HAKKINDA

TAAIL, Ahmet ...................................................................................................................... 3039

AMASYA HALKEV VE YELIRMAK DERGS

TADEMR, Serap .................................................................................................................... 3047

LATE ANTIQUE TROIA/ILION AND TROAD REGION (PLATE 1)

TEKKK, Billur ........................................................................................................................ 3067

ORTA ADA TRK-GRC MNASEBETLERN EKLLENDREN

FAKTRLER

TELLOLU, brahim ............................................................................................................... 3077

PARALARIN IIINDA TRK VE RAN KAVMLERNDE AY-YILDIZ/GNEMOTF VE TRK KLTR N RAN ARATIRMALARININ NEM

TEZCAN, Mehmet .................................................................................................................... 3091

FA HSIENS ROUTE FROM PAMR TO THE DAREL VALLEY ON THE INDUS

FIELD RESEARCH IN NORTHERN PAKISTAN: 2003-2006

TSUCHIYA, Haruko .................................................................................................................. 3115

O (

)

TUGUTOV, . A./ . . ......................................................................................... 3123

BLDRLERDEK RENKL RESMLER .......................................................................... 3133

THE COLOURED PICTURES OF THE PAPERS


5/28

3091

* Dr, Karadeniz Teknik niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, 61080 TrabzonTRKYE. E-mail:[email protected]

PARALARIN IIINDA TRK VE RAN KAVMLERNDEAY-YILDIZ/GNE MOTF VE

TRK KLTR N RAN ARATIRMALARININ NEM

TEZCAN, Mehmet*

TRKYE/

ABSTRACT

Motifs of Moon and Star/Sun Among the Turkic and Iranian Nations on

the Light of Coins and the Importance of IranologyThe relations of Turkic an Iranian nations, settle or nomaic, go back the

perio of the rst archaeological cultures. Especially, in the result of political,cultural, commercial an religious contacts an relations between them whichha begun in the perio of Anronovo culture especially an were intermeiateby the Soghians in the region of Soghiana/Mawara an-Nahr, some componentstransmitte into each other mutually, an, one of those motifs is that of moon anstar which appears on the coins of the Kushans, Kiarites an Hephthalites who

have characteristics of a kin of Iranian culture. Whereas this motif is knownas ay-yildiz moti (motif of moon an star) among the Trks, in real it was acombination of moonansoonin the traition of the ancient Iranians. An it isalso known that this motif, either as multi-angle or ve-angle star was useto on the coins of the Parthians an especially of the Kingom of Pontos in theeastern an northern Anatolia respectively, the Hellenistic states but uner theIranian inuences.

Some of the rulers of the Sasanian dynasty foune in Iran at the beginning

of the 3rcentury Ad frequently use the motifs of moon an star on the coinsstruck by them. Thus, this motif occasionally seems in the shape of the ve-anglestar typically. Being uner their cultural inuences, on the coins of the Kushansfoune in the regions of Sogiana/Mawara an-Nahr, Bactria/Tocharistan, moreclearly an on the four angles of the coins of the Kiara Kushans who succeeethe Kushans at the beginnings of the 5thcentury Ad, an, nally, on the coins ofthe some rulers of the Hephthalites who rule over rather vast territories fromthe Eastern Iran to the Eastern Turkestan an from the Soghiana to the northern

Inia, coming to the area in the 5th

century Ad. the same motifs occur. There is thesame moon and star motif on the some coins of the rulers of the TrkKaghanatean the members of the Trk-shahidynasty, the representative of the rst in the


6/28

3092

Western Turkestan an Afghanistan. The motif of soon became more important inthe perio of the Uygur Kaghanate because of accept of the Manichaeism by theUygurTurks. Thus, the soon was alreay among the royal titles of the rulers. An

on the juriical ocuments of the Uygurs the soon and starmotif takes up aposition in the shape of a ve-angle star. For these reasons, it nees to stuy verywell especially the Iranian texts so-calle the Middle Persian in orer to ableto inquire more exactly the problems of history, culture, language, literature anreligions of the Turksin the perios of both the Antiquity an the Mile Ages.

Key Words: Iranology, Turks, Kaghanate.

GR

ster yerleik, ister gebe olsun, Trklerle rani kavimlerin ilikileri, OrtaAsyaaki ilk arkeolojik kltrler nemine kaar gier. Bilhassa Anronovonemine balayan ve Soiana/Maverannehir blgesineki Solulararaclyla gerekleen siyasi, kltrel, ticari ve in mnasebetler neticesinebaz unsurlar karlkl olarak birbirlerine gemitir; blgee kurulan ve rankltr zellikleri gsteren Kuan, Kiarit ve Eftalit gibi evletlerin paralarnagzken ay-yldz moti e bunlaran biriir.

1. Ay-Yldz Motinin Eski nasya Kavimlerindeki Ksa Tarihesi

Bize ay-yldz olarak bilinen motif, aslna gerek ran geleneine, gerekseaha eski kabul eilebilecek Mezopotamya, Msr ve Anaolu meeniyetlerineay ve gne ii. M IV. binen beri Smer, Msr ve Anaolu (Hitit) eserleriaratrlna, bunlara ay ve ylz motieri grlr. Bunlar, eserlere ayrayr yer alabilii gibi, ikisi birlikte e grlebilir. Ancak, bizim bugn ylzolarak kabul ettiimiz ve genellikle 5 veya 8 keli olan motin ylz olma,eski meeniyetlerin ounun sembol, belki e ilah olarak telakki eilen gneisembolize ettii baz bilginlerce ileri srlmtr1ki biz de bu grteyiz. Fakat buay ve yldz motierinin hemen yannda ayrca gne sembollerinin de olduunugryoruz. Demek ki ay, yldz ve gne, her de eski dnemlerden itibarendevletlerin ve kavimlerin hayatnda nemli bir yer tutuyordu.

Anadoluda Hititlerden itibaren gzken bu motin aslnda sanld gibirandan ve rani kltr vastasyla deil, Orta Asyadan gelen gler yoluylageldii, yani Mezopotamya yoluyla bir etkileim eklinde olmayp ortak birmeneden, yerden geldii vaktiyle Trkiyedeki baz aratrclar tarafndan ileri

srlmtr. n Asyada bilhassa Sumer, Elam, Hitit eserlerindeki ay, yldz vegne motieri ve bunlarn ihtiva ettii anlamlar zerinde vaktiyle F. Kurtolu,

1Mesela H. F. Turgal, bu konuda yle diyor: Dnme gre, en eski madalyelerde grlen ayyldz olmayp ay ve gnetir. Birisi gndzn tekisi gecenin nuru ve bekisidir. Mihrmah vemihrmeh diye birlikte kullanlr ve bylece adlar vardr. (Kurtolu, 1992: 49).


7/28

3093

yapt aratrmada biraz durmutu.2 Biz burada daha ok, ran ve ran kltrsahalarnda kurulmu Ahemenid (Persler), Parth (Araklar), Sasaniler ile rankltr tesirindeki Pontos, Kuan, Kidara Kuan, Eftalit ve Trk paralarndaki ilgili

motiere temas edeceiz.2. Ahemenid (Pers) mparatorluu (M 559-330) Dneminde Ay-yldz

Moti

M VI. yzylan IV. yzyln ikinci yarsnaki Byk skenerin zaptnakaar btn ran, Kuzey Hinistan, Anaolu, hatta Orta Asyann baz blgelerinehkim olarak Klasik Eski an ilk ve en byk imparatorluunu kurmu olanPersler, asl olarak ranl bir slale iiler; zamann hkim ini olarak Ahura-Maza(Mazaizm/Zoroastrianizm) inini e ktaya yaylar. Herootos, onlarn ini

geleneklerini anlatrken, bu mnasebetle onlaraki ay ve gne ibaetinen,bunlara kurban kestiklerinen bahseer.3 Perslerin gerek nasya, gerekse OrtaAsyaya kadar uzayan bu hkimiyeti, ay, yldz ve gne gibi unsurlarn dahadouya yaylmasnda da balca amil olmutur.

Ancak, gerek sanat eserlerinde, gerekse heykellerinde Mezopotamyakltrlerinin yan sra Msr ve Yunan etkisinde kalan Persler,4ay, yldz ve gnetasvirlerini bunlarda kullandklar gibi Dariusdan itibaren kardklar paralarndada bu motiere yer vermiler, bu gibi unsurlar kendilerinden sonra blgedekurulacak Helenistik devletlere ve daha douda Orta Asyadaki gebe kavimlerede yanstmlardr.5ran kltrnn Douda ve Kuzeyde irtibatta olduklar ennemli gebe kavimlerin banda ise, bilhassa yakn olmalar hasebiyle Saka/skitler geliyordu.6

3. Parthlar (Arak) Dneminde Ay-yldz Moti

Hellenistik mparatorluun paralanmasnan sonra M III-MS III. yzyllararasna Hellenistik bir hanean olarak yaklak rt asr ran corafyasna hkim

olan Parthlarn aslen ranl bir slale olup olma tartmalr; ancak ran kltrtesirine bulunan Harezmin gneyineki bir blgeen gelmileri. Bu blgeise ok eski nemleren beri ounlukla mstakil kalm, ama bata Sakalarolmak zere birok gebe kavimlerin, bu araa A(p)arnilerin istila ve etkisinesrekli ak kalmtr. A(p)arniler, ran yaylasnn kuzey-ou blgesine, Hazar

2Bkz.:Kurtolu, 1992: 23-46.3Bkz.:Tezcan, 2007c: 169.4Gnoli, 1996: 122.

5Bkz.:Kurtolu, 1992: 26-30. Perslerdeki din uygulamalar hakknda Bkz.: Frye, 1984: 120-124.Persler zamannda Orta Asyada rani kavimler ve bunlar zerindeki tesirlerden baz rnekler iinmesela Bkz.:Frye, 1996a: 443-445.

6 Orta Asyann bilhassa bat blmndeki rani kavimler ve rani etkiler hakknda Bkz.:Abetekov-Yusupov, 1994: 23-33; Dandamayev, 1994: 35-37, 43-45; Puri 1994a: 191-196, 199-204; Tezcan, 2007c: 171-174.


8/28

3094

denizinin gney-ousuna bulunuyoru. lk slale kurucular olan I. Arsakes(247-211) e bu Parnileren ii; bunun zamanna A(p)arniler Orta Asyaangelerek nce Hyrcania blgesini ele geiriler.7Parthlar, gerek klk kyafetleri

ve hayat tarzlar (gebe), gerek yurtlar, gerekse sava teknikleri itibariyleranllardan farkl idiler ve III. yzyln son eyreine doru Orta Asyadan ranplatosuna indiler. Bu bakmdan bunlarn Asyal, hatta Trk olduklar hakkndagrler vardr. M II. yy. sonlarnda Byk lakapl I. Mithradates (M 171-138), Selevkos imparatorunu malup ederek btn Mezopotamyay ele geirdi,adna para bastrd ve daha nceki Byk Kral unvannan baka, M 140ylna ilk olarak Krallar Kral unvann a takn.8 Bu suretle, M 150tarihinden MS 224 ylna kadar Mezopotamya, Parth hkimiyetinde kald ve

Batda Roma mparatorluu ile mcadele etti. Parthlar hem hkim olduklar sahahem de mnasebette olduklar devlet ve kltrler itibariyle zamanla hem ran hemde bilhassa yaz bakmndan Greklerin tesiri altnda kalmlardr.

Grek etkisini devam ettiren ve batan itibaren Helenistik bir krallkhviyetinde olan Parthlarn daha I. Mithradates dneminden itibaren sikkelerindephilhellenos siyasi unvan geer ki bu ifae, onlar zerineki Grek tesiri yansra Anaoluaki Roma hkimiyetine kar uygulamak isteikleri Hellenistikpolitikay a gstermekteir.9 Parthlarn tarihi ve kltr hakkndaki bilgiler,

Perslerden farkl olarak daha ok yabanc kaynaklardan elde edilmektedir; ancak,kendilerine has sikkelerindeki resimlerden klk kyafetleri, unvanlar ve dillerihakknda bilgi sahibi olabiliyoruz. Bunlara gre, resm inantan ayr olarakhalk arasnda gne ve yldzlara ibadet bilhassa ok yaygnd. Hkmdarlarnnbazlarnn genel unvan (Mihtradates) zaten Mithra yani Gne ile alakal ii.

Parth nemine ait ok miktaraki sikkelere, stellere ay, ylz ve hatta ay-ylz motierine rastlamak mmknr. Kral portrelerinin balar zerine, ahasonra bilhassa Sasani ve Eftalitlere sklkla greceimiz zere bir hilal tasviri yeralmaktar.10Parthlarda, III. Mithradates (M 57-54)in baz paralarnda sadeceGne veya Yldz moti,11II. Orodes (M 57-38)in baz paralarndan (drachma)itibaren ise hkmdarn bann heri iki yannda ay ve yldz sembolleri vardr.12IV. Phraates (M 38-2)den itibaren drachma tipi paralarda ise ay-yldz birliktegrlr (Resim1-2, bkz.: s. 3158 ).13Bunlarn paralarnda Ay/Hilal moti, ularyukarya dnk ve iindeki Yldz veya Gne sembol, bazan ok keli, bazan

7Bkz.:Frye, 1984: 206; Koshelenko-Pilipko, 1994: 131.8

Frye, 1984: 210; Koshelenko, 1996: 127.9Puri, 1994a: 203; Wolski, 1996: 130.10Kurtolu, 1992: 26.11Sellwood, 1980: 129/41.12.12Sellwood, 1980: 148/47.14, 150/47.29, 153/48.9-48.10.13Sellwood, 1980: 177/54.7.


9/28

3095

be kelidir.14Bu haliyle Parthlarn Ay ve Yldz moti, Trk ve gebe evresiniolduka etkilemitir.15

Parthlar, dou ve Bat arasnaki milletleraras ticaret yollar zerine 400

yla yakn sren hkimiyetleri ve buna aktif olarak katlmalar esnasna BataRoma, doua ise nce Sakalar, sonra Kuanlar ile mcaele etmek zorunakalmlar, sonuta Batnn ve dounun birok kltrel ve in zelliklerini ebir ierine aktarc rol oynayarak ticarette bir nevi tampon blge ve aktarc rolstlenmilerir.16Bu etki, Sakalar ve Kuanlar zerinde bilhassa barizdir. M I.yzyln ikinci yarsnda randan ayrlarak Kuzey Hindistanda Indo-Parthlarayla anlan bir slale kuran Gonophares, kuzeyen gelen Kuanlar vs. gibigebeleri kltrel aan etkileyen rani haneanlarn a ncs olmutur.

4. Pontos Krall (M III-MS IV. Yzyl) ve VI. Mithradatesin SembolOlarak Ay-yldz Moti

Anaoluaki Hellenistik evletleren olup, etnik ve ini alaran rantesirine kalan, il olarak ise zamanla Grek/Hellenleen Pontos Krallparalarna a ay ve gne motinin gerek ok keli, gerekse be keli ylzolarak sklkla kullanl malumur. M III-MS IV. Yzyllara KaraenizinOrta, dou ve Bat kylarna hkim olarak Pontos Kralln kuranlarn etnikkimlii konusuna farkl grler varr; ama slalenin kurucular, kenilerinirann Ahemeni (Pers) mparatorluu hanean ailesinen gstermekte iilerve bu araa Mithra (Gne) kltne e sahipleri.17 rani meneli olsun veyaolmasn, bu tesirleri belki de ok eski dnemlerde Mezopotamya yoluyla almlar,Dou Anadolu ve Karadeniz kuzeylerinde de olduka yaygn olan Mithra kltnbenimsemilerdi. Elit tabakann, saray hayatnda, yazmalarnda ve kardklarparalarnda ise Grek yazsn kullandklarn gryoruz.

En geni snrlarna kavutuu VI. Mithradates Dneminde (M 121-63)

bugnk Bursa ve civarndan douda Grcistan mntkasna kadar olan sahaile Yeilrmak evresine de hkim olan Pontos Krall hkmdarlar, bykksm itibariyle Amaseia (Amasya) ve Amisos (Samsun)da baslan paralarndazaman zaman ay ve yldz motierini birlikte kullanmlardr. Kralln enbyk imparatoru olan VI. Mithradates, Pers soyunan ve Kyros neslinenolmakla, soyluluu ve asaleti ile vnen bir hkmar;18nceki hkmdarlargibi, Gne/Tanrnn Armaan anlamna gelen Mithradates unvann akullanyoru. Bunun bir gstergesi olarak, gerek kenisi (Resim3, bkz.: s. 3158),

14

Sellwood, 1980.15Esin, 1972: 323-324, Lev. I/16.16Koshelenko-Pilipko, 1994: 137-138.17Blgede Mithra klt ve yaygn olduu sahalar hakknda mesela Bkz.:Blawatsky- Kochelenko,1966: 6-7, 19-21, 35.

18Tezcan, 2007b: 92.


10/28

3096

olu ve hale Pharnakes, gerekse Byk lakapl Armenia kral Tigran ve bazGrc hkmarlar, paralarnn arka yzlerine, rani kltrn ve Ahura-Mazaininin bir zellii olarak ay ve gne motierine yer vermiler, bunu karklarhemen btn paralarna kullanmlarr.19 Ay ve gne ile VI. Mithradates okadar zdelemitir ki ay ve gne (veya yldz) motinin VI. Mithradatesinsembol olduu, gerek devletin, gerekse hanedann da resm amblemi/sembolhline geldii sklkla sylenmektedir. Bununla beraber, bu moti ilk olarakIII. Mithradates (M 220-197)in kulland bilinmektedir. Anadolu sahasndadaha nceleri kurulmu olan devletlerde de ay motine yer verilmi olmaklaberaber, Anadoluda ikisine birlikte ilk rastladmz hanedan ve devlet, PontosKralldr.20

5. Sasani mparatorluu Paralarnda Ay-YldzMS III. yzyl balarna rana kurulan Sasan mparatorluu, III. yzylan

VII. yzyla kaar slam ncesi rana altn an yaatmtr. Btn ranplatosunun yan sra zaman zaman Msr, Anaolunun ou ve gneyousunakiou blgeler, Kafkaslarn gneyineki gei noktalar hep Sasanilerin hkimiyetialtna ii. dou ve Bat arasna irtibat kurulabilecek btn gei yollarna sahipolarak, Bataki dou Roma (Bizans) mparatorluu ile zaman zaman bariine, doua ise gebe haneanlarla ittifak hline, bazen e Eftalitlerin ve

Trk (Gktrk) Kaanlnn eeeri bir evlet olarak dou-Bat mal ve kltrgeiini en fazla yanstan ran hanean olmu, hatta in ile bile iplomatik ilikilerkurmutur. Persleren slam haneanlarna ve Bizansa geen birok zellik(evlet tekilat, brokratik yap, millet ve aalet anlay, unvanlar, hkmarlksembolleri, takvimler, yaz, evlet-in ilikileri, sanat sluplar, yap tarzlar)e Sasanilerin bu 400 yllk saltanat araclyla olmutur.21Onlarn ipek bceive ipek ticareti ile tanmalar, Bizansdan daha nce olmu ve kendileri ipekretimine gemilerdi. Romann gelitirdii cam ilerini ticaret vastasyla alpDouya aktarmlard.22

Sasaniler, sahip olduklar bu stn zelliklerini kardklar paralarnda,mhrlerinde, duvar resimlerinde, kitabelerde ve eitim-retim kurumlarndada gstermilerdir. Hkmdarlarn bazlar, para ve mhrlerinde ay ve gne/yldz motierine sklkla yer vermiler (Resim4, bkz.: s. 3159), ayn motier,hkmarlarn talar zerine bir hkmarlk sembol olarak ortaya kmtr(Resim5, bkz.: s. 3159).Hatta bu motif, zaman zaman tipik be keli ylzekline e gzkmekteir (Resim6-7, bkz.: s. 3160).23Ancak, yldz motieri

19

Tezcan, 2007b: 106.20Bu konuda Bkz.:Tezcan, 2007b: 106.21Bunlardan bazlar hakknda Bkz.:Gignoux, 1996: 133-135.22Gignoux, 1996: 136.23Peroz (457/459-484) ve olu I. Kavad (484/488-497, 499-531)n sikkelerindeki ay, yldz ve ay-yldz motieri mnasebetiyle Bkz.:Cutis, 1999: 310-313.


11/28

3097

yan sra gne sembolne de yer verildiini gryoruz. Sasanilerin bu tr tesirleri,ran aratrclarna gre, daha ok Kuanlar, Kidara Kuanlar ve Eftalitlerzerinde belirgindir. Sasani paralar zerindeki bu ay ve yldz moti, Emevi

devrinde deitirilmi, Abbasiler zamannda ise tamamen ortadan kaldrlmtr.

24

6. Kuan mparatorluu Paralarnda Ay-Yldz

M II. yy. ortalarna oru Bactria/Toharistan blgesineki Hellenistik GrekKralln ykarak yerine kurulan Kuan mparatorluunu kuranlarn etnikhviyetleri hakkna farkl grler varr; bazlar onlar, in kaynaklarnnverikleri bilgilere binaen inin kuzeybatsnaki Yuezhilarla irtibatlanrrken,ier bir grup aratrc ise bunlara, Bat Trkistan sahasna eskien beri yaayangebe gruplarn oluturuklar 5li bir koalisyonun bana douan gelen yeni

bir iareci slalenin gemesi ile MS I. yzyla meyana gelmi ve muhtemelenSakalarn arlk kazan gebe bir hanean grr.25Bu yeni yapda Dounungebe geleneinin yan sra Bat Trkistan ve rani kavimlerin yar gebe veyerleik medeniyet hususiyetlerini grmek mmkndr. mparatorluun hkimolduu sahalar, Dou-Bat pekyollarnn ana gzerghnn gemekte olduu BatTrkistan, Afganistan ve Kuzey Hindistan blgesi, muhtemelen de ksmen DouTrkistann batsndaki baz yerlerden ibaretti. Bu blge, Dou, Bat ve Gneykltrlerinin, dinlerinin karp kaynama, ayn zamanda da birbirlerini etkileme

sahas idi. Binaenaleyh, etnik yapdaki karma zellik onlarn devlet yapsna,kltrne, dil, alfabe, yaz, din gibi temel hususiyetlerine de yansyacakt.Bilhassa MS II. yzyldan III. yzyla kadar Kuanlar, Avrasyadaki 4 bykimparatorluktan biri idiler: inde Han Hanedan, randa Parthlar, BatdaRoma, onlarn hepsi ile irtibatta olan ve ticaret yollar zerinde bulunan Kuanmparatorluu.26

MS III. yzyln ilk yarsndan V. yy. ortalarna kadar olan devreye ilim lemindeSonraki Kuanlar ismi verilmekteir. III. yzyln ikinci eyreineki Sasan

seferleri neticesine zayayan Kuam mparatorluu, bir yanan gneyekitopraklarnn bir ksmn kaybeerken ier yanan a Sasanilerin oruansiyasi himayesi altna giri, olaysyla Kuanlar zerineki ran etkileri ahaa artt. Bu tesiri, III. yzylan itibaren Kuano-Sasani tabir eilen Kuanparalarna ve mteakip Kiara Kuanlara ak olarak grmek mmknr. IV.yzyln ortalarnan itibaren ise eski Kuan sahasna artk Akhun, Alhun, Kionitve Kiara isimleri altna gzken muhtelif gebe kavimler grlmekteir.

Kuanlarn ele bulunuruklar Soiana, Maverannehir, Bactria blgeleri

asl olarak Sasanilerin kltrel tesiri altna ii; Kuan mparatorluu a buralara24Kurtolu, 1992: 45.25Kuanlarn etnik hviyeti ve bu konudaki grler hakknda Bkz.:Tezcan, 2002: 254-264; Tezcan,2004: 160-161; Tezcan, 2006: 9-10.

26Frye, 1996b: 456.


12/28

3098

temellenmiti, ama arlk noktas Bactria ve Sogiana blgesi ii. mparatorluunen nemli gelir kaynan ticaret oluturmakta ii; uzun mesafeli bu ticarette,gneyen gelen Hinlilerin yan sra kuzeyen gelen Solular a nemli roloynuyorlar. Bu konua yazl kaynaklar yoksa a Kuzey Hinistanakivailere tccar kolonileri tarafnan brakl tahmin eilen kaya kitabeleribunu gstermekteir.27 Ticaret sayesinde olduka zenginleen, tccarlara iyidavranarak mahalli idareleri ve ehirleri tahrip etmeden onlar bir st idareciolarak yneten Kuanlar, tccarlar sayesinde gerek evre kltrlerden, gereksebilhassa komu Sasanilerden din, lisan ve devlet ynetimine ait baz zelliklerve unvanlar ile sanat sluplar ve motier almlardr. Onlarn bizce en nemlizelliklerinden biri, balangta gebe bir kabile ve devlet iken, ierisine girdiimeden corafyaya ok ksa bir zamanda uyum salayarak komu kavim ve

devletlerden meden dnyann ihtiyalarn nasl ald ve bu kltrel zelliklerikendisinden sonraki gebe gruplara nasl aktarddr.

Kuanlar sahasnda, rann Ahura-Mazda dininin mahall ekilleri saylabilecekolan rani inan sistemlerinin yan sra Budizm ve ivaizm de olduka yaygnd.Kuan devri eserlerinde, Mithra veya Suryaya atfedilen gne klt grlr.28

Kuanlar, Roma, Grek ve ran kltrleri tesirlerini de gsteren ok miktardapara bastrmlardr ki Vima Kadphises devrinde tedavle kan altn paralar

bilhassa nemlidir. Sasaniler dnemine ait para, mhr ve madalyonlar zerindeolduunu sylediimiz ay ve yldz gibi motier Kuan hkmdarlarnnparalarnda da grlr. Kuanlardaki Ay ve Gne motieri, genellikle mabudlarnve hkmdarlarn sembolleri olarak kullanlmakta idi.29 Kuan sikkelerindesklkla grlen tamgalaraki baz ekilleri (Resim8-9, bkz.: s. 3099) bir ksmaratrclar ay, gne veya ylz ekline yorumlamlarr. ran kltr ve Yakndou tesirlerinin Orta-Asya kltrlerine bir yansmas olarak, tpk Sasanilereoluu gibi, Kuanlara a Ay/Hilal tasviri hkmarlarn taclarna (Resim10,bkz.: s. 3100), ular yukarya nk olarak, bazan a iine yuvarlak/aire

olacak ekile resmeilmitir (Resim 11, bkz.: s. 3161).Gne moti ise yinehilal ierisine noktasz bir aire eklineir.30

27Frye, 1996b: 459.28Frye, 1996b: 460.29Esin, 1972: 338.30Bkz:Esin, 1972: 323, Lev. I/9, 11.


13/28

3099

Resim8

Resim 9


14/28

3100

Resim10

7. Hun/Alxon paralarnda Ay-Yldz MotiKuanlaran sonra blgeye hkim olan ve Hun, aha sonra ise Trk

olarak kabul eilen slaleler (Akhun, Alhon, Ihiler, Buhar-huatlar, Tigin-hler, Trk-hler vs.), genellikle kenilerini Kuanlara mensup aettikleri,onlarn evam grkleri iin paralarna hep onlarn motierini kullanmlarr.Kuanlaran sonra blgeye hkim olarak ran ilerine kaar zaman zamanaknlara bulunan ve komu kavimler tarafnan Huna, Kionit, Akhun veya Alxonenilen Hunlar, paralarna aha nceki Kuan, cora yanlk sebebiyle e ran

tesirlerini yanstmaktarlar.R. Gbl, paralar zerine Alhon olarak okuuu bir slalenin ran Hunlar

oluklarn sylyorsa a tiginveyabgugibi unvanlar o evire yksek rtbelikimselere, tigin ise saece kaan slalesi mensuplarna verilii iin, bunlarnHun ve Trk soyunan kabul eilmeleri aha oruur.31Bunlarn sikkelerindeHilal veya Boynuz olarak grlebilecek motier,32sonraki dnemlerde Yayve Okolarak izah eilen, ancak E. Esin tarafnan bu mnasebetle kn-ay eklineyorumlanan, Alxonlara zg bir tamgaa sklkla kullanlmaktar (Resim12, ,

bkz.: s. 3161).33

Sonraki dnemlere ait slalelerin motieri ise, R. Gbln NspkKrallarna ait olarak isimlenirii ok mikara sikkelere ak bir Sasani

31Esin, 1972: 343; Esin 1987: 211.32Esin, 1987: 208, 215 (Lev. I/b).33Gbl, 1967: III/Taf. 14-42.


15/28

3101

tesiri altna, hkmarlarn talar zerine ay/hilal ve iine gne veya artkTrk ay-ylz ekline, yani be keli olarak karmza kacaktr (Resim13,bkz.: s. 3162).

8. Kidara Kuanlarda Ay-Yldz MotiKuanlarn Sasani hkimiyeti altna girmesinen Eftalitlerin blgeye gelilerine

kaar, yani III. yzyln ilk yarsnan 450 yllarna kaar olan neme amgasnvuran Sonraki Kuanlar evri34 ierisinde ele alnan Kidara Kuanlarnemi, tahminen 430-477 (Grenetye gre 420-467) tarihleri arasn ihtivaetmekteir.35 Kuanlarn kuzeydeki topraklar yeni gelen ve Kionitae ve Hunagibi isimlerle anlan gebe gruplar tarafndan istila edildi, bunlarn bana Kidara(Qidolo) isimli birinin gemesi ve kard paralarda Kidr unvann kullanmas

sebebiyle bu yeni slaleye Kiaritler enmekteir. Bu uruma, baz bilginleregre, Kionitler ve/veya Hunalar, yeni gelen kavim ve topluluklarn a, Kiaritlerise hkim slalenin ar.36 Kidaritler de eski Kuan topraklarnn bir blmzerinde hkm srmlerdi.

MS V. yy. balarnda Kuanlara halef olan Kidara Kuanlarn paralarnda bumotif daha ak ve paralarn drt kesinde yer alacak ekilde karmza kar;paralar son derece ssldr, Sasani tesiri de olduka barizdir (Resim14-15, bkz.:s. 3162-3163).

9. Eftalit Devleti Paralarnda Ay-Yldz Moti

V. yzyla blgeye gelerek rann ousunan dou Trkistana,Soianaan Kuzey Hinistana kaar oluka geni bir araziye hkim olanEftalit devleti, in kaynaklarna Yea veya Yena ekline karmza kar.

Bunlar, bir nceki eitli Hun zmrelerini itaat altna alarak V. yzylnikinci yarsnan itibaren pekyollarnn tam karma-kaynama noktalar olan

Mevarannehir ve Kuzey Hinistan blgelerinin yan sra dou Trkistann abyk bir ksmn ele geirmiler, bu sayee ticarette oluka sz sahibi olmular.Bu yzen, hliyle Bataki Sasanilerle, douaki Rouran/Juan-juanlarla, ahasonra ise Trk Kaanl ile mnasebet iine iiler.

560l yllara oru bir yanan Trk Kaanlnn arbeleri altnazayayarak douaki topraklarn kaybeen, ier yanan Bataki Sasanilertarafnan topraklar paylalan Eftalit hkmarlarnn bazlarnn paralarna arani kltrn bir etkisi olarak ay/hilal ve ylz motieri grlr. Hatta bunlarn

birou, Sasanilerin paralarnakiler gibi rt kesine e ay-ylz semboltamaktar (Resim16-17, bkz.: s. 3163-3164).

34Bu devir hakknda Bkz.:Tezcan, 2006: 17-18.35Tezcan, 2007a: 4-5.36Tezcan, 2007a: 2.


16/28

3102

10. Trk Slalelerinde Para ve Ay-Yldz Moti

1. ve 2. ve Trk Kaanlklar dnemlerinen itibaren Eski Trkler e maenveya kt paralar kullanmlarr. Bu paralar, gerek ekil, gerekse zerlerineki

iaretler ve yazlar itibariyle genellikle ya in veya ran/So gibi komularnnetkisini tar, ya a bazan zerlerine kenilerine has, runik eiimiz harf vetamgalar bulunururlar. Gktrk, Trgi ve Uygur Kaanlklar nemi ile BatTrkistan ve Toharistan Trk yabguluklar, slaleleri nemlerine ait paralar vezerlerineki semboller hakkna gerek yurtna, gerekse Trkiyee bazalmalar yaplm oluunan,37burada ksaca baz rnekler verilecek ve sadeceran/Sod tesiri zerinde durulacaktr.

10.1. Trk Kaanl Paralarnda

Trk Kaanl nemine ait paralar genellikle ya in usulnce (wushitipi),ya a ran geleneine gre hazrlanmtr ve zerineki yazlar a in, Trkrunik tipi veya So hareriyle ve Socar. Fakat bu paralar zerine, Trkamgalarna rastlan ekile38zaman zaman ay ve yldz motierine (kn-ay)rastlanmaktadr (Resim18-21, bkz.: s. 3164-3166).39

10.2. Trgi Kaanl Paralarnda

Trk paralarnaki zellik Trgi paralarna a gzkr. in paras tipine

olan (Resim22, bkz.: s. 3166) bu sikkelerin zerine tigin, disy bogy, BogyTrgi kagan veya Trgi kagan pny (Trgi kaannn paras) ibaresi varr.F. Thierrynin 737-748 arasna tarihleii paralar zerine ay/hilal motinin yansra in ve Trk harerini anrr ekile Trgi tamgas enilen zel bir iarete/tamgalara a rastlanmaktar (Resim 23, bkz.: s.3102).40

Resim 23

37

Esin, 1972; Sertkaya-Alimov, 2006; Babayarov, 2007a; Babayar, 2007b.38Bkz.: Esin, 1972: 331, Lev. VII.A/12a ve 14b.39Babayarov, 2007a: 10, 12, 14, 41; Babayar, 2007b: 66 (Bu sikkelerin resimlerini ve bizzat eserlerinibana temin eden yazara mteekkirim).

40http://www.sogdcoins. narod.ru/english/semirechie/coins. html; Esin, 1972: 332, Lev. V.A/5.Ayrca Bkz.: Thierry, 2002: 753-758, g. 4-8.


17/28

3103

Thierrynin yaynla ve zerlerine ay-ylz veya ay ile gne motieribulunan Sasani paralarna (Peroz), tpk Trgi sikkelerine grmee altmziaret ve ifaelere e rastlanmaktar (Resim24-25, bkz.: s. 3167 )41ki bunlar,

Sasanilerin, Maverannehir blgesinde hkimiyet kuran sonraki Trk devlet vehanedanlarn ne kadar etkilemi olduklarn da gstermektedir.

10.3. Tigin-h/Trk-ahi Slalesi Paralarnda

Kenilerini Kuan soyunan ve Trk olarak kabul een, sikkelerine tiginve h unvanlarn kullanklar iin Tigin-h (veya Kabul-h) veya Trk-h iye isimlenirilen slaleler, Trk Kaanl ve bunun Bat Trkistan veAfganistan temsilcileriir. Tigin-hler Belh ve evresine, Trk-hler ise Kabilevresine hkm srmleri.42 Tigin-hlere mensup ve 760lara tarihlenen

bir Yel-Tiginin paras tipik bir Trk ay-yldz moti tad gibi,43 630 veya650 tarihlerinden itibaren haklarnda bilgi sahibi olunabilen Trk-ahi slalesimensuplarnn paralarnda da ay-yldz moti grlmektedir.

10.4. Uygurlarda

daha sonraki Uygur Kaanl nemine 763 ylna Maniheizmin kabulile ay moti aha a nem kazan. yle ki Uygur hkmar unvanlar arasnanceki kn unvannn yan srai ay moti e giri; kn-ay tengri unvan

bile ska kullanlmaya bala.44 Uygur Kaanlk dnemine ait paralar yineTrk veya in ve Sod hareriyle ve in kaiyuan tongbaosikkeleri tipineir.Ama Uygurlar, ancak Bokuk Kaan nemine (795-805) ilk mill bakr sikkeyikullanmlarr.45

Ay-yldz moti, Uygurlarn Kaanlk dnemi sonras Dou Trkistandabulunmu hukuk metinlerinde be keli olarak yer almaktadr (Resim26, bkz.:s. 3104).

Bu bakman, gerek Eski a, gerekse Orta a Trk Tarihi ve kltr, ili,ini gibi meselelerin aha iyi aratrlabilmesi iin bilhassa Orta Perse tabireilen ran metinlerinin ok iyi incelenmesi gerekmekteir.

41Thierry, 1999: 331-333, 349/11-14; Thierry, 2002: 755, 759, g. 9, 17-18. Resim 43teki sikkeler,

yaynclar tarafndan yanl olarak Trgi ve Uygur sikkeleri eklinde yazlmtr.42Esin, 1987: 205-206.43Gbl, 1967: IV, Taf. 77-285/1-6, Taf. 78-286/2-5; Esin, 1972: 342-347, Lev. VII.B/1a-1d.44Bkz.: Esin, 1972: 337.45Thierry, 2002: 760. Baz Japon aratrclar ise bunu yanl olarak Mouyu Hakana (Tengri Hakan,769-780) atfetmektedirler.


18/28

3104

Resim 26

11. ran Aratrmalar ve Trk Kltr Asndan nemi

ran aratrmalar, paralarn Trk kltrne etkisi na, aaaki bazkonulara a oluka nemliir ki bunlar: ifte Krallk tabir eilen messese,Trk evletlerine hkmarlarn unvanlarna genellikle kullanlan Beg, Tigin,

Yabgu, adgibi unvanlar meselesi, ayrca, baz tarihilerce ran/Mazaizm etkisinebalanan l Yakma Geleneiekline zetlenebilir. Hatta bunlara, TrklerekiKutanlay ile Eski ranllarnxvarenaanlay arasnaki benzerlikler e hileilebilir.46

11.1. ifte Krallk Meselesi

Gerek Eski aa, gerekse erken Orta aa n Asyann baz evlet vehaneanlarna grlen tal prens veya ifte krallk messesesinin ranmeneli oluu sklkla ifae eilmitir. Hatta Trk evletlerineki ikili yapnn47ran kaynakl olduunu, rana yakn olan ve onlarn kltrel tesiri altnda fazla

46Trk kltrndeki bu gibi genel tesirler hakknda mesela Bkz.:Tezcan, 2007c: 171-178.Kutxvarenailikisi iin ise Bkz.:Tezcan, 2007c: 181-183.47Trklerdeki ikili yap ve zellikleri hakknda Bkz.:Kafesolu, 1983: 259-262.


19/28

3105

kalm gebe ve Trk hanedanlarnda genellikle bu tr uygulamalar grldnifade eden aratrmalara da rastlanr. Fakat aslnda eski randa ifte krallk gibibir messese yoktu.48

Bununla beraber, ran kltrnn hkim olduu yakn blgelerde hkmsrmee baladktan sonra, gebe unsurlarn ar bast Kuanlar, Gktrkler,hatta ran kltr tesiri sahasna giren Karadeniz kuzeyi ve Dou Avrupadakiblgelerde devlet kurmu olan baz Trk hanedanlarnda ikili idare tarznarastlanmaktadr ki bunda rani bir tesir grlmektedir. Mesela Kuanlarda randakiAhemenid (Pers) dneminin etkisinde gelien ksatrapa (satraplk) geleneine,mahksatrapa ve ksatrapa, asker ilerle ilgilenen mahdandanyaka (bykgeneral) ve dandanyakaunvanlarnn bulunuu bilinmekteir.

Bilinii zere Asya Hunlarna balangta dou-Bat veya Kuzey-Gneyekline ikili bir ayrm yoktu, evlet zayaktan ve ikiye ayrlktan sonrar kibyle bir yap grlmekteir. Hlbuki ran ve Bat tesirlerinin artmaa bala(Gk) Trklere aha batan beri ikili bir yap sezilmekteir. Fakat buraa a yinebir st ynetici, yani tbi kagannyan sra bir metb kaganher zaman kenisinigstermekteir. ran tesirlerinin ksmen hisseilii Avrupa Hunlar ve Avarlaraa ikili yapya benzer zellikler zerine gerek Bata, gerekse Trkiyeekiaratrmalara zaten vaktiyle urulmutu.49

11.2. Unvanlar

henh/Sultns-Seltn: Krallar Kral: Persler (Ahameniler)eki buunvann Meleren getii,50Persler vastasyla daha doudaki gebe menelidevletlerde de yayld tahmin edilmektedir. Pers hkmdar Dariusun Behistun/Bisutun kayalklarndaki kitabesinde Dariusun unvanlar, metnin hemen bandaByk Kral, Krallar Kral, ekillerine zikreilmekteir.51 Ancak, bukrallar kral unvannn ok daha eski Yakn Dou devletlerinde de kullanldbiliniyor. Fryea gre, krallar kral unvan, bu Eski Yakn dou evletleri ileAryanilerin krallk anlaylarnn Persler nemine prensipleri belirlenerek

yenien ortaya konmu ve baz eime ve ilavelerle gnmze kaar evametmitir.52Parth/Arak hanedan yoluyla getii Kuanlarda ran/Baktria diliyleaonano ao, Greke Basieus Basileon, Hint iliyle ise rjatirja(krallar kral)ekilleriyle gzken bu unvan, balangta ilk hkmar Kujula Kaphisesinunvanlar arasna bile mahrjarjatirja(byk kral, krallar kral) olarak agzkyoru;53bu unvanlar Maverannehir ve civar yerlerde, yani ran tesirindekidier blgelerde sonraki devletlerde de kullanlmtr.

48Frye, 1984: 107.49

Bu konuda Bkz.:A. Alfldi, Trklerde ifte Krallk, II. Trk Tarih Kurultay Zabtlar,stanbul 1943, s. 507-519; Kafesolu, 1983: 262-266.50Frye, 1984: 106.51Bkz.:Frye, 1984: 363.52Frye, 1962: 97.53Harmatta vd. 1994: 318, 321, 323.


20/28

3106

Tinsiogl (Tien-tzu: Tanrnn/Gkn Olu): Orhun Trk kitabelerinesaece bir yere tinsiogl ekline ve ince tien-tzu kelimesinin bozuk ekliolarak Trkee kullanlan bu unvann, inceen getii aktr. Ancak Baktria

ilineki kitabelere bagopouroveya bagopooroekillerine e gzkmekteir.

54

inin batsndaki Kansu blgesinden Batya geen Yuezhilar vastasylaHint ktasndaki Kuanlarda bu ismin Sanskrite versiyonu diyebileceimizdevaputra (Tanrnn/Gkn Olu) ekli, ier unvanlarla beraber mesela II.Kanikann sikkelerine grlmekteir.55

Beg: (Gk) Trk abielerine Beg ekliyle Trke bir kelime olarakkarmza kan beg, en eski Trke kelimeleren ve ayn zamana unvanlaranbiriir. Trke metinlere ilk olarak, Trke Turfan metinlerinen kt zerine

(Gk) Trk alfabesiyle yazlm iki ileki (Trke ve Orta Perse/Farsa) Toyokmetinlerine ve Talas kitabelerine gemekteir. lk efa Von le Coq tarafnan1909 ylna yaynlanan Toyok metinlerine ilgili blm u ekileir: yarukay tengrike alkta ngreki abroan manastar girza yio ormazd bag (Yesus Ormazt Allah).56Talas metinlerinde ise Beg urekliyle ve bir unvan(birleik iki rtbe a) olarak grlmekteir.57Trke metinlerde grlen buBegunvannn mene itibariyle Trke oluu eiik aratrclar tarafnan a ilerisrlm olmakla beraber,58bu konuda tam bir mutabakat olduu krinde deiliz.Mesela, Trke bag/begkelimesini kabul eilenin aksine bir Altay meneine eile sahip, tanr anlamyla Eski ve Orta Pers illerineki baga- kelimesine59veyakabile lideri, bir eyaletin ba, ynetim tarafndan verilen onur unvan, ncdereceden prens (unvan), en byk/yal karde/aabey, hkmdar, 100kiinin ba anlamlarnda Eski ince bo (sonu kapal olarak: pak/bak/bek)60szne balayan eski ve yeni aratrclar vardr.61

54Bu unvan, Parth dilindeki bagpuhrdan Arapalam olarak Fafr (artk Kaysaranlamnda),Greke olarak ise Parth sikkelerinde Theopator(Tanrnn Olu) ekillerinde de ortaya kmaktadr.Bkz.:Davary, 1982: 173.

55Harmatta vd. 1994: 325.56Orkun, 1986: 368.57Orkun, 1986: 327, 332.58 S. M. Arsal bunun Trke bekle- ilinden gelen Bek kknn yumuatlm hali olduunusylemitir. A. Donuk ise sadece bu konudaki grlere yer verdii gibi, Trke, Moolca veFarsa metinlerde geenBagaileBegunvanlarn iki ayr unvan olarak ele almtr. Bkz.:Donuk1988: 4-8.

59G. Doerfer, Trke begkelimesinin, tanr anlamndaki ran dilinden baga- kelimesine dayandve bunun da MS V. yzyla ait Orta Asya kabile isimleri ile desteklendiini belirterek, Eski Persve Orta Pers dillerinden bu baga- (tanr) ile alakal birok rnek vermitir.. Bkz.:Doerfer, 1965:

II/402-403.60ince boke: Trke bekunvan. Bkz.:Oanin, 1983: 2/2664.61Bkz.:Doerfer 1965: II/404. G. Clauson, H. Gilesa dayanarak, gerek Trkede, gerekse incedekianlamlarnn benzer olmasna bakarak, bu kelimenin Eski incepo(pak) kelimesinden dnlemeolduunun neredeyse kesinlik kazandn belirtmitir (Clauson, 1972: 322). Altheim, Asya Hun(Xiongnu) shanyus Maodunun isminde gzken ve Altay meneli muhtemel bir begtunveya


21/28

3107

Daha eski metinlerde begkelimesi, ilk olarak Eski Pers metinlerinen itibarengrlmekte olup, nce muhtemelen bago/baga- ekliyle hem tanr/ilahhem e sahip, hkmdar anlamna ii;62Kuanlarda ve arkadan gelen dier

gebe meneli hanedanlarda (mesela Kidaritlerde),63

bu arada Eftalitlerde64

dekullanlm, daha sonra komu gebe devletlere, oradan da Trk devletlerinegemitir. Fakat Trk devletlerinde, ilah anlamna eil, artk sahip,hkmdar anlamna kullanlmaya balanmtr. Sasani devleti hkmarlar abu kelimeyi hkimiyetlerinin ilh meneli oluunu ifae eecek bir isim olarakkullanmlar.65Eski Pers dilindeki bago/baga- kelimesinin Trkeye oruan,ran eil aha ok Solular vastasyla ve muhtemelen Milattan ncekinemlere getii nlebilir.66

Yabgu: ran meneli oluu tahmin eilen bu kelime,67 genellikle BatTrkistanda yani ran kltrne yakn olan corafyada devlet kurmu Trkve gebe hanedanlarda daha ok grlmektedir. Asya Hunlarnn M II.yzyln ilk yarsnda batya srdkleri Yuezhilarn Bat Trkistan ve KuzeyHint corafyasna gerek orada rano-Hint tesirinde bir Kuan mparatorluukurmalarndan itibaren Hunlarda da yabgu (ince shehu, xihou, yehu: Eski

bogtun (Frstensippe) mnasebetiyle buna temas etmi (Altheim 1959: 23-24), ancak EskiTrke Bag veya Beg kelimesinin ise akland zere, Eski ran dilindeki baga kelimesine

kadar geri gittiini belirtmitir (Altheim, 1959: 214-215). H. W. Bailey, Trklerin bu kelimeyiBrahmi yazl olarak nce bhekeklinde aldklar dncesindedir. L. Bazin ve H. Bowen, Altaymenei grn reddederek bunun Eski ran dilindeki baga (tanr/tanrlar) kelimesinden trediinibelirtmilerdir (Beg/Bey md, EI2).Yeni aratrclardan N. Sims-Williams ise Avesta metinlerindeGathalarda tanr anlamnda sadece bir defa geen baga kelimesinin Trkeye beg eklindegemi olmasnn olduka cezbedici olmakla beraber kesin olmad grndedir. Bu kelimeOrta Pers dillerinde ve sonraki dnem Trke unvanlarda okluk ekli olarak bagn/ban ve baynekillerinde bir hrmet ifadesi, hitap ekli olarak da grlmektedir. Aslnda husus bir tanry, yaniAhura-Mazda, Mithra veya Varunay ifade etmek zere kullanlmakta idi; muhtemel bir baga-data[Tanr (tarafndan) verilmi] sfatyla btn ran dnyasnda her yerde ve ayn Tanry ifadeeder ekilde zaman zaman kullanlm, hatta ahs ismi ve yer ad olarak verilmiti (bugnk

Badadismi de baz aratrclara gre,Baga-dta-/Bag-dd:Tanr tarafndan verilmi/kurulmuanlamnda verilmi bir isimdir). P. Jackson ise menei hl tartmal olanBegkelimesinin Trkeberkveya Moolca berkeile bir alkasnn olmadn ifade etmektedir. Bu konularda genel olarakBkz.:http://www.iranica.com/newsite/

62Bkz.:gel, 1971: 365-366; Harmatta vd. 1994: 328 (Oaxso i iogo bago: Oaxso biricik Tanrdr);Harmatta 1994: 404. Frye,Behistun/Bisutunkelimesinin de Eski Perse muhtemel birBaga-stna(Tanr (Ahura-Mazda?)nn Yeri) kelimesinden tremi olma ihtimali zerinde durmaktadr. Bkz.:Frye 1962: 88; Bailey, Baga .

63Davary, 1982: 171-173 (Gott, Herr: Tanr, Sahip): bago ao, bago kidaro,sri bago, bagopouro(Tanrnn olu); Zeimal 1996: 130 (Bactria dilinde Bago Kidara Vazurka Koano ao).

Davary, bu kelimenin Avesta ve Eski Persedeki bagaile olan irtibatna da temas etmektedir.Bkz.:Davary, 1982: 172 (bago- < aw. baga, ap. baga, mp. bg, sogd. bg).64Litvinsky, 1996: 135 (bogo: sahip, hkmdar).65Bazin-Bowen, Beg/Bey, EI2.66gel, 1971: 365-366.67lk rnekler veyabguunvann menei hakkndaki muhtelif grler iin Bkz.:Donuk 1988: 56-62.


22/28

3108

ince yepguk) unvan, bu rano-Kuano-Hint kltr ve evlet ynetimianlay erevesine grlmee balam ve btn Hun mparatorluunayaygnlam, Orta Asyaaki rano-Sod kltrne mensup olan haneanlara

a kullanlmtr. gelin tabiriyle bu, ran kltrnen Trklere gemi, rano-Turcica enilebilecek mterek bir unvanr.68 nce Kuanlarda (yavuga),aha sonra, Hun, Hunalar (yavukha/yavuvla), Trk Kaanlklar,69 Trgiler,Karluklar, Uygurlar, Dou Trkistandaki baz ehir devletlerinin (Hotan, Kua,Karaahr) krallar, Toharistanyabgular (yyp/yeb =yabgu),70daha sonra da slmTrk devletlerinde kullanlmakta idi. yle anlalyor ki Trklerin daha ok Batblgelerinde, ran ve Sod kltrne yakn blgelerinde bu gibi ran meneliunvanlar daha sklkla kullanlmakta idi.

ad: rana bilhassa slm neme kullanlan ahunvannn Trklerekikarl adr; eski ran ve n-Asya evletlerineki Kral, Byk Kral,Krallar Kral unvanlarnn ranaki evam niteliine olup Saka (ao) veSo (gyd > ihid) metinlerine e kullanlmaktar.71Kelimenin Avestadakixaeta, Eski Perse xayathiya-, Orta Perse muhtemel bir xthekli zerinee urulmutur.72 Sakalardan sonraki gebe gelenekten gelen hanedanlardan,ilk olarak Kuanlarda (ao, aonano ao), Kuan-Sasani sikkelerine (ahanoaho (ahanah)); Kiaritler ile Eftalitlere ise ier unvanlarn yan srai ao

ve h (ri hi Kidra, Kidra Kuna hi; ri hi Khingala Odya(tya)na-hi) unvanlarna rastlanmaktar.73 ad kelimesinin bu haliyle ilk meneihakkna bilgi yoksa a, ran meneli olma ihtimalinin yksek oluu konusunaaratrclarn ou kir birlii ierisineirler. Ancak Trke mene ile fazla birilgisinin e olmamas gerekir.74

Trk Kaanl ve Trgiler dneminde ad olarak karmza kan unvan,aha sonra ier Trk haneanlarna gemitir. Trk Kaanlnn 552 ylnakurulmasnan ok nce Bumn Kaann atalar nemine bile Trkler arasna

kullanlmakta ii. Bu unvann ince ekli sha, sh, bazan a chaeklineir.Hinistanaki Trk hi slalesine, yabgu ve tagino unvanlar ile birlikte,isimlerine e oluu zere hi unvan sklkla grl gibi (mesela, VIII.yzyln ilk yarsna Ganhara blgesine hkm sren teginhve rutbilh

68gel, 1971: 365.69Devlet daha kurulmadan nce, Bumn Kaann atalaryabguunvan ile anlyorlard: Da Shehu,Da Yehu. Mesela, Bat Trk kaan TongyabguKagan, 619-630; II. Trk Kaan Tengri Kagann741de lmnden sonra idareyi ele geiren amcas Kutlugyabgu, bu unvan tayan baz ahslardr.

Bunlar ve baka rnekler iin Bkz.:Donuk 1988: 56-58.70Bkz.:Donuk, 1988: 57-58; Harmatta-Litvinsky, 1996: 370-373.71Clauson, 1972: 866.72Bkz.:Doerfer, 1967: III/324. Donuk, 1988: 35.73Bkz.:Dani-Litvinsky, 1996: 105; Litvinsky, 1996: 135; Zeimal, 1996: 130; Dani vd., 1996: 170.74Bkz.:gel, 1971: 365.


23/28

3109

slaleleri),75 Hnalarn paralarnda da yabgu ile birlikte (ahi Yavukha/ahiYavuvla) kullanlr.76

Muhtemelen rani bir meneden gelen bu unvanlar listesine, belki or,Malkan

Malka(Melikler Meliki: Krallar Kral) gibi unvanlar a eklemek mmknr.12. l Yakma Gelenei

Asya Hunlarnan beri Ortaasyaaki l yakma gelenei, balangtaMazaizme balanmakla beraber, son yaplan aratrmalar, bunun eski ranininen ziyae Anronovo ve Tatk kltr ile alkal oluunu ortayakoymutur. nk Eski ranllar, belli bir nemen sonra, in inanlarnanolay77artk llerini yakmaktan vazgemiler, onlar ak havada tehir etmee,krallarn ve byk din liderlerini de kaya mezarlarna gmmee balamlardr.78Gebe ve Budizm tesirlerine her zaman ak bulunan Bat Trkistan, Harezm,Sod vs. Kuan blgelerinde Helenistik dnemden itibaren grlen baz lyakma geleneklerinin ise Budizm ile irtibatlandrlarak uyguland, ama butr uygulamalarn ran ve hele hele Mazdaizmin tesiri altnda yapld grarkeolojik ve tarih bilgilere uymamaktadr.79

Sonu olarak, ran aratrmalar bizim Trk tarihi ve kltrmz asnanoluka nemliir. Cumhuriyetin ilk nemlerine M. . Gnaltay ile balayan,

A. Z. V. Togann a nemine iaret ettii birka yazan sonra ran aratrmalarmaalesef evam etmemitir. Bu konua ilk saylabilecek aratrma, B. geltarafnan yaplmtr. E. Esinin baz makaleleri e bunun ne kaar nemlioluunu vurgulamakla beraber, bu konua bir messesenin (ranistik, ranoloji)olmamas, ran aratrmalar enince aha ok mevcut Fars dili ve EebiyatBlmlerinin anlalmas yznen bilhassa Eski ran ve Orta ran tarihi ve ilikonularna Trklk aratrmalar a son erece clz kalmtr. Bu bakman,btn Bat evletlerine ve Rusyaa oluu gibi bize e ran aratrmalarnanem verilmesi, yeni krs ve blmlerin acilen kurulmas gerekmekteir. Eer

bu gerekleirse, yazl bir kltre ok erken nemleren itibaren sahip olanran ili ile yazlm kaynaklar sayesine Milattan nceki nemleren itibarendouan Batya gelen gebe kavimlerin ve bu araa Trklerin e tarihi, kltrve ili aha iyi ve salam bir ekile incelenebilecektir; nk ran kltr,yukara aklamaa altmz gibi Trkleri ma ve manev bakman pek

75Bkz.:Harmatta-Litvinsky, 1996: 375-381, 389.76Dani vd., 1996: 171, 175.77Mazdaizmin randa kabul edilmesinden nce cesetlerin topraa verilmesi detine rastlanmakla

beraber, bu dinin kabulnden sonra, Mazdaizmde drt unsur:(ate, toprak, hava ve su) kutsalsayld iin, topraa verme, suya atmann yan srai, lenler yakldnda ise atein kirleneceineinanldndan, cesetlerin atete yaklmas byk gnahlardan saylyordu. Bu konuda Bkz.:Tezcan, 2006: 91-92.

78Bkz.:Tezcan, 2006: 87-94.79Grenet, 1984: 213-214; Tezcan, 2006: 94.


24/28

3110

ok sahaa etkilemitir. Ancak unutmamak lazmr ki bu etkileim karlklr,fakat eski nemlere gebe kavimlerin ve Trklerin keni illerine yazmamaalkanlklar sebebiyle bu etkileimin Trk cephesini aynlatmak problemli

gzkyor.KISALTMALAR

Coins, Art, and Chronology - Coins, Art, and Chronology - Coins, Art,and Chronology. Essays on the pre-Islamic History of the Indo-IranianBorderlands,Hazrlayanlar: M. Alram, d. E. Klimburg-Salter, sterreichischeAkaemie er Wissenschaften, ph.-hist. Klasse, denkschriften, 280. Ban, Verlager AW, Wien 1999 (2. unvernerte Auage, 2002).

EnIr Encyclopaedia Iranica.HCCA History of Civilizations of Central Asia, Vol. II: The Development

of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B.C. to A.D. 250, E. J. Harmatta,Unesco Publishing, 1994;Vol. III: The Crossroads of Civilizations: AD. 250 to750,E. B. A. Litvinsky, Multiple History Series, Unesco Publishing, 1996.

History of Humanity History of Humanity. Scientic and CulturalDevelopment. Vol. III. From the Seventh Century BC to the Seventh CenturyAD,Eite by J. Herrmann, E. Zrcher, Unesco, 1996.

TD Tarih ncelemeleri Dergisi, Ege niversitesi Eebiyat FakltesiYaynlar, Bornova - zmir.

KAYNAKA

Abetekov, A.-Yusupov, H., (1994), Ancient Iranian Nomas in WesternCentral Asia, HCCA, Vol. II,s.23-34.

Altheim, F., (1959), Geschichte der Hunnen, I. Bd. Von der Anfngen biszum Einbruch in Europa, mit Beitrgen von R. Gbl, H.-W. Haussig, R. Stiehl,E. Trautmann-Nehring, Walter e Gruyter & Co, Berlin.

Arat, R. R., (1964), Eski Trk Hukuk Vesikalar, Trk KltrAratrmalar, Yl I, S. 1, s. 5-53 (Yeni Basks: Makaleler, C. I, YaynaHazrlayan: O. F. Sertkaya, Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1987, s. 506-572).

Babayarov, G, (2007a), Drevnetyurkskie Monet v askogo Oazisa (VI-VIII vv. n .e.),Takent.

Babayar(ov), G, (2007b), Kktrk Kaanl Sikkeleri Katalou. TheCatalogue of the Coins of Turkic Qaghanate, TKA, Trk birlii ve Kalknmaaresi Bakanl, Ankara.

Bailey, H. W., Baga m. EnIr(http://www.iranica.com/newsite/).


25/28

3111

Bazin, L.-Bowen, H., Beg or Bey m. EI2, Cd-ROM versiyonu.

Blawatsky, W.-Kochelenko, G, (1966), Le Culte Mithra sur la CteSeptentrionale de La Mer Noire,Leien, E. J. Brill.

Clauson, Sir G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxfor at the Clarenon Press.

dani, A. H.-Litvinsky, B. A., (1996), The Kushano-Sasanian Kingom,HCCA, Vol. III,s. 103-118.

dani, A. H. v., (1996), Eastern Kushans, Kiarites in Ganhara an Kashmir,an Later Hephthalites, HCCA, Vol. III,163-183.

davary, G. dj, (1982), Baktrisch. Ein Wrterbuch auf Grund derInschriften, Handschriften, Mnzen und Siegelsteine, Julius Groos Verlag.

doerfer, G, (1965),Trkische und Mongolische Elemente im Neupersischen,unter besonderer Bercksichtigung lterer Neupersischer Geschichtsquellen,vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. Bd. II: Trkische Elemente imNeupersischen, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaen.

donuk, A., (1988), Eski Trk Devletlerinde dar-Asker Unvan veTerimler, Trk dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul.

Esin, E., (1972), KN-AY (Ay-Ylz Motinin Proto-Trk devirenHakanllara Kaar konograsi), VII. Trk Tarih Kongresi Ankara 25-27Eyll 1970. Kongreye Sunulan Bildiriler, I. Cilt.TTK Basmevi, Ankara, s.313-359.

-----, (1987), Tohristan Yabgular, Trk-ahler, Sl (l) Trkleridevletleri, Tarihte Trk Devletleri, I, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara,s. 205-223.

Frye, R. N., (1962), The Heritage of Persia, Weienfel an Nicolson.-----, (1984), The History of Ancient Iran, C. H. Becksche

Verlagsbuchhanlung, Mnchen.

-----, (1996a), Iranian Nomaic Tribes in Central Asia, History of Humanity,s. 443-445.

-----, (1996b), The Rise of the Kushan Empire, History of Humanity, s.456-460.

Gignoux, Ph, (1996), The Sasanian Empire, History of Humanity,s. 131-136.

Gnoli, Gheraro, (1996), The Iranian Tribes an the Persian Empire, Historyof Humanity,s. 120-124.


26/28

3112

Gbl, R., (1967), Dokumente zur Geschichte der Iranischen Hunnen inBaktrien und Indien,B. I-IV, Otto Harrassowitz, Wiesbaen.

Gbl, R., (1984), System und Chronologie der Mnzprgung des

Kunreiches, sterreichische Akademie der Wissenschaften, Verlag dersterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien.

-----, (1993), Donum Burns. Die Kuanmnzen im Kabinett Bern und dieChronologie, Fassbaener, Wien.

Grenet, F., (1984),Les Pratiques funraires dans lAsie Central sedentaire,de la Conquete greque lIslamisation, CNRS, Publications e lU.R.A, 29,Memoire No.1, Centre es recherches archologiques, itions u CNRS, Paris.

-----, (2002), Regional Interaction in Central Asia an Northwest Inia inthe Kiarite an Hephthalite perios, Indo-Iranian Languages and Peoples,Reprinte from Proceeings of the British Acaemy. 116, s. 203-224.

Harmatta, J., (1994), Languages an Scripts in Graeco-Bactria an the SakaKingoms, HCCA, Vol. II, s. 397-440.

Harmatta, J. v., (1994), Religions in the Kushan Empire, HCCA, Vol. II,s. 313-329.

Harmatta, J.-Litvinsky, B. A., (1996), Tokharistan an Ganhara unerWestern Trk rule (650-750), HCCA, Vol. III, s. 367-402.

Jackson, P., Beg m. EnIr(http://www.iranica.com/newsite/).

Kafesolu, ., (1983), Trk Mill Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul.

Koshelenko, G. A.-Pilipko, V. N., (1994), Parthia, HCCA, Vol. II,s. 131-150.

Koshelenko, G. A., (1996), The disintegration of the Seleuci Empire,History of Humanity, s. 127-128.

Kurtolu, F., (1992), Trk Bayra ve Ay Yldz,AKdTYK, TTK Yaynlar,TTK Basmevi, Ankara.

Litvinsky, B. A., (1996), The Hephthalite Kingom, HCCA, Vol. III, s. 135-162.

Oanin, . M., (Haz.), (1983), Boloy Kitaysko-Russkiy Slovar, Tom 2,AN SSSR, nstitut Vostokoveeniya, z-vo Nauka, Glavnaya ReaktsiyaVostonoy Literatur, Moskva.

gel, B., (1971), Eski Trk-ran Kltr likileri Hakkna Notlar, ranehinahlnn 2500. Kurulu Yldnmne Armaan, T.C. Milli EitimBakanl Yayn, Milli Eitim Basmevi, stanbul, s. 351-366.


27/28

3113

Puri, B. N., (1994a), The Sakas an Ino-Parthians, HCCA, Vol. II,s. 191-208.

-----, (1994b), The Kushans, HCCA, Vol. II,s. 247-264.

Sellwoo, d., (1980), An Introduction to the Coinage of Parthia, 2n Eition,Spink an Son Lt.

Sertkaya, O. F.-Alimov, R., (2006), Eski Trklerde Para (Gktrklerde,Uygurlarda ve Trgilerde), tken, stanbul.

Sims-Williams, N. Baga m. EnIr(http://www.iranica.com/newsite/).

Tezcan, M., (2002), Origin of the Kushans, The Turks, E. Hasan Celal

Gzel, C. Cem Ouz, Osman Karatay, C. 1, Ankara, s. 250-270.-----, (2004), The Conquest of Sogiana an Bactria by the Nomas an the

Asiani, Transoxiana. Tarix va Madaniyat, Akademiku Edvardu Rtveladzev est 60-letiya-kollegi i ueniki,Hazrlayan: Prof. A. Saiov v., Takent, s.154-165.

-----, (2006), Kuanlar, Akhunlar ve Eftalitler, Tarihte Trk-Hint likileriSempozyum Bildirileri, 31 Ekim-1 Kasm 2002, AKdTYK, TTK Yaynlar,Ankara,s. 9-56.

-----, (2007a), Akhunlar ve Eftalitler, Hindistan Trk Tarihi Aratrmalar,Yl: I, Say: 2, (Temmuz-Austos), s. 1-56.

-----, (2007b), Pontos Krall (M III.-MS IV. Yzyl), BalangcndanGnmze Pontus Sorunu, Eitr: Veysel Usta, Seraner Yaynlar, Ankara, s.77-107.

-----, (2007c), Eski ranllara XvarenaAnlay ve Bunun Trklereki Kut

ile Mnasebeti, TD, XXII/2, Aralk, Prof. Dr. Ahmet zgiraya Armaan, s.167-193.

Thierry, F., (1999), Sur les Monnaies es Turgesh, Coins, Art, andChronology,s. 321-349.

-----, (2002), The Currecy in the Turkish Khanates from the Turgish to theGreat Uygur (9thCentury), The Turks,E. Hasan Celal Gzel, C. Cem Ouz,Osman Karatay, C. 1, Ankara, s. 751-762.

Wolski, J., (1996), The Arsaki Parthians,History of Humanity,s. 129-131.Zeimal, E. V., (1996), The Kiarite Kingom in Central Asia, HCCA, Vol.

III, s. 119-133.

Zimmer, St., Baga m. EnIr(http://www.iranica.com/newsite/).


28/28

3114

WEB

http://www.iranica.com/newsite/

http://www.sogdcoins.narod.ru/english/semirechie/coins.html (Coins ofCentral Asia)

Documents

Tezcan Paralarin Isiginda Ay-yildiz Motifi 38. Icanas 2007 Tari̇h-Ve-medeni̇yetler-Tari̇hi̇-6.-Ci̇lt 2012