TEZU bichih zaavar

8/16/2019 TEZU bichih zaavar

1/140

1

ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН ТӨСЛИЙН

ЗАРДАЛ-ҮР АШГИЙН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ГАРЫН АВЛАГА

2010 он

Дэлхийн Банкны Эдийн засгийн чадавхийг бэхжүүлэх төсөлБоловсруулсан Ч. Батхуяг


2/140

2

Агуулга

Нэгдүгээр бүлэг ............................................................................................................................................................................. 7

УДИРТГАЛ...................................................................................................................................................................................... 7

1. Удирдамжийн зорилго .................................................................................................................................................. 7

1.1 Төслийн тодорхойлолт .................................................................................................................................................... 7

1.2 Мотивац .............................................................................................................................................................................. 7

1.3 Сайн үнэлгээний 6 үе шат ............................................................................................................................................... 8

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ .................................................................................................................................................................. 9

Төслийн шинжээчийн ажлын хуваарь ..................................................................................................................................... 9

Ерөнхий .......................................................................................................................................................................................... 9

2.1 Төслийн агуулга, зорилтууд ......................................................................................................................................... 10

2.1.1 Нийгэм-эдийн засгийн агуулга ............................................................................................................................. 10

Удиртгал ............................................................................................................................................................................. 10

2.1.2 Төслийн зорилтыг тодорхойлох .......................................................................................................................... 12

2.1.3 Төслийн үр дүн, гарц, гүйцэтгэлийн хэмжүүрийг (хүрэх үр дүн) тодорхойлох .......................................... 12

2.2 Төслийг илрүүлэх ............................................................................................................................................................ 13

2.2.1 Төсөл гэж юу вэ? ..................................................................................................................................................... 13

2.2.3 Хэнд хамаарах вэ? ................................................................................................................................................. 14

2.3 ТЭЗҮ болон хувилбаруудын шинжилгээ .................................................................................................................... 14

2.3.1 Сонголтуудыг илрүүлэх ......................................................................................................................................... 14

2.3.2 ТЭЗҮ-ийн судалгаа ................................................................................................................................................. 15

2.3.3 Хувилбарын сонголт .............................................................................................................................................. 15

2.4 Санхүүгийн шинжилгээ .................................................................................................................................................. 16

2.4.1 Хөрөнгө оруулалтын нийт өртөг .......................................................................................................................... 182.4.1.1 Үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө оруулалт ............................................................................................................... 18

2.4.1.2 Эхлэлтийн зардал ............................................................................................................................................... 19

2.4.1.3 Урсгал хөрөнгөд орох өөрчлөлт ....................................................................................................................... 19

2.4.2 Үйл ажиллагааны нийт зардал, орлого .............................................................................................................. 19

2.4.2.1 Үйл ажиллагааны зардал ................................................................................................................................... 19

2.4.2.2 Үйл ажиллагааны орлого ................................................................................................................................... 19

2.4.3 Хөрөнгө оруулалтын санхүүгийн өгөөж ............................................................................................................. 20

2.4.4 Санхүүжилтийн эх үүсвэр ..................................................................................................................................... 21

2.4.5 Санхүүгийн тогтвортой байдал ............................................................................................................................ 22

2.4.6 Хөрөнгийн санхүүгийн өгөөж ................................................................................................................................ 23

2.5 Эдийн засгийн шинжилгээ (Economic analysis) ........................................................................................................ 24

2.5.1 Зах зээлийн үнийг дансны үнэд шилжүүлэх ..................................................................................................... 26

2.5.1.1 Сүүдрийн үнийн гажуудал ................................................................................................................................. 29

2.5.1.2 Төсвийн залруулга .............................................................................................................................................. 30

2.5.2 Зах зээлийн бус нөлөөллийг мөнгөжүүлэх ....................................................................................................... 31

2.5.2.1 Төрийн өмч, хөрөнгийн бүртгэлийн үнэ .......................................................................................................... 32

2.5.3 Шууд бус нөлөөллийг хамруулах ........................................................................................................................ 32


3/140

3

2.6 Эрсдлийн үнэлгээ ........................................................................................................................................................... 34

2.6.1 Мэдрэмжийн шинжилгээ ....................................................................................................................................... 35

2.6.1.1 Сценарийн шинжилгээ ....................................................................................................................................... 36

2.6.2 Чухал хувьсагчуудын магадлалын тархалт ...................................................................................................... 37

2.6.3 Эрсдлийн шинжилгээ ............................................................................................................................................. 37

2.6.4 Эрсдлийн хүлээн зөвшөөрөгдөх төвшинг үнэлэх ............................................................................................ 38

2.6.5 Эрсдлээс сэргийлэх ............................................................................................................................................... 38

2.7 Төслийн үнэлгээний бусад аргачлалууд ................................................................................................................... 39

2.7.1 Зардал-ашигт байдлын шинжилгээ (Cost-effectiveness analysis)................................................................. 39

2.7.2 Олон шалгуурт шинжилгээ (Multi-criteria analysis, MCA) ................................................................................ 40

2.7.3 Эдийн засгийн нөлөөллийн шинжилгээ (Economic impact analysis) ............................................................ 41

2.8 ТЕХНИК ЭДИЙН ЗАСГИЙН ҮНДЭСЛЭЛИЙН (ТЭЗҮ) СУДАЛГААНЫ АГУУЛГА ............................................... 44

Гуравдугаар Бүлэг ...................................................................................................................................................................... 47

САЛБАРУУДЫН ТӨСЛИЙН ШИНЖИЛГЭЭ .......................................................................................................................... 47

3.1 Зам тээвэр ............................................................................................................................................................................. 47

3.1.1 Тэврийн сүлжээ ............................................................................................................................................................ 47

3.1.1.1 Төслийн зорилтууд .............................................................................................................................................. 47

3.1.1.2 Төслийг илрүүлэх буюу тодорхойлох ............................................................................................................. 47

3.1.1.3 Бололцооны ба хувилбарын судалгаа ........................................................................................................... 48

3.1.1.4 Санхүүгийн шинжилгээ ........................................................................................................................................ 50

3.1.1.5 Эдийн засгийн шинжилгээ .................................................................................................................................. 50

3.1.1.6 Эрсдлийн үнэлгээ ................................................................................................................................................ 52

3.1.3 Боомт, нисэх буудал ба дамжуулах байгууламжууд ....................................................................................... 53

3.1.3.1 Төслийн зорилтууд ............................................................................................................................................... 53

3.1.3.2 Төслийг тодорхойлох ........................................................................................................................................... 53

3.1.3.3 Бололцоо ба хувилбарын шинжилгээ .............................................................................................................. 54



3.1.3.6 Эрсдлийн үнэлгээ ................................................................................................................................................. 55

3.3 Үйлдвэрлэл, эрчим хүч, мэдээлэл харицаа .............................................................................................................. 55

3.3.1 Үйлдвэрлэлийн хөрөнгө оруулалт ...................................................................................................................... 55


3.3.1.2 Төслийг тодорхойлох .......................................................................................................................................... 56

3.3.1.3 Төслийн бололцооны ба хувилбарын шинжилгээ ....................................................................................... 56

3.3.1.4 Эрэлтийн шинжилгээ .......................................................................................................................................... 56

3.3.1.5 Санхүүгийн шинжилгээ ....................................................................................................................................... 57


3.3.1.7 Эрсдлийн үнэлгээ ................................................................................................................................................. 573.3.1.8 Төслийн үнэлгээний бусад аргачлалууд .......................................................................................................... 58

3.3.2 Эрчим хүчний дамжуулалт ба нийлүүлэлт ........................................................................................................ 59

3.3.3 Эрчим хүчний үйлдвэрлэл ба сэргээгдэх эрчим хүч........................................................................................ 60

3.3.4 Мэдээлэл харилцаа холбооны (МХХ) дэд бүтэц ................................................................................................... 63

3.3.4.1 Төслийн зорилтууд ................................................................................................................................................ 63

3.3.4.2 Төслийн тодорхойлолт ......................................................................................................................................... 64

3.3.4.3 Бололцооны ба хувилбарын шинжилгээ ......................................................................................................... 64


4/140

4

3.3.4.4 Санхүүгийн шинжилгээ ................................................................................................................................. 64


3.3.4.6 Эрсдлийн үнэлгээ .......................................................................................................................................... 65

3.3.4.7 Төслийн үнэлгээний бусад аргачлалууд .......................................................................................................... 65

3.4 Бусад салбарууд................................................................................................................................................................... 66

3.4.1 Боловсрол ба сургалт ................................................................................................................................................. 66



3.4.1.3 Бололцооны ба хувилбарын шинжилгээ ......................................................................................................... 66




3.4.1.7 Үнэлгээний бусад аргачлалууд .......................................................................................................................... 68

3.4.3 Эмнэлэг ба эрүүл мэндийг хамгаалах бусад дэд бүтэц ...................................................................................... 68


3.4.3.2 Төслийн тодорхойлолт ....................................................................................................................................... 68

3.4.3.3 Бололцоо ба хувилбарын шинжилгээ ............................................................................................................. 69

3.4.3.4 Санхүүгийн шинжилгээ ....................................................................................................................................... 69



3.4.3.7 Төслийн үнэлгээний бусад аргачлалууд .................................................................................................. 70

3.4.5 Үйлдвэрлэлийн бүс ба технологийн парк ................................................................................................................ 71

3.4.5.1 Төслийн зорилтууд ............................................................................................................................................... 71


3.4.5.3 Бололцоо ба хувилбарын шинжилгээ .............................................................................................................. 71




Дөрөвдүгээр Бүлэг ..................................................................................................................................................................... 73

Үнэлгээний жишээнүүд .............................................................................................................................................................. 73

4.1 Жишээ: Авто замын хөрөнгө оруулалт ............................................................................................................................ 73

4.1.1 Удирдтгал ....................................................................................................................................................................... 73

4.1.2 Замын хөдөлгөөний төлөв .......................................................................................................................................... 73

4.1.3 Хөрөнгө оруулалтын зардал ..................................................................................................................................... 74

4.1.4 Эдийн засгийн шинжилгээ .......................................................................................................................................... 75

4.1.5 Сценарийн шинжилгээ ................................................................................................................................................ 78

4.1.6 Эрсдлийн үнэлгээ ......................................................................................................................................................... 78

4.1.7 Санхүүгийн шинжилгээ ................................................................................................................................................ 794.2 Жишээ: Төмөр замын хөрөнгө оруулалт ......................................................................................................................... 88

4.2.1 Оршил ............................................................................................................................................................................. 88

4.2.2 Замын хөдөлгөөний шинжилгээ ................................................................................................................................ 88

4.2.3 Хөрөнгө оруулалтын зардал ...................................................................................................................................... 88

4.2.4 Эдийн засгийн шинжилгээ .......................................................................................................................................... 89

4.2.4.1 Харилцагчийн илүүдэл ........................................................................................................................................ 89

4.2.4.2 Үйлдвэрлэгчийн илүүдэл ба засгийн газрын цэвэр ашиг ............................................................................ 90


5/140

5

4.2.5 Сценарийн шинжилгээ ................................................................................................................................................ 91

4.2.6 Эрсдлийн үнэлгээ ......................................................................................................................................................... 91

4.2.7 Санхүүгийн шинжилгээ ................................................................................................................................................ 92

4.4 Жишээ: Ус цэвэрлэх байгууламжийн хөрөнгө оруулалт ............................................................................................. 98

4.4.1 Төслийн тодорхойлолт ............................................................................................................................................... 98

4.4.2 Санхүүгийн шинжилгээ ................................................................................................................................................ 99

4.4.3 Эдийн засгийн шинжилгээ ........................................................................................................................................ 101

4.4.4 Эрсдлийн үнэлгээ ....................................................................................................................................................... 102

4.5 Жишээ: Үйлдвэрлэлийн хөрөнгө оруулалт ................................................................................................................... 117

4.5.1 Төслийн зорилтууд ..................................................................................................................................................... 117

4.5.2 Төслийн тодорхойлолт .............................................................................................................................................. 117

4.5.3 Бололцоо ба хувилбарын шинжилгээ .................................................................................................................... 118

4.5.3.1 Санхүү-эдийн засгийн найдвартай байдал ................................................................................................... 118

4.5.3.2 Төслийн техникийн онцлог ................................................................................................................................ 118

4.5.3.3 Хувилбарын шинжилгээ .................................................................................................................................... 118

4.5.3.4 Хөрөнгө оруулалтын төрөл ............................................................................................................................... 118

4.5.4 Санхүүгийн шинжилгээ .............................................................................................................................................. 118

4.5.4.1 Хөрөнгө оруулалтын зардал ............................................................................................................................ 118

4.5.4.2 Үйл ажиллагааны зардал .................................................................................................................................. 119

4.5.4.3 Үйл ажиллагааны орлого .................................................................................................................................. 119

4.5.4.4 Санхүүгийн тогтвортой байдал ........................................................................................................................ 120

4.5.5 Эдийн засгийн шинжилгээ ........................................................................................................................................ 120

4.5.6 Эрсдлийн үнэлгээ ....................................................................................................................................................... 121

4.5.6.1 Борлуулалт ........................................................................................................................................................... 121

4.5.6.2 Хөрөнгө оруулалтын зардал ............................................................................................................................ 121

ХАВСРАЛТУУД ......................................................................................................................................................................... 130

ХАВСРАЛТ А ............................................................................................................................................................................. 130

ЭРЭЛТИЙН ШИНЖИЛГЭЭ ..................................................................................................................................................... 130

Хавсралт B ................................................................................................................................................................................. 132

Суурь хүүний сонголт (Discount rate) ................................................................................................................................... 132

Хавсралт C ................................................................................................................................................................................. 133

Төслийн гүйцэтгэлийн үзүүлэлтүүд ...................................................................................................................................... 133

Хавсралт G ................................................................................................................................................................................ 135

ТХХТ-тйн төслийн үнэлгээ (PPP PROJECTS) .................................................................................................................... 135

Хавсралт H ................................................................................................................................................................................. 137

Эрсдлийн үнэлгээ ..................................................................................................................................................................... 137


6/140

6


7/140

7

Нэгдүгээр бүлэг

УДИРТГАЛ

Төсвийн бодлогын зохицуулалтын хүрээнд дунд хугацааны Улсын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрт(УХОХ) багтах хөрөнгө оруулалтын төслийн санхүү, эдийн засгийн үнэлгээ1 хийхэд удирдамж өгөх,төслийн үнэлгээний нэгдмэл хэлбэр, аргачлалыг тодорхойлох, төсвийн ерөнхийлөн захирагч нарын

ажлын албаны хөрөнгө оруулалтын мэргэжилтнүүд болон санхүүгийн салбарт ажиллаж буйшинжээч, зөвлөхүүд бусад сонирхогчдын дунд өргөн хүрээний концепцийн хүрээг төлөвшүүлэх үүднээс энэ удирдамжийг боловсруулав. Удирдамж нь Европын Комиссын Ерөнхий бүс нутгийнбодлогын газраас 2008 онд баталсан “Төслийн зардал-үр ашгийн шинжилгээний удирдамж”2 дээрсуурилсан бөгөөд бусад улс орнуудад хэрэглэгдэж буй хөрөнгө оруулалтын төслийн үнэлгээнийзаавар зөвлөмжийг удирдамж болгов.

1. Удирдамжийн зорилгоУХОХ-ийг боловсруулах журмын хүрээнд боловсруулсан энэ удирдамж нь хөрөнгө оруулалтынтөслийн зорилтыг тодорхойлох, зөв хувилбарыг илрүүлэх, үнэлэх, ач холбогдоор нь эрэмблэх, Үндэсний Хөгжил, Шинэтгэлийн Хороо ( ҮХШХ) болон Сангийн яаманд хүргүүлэх, төслийгболовсруулах, үнэлэх, ач холбогдлоор нь эрэмблэхтэй холбоотой мэдээлэл, маягтуудадшаардлагатай судалгаа, мэдээлэл, тоо баримтыг боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэхэд энэ

удирдамжийн зорилт оршино.

1.1 Төслийн тодорхойлолтХөрөнгө оруулалтын дараахь төрлүүд нь мөн томоохон төсөлд хамаарагдана. Үүнд:

- Тодорхой техникийн фүнкцэд хамаарах буюу тодорхой зорилго бүхий , эдийн засгийн хувьдсалшгүй ажил үүргийн дарааллаас бүрдэх төслүүдийн багц;

- Дараахь төслүүдийн бүлэг. Үүнд:- Нэг байршилтай эсвэл зам тээврийн нэг шугамын дагуу байршсан;- Хэмжигдэхүйц нэгэн зорилготой;- Тухайн бүс нутаг эсвэл зам тээврийн шугамын ерөнхий төлөвлөгөөнд багтсан;- Зохицуулах ба хянах үүрэг бүхий нэгэн байгууллагад харьяалагддаг ;

- Эдийн засгийн хувьд бие даасан, техникийн ба санхүүгийн хувьд хараат бус төслийн мөчлөгбуюу үе шатны төслүүдийн багц;

1.2 Мотивац

Хөрөнгө оруулалтын шийдвэр нь хөгжлийн бодлогын тулгуур болдог. Эдийн засгийн тогтвортойөсөлт, амьжиргааны төвшин нь өндөр бүтээмжтэй хөрөнгийн хуримтлал, үйлдвэрлэл, дэд бүтэц,чадварлаг хүний нөөц бүхий байгууллагын чадавхиас шууд хамаарч байна.

Харилцан адилгүй бодлогын зорилтууд, мэдээлэл бүхий талууд оролцсон, цогц хүрээнд өрнөхулсын хөрөнгө оруулалтын харилцааг тэгш бус мэдээллийн харьцааг тэнцвэржүүлсэн төслийнүнэлгээний механизмаар шийдвэрлэнэ. Олон давхарга бүхий засаглалын эрх зүй, удирдлагынзохицуулалтын орчинд харьцуулалтын стандард арга барил, гүйцэтгэлийн хэмжүүр, шалгуурүзүүлэлтийг тооцоолох нэгдсэн аргачлал, удирдамжаар хөрөнгө оруулалтын шийдвэр гаргах үйлявцыг удирдана.

1 Улсын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр боловсруулах заавар, ҮХШХ/Сангийн яам 2009 он

2 European Commission, Directorate General Regional Policy, “Guide to cost-benefit analysis of

invesment projects, Structural funds, Cohesion fund and Instrument for pre-accession, final report 2008


8/140

8

1.3 Сайн үнэлгээний 6 үе шатЭнэ удирдамжид 6 үе шатаас бүрдэх төслийн үнэлгээний баримт бичгийг санал болгож байна. Үүнд:

Нийгэм эдийн засгийн зорилтуудын танилцуулга, хэлэлцүүлэгНийгэм эдийн засгийн зорилтуудад хүрэхэд шаардлагатай улсын хөрөнгө оруулалтын шууд болоншууд бус нөлөөлөл нь үнэлгээний эхний алхам болно. Төслийн зорилт нь Үндэсний хөгжлийн цогцбодлого, Бүс нутгийн хөгжлийн бодлого, Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөр,

тэргүүлэх чиглэлүүд болон салбарын хөгжлийн бодлого, зорилтуудтай нийцэж буй эсхийгтанилцуулгад харуулна. Танилцуулга ба хэлэлцүүлэг нь санал болгож буй төслүүдийн зорилго,зорилт, үндэслэл болон төсөл ба бодлогын хоорондын нягт уялдааг үнэлэхэд дэмжлэг үзүүлнэ.

Төслийг зөв илрүүлэхТөсөл нь үнэлгээний бие даасан бүрэлдэхүүн хэсэг болно. Үнэлгээний хүрээнд төсөлд ачхолбогдол бүхий ямар ч хүчин зүйл түүний дотор төслийн онцлог шинж чанар, бүрэлдэхүүн хэсгийгорхигдуулахгүй бөгөөд сүлжээний нөлөөллүүд (шууд бус) болон тэдгээрийн зардал, үр ашгийгхүрэлцэхүйц хэмжээнд харгалзан үзнэ.

Төслийн болон түүний боломжит хувилбаруудын бололцооны судалгааОрчны нөхцөл байдал нь төсөлд тохиромжтой эсэх, төслийн ирээдүйн эрэлт хэрэгцээ хангалттайэсэх, тохиромжтой технологи бий эсэх, дэд бүтэц болон байгууламжийн ашиглалтын хувьхангалттай эсэх, хүний нөөц болон удирдлагын чадавхи бий эсэх, бусад хувилбаруудтайхарьцуулсан судалгаанд суурилсан төслийн загварын (хэмжээ, байршил, технологи) шийдэл зэрэгасуултуудад ердийн бололцооны судалгаа хариулт өгдөг.

Санхүүгийн шинжилгээСанхүүгийн шинжилгээ нь хямдруулсан мөнгөн урсгалын аргачлал дээр суурилна. ҮХШХ ньтөслийн өртөг, зорилт, санхүүжилтийн хэлбэр, хэрэгжих салбар зэргээс хамаарч харилцан адилгүйсанхүүгийн суурь хүү буюу хямдруулалтын хувийг тодорхой судалгааны үндсэнд тогтмолдавтамжтай санал болгоно.

Нягтлан бодох бүртгэлийн хүснэгтийн систем нь дараахь ангилалд хамаарах орох гарах мөнгөнурсгалыг харуулна.

- Нийт хөрөнгө оруулалтын зардал;- Нийт үйл ажиллагааны орлого, зардал;

- Хөрөнгө оруулалтын санхүүгийн өгөөж: Санхүүгийн өнөөгийн цэвэр үнэ (хөрөнгө) СӨЦҮ(Х)

ба санхүүгийн өгөөжийн хувь (хөрөнгө) СӨХ(Х) (Financial net presen value of capial(FNPV(C)) and Financial rate or return of capital (FRR(C));

- Санхүүжилтийн эх үүсвэр;- Санхүүжилтийн тогтвортой байдал;

Хөрөнгө оруулалтын шинжилгээний хугацаа нь гол гол үндсэн хөрөнгийн эдийн засгийнашиглалтын хугацаатай нийцсэн байна. Үлдэгдэл дүнг (Residual value) сүүлчийн жилийн дансандбүртгэнэ. Инфляци болон үнийн харьцангуй өөрчлөлтийг нягт харгалзан үзнэ. Төсвийн хөрөнгөоруулалтын төслийн хувьд FRR(C) нь ихэнхидээ сөрөг байдаг.

Эдийн засгийн шинжилгээ Зардал-үр ашгийн шинжилгээ нь (cost-benefit analysis буюу CBA) төслөөс эдийн засагт үзүүлэх

цэвэр нөлөөллийн судалгааг шаарддаг. Энэ нь 5 үе шатаар хэрэгжинэ. Үүнд:- Барааны нийгмийн алдагдсан бололцооны зардлыг (the social opportunity cost of the good)

илүү бодитой илэрхийлдэг сүүдрийн үнэд (shadow prices) улсын салбарын үнэ, тарифийг шилжүүлэх;

- Гадаад хүчин зүйлсийг харгалзах, тэдгээрийг мөнгөн дүнгээр илэрхийлэх;- Шаардлагатай бол сүүдрийн үнээр илэрхийлэгдээгүй шууд бус нөлөөллийг харгалзах;- Зардал үр ашгийг бодит нийгмийн суурь хүү буюу хямдруулалтын хувиар (social discount

rate буюу SDR benchmark value) хямдруулах ( ҮХШХ нийгмийн хямдруулалтын хувийг саналболгоно.)


9/140

9

- Эдийн засгийн гүйцэтгэлийн үзүүлэлтийн тооцоолол: Эдийн засгийн өнөөгийн цэвэр үнэ (economic NPV буюу ENPV), эдийн засгийн өгөөжийн хувь (economic rate of return буюуERR) болон үр ашиг-зардлын харьцаа (the benefit-cost (B/C) ratio).

Эрсдлийн үнэлгээТөслийн үнэлгээний баримт бичгийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг болох эрсдлийн үнэлгээ нь дараахь 5 үешатаас бүрдэнэ. Үүнд:

-

Мэдрэмжийн шинжилгээ (чухал хувьсагчуудыг илрүүлэх, хамааралтай хувьсагчуудыг хасах,уян шинжилгээ (elasticity analysis), чухал ач холбогдолтой хувьсагчуудын сонголт,сценарийн шинжилгээ);

- Чухал ач холбогдолтой хувьсагч бүрийн магадлалын тархалтын таамаглал;- Гүйцэтгэлийн үзүүлэлтийн тархалтын тооцоолол ( FNPV болон ENPV);- Зөвшөөрөгдөхүйц эрсдлийн төвшингийн болон үр дүнгийн хэлэлцүүлэг;- Эрсдлийг бууруулах арга замын талаархи хэлэлцүүлэг;

Үнэлгээний бусад арга барил Зарим тохиолдолд зардал-үр өгөөжийн шинжилгээ (cost-effectiveness analysis) нь ижил төстэй үрдүнтэй төслүүдийг харьцуулахад ашигтай байдаг боловч зардал-үр ашгийн шинжилгээг (CBA)орлохгүй. Хэрэв төсөл санаачлагч эдийн засгийн өгөөжийн хувь нь (ERR) хангалттай биш төслийгхэрэгжүүлэх сонирхолтой бол зардал-үр ашгийн судалгааг орлох олон шалгуурт шинжилгээг (multi-

criteria analysis) хэрэглэж болно. Маш том төслүүдийн хувьд (босго дүн тогтоох бололцоогүй) макроэдийн засгийн нөлөөллийг харуулах зорилготой эдийн засгийн нөлөөллийн шинжилгээг (economicimpact analysis) зардал-үр ашгийн шинжилгээг дагалдах маягаар хийж болно.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ

Төслийн шинжээчийн ажлын хуваарь

Ерөнхий

Төслийн үнэлгээний ажлын хуваарь нь 6 үе шатанд хуваагдана (Зураг 2.1). Эдгээр үе шатын заримнь бэлтгэл ажил боловч зардал-үр ашгийн шинжилгээний зайлшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг болно.Зардал-үр ашгийн шинжилгээний нэг салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг болох “Эдийн засгийн шинжилгээ”-г орлох биш харин нөхөх буюу дэмжих зорилготой зардал-үр өгөөжийн, олон шалгуурт ба эдийнзасгийн нөлөөллийн үнэлгээний аргачлалуудыг энэ бүлэгт мөн тайлбарлана.

- Төслийн агуулга, зорилтууд - Төслийг илрүүлэх (identification)- Бололцоо, хувилбарын судалгаа - Санхүүгийн шинжилгээ - Эдийн засгийн шинжилгээ - Эрсдлийн үнэлгээ - Үнэлгээний тайлан

Зураг. 2.1 Төслийн үнэлгээний бүтэц


10/140

10

1. Төслийн үндэслэл, зорилтууд

2. Төслийг илрүүлэх

3. ТЭЗҮ, хувилбарын судалгаа

4. Санхүүгийн шинжилгээ

- ХО-ын өртөг- Үйл ажиллагааны орлого, зардал

- ХО-ын санхүүгийн өгөөж

- Санхүүжилтийн эх үүсвэр

- Хөрөнгийн санхүүгийн өгөөж (Financial return

on capital)

Хэрэв FNPV>0 Хэрэв FNPV0 Хэрэв ENPV>0

Нийгэмд төсөл

шаардлагатай.Нийгэмд төсөл шаардлагагүй.

(Онцгой тохиолдол: мөнгөн дүнгээр илэрхийлэгдэхгүй

үр ашигтай соѐл урлаг, байгаль хамгааллын төслүүд)

6. Эрсдлийн үнэлгээ- Мэдрэмжийн үнэлгээ

- Шийдвэрлэх хувьсагчийн тархалтын магадлал

- Эрсдлийн шинжилгээ

- Эрсдлийн хүлээн зөвшөөрөх төвшний үнэлгээ

- Эрсдлээс хамгаалах

2.1 Төслийн агуулга, зорилтууд

2.1.1 Нийгэм-эдийн засгийн агуулга

Удиртгал

Төрийн байгууллагын зүгээс аливаа хөрөнгө оруулалтын арга хэмжээг хэрэгжүүлэхийн өмнөүндэсний, бүс нутгийн, Засгийн газрын болон салбарын бодлого, зорилтод нийцсэн төслийн эрэлтхэрэгцээг тодорхойлох нь чухал ач холбогдолтой. Хөрөнгө оруулалтын төслийн үндэслэлийн талаархи мэдээллийг боловсруулна. Төсөл, арга хэмжээний үндэслэлийг тайлбарлах асуултууд:

Төсөл, арга хэмжээг хэрэгжүүлэх үндэслэл тодорхой юу? Төсөл арга хэмжээ нь зардлын хувьд үр ашигтай юу? ( Үр ашиг нь зардлаасаа илүү юү?)


11/140

11

Төслийн нийгэм-эдийн засаг болон байгууллагын үндэслэлийг тодорхойлох нь төслийн үнэлгээнийнэгдүгээр үе шатад хамаарна. Төслийн ирээдүйн зардал, үр ашгийн талаархи итгэхүйц төвшнийтаамаглал нь нийгэм, макро-эдийн засгийн бодит чиг хандлага дээр суурилна.

Төслөөс нийлүүлэх бараа/үйлчилгээний ирээдүйн эрэлт хэрэгцээний таамаглалаас бүрдэхэрэлтийн шинжилгээнд нийгэм-эдийн засгийн үндэслэлийн нарийвчилсан судалгаа зайлшгүйшаардлагатай. Төслийн ирээдүйн орлого буюу санхүүгийн гүйцэтгэлийг таамаглахад эрэлтийнтаамаглал нь гол үүрэг бүхий үзүүлэлт болно. (эрэлтийн шинжилгээний талаархи дэлгэрэнгүймэдээллийг хавсралт А-аас харна уу).

Эрэлтийн таамаглал нь орлого олохгүй төслүүдийн хувьд ч чухал ач холбогдолтой. Төслийн эдийнзасгийн гүйцэтгэл нь нийгэм эдийн засгийн хүчин зүйлс болон тэдгээрийн онцлог, хувьсалаасхамаарна.

Төлөвлөж буй төсөл нь олон улсын болон үндэсний хэмжээний сүлжээнд хамаарагдаж буй эсэхэдэнэ үе шатанд онцгой анхаарал хандуулах шаардлагатай. Энэ нь хоорондоо нягт уялдаатай замтээвэр, эрчим хүчний төслүүдэд хамаарах бөгөөд сүлжээнд харьяалагдах төслийн эрэлт, санхүүэдийн засгийн гүйцэтгэл нь сүлжээний төслүүдийн харилцан хамаарлын хүчин зүйлсээс хамаарна.Иймд шаардлагатай бол төслийн үндэслэлд энэ харилцан хамаарлыг харгалзан үзнэ.

Судалгаа хийх

Үнэлгээний анхны алхам нь төсөл арга хэмжээг хэрэгжүүлэх болсон үндэслэл, асуудлын цар хүрээгтодорхойлох судалгаа болно. Судалгаа дараахь сэдвүүдийг хамарна. Үүнд:

- Хэрэв юу ч хийгдээгүй эсвэл бага зэрэг өөрчлөлт орсон бол үр дүн нь юу вэ? - Зах зээлийн нөхцөл байдал ( жишээ нь зах зээлийн гажуудал, ажил эрхлэлтийн төвшин)- Одоогийн ба ирээдүйн чиг хандлага ( жишээ нь хүн ам, үйлчилгээний цар хүрээ, эрэлт, үнэ

өртөг гэх мэт);- Үр ашгийг хүртэгчид ба алдагдал хүлээгчид;- Технологийн хөгжил;- Хөндөж буй асуудал нь цаг хугацааны туршид цар хүрээний хувьд яаж өөрчлөгдөх вэ?

Засгийн газраас хэрэгжүүлэх төсөл, арга хэмжээний үндэслэлийн тайлбарыг дараахь жишээгээрхаруулав.

Жишээ. Мэргэжлийн сургалтыг өргөжүүлэх

Мэргэжлийн ажиллах хүчин нь улс орны эдийн засгийн өсөлт, хөдөлмөрийн бүтээмжид эерэгээр нөлөөлдөгтухай баримт, нотолгоо байдаг. Тэгвэл “А” Улсад мэргэжлийн ур чадвартай ажиллах хүчин ихээхэн хэмжээгээрдутагдаж байгааг тусгай мэргэжлийн боловсролын үнэмлэхтэй иргэдийн тоо харуулж байна. Түүнээс гадна энэур чадварын дугагдлыг бий болгож буй зах зээлийн доголдлын 3 хэлбэр байгаа тухай баримтууд байна.

1. Ажил олгогчийн зүгээс сургалтад бага хөрөнгө оруулах гадаад хүчин зүйл. Ажилтны тогтворсуурьшилгүй байдлаас хамаарч сургалтад оруулсан хөрөнгө оруулалтаа нөхөж чадахгүй байх гэсэнажил олгогчийн эмээлт.

2. Төгс бус мэдээллээс хамаарч ажилтны зүгээс сургалтын чанар, үр ашгийг үнэлж чадахгүй байх. Энэнь ажилтны сургалтад хамрагдах мөн сургалтын үед бага цалин, хөлсөөр ажиллах хүсэл эрмэлзлийгбууруулна.

3. Төгс бус санхүүгийн зах зээл. Сургалтын төлбөр өндөр. Олон сурагчид сургалтын төлбөрийг банкнызээлээр төлөх сонирхолтой байдаг боловч бага цалинтай учраас зээл авах бололцоогүй байдаг. Мөнзээлийн хүү нь хэт өндөр байдаг.

Нийгмийн ашиг сонирхлын өнцгөөс харахад зах зээлийн санал болгож буй мэргэжлийн сургалтын төвшинхангалттай бус гэдгийг дээрхи зах зээлийн доголдлууд харуулж байна.


12/140

12

2.1.2 Төслийн зорилтыг тодорхойлох

Төслийн зорилтуудыг тодорхойлох нь төслийн нийгмийн үнэ цэнийн талаархи ойлголтод хүрэх нэгалхам болно. Төслөөс нийгэм-эдийн засагт үзүүлэх цэвэр үр ашиг юу вэ гэсэн асуултын хариулт ньтөслийн үнэлгээнд тавигдах нэг томоохон асуулт болно. Үр ашиг нь зөвхөн биет хэмжүүрүүд бус(замын урт-км) тоогоор илэрхийлж болох нийгэм-эдийн засгийн хувьсагчуудаар илэрхийлэгддэг.

Төслийн зорилтууд нь хөгжлийн бодлого, хөтөлбөрийн тэргүүлэх чиглэлүүдтэй нягт уялдаатайбайна. Төслийн нийгэм-эдийн засгийн зорилтуудыг тодорхойлох нь төслөөс нийгэм-эдийн засагтүзүүлэх нөлөөллийг таамаглахад шаардлагатай боловч төслийн бүх нөлөөллийг таамаглахадбүрэн хүрэлцэхгүй. Төслийн шинжилгээ нь макро-эдийн засгийн олон үзүүлэлтүүдийн хувьд өртөгөндөртэй байдаг. Иймд энэ зааврын аргачлал нь нийгмийн зардал-үр ашгийн шинжилгээн (ЗҮАШ)дээр (social cost-benefit analysis) суурилж байна. ЗҮАШ нь төслөөс үзүүлэх ирээдүйн бүхнөлөөллийн талаархи бүх асуултад хариулахгүй боловч төслийн нийгэм-эдийн засагт үзүүлэх нийтнөлөөллийг харуулах микро-эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн багц дээр төвлөрнө. Төслийн нийгэм-эдийн засгийн цэвэр үр ашгийг харуулах нэг түлхүүр үзүүлэлт нь ердөө эдийн засгийн өнөөгийнцэвэр үнээр илэрхийлэгдэнэ. Хэрэв ЗҮАШ нь зөв аргачлал дээр суурилсан бол ажил эрхлэлт,байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөл зэрэг олон хүчин зүйлсийг зөвхөн нэг гүйцэтгэлийн хэмжүүрээрхаруулж болно.

Үндэсний хөгжлийн зорилтуудтай нийцэх

Төсөл санаачлагч нь төсөл, хөтөлбөрийн зорилт нь үндэсний, бүс нутгийн, салбарын хөгжлийнбодлого зорилт, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр ба тэргүүлэх чиглэлдүүдтэй бүрэн нийцэж буйгтодорхой тайлбарлана.

2.1.3 Төслийн үр дүн, гарц, гүйцэтгэлийн хэмжүүрийг тодорхойлох

Төслийн хэрэгжилтээс нийгэмд үзүүлэх үр ашгийг төслийн үр дүн гэнэ. Ихэнхдээ төслийн зорилтыгхүрэх гэж буй үр дүнгээр илэрхийлдэг. Заримдаа үр дүнг хэмжих бололцоогүй бөгөөд энэтохиолдолд гарцыг тодорхойлох нь зохимжтой байдаг. Гарцыг хэмжиж, тодорхойлж болох ба гарцнь төслийн зорилтот үр дүнд хамаарах үйл ажиллагааны үр дүн болно. Төслийн зорилт, үр дүн,гарцад хүрэхэд гарч буй ахиц дэвшлийг илэрхийлэхэд “зорилтот үр дүн” (target)-г хэрэглэдэг. Зорилтот үр дүн нь SMART буюу S (Specific-Тусгай), M (Measurable-Хэмжигдэхүйц), A (Achievable-Хүрч болохуйц), R (Relevant- Ач холбогдолтой), T (Time bound-Цаг хугацаатай уялдсан) мөн

чанаруудыг агуулна.

Хүснэгт 1. Зорилтот үр дүнг тодорхойлох

Дараахь асуултуудад хариулах нь зорилтот үр дүнг тодорхойлоход дөхөмтэй байдаг. Үүнд:

Бид юунд хүрэхийг зорьж байна вэ? Хүрэх үр дүнгийн амжилтыг юугаар илэрхийлэх вэ? Зорилтот үр дүнг юугаар хэмжих вэ? Ахиц дэвшлийг хэмжиж болохоор зорилтыг тодорхойлсон уу? Амжилтанд ямар хүчин зүйлс чухал ач холбогдолтой вэ? Ямар SMART зорилтот үр дүнг тодорхойлж болох вэ?

Хүснэгт 2. Гарц, үр дүнгийн жишээнүүд Бодлогын зорилт Гарц (output) Үр дүн

Ажлын байраар хангах Дэмжлэг авсан ажил эрэгчдийн тоо Нэмэлт гарцын үнэ цэнэ, ажилэрэлтийн бүтээмжийн өсөлт

Ур чадварыг хөгжүүлэх Сургалтад хамрагсдын тоо Орлогын өсөлт/ур чадварынөсөлтийн үнэ цэнэ


13/140

13

Нийгмийн гарц: Сургууль; Эрүүлмэндийн төвүүд

Шалтгалтын дүн (сургуууль)

Эмчлүүлсэн хүний тоо (Эрүүлмэндийн төв)

Оюуны чадамжийн өсөлт(сургууль)

Эрүүл мэнд (ЭМТ)

Байгаль орчныг хамгаалах Ариутгал хийгдсэн газар (га) Газрын бүтээмжийн өсөлт

Table 3 Жишээ: Мэргэжлийн сургалтыг өргөжүүлэх

Нэгдсэн бодлогын зорилт

Мэргэжлийн сургалтыг өргөжүүлснээр мэргэжлийн ажиллах хүчний нөөцийн дутагдлыг багасгах

Гарц, зорилтот үр дүнгийн жишээнүүд:

Бодлогын зорилт Гарц Зорилтот үр дүн

Сургалтын оновчтой төвшин ДНБ-ий хувиар илэрхийлэгдэхоюуны хөрөнгө

Тодорхой хугацаанд сургалтадхамрагдагсдын тоо

Ажлын бүтээмжийн өсөлт Мэргэжлийн сургалтад хамрагдсан

ажиллах хүчний эзлэх хувь

Сургалт завсардуулах хувийн

бууралт

2.2 Төслийг илрүүлэх

1.1-д төслийн тодорхойлолтын үндсэн зарчмыг тайлбарласан. Ялангуяа дараахь нөхцлүүдбиелэгдсэн бол төслийг илрүүлсэнд тооцно. Үүнд:

Төсөл нь үнэлгээний бие даасан нэгж („тал гүүр нь гүүр биш”); Шууд бус буюу сүлжээний нөлөөллийг хангалттай төвшинд харгалзах ; Оролцогч талуудын хувьд зөв нийгмийн чиг хандлагатай байх;

2.2.1 Төсөл гэж юу вэ?

Эдийн засаг, техникийн шинж чанартай тодорхой зорилтод хүрэхэд шаардлагатай хоорондоо нягтуялдсан олон тооны ажил, үүргээс бүрдэх үйл ажиллагааг төсөл гэнэ.

Жишээ: Төслийг илрүүлэх

Нисэх буудал нь Б хотын ойролцоо байх бөгөөд нисэх буудал болон А хотын хооронд замын хөдөлгөөнтөвлөрнө гэсэн үндэслэл бүхий А, Б хотыг холбосон хурдны замын төслийн хувьд нисэх буудал -хурдны замгэсэн нэгдсэн системийн хувьд үнэлгээ хйигдэнэ.

Шууд бус болон сүлжээний нөлөөлөл

Төслийг илрүүлсний дараа төслийн үнэлгээний хязгаарыг тодорхойлно. Төсөл нь хэрэглэгч,ажилчид, хөрөнгө оруулагч, нийлүүлэгчдэд шууд харин гуравдагч талуудад шууд бусаарнөлөөлдөг. Төслийн үр ашгийг давхар тооцохгүй байхад анхаарах нь зүйтэй. Зардал-үр ашгийншинжилгээнд сүүдрийн үнэ өгөгдсөн ч ерөнхийдөө хоѐр дахь зах зээл дэх шууд бус нөлөөллийгэдийн засгийн үнэлгээнд оруулж тооцоолохгүй. Жишээ нь хэрэв зохих сүүдрийн үнийг ашигласанбол орон нутгийн жуулчлалын салбарт үзүүлэх хурдны замын нөлөөллийг ЗҮАШ-д оруулжтооцохгүй. Хэрэв анхдагч зах зээл дэх зохистой сүүдрийн үнийг үнэлгээнд ашигласан бол хоѐрдахь зах зээл дэх зах зээлийн нөлөөллийг (тоон болон үнийн өөрчлөлт) үнэлгээнд харгалзахгүйгэсэн ерөнхий зарчмыг баримтална. Зарим тохиолдолд түүний дотор тээврийн салбарт энэ


14/140

14

зарчмыг баримтлах нь бэрхшээлтэй тул нөлөөллийг давхар тооцоолохоос сэрэмжилж хоѐр дахьзах зээлийн нөлөөллийг харгалзан үзэж болно.Харин сүлжээний нөлөөллийг ( жишээ нь зам тээврийн төслөөс бусад замын хөдөлгөөнд үзүүлэхнөлөөлөл) зохих таамаглалын загвараар ЗҮАШ-д оруулж тооцоолно. Энэ тусгай сэдвийг тээврийнтөслийн жишээн дээр 4 дүгээр бүлэгт дэлгэрэнгүй тайлбарлана.

Гадаад орчны эерэг, сөрөг нөлөөллийг ( жишээ нь байгаль орчны төсөл) ЗҮАШ-д аль болох оруулжтооцоолно. Гадаад орчны нөлөөлөл санхүүгийн шинжилгээнд хамрагддаггүй учраас энэнөлөөллийг эдийн засгийн шинжилгээгээр таамаглаж тооцоолно (2.5.2-г харах).

Шигтгээ: Зам тээврийн төслийн үр ашгийг давхар тооцоолохоос сэргийлэх үүднээс эдийн засгийншууд болон шууд бус нөлөөллийг зааглах тухай

Шууд нөлөө: Төсөл хэрэгжих тээврийн сүлжээний тухайн хэсгийн хэрэглэгчдийн зүгээс (шинээр төлөвлөсөнзамын хэрэглэгчдийн тоо) тухайн сүлжээн дотор хийх сонголтод үзүүлэх нөлөөлөл (шугам, хөдлөх хугацаа,давтамж, хүрэх газар)

Сүлжээний шууд нөлөө: Төсөл хэрэгжих тээврийн сүлжээний тухайн хэсэгт хамаарахгүй хэрэглэгчдийнзүгээс хийх сонголтод сүлжээний урсгалаас үзүүлэх нөлөөлөл (шинэ зам төлөвлөсөн бүсийн галт тэрэгнийхэрэглээнд орох өөрчлөлт)

Шууд бус нөлөө: Зам тээврийн төслийн үр дүнд бий болох зам тээврийн зах зээлээс гадуурхи нөлөөлөл

түүний дотор үйлдвэрлэл, хөдөлмөр эрхлэлт, оршин суугчдын тоонд орох өөрчлөлт ( жишээ нь зам харицаасайжрах тул шинэ замтай хотын оршин суугчдын тоо нэмэгдэнэ)

Сүлжээний шууд бус нөлөө: Тээврийн төслийн үр дүнд бий болох өртөг, зардлын өөрчлөлтийн улмаастээврээс бусад салбарт (хөдөлмөрийн, бүтээгдэхүүний, үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээл г.м.) үзүүлэх нөлөөлөл.

2.2.3 Хэнд хамаарах вэ?ЗҮАШ-д хэний зардал, үр ашгийг тооцоолох вэ гэдэг асуулт чухал байр суурь эзэлдэг. Жишээ ньхоѐр том хотыг холбох хурдны төмөр зам нь байгаль орчны өнцгөөс харвал орон нутгийн иргэдэдсөргөөр нөлөөлөх боловч үндэсний төвшинд үр ашиг нь зардлаасаа өндөр үзүүлэлттэй байжболно.

2.3 ТЭЗҮ болон хувилбаруудын шинжилгээТөслийн хувилбаруудаас зөв сонголт хийх үндсэн зарчмуудын талаар энэ хэсэгт тоймчлон тайлбарлана.

2.3.1 Сонголтуудыг илрүүлэх Төслийн нийгэм-эдийн засгийн үндэслэл болон эрэлтийг судалсны дараа төслийн зорилтуудадхүрэх хувилбаруудыг нээж, илрүүлнэ. Сонголтын түгээмэл жишээнүүд:

Хувилбарын жишээнүүд

Тээврийн төслийн хувьд өөр өөр маршрут, өөр өөр барих хугацаа; Түрээслэх, барих, эсвэл худалдан авах;

Эрүүл мэндийн үйлчилгээг өргөн хүрээнд тархсан орон нутгийн эмнэлгээр санал болгохыноронд эрүүл мэндийн томоохон төвүүдийг байгуулах;

Хэрэглэгчийн зах зээлд ойрхон А эсвэл нийлүүлэгчдэд ойрхон Б бүсэд үйлдвэрлэлийнбайршлыг сонгох;

Оргил ачааллын үед эрчим хүч нийлүүлэх хувилбарууд; Шинэ цахилгаан станц барихын оронд эрчим хүчний ашиглалтыг сайжруулах;


15/140

15

Хөрөнгө оруулалтын үнэлгээний үндсэн аргачлал нь төсөлтэй төсөлгүй гэсэн 2 нөхцөл байдлыгхарьцуулах зорилготой. Хамгийн сайн хувилбарыг сонгоход эхлээд суурь төлвийг (baselinescenario) дэвшүүлэх нь ашигтай байдаг. Энэ нь ирээдүйн төсөлгүй хувилбарын таамаглал буюу“жирийн” (“business as usual”) таамаглал юм.

Жирийн таамаглалыг тодорхойлсны дараа (do-minimum option) техник технологи, удирдлага,зохицуулалтын хязгаарлалтууд болон эрэлт дээр суурилсан бусад бололцоотой шийдлийнхувилбаруудыг эрэлхийлэх нь зүйтэй. Үнэлгээний ач холбогдлыг бууруулах нэг эгзэгтэй эрсдэл болзарим хувилбарууд түүний дотор өртөг багатай бусад сонголтуудыг (удирдлагын чадавхийгбэхжүүлэх, үнийн өөрчлөлт хийх, дэд бүтцийн бусад шийдлүүд) орхигдуулах явдал байдаг.

Ерөнхийдөө хувилбаруудын хувьд хөрөнгө оруулалтын гүйцэтгэлд нөлөөлөх үнийн бодлого ньшийдвэрлэгч хувьсагч болдог. Иймд сонголт болон үнэ тарифийн хоорондын уялдааг судлахшаардлагатай. Жишээ нь үнийн бодлого, байршил, хөрөнгө оруулалтын зардал, үйл ажиллагаанызардлуудын олон хувилбараас цөөхөн нь л үнэлгээнд хамрагдах бололцоотой байдаг. Туршлагатайтөслийн шинжээч нь ерөнхийдөө жирийн төлөв (basic scenario), “do-minimum” хувилбар болон “do-something”-ийн цөөн тооны хувилбар дээр анхаардаг.

2.3.2 ТЭЗҮ-ийн судалгаа Техник, эдийн засгийн үндэслэл (ТЭЗҮ)-ийн судалгаа нь техник, эдийн засаг, зохицуулалт,удирдлагын хувьд учирч болох бэрхшээл, холбогдох шийдлүүдийг илрүүлэх зорилготой. Судалгаагхийхдээ учирч болох ач холбогдол бүхий (хүний нөөцийн дутагдал, газар зүйн онцлог ) болон ач

холбогдол багатай (үнэ тарифийн зохицуулалт) бэрхшээлүүдийн хоорондын заагийг тодруулах ньзохимжтой байдаг. Ач холбогдол багатай бэрхшээлийг зохицуулалтын өөрчлөлтөөр шийдвэрлэжболно. Хэрэв төслийн загвар нь техник, зохицуулалт, санхүүгийн болон бусад учирч болохбэрхшээлүүдийг даван туулах чадвартай бол төслйг хэрэгжих бололцоотой гэж үзнэ. ТЭЗҮ нь улсуурьтай хянагдах ѐстой бөгөөд энэ нь төсөл бүрт тавигддаг ерөнхий шаардлага болдог.

Томоохон дэд бүтцийн төслийн ТЭЗҮ-ийн судалгаа нь дараахь мэдээллийг агуулдаг. Үүнд: Ашиглаж болох технологи; Үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөө (түүний дотор дэд бүтцийн ашиглалтын хувь); Ажиллах хүчний хэрэгцээ; Төслийн цар хүрээ, байршил, хэрэгжилтийн үе шат, өргөжилтийн үе шат, санхүүгийн

төлөвлөгөө, байгаль орчны асуудлууд;Олон тохиолдолд, томоохон төслүүдийн судалгаа нь нарийвчилсан нэмэлт судалгаануудаас

бүрддэг. (Хавсралт J-г харах).

Шигтгээ: Эрэлтийн шинжилгээ ба ТЭЗҮЭрэлтийн шинжилгээ нь хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээг дараахь үнэлгээгээр тодорхойлно. Үүнд:

Одоогийн эрэлт (загварууд болон одоо байгаа тоон мэдээллийг ашиглах); Ирээдүйн эрэлт (макро-эдйн засгийн болон салбарын таамаглал, эрэлтийг үнэ болон

орлоготой уялдуулсан уян байдлын таамаглал (elasticity forecast)).

Дээрхи 2 тооцоолол нь төслийн эрэлт болон эдийн засгийн хувьд оновчтой цар хүрээгтодорхойлоход чухал алхам болно.

2.3.3 Хувилбарын сонголт

Салбарын онцлогыг харгалзсан сонголт хийхэд дараахь аргачлалыг хэрэглэж болно. Үүнд:

Төлөвлөж буй зорилтуудад хүрэх хувилбаруудын урт жагсаалтыг гаргах; Зарим ач холбогдол бүхий чанарын үзүүлэлтүүдийн биелэлтийн хувиар дээрхи урт

жагсаалтаас боломжит хувилбаруудын богино жагсаалтыг сонгох;

Хувилбаруудыг хассан үндэслэлийг баримтжуулах нь мөн чухал ач холбогдолтой байдаг. Үүний дараа санхүүгийн болон эдийн засгийн өнөөгийн үнэ цэнэ дээр тулгуурлан боломжитхувилбаруудыг ач холбогдлоор нь эрэмблэн жагсаана.


16/140

16

Боломжит „do-minimum‟ болон цөөн тооны „do-something‟ хувилбаруудыг сонгосны дараа тэдгээрийгач холбогдлоор нь эрэмблэхийн тулд хялбарчилсан ЗҮАШ-г хийнэ.

Хялбарчилсан ЗҮАШ нь санхүү, эдийн засгийн түлхүүр үзүүлэлтийн хүснэгт дээр суурилдаг бөгөөдтүүний тоон мэдээлэл нь бүрэн хэмжээний харьцуулалтын судалгааны тоон мэдээлэлтэйхарьцуулахад нарийвчлал багатай байдаг.

Ямар нэг зүйл хийх (do-something) хувилбар болон төсөлгүй жирийн төлөв (Business as usual буюуBAU scenario) тус бүрийн үр ашиг зардлын хоорондын ялгаагаар буюу өсөн нэмэгдэх цэвэр үрашгийн аргачлалаар санхүү, эдийн засгийн гүйцэтгэлийн хэмжүүрүүдийг тооцоолдог. Заримтохиолдолд жирийн төлвийн (BAU scenario or do-nothing) оронд хамгийг багыг хийх (do-minimum)хувилбарыг сонгох нь зохимжтой байдаг. Учир нь зарим тохиолдолд жирийн төлөв (BAU scenario ordo-nothing) нь бодит байдлаас хэт зөрүүтэй үр дүнг хүргэдэг.

Одоо байгаа төслийг өтгөтгөх, бүтцийн өөрчлөлт хийхтэй холбоотойгоор гардаг нэг асуулт бол өсөннэмэгдэх мөнгөн урсгалыг одоо байгаа болон хуучин байгууламжид хуваарилах асуудал болдог.Харамсалтай нь нягтлан бодох бүртгэлийн хялбар аргачлалаар (шинэ хуучин байгууламжийнхөрөнгө оруулалтын зардлын харьцаагаар орлогыг шинэ хуучин байгууламжид хуваарилах) мөнгөнурсгалыг хуваарилах нь буруу. “Төсөлтэй” ба төсөлгүй гэсэн 2 төлвийг (scenario) бага зэрэгхазайсан замаар харьцуулах нь хамгийн зөв аргачлал болно. Иймд хураамжтай 2 урсгалтайхурдны замын өргөтгөлийн 3 дахь замын өсөн нэмэгдэх үр ашиг буюу цаг хугацаа хэмнэх үр ашиг

нь ирээдүйн тухайн замын хөдөлгөөний 1/3 бус өсөн нэмэгдэх зам тээврээр хэмжигдэнэ.

Зарим тохиолдолд одоогийн дэд бүтцийн өргөтгөл, шинэчлэлтэйгээр холбоотойгоор өсөн нэмэгдэхүр ашгийг тоогоор илэрхийлэх бололцоогүй байдаг. Учир нь бүтээгдэхүүн/үйлчилгээнийнийлүүлэлтэд тоон өөрчлөлт орохгүй. Эдгээр тохиолдолд өсөн нэмэгдэх үр ашгийг үйлчилгээнийчанар, үйл ажиллагааны зардлын бууралт зэрэг сайжруулалттай холбоотой үзүүлэлтүүдээрилэрхийлнэ.

2.4 Санхүүгийн шинжилгээ Ирээдүйн мөнгөн урсгалын таамаглалыг ашиглан цэвэр үр ашиг буюу өгөөжийг тооцоолох ньсанхүүгийн шинжилгээний гол зорилго болно. Энэ зааварт Санхүүгийн Өнөөгийн Цэвэр Үнэ(Financial Net Present Value (FNPV)) болон Санхүүгийн Өгөөжийн Дотоод Хувь (Financial InternalRate of Return (FRR)) өргөн хэрэглэгдэнэ. (Хөрөнгө оруулалтын зардлын болон үндэсний хөрөнгийн

(national capital) хувьд FNPV(C), FRR(C), FNPV (K) буюу FRR (K))

Энэ зааварт санхүүгийн өгөөжийг тооцоолохдоо хямдруулсан мөнгөн урсгалын аргыг (DiscountedCash Flow, DCF) хэрэглэж байгаа нь дараахь үндэслэлтэй. Үүнд:

Зөвхөн орох гарах, мөнгөн урсгалыг харгалзана. ( жишээ нь элэгдэл, нөөц сан нь мөнгөнурсгалд хамаарахгүй);

Төслийн мөнгөн урсгалыг тооцоолохдоо өсөн нэмэгдэх аргыг хэрэглэнэ. Ирээдүйн мөнгөн урсгалыг нэгтгэхдээ буюу ирээдүйн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ

цэнийг тооцолохдоо зохимжтой санхүүгийн суурь буюу хямдруулалтын хүүг (financialdiscount rate) ашиглана. (шигтгээг харна уу)

Шигтгээ: Санхүүгийн суурь буюу хямдруулалтын хүү

Санхүүгийн хямдруулалтын хүү нь хөрөнгийн алдагдсан бололцооны өртгийг харуулдаг. Мөнгөн урсгалыгхямдруулахад хэрэглэх харьцуулалтын хүүг таамаглах онол, практикийн олон арга байдаг (Хавсралт B-гхарна уу).

Санхүүгийн шинжилгээ нь дэс дараалсан, нягт уялдаатай данснуудаас бүрдэнэ. (Зураг 2.1; 2.2) Үүнд: 1. Хөрөнгө оруулалтын нийт зардал;2. Үйл ажиллагааны нийт зардал, орлого;3. Хөрөнгө оруулалтын санхүүгийн өгөөж: FNPV(C) and FRR(C);4. Санхүүжилтийн эх үүсвэр;


17/140

17

5. Санхүүгийн тогтвортой байдал;6. Үндэсний хөрөнгийн санхүүгийн өгөөж: FNPV(K) and FRR(K);

1. Хөрөнгө оруулалтын нийт зардал

2. Үйл ажиллагааны ний зардал, орлого

4. Санхүүжилтийн эх үүсвэр

3. Хөрөнгө оруулалтын санхүүгийн өгөөж

FNPV (C)

5. Санхүүгийн тогтвортой байдал

6. Хөрөнгийн санхүүгийн өгөөж FNPV (K)

Зураг 2.1 Санхүүгийн шинжилгээний бүтэц

FNPV (C) Тогтвортой байдал(Sustainability)

FNPV (K)

Хөрөнгө оруулалтын нийт зардал

Газар

Барилга, байгууламж

Тоног төхөөрөмж

Онцгой засвар үйлчилгээ*

Тусгай зөвшөөрөл

Оюуны өмч

Үйлдвэрлэлийн өмнөх бусад зардал

Хөдлөх хөрөнгийн өөрчлөлт

Үлдэгдэл үнэ (Residual value)*

-

-

-

-

-

-

-

- (+)

+

-

-

-

-

-

-

-

- (+)

+

Үйл ажиллагааны нийт зардал

Бараа, түүхий эд

Ажиллах хүч

Цахилгаан

Засвар үйлчилгээ

Захиргааны зардал

Бусад зардал

Хүүгийн төлбөр

Зээлийн төлбөр

Татвар

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Үйл ажиллагааны нийт орлого

Орлого Х + + +


18/140

18

Орлого Ү + + +

Хөрөнгийн эх үүсвэр

Орон нутгийн дэмжлэг

Төсөв

Үндэсний хувийн хөрөнгө оруулалт

Зээл

Тусламж

Бусад

+

+

+

+

+

+

-

-

Зураг 2.2 Санхүүгийн шинжилгээний ерөнхий загвар

2.4.1 Хөрөнгө оруулалтын нийт зардал

Санхүүгийн шинжилгээний эхний алхам нь хөрөнгө оруулалтын нийт зардлын тооцоолол болно.Ихэнхи дэд бүтцийн төслүүдийн хувьд 20 жилээр тооцоолдог бол үйлдвэрлэлийн төслийг 10 жилээр таамагладаг.

Төслүүд /салбараар/ Жил

Эрчим хүч 25

Байгаль орчин, ус 30

Төмөр зам 30

Авто зам 25

Нисэх буудал 25

Цахилгаан холбоо 15

Үйлдвэрлэл 10

Бусад үйлчилгээ 15

Жилийг тодорхойлсны дараа хөрөнгө оруулалтын зардлыг дараахь байдлаар ангилна (Хүснэгт 2.3-г харах). Үүнд:

- Үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө оруулалт (fixed investment);- Эхлэлтийн зардал;- Эргэлтийн хөрөнгөд (working capital) орох өөрчлөлт;

2.4.1.1 Үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө оруулалт

Хөрөнгө оруулалтын нийт зардлын дийлэнхи хэсгийг бүрдүүлдэг үндсэн хөрөнгийн хөрөнгөоруулалтын талаархи мэдээллийг төслийн ТЭЗҮ-ийн судалгаанаас авна. Үндсэн хөрөнгийн дансныүлдэгдэл үнийг (residual value) хамгийн сүүлийн жилийн үндсэн хөрөнгийн хөрөнгө оруулалтынзардлын дансанд эерэг тэмдэгтэйгээр буюу орлого

Documents

TEZU bichih zaavar