i

The Edmundine Recension of Historia Brittonum Keith J Fitzpatrick-Matthews © 2016

Introduction

A variant recension of the Historia Brittonum was largely unknown until Gunn published a text

of it in 1819. Its interest for him was that it presented a very different version of the text that

had generally been regarded as a product of an obscure scholar apparently called Nennius. The

manuscript used by Gunn attributed the edition to a Marcus Anachoreta and it was clear that

it had been extensively rewritten. The degree of rewriting was masked by the practice of other

nineteenth-century editors of relegating its variant readings – which encompass a significant

proportion of the text – to the critical apparatus. Even when Faral published his side-by-side

editions of two variant texts (the Harleian and Chartres Recensions), he did not include a

version of the Edmundine Recension for comparison.

This is a pity, as it has hidden an important relationship between this text and the Chartres

Recension on the one hand, and the Harleian, Pseudo-Gildas and Pseudo-Nennius Recensions

on the other. Most published texts since Gunn have treated the Harleian version as primary,

with only the ‘Nennian’ additions highlighted. This changed with the publication of Dumville’s

text of the Edmundine Recension in 1985 (which he termed the ‘Vatican’ Recension), the first

volume in a projected ten volume series and, so more than thirty years later, the only to

appear in print. This edition of the text departs from his in several minor respects, not least in

rejecting some of his readings. In these instances, he has often chosen a reading that highlights

a difference between this recension and the Harleian, rejecting manuscript readings where the

two agree. It is unclear why he has done this, as in a number of cases the weight of manuscript

testimony is against his published text.

Nevertheless, Dumville’s analysis of the textual development of this version stands as a

testament to the depth of his scholarship and intimate knowledge of the Historia Brittonum.

The detailed reconstruction of the stages of its development from the revision of c 859 stand

in no need of detailed revision. However, there are grounds for believing his analysis to be

flawed in one fundamental respect: his belief that all variants of the text must derive from a

version closely related to the Harleian Recension, which he regards as so close to the

archetype as to be virtually identical with it, is demonstrably wrong.

By contrast, my analysis suggests that the close relationship between the Edmundine and

Chartres Recensions points in another direction. Both these texts lack the series of calculations

that date the ancestor of the Harleian, Pseudo-Gildas and Pseudo-Nennius Recensions to 859.

This is not because a later redactor removed references to dates that were irrelevant to his

version – there are plenty of instances in all but the Chartres Recensions of the retention of

obsolete dating clauses – but because the ancestor of the Edmundine and Chartres Recensions

did not contain them. This observation, which can be backed up by cladistic analyses of name

forms and of the contents of different recensions, changes what can be deduced about the

history of the textual transmission of the work.

The Edmundine Recension is effectively a rewriting of the text produced in the fourth year of

Merfyn, King of Gwynedd 825-844, whereas the others (apart from the Chartres Recension)

derive from an updated version produced in 859, during the reign of Rhodri Mawr (844-878).

ii

Dumville has shown that the Edmundine Recensions bears traces of being updated in Wales at

some point, but it is the reworking in England during the reign of Eadmund I, King of England

(939-946), that removed many of the characteristic Cambro-Latin features of the original. The

tenth-century redactor undertook a root-and-branch rewriting of the text, rephrasing what he

perhaps saw as barbarous regionalisms in the original Latin to produce a more idiomatic

literary text appropriate to an English learned culture.

The result is a very different version of the Historia Brittonum and one that has not been

widely read in the almost eleven centuries since its production. The redactor struggled with

some of the Welsh names in his source but, on a number of important occasions, preserved

them in a better form than other versions of the text (the ‘Arthurian’ battle of breguoin is a

case in point). There are also a number of occasions where this version agrees with the

Chartres Recension against the other types: as the archetype of the Chartres text dates to

before the revision of 829, this is important evidence for the earlier shape of the text and its

likely contents.

The manuscript tradition

M Vatican Biblioteca Apostolica Reginensis Latini 1964 and Paris BN Latin 9768 (Petrie’s BB, de la Borderie’s 18, Mommsen’s M, Dumville 1975’s R, Dumville 1985’s R)

A parchment folio of the second half of the eleventh century, produced at St Médard de

Soissons, now split between two libraries as a result of the depradations of the Napoleonic

wars (Mommsen, 1894, pp. 119-120; Dumville, 1975, pp. 352-8). The section containing the

Historia Brittonum is in the Vatican manuscript, where it remained undiscovered until the

prominent Gaelic scholar, Reverend Charles O’Conor of Belanagare (1710-1791), made a

transcription in 1757 (now in London British Library MS Stowe 1054). O’Conor appears not to

have publicised his discovery, though, as Reverend William Gunn (1750-1841) regarded his

location of the manuscript as his own discovery, “some years since” (Gunn, 1819, p. iii). This

was probably in the period 1792-3, when he undertook a Grand Tour of Europe.

Several earlier editors assigned the manuscript to the late tenth or early eleventh century

(Gunn, 1819, p. v; de la Borderie, 1883, p. 116), a mistake deriving from its composite nature,

as the first six quires (fos 1-46) date from the last quarter of the tenth century (Dumville, 1975,

p. 355; 1985, p. 26).

N Paris BN Latin 11108 or Suppl Latin 165 (Stevenson’s O, de la Borderie’s 19, Mommsen’s N, Dumville 1975’s J, Dumville 1985’s J)

A vellum folio, compiled from three originally separate manuscripts, the first (fos 1r-31v)

containing the Historia Brittonum, of the second half of the twelfth century and written in

England (Stevenson, 1838, pp. xxviii-xxix; de la Borderie, 1883, p. 117; Mommsen, 1894, p.

120; Dumville, 1975, pp. 359-62). The text is slightly abridged, notably in omitting the de

aetatibus mundi (sections [22-24] and [26] in this edition) and the list of Roman emperors

(section [28] in this edition) found in other manuscripts of this recension, making the text

begin with britannia insula a quodam bruto consule roman dicta est.

O BL Add MS 11702 (Dumville 1975’s A, Dumville 1985’s A)

An early fourteenth century manuscript, probably written in southern France, first recognised

to contain a text of the Historia Brittonum by Dumville (Dumville, 1975, pp. 364-5; 1985, p. 33).

iii

B Paris BN Latin 8048 (Dumville 1975’s P, Dumville 1985’s P)

A thirteenth century manuscript assembled by the humanist and manuscript collector Claude

Dupuy (1545-1594) from nine earlier manuscripts and fragments (Dumville, 1985, pp. 31-3).

Although de la Borderie knew of the manuscript and placed among those of his seconde classe

(Dumville, 1975, pp. 362-4), he does not mention it in his analysis of the Historia Brittonum (de

la Borderie, 1883).

BL Stowe 1054

A copy of Vatican Biblioteca Apostolica Reginensis Latini 1964 made in 1757 by Charles

O’Conor (Dumville, 1975, p. 358). The existence of this copy was unknown to the first editor of

the Vatican manuscript, William Gunn.

Partial witnesses, containing quotations from an Edmundine text

Dumville (Dumville, 1985, pp. 34-9) lists five ‘partial witnesses’ to the Edmundine Recension,

two of which are separate works containing very brief quotations from it (the Chronicon

Vedastinum in Douai Bibliothèque municipale MS 795 (Waitz, 1881) and Hugo Flauiniacensis’s

Chronicon Virdunense seu Flauiniacense in Berlin Staatsbibliothek MSS Philipps 1870 (Pertz,

1848; Healey, 2016, p. 99)). The remaining ‘partial witnesses’ are interpolations into other

texts of the Historia: the Sawley Recension, two manuscripts of a conflated Pseudo-Gildas text

deriving from Bury St Edmunds (London College of Arms MS Arundel 30 and Cambridge

University Library Ff.I.27 41-64) and another subgroup of the Pseudo-Gildas Recension in three

manuscripts (Paris Bibliothèque nationale MS Latin 6274, Rennes Archives départmentales

d’Ille-et-Vilaine MS I.F.1003 and Cambridge Corpus Christi College MS 363).

The quotation in the Chronicon Vedastinum is from Edmundine §§8-9 (sections [74-5] of this

edition), dealing with Julius Caesar’s expedition to Britain (Waitz, 1881, p. 678; Dumville, 1985,

pp. 366-7). The date of the text must be after 1020 (Rouche, 1991, p. 130), which suggests that

the recension was known in mainland Europe at the start of the eleventh century, as indicated

by Dumville’s analysis of the provenances of his manuscripts A, P and R. Curiously, the author

of the Chronicon states that he has found the account in Eutropio Anglorum (Mommsen, 1894,

p. 133), an author who, as Dumville points out, is also cited by Giraldus Cambrensis (Descriptio

Kambrię II.2) as an authority for the reign of Aurelius Ambrosius (Aurelii Ambrosii regno, quem

etiam laudibus Eutropius effert), the form of the name deriving from Geoffrey of Monmouth’s

De Gestis Britonum Books VI-VIII. If this is the Historia Brittonum, the attribution to Eutropius is

not recorded elsewhere and although Ambrosius is named as the fatherless boy, he is nowhere

called Aurelius Ambrosius (or Ambrosius Aurelianus, the form attested before Geoffrey). On

the other hand, it may be possible that an Epitome de Caesaribus deriving partly from the

Historia Brittonum (perhaps by way of Geoffrey of Monmouth) was in circulation during the

twelfth century.

The quotation in Hugo Flauiniacensis is effectively a rewrite of part of Edmundine §7 (Pertz,

1848, pp. 313-4), recasting the genealogy of Alanus in Biblical form (x genuit y) and including

the ‘Table of Nations’ (see p. Error! Bookmark not defined. below). Hugo was a monk of Saint-

Vanne de Verdun, serving as its Abbot from 1097 to 1100, when he was forced to resign

following a series of disputes with his own community as well as the Bishop of Autun, and

compiled his Chronicon in or soon after 1112. Although Dumville (Dumville, 1985, p. 35) states

that the community was exiled to Saint-Bénigne de Dijon in 1080 (evidently for its support of

Pope Gregory VII during the Investiture Contest), it had returned to Verdun before 1089.

iv

The remaining ‘partial witnesses’ need not be discussed here and the individual manuscripts

will be described under the relevant recensions. Those given the sigla Spec 8, (15) and (18) are

manuscripts of the recension attributed to Gildas, in a variant with additions from the

Edmundine Recension.

The Edmundine Recension lacks a number of major sections that have generally been printed

as part of the Historia Brittonum. Most noticeable are the lack of the Patrician material and the

de Mirabilibus Britanniae, which seem to have been added late in the work’s development. It

also lacks the Saxon Genealogies and ‘Northern History’ that were added to the Harleian

Recension, only to be largely excised by the redactor of the Pseudo-Nennius Recension. On the

other hand, it gives an alternative genealogy of Brutus, in common with the Chartres

Recension, that is lacking from the other texts; instead, it has been the general view that this

chapter (III in this recension) is an interpolation in their common ancestor.

Bibliography

Dumville, D N 1975 The textual history of the Cambro-Latin Historia Brittonum. Unpublished

thesis submitted to the University of Edinburgh for the degree of Doctor of Philosophy.

Dumville, D N 1985 The Historia Brittonum 3: The Vatican Recension. Wodbridge: Boydell &

Brewer

Faral, E 1929 La Légende Arthurienne – études et documents. Première partie : les plus ancient

textes tôme III documents. Paris: Bibliothèque de l’École des Hautes Études (Fasc 257)

Gunn, H 1919 The “Historia Brittonum” commonly attributed to Nennius, from a manuscript

lately discovered in the library of the Vatican Palace at Rome. London: J & A Arch

Mommsen, T ed. 1894 Historia Brittonum cvm additamentis Nennii in Monumenta Germaniae

Historica, Auctorum Antiquissimi, Chronica Minora 13, 111–222

1

historia et genealogia brittonum et origine eorum necnon et expulsione

I ab adam usque ad diluuium anni duo milia quadraginta duo; a diluuio usque ad

abraham1 anni nongenti quadraginta duo; ab abraham2 usque ad moysen anni

sexcenti; a moyse usque ad salomonem et primam aedificationem3 templi anni

quadringenti octoginta4 octo; a salomone usque ad5 transmigrationem templi, quae

sub dario rege persarum facta6 est, anni quingenti duodecim computantur.

porro a dario usque ad praedicatianem domini nostri iesu christi et usque ad7 quintum

decimum annum imperii tiberii8 imperatoris explentur anni quingenti quadraginta

octo9. ita simul fiunt ab adam usque ad prędicationem10 christi et quintum decimum

annum epiromani imperatoris tiberii quinque milia ducenti uiginti octo.

a passione christi peracti sunt anni dccccxlui; ab incarnatione autem eius sunt anni

dcccclxxui., et quintus imperii eadmundi regis anglorum11.

prima igitur aetas mundi ab adam usque ad noe; secunda a noe usque ad abraham12;

tertia ab abraham usque ad dauid; quarta a dauid usque ad danielem13; quinta aetas

usque ad iohannem baptistam; sexta14 a iohanne usque ad iuditium in quo dominus

noster iesus christus ueniet iudicare uiuos ac mortuos15 et sęculum per ignem.

II 16primus iulius; secundus claudius; tertius seuerus; quartus carinus; quintus

constantius; sextus maximus; septimus maximianus; octauus alius seuerus

aequantius17; nonus constantius.

III incipit istoria18 brittonum de origine eorum necnon et expulsione19

britannia20 insula a quodam bruto21 consule romano dicta est. haec consurgit ab

africo22 boreali. ad occidentem uersa, octingentorum in longitudine milium

ducentorum in latitudine23 spatium habet. et in ea sunt triginta tres ciuitates: prima

cair ebrauc24; secunda cair ceint; tertia cair gurcoc; quarta cair guorthegern25; quinta

cair custeint26; sexta cair27 guorancgon; septima cair segeint; octaua cair guintruis28;

nona cair merdin; decima29 cair peris; undecima30 cair lion; duodecima31 cair mencipit;

tertia decima32 cair caratauc33; quarta decima34 cair ceri; quinta decima35 cair gloiu36;

1 habraham M 2 habraham M 3 dedicationem O 4 xxxta O 5 omitted by M 6 factum O 7 omitted by β 8 tyberii β; tyberii imperii A 9 xiii O 10 prędicationem domini

nostri iesu β 11 angelorum O 12 habraham M 13 danihelem M 14 sexta ętas O 15 ac mortuos omitted by O

16 B inserts hęc nomina imperatorum qui in britannia regnabant:

17 ęquantius O 18 historia B 19 M replaces the clause

after brittonum with edita ab anachoreta marco eiusdem gentis sancto episcopo

20 brittannia μ 21 britto O 22 affrico B, N 23 milium ducentorum in

latitudine omitted by N 24 hebrauc μ

25 guorthegen B, guorthegeren N

26 gusteint M, cuscerat N 27 mair B 28 guntrius N 29 undecima B 30 duodecima B 31 tertiadecima B 32 quartadecima B 33 carautac N 34 quintadecima B 35 sextadecima B 36 gloru N

2

sexta decima37 cair luilid38; septima decima39 cair graut; duodeuicensima40 cair daun41;

undeuicensima42 cair britoc; uicensima43 cair meguaid; una et uicensima44 cair

mauiguid; duae et uicensima45 cair ligion; tres et uicensima46 cair guent47; quattuor et

uicensima48 cair collon; quinque et uicensima49 cair londein50; sex et uicensima51 cair

guorcon; septem et uicensima52 cair lerion; duodetricensima53 cair draithou;

undetricensima54 cair pensauelcoin55; tricensima56 cair teim57; una et tricensima cair

urnach58; duae et tricensima cair celemion59; tres et tricensima cair loit coit: haec sunt

nomina antiquarum ciuitatum britanniae insulae. et innumerabilia promontoria60 cum

innumerabilibus castellis ex latere et lapidibus fabricatis. et in ea habitant quattuor61

gentes: scotti, picti, saxones et brittones62.

tres63 magnas insulas habet64 quarum una65 australis uergit contra armoricas et

uocatur insula gueith66. secunda sita est in umbilico maris inter hiberniam et

britanniam67 et nominatur eubonia uel68 manau. tertia est in extremo boreali limite

orbis britanniae69 ultra pictos et uocatur orch. sic in prouerbio dicitur antiquo70 quando

de iudicibus et regibus sermo fit: ‘iudicauit britanniam71 cum tribus insulis.’ sunt in ea

flumina multa quae confluunt ad omnes partes eius, id est ad orientem et

occidentem72, ad meridiem et septemtrionem. sunt tamen duo flumina praeclariora

ceteris fluminibus, tamensis et sabrina73, quasi duo brachia britanniae74, per quae olim

rates75 uehebantur ad deportandas diuitias pro causa negotiationis. brittones76

autem77 olim impleuerunt eam et a mari usque ad mare iudicauerunt. si quis scire

uoluerit quo tempore post diluuium habitata est haec78 insula, hoc experimentum

bifarie inueni. in annalibus autem romanorum scriptum est.

IIII de romanis uero et gręcis trahunt ethimologiam, id est de matre lauina filia latini regis

italiae79 et progenie siluani80 filii81 inachi82, filii83 dardani84 (idem85 dardanus filius

saturni regis gręcorum perrexit ad partem86 asiae et illic87 aedificauit urbem troiae);

dardanus pater troi88; troius89 pater priami et90 anchisae; anchises91 pater ęneae;

37 septimadecima B 38 licilid N 39 duodeuicensima B 40 undeuicensima B 41 dauri N 42 uicensima B 43 una et uicensima B 44 duae et uicensima B 45 tres et uicensima B 46 quattuor et uicensima B 47 gruent B 48 quinque et uicensima B 49 sex et uicensima B 50 londene N 51 septem et uicensima B 52 duodetricensima B 53 undetricensima B 54 tricensima B 55 pensa uelcoin M, pensa

uel coin B, pensaliscoin N

56 una et tricensima B 57 ceim N 58 urnahc μ, uruach N 59 celeinion B 60 promuntoria B,

promunctoria O 61 tres N 62 antiqui bryttones M 63 et tres N 64 habent N 65 prima β 66 guerth μ 67 bryttanniam M 68 eubonia uel becomes

eubonialis in N 69 bryttanniae M 70 antiquorum O 71 bryttanniam M 72 et occidentem omitted by

N

73 sabina β, sabernia N 74 bryttanniae M 75 rathes O 76 bryttones M, britones O 77 autem omitted by N 78 haec omitted by N 79 ytalię ε 80 saluani ε 81 filiae ν 82 inahi B, M, inmachi Spec

8, (18), uimachi (15) 83 filii omitted by O 84 dardam O 85 id est O 86 partes (18) 87 ille μ 88 troii ν, koii Spec 8 89 roius O 90 priami et omitted by ε 91 anchises omitted by O

3

ęneas92 pater ascanii93 et siluii; siluius filius aeneae94 et lauinae filiae regis italiae95. et96

de stirpe97 filii98 ęneae99 et lauinę orti sunt remus et romulus, duo filii reginę

sanctimonialis100 ilię101 reae102, qui fecerunt romam. brutus consul fuit in roma

epiromanus quando expugnauit hispaniam103 ac detraxit eam in seruitutem romę. et

postea tenuit britanniam104 insulam quam habitabant brittones105, romanorum filii

olim siluio posthumo106 orti. ideo dicitur posthumus107 quia post mortem ęneę108 patris

eius109 natus est; et fuit mater eius lauina super clandestina quando pregnans erat.

ideo siluius dictus est, quia in silua natus est. ideo siluatici dicti sunt romani reges et

brittones110 quia111 de eo nati sunt. sed a bruto112 brittones113, et de bruti114 stirpe115

surrexerunt.

V ęneas116 igitur post troianum117 bellum118 cum ascanio119 filio suo uenit ad italiam et,

superato turno, accepit120 lauinam121 filiam latini regis italiae in coniugium, filii fauni,

filii pici122, filii saturni. et post mortem latini ęneas123 regnum obtinuit romanorum

(ascanius autem albam condidit et postea uxorem duxit). et124 peperit lauina125 ęneę126

filium nomine siluium127. ascanius autem duxit uxorem quae concipiens128 grauida

facta est129. et nuntiatum est ęneę130 quod nurus sua grauida erat et131 pregnans. et

misit ad ascanium filium suum ut mitteret132 magum suum ad considerandem uxorem

ut exploraret quid haberet in utero, masculum uel feminam. et uenit magus et

considerauit uxorem133. et dixit ascanio, ęneę134 filio, quod masculum haberet in utero

mulier “et filius135 mortis erit quia occidet patrem suum et matrem et erit exosus

omnibus hominibus.” propter hanc136 uaticinationem occisus est magus ab ascanio. sic

euenit. in natiuitate illius mulier137 mortua est. et nutritus est filius uocatumque est

nomen eius bruto138.

post multum uero interuallum iuxta uaticinationem magi, dum ipse139 luderet cum

pueris, ictu sagittae occidit patrem suum non de industria sed casu. et per140 hoc

expulsus est <ab italia et armilis141 fuit> et peruenit ad insulas maris tirreni142, et

expulsus est inde causa occisionis turni quem ęneas143 occidit. et peruenit usque ad

gallos et ibi condidit ciuitatem turonorum144 quae uocatur turnis. et postea ad istam

92 aeneas B 93 aschani B, ascani M,

aschanius O, aschanii Spec 8, (18)

94 ęneę N, O, (15), (18) 95 ytalię ε 96 ut O 97 styrpe Spec 8 98 filiae ε 99 aeneae B, M, ęneę O, ε 100 scamonialis β 101 ilię omitted by β 102 reę β, ε 103 hyspaniam (18) 104 bryttaniam M 105 bryttones M 106 Postumo N 107 Postumus N 108 aeneae M, Spec 8 109 sui β

110 bryttones M 111 qui μ 112 britto O 113 bryttones M 114 britti O 115 styrpe Spec 8 116 aeneas M 117 traianum M 118 pręlium β 119 ascano M 120 accepit omitted by M 121 labinam M 122 picti β 123 aeneas B, M 124 O inserts post mortem

latini 125 labina M, lauinia N 126 aeneae B, M 127 saluium N 128 accipiens N

129 facta est grauida β 130 aeneae M, ęneae B 131 et omitted by μ 132 N omits ut mitteret, O

inserts ei 133 uxorem considerauit N 134 aeneae B, M 135 fatus B, filius fatus O 136 hanc omitted by N 137 mater β 138 bruto uel britto B, M,

britto uel brito A 139 ipse omitted by O 140 pro β 141 armiger N 142 terreni μ 143 aeneas 144 torronorum μ

4

peruenit145 insulam quae a nomine suo nomen accepit, id est britannia; et impleuit

eam cum suo genere et habitauit in ea. ab illo autem tempore habitata est britannia146

usque in hodiernum diem.

ęneas147 autem regnauit tribus annis148 apud latinos. ascanius regnauit149 annis triginta

tribus, post quem siluius regnauit annis duodecim; posthumus150 annis triginta nouem,

a quo albanorum reges siluii appellati151 sunt, cuius frater erat bruto152. quando uero

regnabat bruto153 in britannia154, heli sacerdos iudicabat155 israhel et tunc arca156

testamenti ab alienigenis157 possidebatur. posthumus158 autem frater eius apud latinos

regnabat.

post interuallum uero multorum annorum, non minus octingentorum, picti uenerunt

et occupauerunt insulas quae uocantur159 orcades. et postea ex insulis uastauerunt160

regiones multas et occupauerunt eas in sinistrali parte britanniae161. et manent ibi,

tertiam partem britanniae162 tenentes usque in hodiernum diem.

nouissime autem scotti uenerunt a partibus hispanię163 ad hiberniam164. primus uero165

uenit partholomus166 cum mille hominibus, uiris scilicet et mulieribus. et creuerunt

usque167 ad quattuor milia hominum. uenitque mortalitas super eos et in una

septimana omnes perierunt168 ita ut ne unus quidem remaneret ex illis.

secundus autem ad hiberniam uenit nimeth, filius cuiusdam agnominis169, qui fertur

nauigasse super mare annum et dimidium. et postea tenuit portum in hibernia170,

fractis nauibus suis, et mansit ibi per multos annos. et iterum nauigio cum suis

reuersus est ad hispaniam171.

deinde uenerunt tres filii militis172 hispanię cum triginta ceolis, in unaquaque ceola

habentes triginta coniuges173. et manserunt ibi per spatium unius anni. et postea

apparuit illis uitrea turris in medio maris; et quasi homines conspiciebant174 esse super

turrim; et quęrentes loqui ad illos, numquam respondebant. et ipsi uno anno ad

obpugnationem175 turris praeparauerunt se176 cum suis ceolis omnibus et cum177

omnibus178 mulieribus, excepta una naue quae confracta179 erat naufragio180, in qua

erant uiri triginta totidemque mulieres. aliae autem naues nauigauerunt ad

expugnandam turrim. et dum omnes descenderent181 in litore182 quod erat circa

145 peruenit postea ad istam β

146 et impleuit eam cum suo genere et habitauit in ea. ab illo autem tempore habitata est britannia omitted by N, bryttannia M

147 aeneas M 148 tribus annis regnauit N 149 autem N 150 postumus N 151 apellati M 152 britous O 153 brito O 154 bryttania M 155 M inserts in

156 archa M, laudarcham O 157 aligenigenis M 158 postumus N 159 uocatur M 160 uactauerunt N 161 bryttannię M 162 bryttanniae M, britannię

partem N 163 ispanię B 164 iberniam β 165 uero omitted by N 166 partolomus B 167 usque omitted by N 168 pererunt O 169 agnonis N 170 hiberniam β

171 ad hispaniam reuersus est O

172 multis N 173 coniunges O 174 conspitiebant B, M; O

inserts et 175 oppugnationem B, N,

expugnationem O 176 se omitted by M 177 cum omitted by N 178 omnibus omitted by N,

omnis M 179 cum fracta O 180 nauigio β 181 descenderant O 182 littore B, N

5

turrim, operuit183 illos mare et demersi184 sunt. sed185 de familia illius ceolae186 quae

naufragio confracta remanserat, tota hibernia impleta est usque in hodiernum diem. et

postea uenerunt paulatim a partibus hispanię187 tenueruntque regiones plurimas in

britannia188.

nouissime uenit damhoctor189 et ibi190 habitauit cum omni genere suo quod superest

usque hodie. istoreth191, istorini192 filius, cum suis tenuit dalmeta. builc autem tenuit

cum suis193 euboniam insulam et alia circiter loca. filii autem liethan194 optinuerunt195

regionem demetorum196 et alias prouintias guoher197 et cetgueli198, donec expulsi sunt

a cuneda199 et a200 filiis eius ab omnibus regionibus britannicis201.

si quis202 autem203 scire uoluerit204 quanto tempore fuit inhabitabilis et deserta

hibernia, sic mihi periti scottorum205 nuntiauerunt. quando uenerunt filii israhel206 per

mare rubrum, illos persecuti sunt aegyptii207 et demersi208 sunt ut in lege legitur. erat

autem uir nobilis de scithia209 cum magna familia210 apud211 ęgyptios212, ante eiectus

de213 regno suo. et ibi erat quando ęgyptii214 demersi215 sunt; et non exiuit ad

persequendum populum dei. illi autem qui superfuerant ęgyptii216 facto consilio eum,

ne obsideret regionem illorum217 ab eis, expulerunt quia maiores eorum in rubro

mari218 demersi219 erant. at ille, ita220 expulsus, per annos quadraginta duos221 circuiens

per affricam222, peruenit cum familia ad aras philistinorum223 et per lacum salinarum.

uenerunt inter rusicadam et montana syrię224; et uenerunt225 per flumen malua

transieruntque per maritaniam et ad columnas226 herculis nauigauerunt terrenum227

mare, et peruenerunt usque ad hispaniam. et ibi per annos habitauerunt multos228, et

creuerunt et229 multiplicati sunt ac illorum gens multiplicata est ualde. postea uenerunt

ad hiberniam230 post mille et duos annes post quam demersi231 sunt ęgyptii232 in mari

rubro233.

VI in tempore quo regnabat brutus234 apud romanos, a quo consules esse coeperunt235,

deinde tribuni plebis ac dictatores, et consules rem publicam obtinuerunt236 per annos

quadringentos quadraginta septem quae237 prius regia dignitate238 dampnata fuerat,

183 opperuit O 184 dimersi N 185 set O 186 ceolę β, coeolae M 187 hispaniae M, ispanię B 188 bryttania M 189 dam hoctor M, damhocto

B, dea moctor N 190 et ibi omitted by O 191 istorech O, ictor et N 192 istorinis N 193 cum suis tenuit O 194 lietham O 195 obtinuerunt M 196 demętorum M 197 goher O, gohher B 198 cergueli O 199 cumeda O 200 a omitted by N 201 bryttannicis M

202 qui N 203 hoc β 204 uoluerunt N 205 scotorum β 206 eius N 207 ęgyptii N, O 208 dimersi N 209 scytia B, scicia O 210 N inserts et 211 apud omitted by O 212 aegyptios M 213 a β 214 aegyptii B, M 215 dimersi N 216 aegyptii B, M 217 illorum regionem μ 218 mari rubro β 219 dimersi N 220 ita omitted by β 221 duos omitted by N

222 africam β 223 pilistinorum μ 224 syriae M, sirię N 225 peruenerunt β 226 columpnas β 227 tirrenum N 228 multos habitauerunt β 229 ac M 230 iberniam B 231 dimersi 232 aegyptii B, M 233 et uenerunt ad regiones

dalrieta omitted 234 brittus O 235 cęperunt N, desierunt β 236 optinuerunt β 237 quęque N 238 dignitate regis β

6

brittones239 in tertia ętate mundi ad britanniam240 uenerunt. scotti autem in quarta

obtinuerunt241 hiberniam242. scotti autem de occidente et picti de aquilone unanimiter

pugnabant contra brittones243 et uno actu indesinenter quia sine armis brittones244

commorabantur. et post multum spatium temporis romani monarchiam totius mundi

optinuerunt245.

a tempore quo primo saxones uenerunt in britanniam246 usque ad annum quartum247

mermeni regis computantur anni quadringenti uiginti248 nouem. a natiuitate autem

domini usque ad249 aduentum patricii250 ad scottos251 quadringenti quinque anni

fuerunt. a morte uero patricii252 usque ad obitum sanctae brigidae quadraginta anni, et

a natiuitate columcillę253 usque ad mortem254 brigidę255 quattuor anni fuerunt.

VII aliud experimentum didici de isto brutone256 ex antiquis libris nostrorum ueterum. tres

filii noę257 diuiserunt orbem terrae in tres partes post diluuium: sem258 in asia, cham259

in africa260, iafeth261 in europa262 et dilatauerunt terminos suos. primus homo uenit ad

europam alanus cum tribus filiis suis quorum nomina sunt263 hisicion264, armenon,

neugio. hisicion265 autem habuit filios quattuor266: francum, romanum, alamannum et

brutonem267. armenon autem habuit filios quinque: gothum268, ualagothum269,

gibidum270, burgundum, longobardum271. neugio uero habuit tres272: uuandalum,

saxonem, bogarum273.

ab hisitione274 autem275 ortae sunt quattuor276 gentes franci, latini, alamanni et

brittones277; ab armenone autem gothi278, uualagothi279, cibidi280, burgundi et

langobardi281; a neugio282 autem bogari283, uuandali, saxones, taringi284. istae gentes

subdiuisae285 sunt per totam europam.

239 bryttones M 240 bryttanniam M 241 optinuerunt N 242 scotti autem in quarta

obtinuerunt hiberniam omitted by β

243 bryttones M 244 bryttones M 245 obtinuerunt M 246 bryttanniam M 247 tercium N 248 xl O 249 ad omitted by M 250 patritii M 251 scotos β 252 patritii M, sancti patricii β 253 colum cillę M 254 natiuitatem N 255 sanctae brigidae N

256 britone O 257 noae M 258 sen N 259 can M, chan N 260 affrica N, Hugo

Flauiniacensis 261 iaphet N 262 eropa β 263 quorum sunt nomina β,

sunt omitted by M 264 hisition N 265 hisition N 266 quattuor filios β 267 brittonem O 268 rothum O 269 ualagotum β,

uualagothum N, Hugo Flauiniacensis

270 cibidum μ, Hugo Flauiniacensis

271 langobardum μ 272 β inserts filios 273 rogarem N 274 hisicione μ 275 autem omitted by O 276 quattuor omitted by N 277 bryttones M 278 rothi O 279 uualagoti B 280 cibidi omitted by β, bibidi

N 281 longobardi β 282 meugio O 283 rogari N 284 tarincgi μ, tirinegi O 285 diuisę N, Hugo

Flauiniacensis

7

alanus, ut aiunt, filius fuit fethuir286, fethuir287 filius ogomuin288, ogomuin289 filius

thoi290, thoi291 filius292 boib293, boib294 filius semion, semion filius mair295, mair296 filius297

ecthactus298, ecthactus299 filius300 aurthact301, aurthact302 filius ethec303, ethech304 filius

ooth305, ooth306 filius abir307, abir308 filius ra, ra filius esraa, esraa filius israu309, israu310

filius bath, bath filius iobath311, iobath312 filius313 iohan, iohan filius iafeth314, iafeth315

filius noe, noe316 filius lamech, lamech filius matusalem317, matusalem318 filius enoch319,

enoch320 filius iared321, iared322 filius malaleel323, malaleel324 filius cainan325, cainan326

filius enos, enos filius seth, seth filius adam, adam filius et plasmatio dei uiui327. hanc

peritiam328 didicimus ex traditione ueterum qui in primordio accolae329 fuerunt

britannię330.

brittones331 a bruto332 dicti

brutus333 filius hisicionis334, hisicion335 filius alani, alanus336 filius reę337 silueę338, rea

siluea339 filia numę340 pampilii341, numa342 filius ascanii343, ascanius filius ęneae344,

ęneas345 filius anchisae346, anchises347 filius troii348, troius349 filius dardani, dardanus

filius flisę350, flisa351 filius iuuani352, iuuan353 filius iafeth354. iafeth355 uero356 septem filios

286 phetuir N, fetuyr Hugo Flauiniacensis

287 ficthur O, phetuir N, fetuir Hugo Flauiniacensis

288 ogomun O 289 ogomun O 290 thohi N, thoy Hugo

Flauiniacensis 291 thoi omitted by N 292 μ inserts fuit 293 boibus M 294 boibus M, bohib O 295 mayr Hugo Flauiniacensis 296 mayr Hugo Flauiniacensis 297 μ inserts fuit 298 eethactus M, eothactus N 299 ectactus N 300 O inserts fuit 301 aurchact Hugo

Flauiniacensis 302 aurchact Hugo

Flauiniacensis 303 ethech β, Hugo

Flauiniacensis, echeh N 304 echeh N 305 othoth N 306 ooth omitted by N 307 abyr Hugo Flauiniacensis 308 abyr Hugo Flauiniacensis 309 hisrau μ, Hugo

Flauiniacensis, isra N 310 hisrau μ, Hugo

Flauiniacensis, isra N

311 lobath Hugo Flauiniacensis

312 lobath Hugo Flauiniacensis

313 filius omitted by M 314 iafet β, iaphet N 315 iaphet N 316 noę M 317 matusale N, matusalam

B, Hugo Flauiniacensis 318 matusalem omitted by N,

matusalam B, Hugo Flauiniacensis

319 enoc N 320 enoc N 321 iareth Hugo

Flauiniacensis 322 iareth Hugo

Flauiniacensis 323 malalehel M, mahaleel

Hugo Flauiniacensis 324 malalehel M, mahaleel

Hugo Flauiniacensis 325 cainam β, cayna Hugo

Flauiniacensis 326 cainā β, caynam Hugo

Flauiniacensis 327 uiui omitted by β 328 experitiam N 329 acolę N 330 bryttanniae M 331 bryttones M 332 britto O 333 brittus O, Sawley inserts

fuit

334 isitionis N, hisitionis Spec 8, (18)

335 hisicio O, hisition N, Spec 8, (18)

336 alaneus Sawley 337 reae M, B 338 silueae M, B, siluę N,

siluię ε, Sawley 339 rea siluea omitted by N,

rea siluia ε, Sawley 340 numae M, B, (15), (18),

nuinę Spec 8 341 pamphilii O, panpilii Spec

8, pamphili Sawley 342 numa rea siluia N, nuina

Spec 8, pamphilius Sawley

343 aschanii Sawley 344 ęnae M, ęneę O, ε,

Sawley 345 aeneas M, ęreas O 346 anchisę O, ε, Sawley 347 anchise (15) 348 troi M, trohi Sawley 349 koius Spec 8 350 flisae M, flire Sawley 351 flise (15), flire Sawley 352 iuuiani O, iuuan N, ε 353 iuuani O, iuuanus Sawley 354 iaphet N, Spec 8, (15),

iapheth (18) 355 iaphet N, ε, iste iafeth

Sawley 356 uero omitted by Sawley

8

habuit357: primus gomer358, a quo galli; secundus magog359, a quo scithi360 et gothi;

tertius madian361, a quo medi; quartus362 iuuan363, a quo gręci; quintus tubal, a quo

hebręi364, hispani365 et itali366; sextus mosoch367, a quo cappadoces368; septimus tiras369,

a quo traces. hi370 sunt filii iafeth371, filii noę372, filii lamech.

VIII romani autem, dum acciperent dominium totius mundi, ad373 britannos374 miserunt

legatos375 ut obsides et censum acciperent ab illis sicut accipiebant ab uniuersis

regionibus et ab omnibus insulis. brittanni376 autem, cum essent377 tiranni378 et tumidi,

legationem romanorum contempserunt.

VIIII tunc iulius caesar379, cum accepisset totius orbis singulare imperium et primus

obtineret380, ualde iratus ad britanniam381 cum sexaginta382 ceolis peruenit383 in ostio384

fluminis tamensis385, in quo naufragium naues illius386 perpessae sunt dum ille

pugnaret apud dolobellum, qui erat proconsul britannici387 regis qui et ipse rex belinus

uocabatur; et erat minocanni filius qui occupauit omnes insulas terreni388 maris. et

iulius reuersus est sine uictoria, caesis militibus fractisque nauibus.

et iterum, post spatium trium389 annorum, cum390 magno exercitu et trecentis ceolis

peruenit ad ostium391 praedicti fluminis tamensis392. et ibi inierunt bellum et

ceciderunt de equis393 militibusque suis multi, quia supradictus394 consul posuerat

sudes ferreos semenque bellicosum, id est cethilou, in uada fluminis, quod discrimen

fuit magnum. ars enim erat latenter constructa et inuisibilis militibus romanorum395. et

hac uice, sicut prius, imperator cum396 suis reuersus est sine uictoria uel pace.

tertio igitur commissum397 est bellum a romanis contra brittones398, iuxta locum qui

dicitur trinouantum. et iulius uictor imperium britannicae399 gentis obtinuit400,

quadraginta et401 septem annis402 ante natiuitatem christi403, ab initio autem mundi

quinque milibus ducentis duodecim transactis annis.

iulius primus in britanniam404 peruenit romanorum rex et regnum405 et gentem

obsedit. et in honorem illius quintilem406 ‘iulium’ mensem407 romani statuerunt uocari,

357 habuit septem filios β 358 gemer Sawley 359 magod Sawley 360 scyti β, sciti ε, Sawley 361 madiam Spec 8, (18),

madanus Sawley 362 (18) inserts uero 363 iuuanus Sawley 364 ebręi ε 365 hyspali (15), hyspani (18) 366 ytali (18), Sawley omits

hispani et itali 367 mosoc β 368 capadoces N, (15) 369 tyras β, troias Sawley 370 hii μ, ε, Sawley 371 iaphet N, ε 372 noae M, Spec 8 373 a M 374 bryttannos M, brittones

N

375 miserunt legatos ad britannos β

376 brittones β 377 essem M 378 tyranni β, Chronicon

Vedastinum 379 cęsar N, O 380 optineret N 381 bryttanniam M 382 xl N 383 perunit M 384 hostio N 385 atamensis O 386 naues illius omitted by N 387 bryttannici M, brittannici

β 388 tirreni N 389 trium omitted by O 390 com M 391 hostium N 392 tamensis omitted by N

393 aequis B, M 394 prędictus N 395 romanorum militibus β 396 com M 397 cummissum M 398 bryttones M 399 bryttannicae M,

britanniae N 400 optinuit N, O 401 et omitted by N 402 annus O 403 domini O 404 bryttanniam M,

brittanniam B 405 regnum obtinuit N 406 quintum N 407 mensem omitted by N,

mensen O

9

siquidem idibus martis gaius iulius caesar408 in curia occiditur, tenente octauiano

augusto monarchiam totius mundi. nam et censum a brittannia409 ipse solus accepit, ut

uirgilius ait: ‘purpurea intexti tollunt410 aulea britanni411.’

X secundus412 post hunc claudius imperator uenit et in britannia413 imperauit per

quadraginta414 septem annos post aduentum christi. et stragem bellumque agens

multum, non absque detrimento militum iuuenumque suorum, uictor fuit

britanniae415. postea nauigio ad orcades peruenit insulas416 et subiecit eas fecitque

tributarias. in tempore illius nullum romanis censum fuit traditum a britannia417, sed

imperatoribus britannicis418 redditum est. regnauit autem annis tredecim et mensibus

octo. cuius monumentum in mogontia419 apud longobardos ostenditur:420 dum ad

romam iret, ibi defunctus est.

post centum et sexaginta septem annos post aduentum christi, lucius britannicus421

rex422 cum423 omnibus regulis424 totius britannicae425 gentis baptismum suscepit, missa

legatione ab imperatoribus romanorum et papa426 romano euaristo.

XI tertius fuit seuerus qui transfretauit ad427 britannos428 ubi, ut receptas prountias ab

incursione barbarica defenderet, tuitionis murum et aggerem a mari usque ad mare

per latitudinem britanniae429, id est per centena triginta duo milia passuum, deduxit et

britannico430 sermone uocatur gaaul. propterea iussit fieri431 inter brittones432 et pictos

et scottos433, quod scotti434 ab occidente et picti ab aquilone unanimiter pugnabant435

contra brittones436, nam et ipsi pacem inter se habebant. et post multum tempus437,

seuerus intra britanniam438 eboraci439 moritur.

XII quartus fuit caritius440 imperator et tirannus441 qui et ipse442 tirannide443 in444

britanniam445 uenit. quia446 iratus pro occisione seueri aduenerat et447 cum omnibus

ducibus romanae gentis qui erant cum eo, britanniam448 uerberauit ac omnes regulos

ducesque brittonum449, et uindicauit in illis seuerum. et purpuram britanniae450

deuastauit.

408 cęsar N, O 409 bryttania M 410 tollant N 411 bryttani M, brittanni β,

britannia N 412 M inserts autem 413 bryttannia M, brittannia

β 414 β inserts et 415 bryttanniae M,

brittanniae β 416 insulas peruenit β 417 bryttania M, brittannia β 418 brittannicis μ 419 moguntia B, mgiutina O 420 β inserts et 421 bryttanicus M,

brittannicus β 422 res O 423 com M

424 β inserts suis 425 bryttanicae M,

brittannicę β, britanniae N

426 papę N 427 a M 428 bryttannos M, brittannos

B 429 bryttanniae M,

brittanniae β, britannię N 430 brittannico μ 431 feeri M 432 bryttones M 433 scotos β 434 scoti O 435 pugnabat O 436 bryttones M, britones O 437 tempore O 438 bryttanniam M,

brittanniam β

439 eboraci omitted by N 440 carinus β, perhaps also μ 441 tyrannus β 442 B inserts cum 443 tyrannide β 444 eboraci N 445 bryttaniam M,

brittanniam B 446 et N 447 aduenerat et omitted by

N 448 bryttanniam M,

brittanniam B, brittaniam O

449 bryttonum M, N replaces uerberauit… brittonum with cum omnibus regulis et ducibus suis uerberauit

450 brittanniae μ

10

XIII quintus fuit constantius451, constantini magni filius. et defunctus est in britannia452; et

sepulchrum illius esse uidetur iuxta urbem quae uocatur cair segeint, ut litterę quae

sunt in lapide tumuli ostendunt. et ipse seminauit in pauimento supradictę ciuitatis tria

semina, auri, argenti453, aeris, ut nullus umquam454 in ea pauper455 maneret, et uocatur

alio nomine minmanton456.

XIIII sextus maximus imperauit457 in458 britannia459. a tempore illius consules460 esse

coeperunt, et cęsares postea numquam appellati sunt. in tempore autem461 illius462,

sanctus martinus uirtutibus et miraculis claruit, et cum eo locutus est463.

XV septimus maximianus imperator regnauit in brittannia464. ipse perrexit cum465 omnibus

militibus brittonum a britannia466 et occidit regem romanorum gratianum et imperium

obtinuit467 totius europae. noluitque dimittere belligeros suos – comites, brittones – ad

uxores suas468 et filios et ad469 possessiones suas, sed multas illis largitus est470

regiones a stagno quod est super uerticem montis iouis usque ad ciuitatem quae

uocatur cantguic471 et usque ad cumulum472 occidentalem, id est cruc occident. hi473

sunt brittones474 armorici et illic permanserunt475 usque in hodiernum diem. propter

illorum absentiam britannia476 superata est ab alienigenis477 gentibus et heredes eiecti

usque478 quo a479 deo480 auxilium largiatur.

traditione uero seniorum didicimus fuisse a romanis septem imperatores481 in

brittannia482; romani autem483 nouem affirmant.

XVI octauus fuit alius seuerus. hic aliquando in britannia484 commorabatur485 aliquando

romae manebat ibique486 defunctus est.

XVII nonus fuit constantinus487. ipse regnauit sedecim annis in brittannia488; et in septimo489

decimo imperii sui anno490 obiit, quasi491 dolo ueraciter492 occisus in britannia493, ut

aiunt. ita, ut legimus, apud brittones494 regnauerunt romani per quadringentos nouem

annos495.

451 constancius O 452 brittannia μ 453 β inserts et 454 umquam omitted by β,

unquam N 455 in ea pauper omitted by

N 456 minimanton O 457 im M 458 in omitted by M 459 bryttannia M, brittannia

β 460 consilles M 461 autem omitted by β 462 huius β 463 et cum eo locutus est

omitted by N 464 bryttannia M

465 com M 466 bryttannia M, brittannia

β 467 optinuit β 468 suas omitted by N 469 ad omitted by N 470 est omitted by μ 471 cantguit O 472 tumulum μ 473 hii β 474 bryttones M 475 permanent N 476 brittannia μ 477 alienis N 478 usquę B 479 ado B 480 deo omitted by B 481 imperatoris M

482 brittania M 483 uero O 484 brittannia μ 485 morabatur β, μ inserts et 486 ubi N 487 constantius μ 488 bryttannia M 489 septimo omitted by N 490 anno imperii sui β 491 quasi omitted by N 492 uoraciter M 493 bryttannia M, brittannia

β 494 bryttones M 495 annos quadringentos

nouem β

11

XVIII his ita transactis brittones496 imperium romanorum contempserunt nec censum

dederunt497 nec illorum reges susceperunt, neque romani amplius ausi sunt498 ut ad

regnandum britanniam499 adirent quia duces eorum brittones500 occiderant.

iterum repetendus est sermo de maximiano tiranno501. gratianus cum fratre ualentino

regnauit annis septem. ambrosius,502 tunc mediolanensis episcopus, clarus habebatur

in catholicorum503 dogmate. ualentinus cum theodosio regnauit octo annis504. tempore

illo505 sinodus constantinopolim colligitur506, trecentorum quinquaginta uidelicet507

patrum508, in509 qua510 omnes hereses dampnantur. ieronimus511, etiam presbiter

bethleemitis512, toto mundo claruit. dum gratianus imperator regnaret in toto mundo,

in britannia513 per seditionem militum maximus imperator factus est quem mox in

gallias transfretasse514 perhibent; et gratianum regem parasis515 meroblaudis magistri

militum proditione superauit. et516 fugiens lugduni captus atque517 occisus est.

maximus518 uictorem filium suum consortem regni fecit. martinus turonensis episcopus

tunc temporis in magnis uirtutibus claruit. post multum uero spatium temporis, a

ualentino et theodosio consulibus spoliatus maximus indumentis regiis sistitur et in

capite lapide dampnatur. cuius filius uictor eodem anno ab argabaste519 comite

interfectus est in gallia, peractis ab initio mundi520 quinque milibus sescentis nonaginta

annis.

tribus uicibus occisi sunt duces romanorum a brittonibus521. et522 brittones523, dum

anxiarentur a barbarorum gentibus, id est scottorum et524 pictorum, auxilium

romanorum flagitabant. et tum525 legati mittebantur cum magno luctu et cum

sablonibus super capita sua intrabant et portabant526 magna munera pro admissa527

occisionis culpa ducum. et accipientes grata dona528 consules ab illis, promittebant

iurando accipere529 iugum romanici imperii, licet durum esset, et romani cum magno

exercitu ad auxilium uenerunt530 brittonum531, constitueruntque532 duces et

imperatores533 in britannia534. et composito imperatore cum ducibus, reuertebatur

exercitus ad romam. et sic alternatim535 per quadringentos quadraginta octo annos

agebant: brittones536 autem propter grauitatem imperii occidebant duces romanorum

et auxilium postea petebant ab eis; romani autem537 ad imperium auxiliumque et

496 bryttones M 497 dedere μ 498 sunt ausi M 499 bryttanniam M,

brittanniam β 500 bryttones M 501 tyranno β 502 O inserts autem 503 chatholicorum O,

catholico N 504 octo annis β 505 β inserts facta est 506 et colliguntur ad eam β 507 uidelicet omitted by β 508 patres β 509 in omitted by β 510 quo M, ubi β

511 hieronimus μ 512 bethleęmitis M,

belleemitis β, bedeemitis N

513 brittania M, brittannia β 514 transfertrasse M,

transfertasse O 515 parapis N 516 qui N 517 adque M 518 N inserts uero 519 argubuste M, agrubaste

B, argubacte O 520 mundi omitted by N 521 bryttonibus M 522 qui N 523 bryttones M

524 et omitted by M 525 cum N, O 526 por M 527 amissa N 528 dona omitted by β 529 accipere omitted by N 530 ueniebant N 531 bryttonum M, britonum

N 532 constituebantque N 533 imperatorem μ 534 bryttannia M, brittannia

β 535 acternatim O 536 bryttones M 537 enim β

12

uindictam proximorum ueniebant et, spoliata brittannia538 auro argentoque539 atque

ęre540 omnique pretiosa ueste541 melle et542 muneribus, cum543 magno triumpho

reuertebantur.

factum est autem post544 supradictum bellum quod fuit inter brittones545 et romanos

quando duces eorum occisi sunt, et uictoriam maximi546 qui gratianum occidit,

transactoque547 romanorum imperio a britannia548, per quadraginta549 annos fuerunt

sub metu.

XVIIII gurthegirnus autem regnabat in brittannia550, sed in tempore illius brittones551

urgebantur552 a metu scottorum pictorumque et a553 romanico554 impetu555 necnon556

et557 a558 timore ambrosii.

XX interea tres ceolae, a germania559 in exilium expulsae, brittanniam560 aduenerunt561, in

quibus dominabantur562 hors et hencgest, qui et ipsi fratres erant, filii guictgils563;

guictgils564 filius guicta565; guicta566 filius guechta567; guechta568 filius uuoden569;

uuoden570 filius frealof; frealof filius fredulf; fredulf filius finn571; finn572 filius

foleguald573; foleguald574 filius geta575 qui, ut aiunt, filius fuit576 dei, non ueri nec

omnipotentis dei et domini nostri iesu christi (qui ante tempora sęculorum permanens

patri et spiritui sancto coaeternus et consubstantialis in fine sęculorum et577

mortalitatis nostrae formam non dedignatus est induere seruilem) sed alicuius ex idolis

eorum quem, ab ipso daemone caecati, more gentili pro deo colebant. gurthegirnus578

autem suscepit eos benigne et tradidit eis insulam quae lingua eorum uocatur tanet579,

britannice roihin580. regnante gratiano581 equantio582 romae, saxones uero583 a

gurthegirno suscepti sunt anno trecentesimo quadragensimo septimo post passionem

christi584.

a tempore quo aduenerunt primo ad britanniam585 saxones usque ad primum imperii

annum586 regis Eadmundi dcxlii; ad hunc587 in quo nos scribimus, annos traditione

538 bryttannia M 539 argento N, β 540 aere M, erę B 541 ueste preciosa β 542 et et O 543 com M 544 post omitted by N 545 britones O 546 maximiani M, B,

maximam O 547 transacto N 548 bryttannia M, brittannia

β 549 xi N 550 bryttannia M 551 bryttones M 552 arguebantur M 553 a omitted by N 554 romano β, romanorum N

555 inpetu O 556 nec M, nec nec β 557 et omitted by β 558 a omitted by N 559 gemania M 560 bryttanniam M 561 adueniunt N 562 dominabanttur M 563 guictglis M, guicglis β,

ƿicgils N 564 guictglis M, guicglis β,

ƿicgils N 565 ƿicta N 566 ƿicta N 567 guecta O, ƿecta N 568 guectha O, ƿecta N 569 ƿoden N 570 ƿoden N 571 fin N

572 fin N 573 folegual B, foleƿald N 574 foleƿald N 575 getha β, ieta N 576 fuit filius β 577 et omitted by μ 578 gurthegirus M 579 tenet M, teneth O,

tenech B 580 riohin β 581 secundo omitted 582 aequantio B 583 autem N 584 domini O 585 bryttanniam M,

brittanniam β 586 primum imperii anni M,

primum annum β 587 huc N

13

seniorum dcxluii didicimus588, quippe quia iste imperii quintus589 antedicti590 regis est

annus.

XXI in tempore illo uenit sanctus germanus ad praedicandum in brittannia591, et apud illos

multis claruit uirtutibus; et multi per eum saluifacti sunt et plurimi perierunt592.

miracula pauca ex multis quae per illum fecit deus scribere decreui593.

primum ergo594 miraculum declarandum est, quod uir quidam erat rex iniquus atque

tirannus595 cui nomen belinus596. audiens autem597 uir sanctus iniquitatem eius598,

properare599 disposuit ut uisitaret iniquum regem et praedicaret illi. at cum ipse uir

dei600 cum comitibus suis uenisset ad portam urbis, ostiarius601 ciuitatis obuiauit et

salutauit eos. qui miserunt eum ad regem. rex autem iniquus602, dure respondens, ait

cum iuramento “etiam si per istius anni603 spatium permaneant iuxta portam ciuitatis

meae, intro604 non uenient605.” Illis autem responsum expectantibus, dies606 declinauit

ad uesperum, nesciebantque quo irent.

XXII interea607 uenit unus de seruis regis de medio urbis; et inclinauit608 se ante uirum dei,

nuntiauitque eis omnia uerba tyranni609. et inuitauit eos ad domum suam, exieruntque

cum eo. et benigne eos suscepit610. nihil611 tamen habebat de omnibus iumentorum

generibus praeter unam uaccam612 cum uitulo. ille autem hospitalitatis gratia uitulum

mactauit et coxit posuitque ante illos.

XXIII sanctus autem germanus praecepit sociis613 suis ut nullum os frangerent de ossibus

uituli614. sequentis615 autem facto mane diei, inuentus est uitulus stans ante matrem

suam, uiuus sanus et incolumis. primo igitur mane eiusdem diei, iterum adierunt

portam ciuitatis ut impetrarent salutationem616 regis iniqui617. cum autem orando

expectarent iuxta portam urbis618, ecce uir unus occurrebat cuius sudor a uertice

capitis usque ad plantas pedum distillabat. inclinauitque se ante illos. at sanctus

Germanus ait “credis in sanctam trinitatem?” ille619 respondit “credo.” baptizauitque

eum620 et osculatus est621. et dixit ei “uade in pace: in ista enim hora morieris et angeli

dei in aere expectant te622 ut cum illis gradiaris ad deum cui credidisti.” ipse autem

lętus urbem intrauit, obuiansque praefectus tenuit illum623 et opprimens624 alligauit

praesentatusque est conspectui625 tyranni626 cuius sententia protinus interfectus est.

588 dicimus (18) 589 quinque N 590 annis dicti N 591 bryttannia M,

brittanniam N 592 et plurimi perierunt

omitted by N 593 miracula… decreui

omitted by β 594 β iserts eius 595 tyrannus β 596 belinud O 597 haec N 598 eius omitted by N 599 propalare N 600 uir dei ipse β

601 hostiarius M 602 iniqus O 603 anni istius N 604 intra N 605 inuenient M 606 dies omitted by M 607 interera M 608 indicauit O 609 tiranni N 610 suscepit eos O 611 nichil N, β 612 uaccan unam N 613 sotiis N 614 de uituli ossibus

frangerent β 615 sequenti β

616 salutationem impetrarent M, salutationem inpterarent O, saluationem impetrarent B, impetrarent responsum N

617 iniquis regi M 618 ciuitatis β 619 μ inserts uero 620 illum β 621 β inserts eum 622 te expectant β 623 O inserts eum 624 obprimens M 625 conspectu M, O 626 tiranni N

14

hic autem mos627 erat apud nequissimum regem ut quisquis ad seruitutem ante solis

ortum non conueniret continuo in arce628 decollaretur. sanctus uero germanus cum

suis iuxta portam urbis tota die prestolabatur, nec tamen629 impetrare630 potuerunt ut

salutarent tyrannum631.

sed solito more supradictus affuit seruus et dixit illi sanctus germanus “caue ut nullus

de tuis hominibus in ista nocte remaneat in hac632 arce.” ipse uero celerius urbem

ingrediens eduxit nouem633 filios suos et ipsi cum eo ad supradictum hospitium634

reuersi sunt. et praecepit illis ut ieiuni635 manerent. clausisque ianuis dixit “uigilantes636

estote et si quid euenerit637 in arce, nolite conspicere638 sed indesinenter orate et ad

deum uerum clamate.” igitur post modicum noctis interuallum639 ignis cecidit de caelo,

et urbem combussit640 omnesque homines qui cum tyranno641 erant ita ut ne unus

quidem ex eis remaneret et arx642 illa non est643 aedificata usque in hodiernum diem.

crastino644 autem die uir ille qui hospitalis fuit credidit,645 germano praedicante, et646

baptizatus647 est648 cum omnibus filiis suis649 et cum omnibus in illa regione

habitantibus. erat autem illi nomen650 catel651. benedixitque eum sanctus germanus

et652 addidit653 dicens “rex non deficiet de semine tuo usque in sempiternum” (ipse est

catel654 drunluc)655 “et tu ipse rex eris ab hodierna die omnibus diebus uitae tuae.”

sicque impleta est psalmigraphi656 prophetia657 dicentis ‘suscitans de puluere egenum

et de stercore erigens658 pauperem.’ at659 iuxta uerbum sancti germani660 rex de

seruo661 factus est, omnesque filii eius reges facti sunt, et a semine illorum omnia regio

pouoisorum662 uel663 pausorum usque in diem regitur hodiernum664.

XXIIII factum est autem postquam metati665 sunt saxones in supradicta insula tenet666,

promisit rex supradictus667 gurthegirnus dare illis uictum et uestimentum668 absque669

defectione pro eo quod sese promiserant uiriliter contra inimicos eius pugnaturos670.

cum autem barbari multiplicati essent numero, non potuerunt brittones671 cibare672

illos cum solito more cibum uestemque sibi dari postularent, ut eis antea673 fuerat

promissum674. dixerunt675 brittones676 “numerus uester multiplicatus est. adiutorio

627 moris β 628 arcę M 629 tamen omitted by β 630 inpetrare O 631 eum N 632 ista N 633 nouem omitted by N 634 hospitium supradictum β 635 in ieiunio N 636 uigilas N 637 euenit N 638 conpicere M 639 interuallum noctis O 640 consumpsit β 641 tiranno N 642 ars N, β 643 est omitted by O 644 crastina N 645 β inserts sancto 646 et omitted by O

647 baptizante O 648 est omitted by O 649 suis omitted by β 650 nomen illi β 651 catel uel cadel M, B, catel

uel cadei O, cadel N 652 et et B 653 addit M 654 catel uel cadel M, B, catel

uel cadelis O 655 ipse est catel drunluc

omitted by N 656 psalmigrafi M 657 prophęta M, propheta O 658 eleuans μ 659 ac N 660 germani omitted by N 661 seruus O 662 pauoisorum B,

pauosorum O

663 pouisorum uel omitted by N

664 regitur usque in hodiernum diem β

665 crastametati B, crastra metati O

666 taͤnet M, taenet B, laenet O

667 supradictus rex β 668 uestitum β 669 usque O 670 pugnatores B 671 bryttones M 672 cibare omitted by O 673 ante N 674 promisum M, permissum

N 675 dixeruntque μ 676 bryttones M, britones N

15

uestro non indigemus. recedite a nobis. uictum uel uestimentum677 uobis dare

nolumus.” et ipsi, consilium inter se facientes678, quaerebant679 qualiter pacem

rumperent680.

hencgistus autem681, cum esset uir astutus et callidus, explorassetque682 regem

indoctum ac gentem uagitantem683 et sine armis commorantem, inito684 consilio, dixit

ad regem gurthegirnum “pauci sumus. si uis, mittemus ad patriam nostram et

inuitemus685 milites de regione nostra ut amplior686 sit numerus687 ad certandum pro te

et pro688 gente tua.” et, impetrata a rege licentia, miserunt legatos qui, transfretantes

scithiam689, uenerunt690 ad patriam suam. electisque inde691 militibus ac uiris bellicosis,

reuersi sunt cum sedecim ceolis, adducentes secum filiam hencgisti692 pulchram ualde

decora693 facie694. reuersisque nuntiis, hencgistus695 conuiuium regi gurthegirno et696

militibus697 suis et interpreti698 suo nomine ceretic praeparauit699. ac puellam filiam

suam700 iussit illis ministrare uinumque et siceram ubertim701 propinare, quatenus702

saturarentur nimisque inebriarentur. sed, illis bibentibus et ualde inebriatis, diabolo

instigante, guorthegirnus703 amore704 inardescens puellae per interpretem705 suum

illam postulauit a patre suo. promisitque ei dicens “quicquid postulaueris pro ea a me,

uoluntarie tibi praestabo.” hencgistus autem, inito706 consilio cum senioribus comitibus

suis707 qui secum uenerant de genere ochgul uel ongle708, petiit pro puella prouintiam

quae anglice uocatur709 centland710, brittannice711 autem712 ceint713. et data est illis ipsa

prouincia, ignorante guorancgono714 qui tunc temporis regnabat715 in cantia; quem

quidem dolor716 nimius exagitabat, quia regnum suum clam doloseque et

imprudenter717 alienigenis718 traditum719 est. sic tamen puella regi tradita est720,

dormiuitque cum ea et ultra modum721 amauit.

hencgistus autem pater puellae guorthegirno722 regi dixit “ego ero pater tuus et

consiliator723: caue ne transgrediaris consilium meum, quia numquam ab ullo homine

uel ulla gente superari724 timebis quoniam gens mea ualida est ad bellandumque

robusta. si uis, mittam ad filium meum cum fratruele725 suo, qui sunt uiri bellatores,

inuitans eos ut dimicent contra scottos; et da illis regiones quae sunt in aquilone726

677 uestitum μ 678 fatientes M 679 quęrentes N 680 haberent abierunt O 681 enim β 682 expoliassetque β 683 uagitantem omitted by N 684 intro O 685 inuitabimus N 686 amplius β 687 numerus sit O 688 pro omiited by N 689 scitiam B, sciciam O 690 ueniunt N 691 in die N 692 hencgesti M 693 decoraque β 694 fatię M 695 B inserts fecit, O inserts

sicut

696 et omitted by M, N 697 militibusque M, miltibus

O 698 interpręte N 699 praeparuit omitted by β 700 filiam suam puellam N 701 uberti N 702 quatinus N, β 703 gorthegirnus B,

sorthegirnus O 704 amores O 705 interpraetem M, N 706 intro O 707 suis omitted by N 708 angle M, ochgle O 709 uocatur anglice μ 710 centlaud β 711 bryttanice M, brittonice N 712 autem omitted by N 713 ocint N

714 guoranogono μ, guorancguono N

715 regnauit M 716 dolor quidem β 717 inprudenter M 718 aligenigenis M 719 datum μ 720 puella tradita est regi β,

regis puella tradita est N 721 β inserts eam 722 gorthegirno O 723 pater et consiliator tuus

M, pater et consiliarius tuus β

724 superare M 725 fratuele N 726 in aquilone omitted by β

16

iuxta murum qui uocatur guaul727.” licentia autem inprouidi regis728 inuitauit eos, ochta

uidelicet et ebisa, cum quadraginta ceolis. at uero ipsi, cum nauigarent circa pictos,

uastauerunt orcades insulas729, et occupauerunt regiones plurimas usque ad confinium

pictorum. hencgistus autem inuitabat paulatim ceolas suae regionis ad se ita ut insulas

<ad quas>730 uenerant absque habitatore relinquerent; et dum gens illorum creuisset

in uirtute et in731 multitudine, uenerunt ad supradictam regionem cantuariorum732.

at733 super omnia mala adiciens734, guorthegirnus accepit735 filiam suam sibi736 uxorem,

quae peperit ei737 filium. hoc autem cum compertum esset sancto germano, uenit

corripere eum738 cum omni clero brittonum739. dumque congregatio740 magna sinodi

clericorum laicorumque una in741 consilio, rex stolidissimus742 praemonuit filiam suam

ut exiret743 ad sinodum et daret filium suum in sinu sancti germani diceretque coram

omnibus quod ipse pater esset744 infantis. mulier uero impudica745 fecit746 sicut prius747

erat aedocta748. suscepitque infantulum749 sanctus germanus et dixit “pater tibi ero,

nate. nec te dimittam750 donec mihi nouacula cum forcipe751 pectineque detur et tibi

liceat haec patri tuo carnali dare.” sicque factum est. et infans sancto obediuit752

germano, perrexitque ad auum suum – patrem scilicet carnalem – guorthegirnum753. et

dixit illi puer “pater meus es: caput754 meum tonde et comam capitis mei”. et755 ille

erubescens siluit et infantulo respondere noluit, sed surgens iratus est ualde. a

facieque756 germani fugiens, maledictus757 ac dampnatus est a sancto758 et ab omni

sinodali conuentu759.

postea uero760 inuitatis ad se761 magis duodecim762, quid ageret ab eis percunctatus

est763. at illi dixerunt “ad extremas764 fines regni tui uade et urbem aedifica munitam

ubi te defendere possis765; quia gens quam suscepisti in regno tuo tibi insidiatur et

cogitat te dolo superare uniuersasque regiones quae nunc tuae subiacent dicioni,

uiuenti766 te, molitur767 deuastare, quanto magis cum mortuus fueris.”

placuit768 itaque769 regi magorum consilium, exiuitque idem770 cum771 ipsis magis,

multas regiones multasque circumiens772 prouintias, si forte alicubi ad arcem

aedificandam aptum locum inueniret. illis uero longe lateque proficiscentibus et

minime773 locum congruum774 inuenientibus, tandem peruenerunt ad quandam

727 guaal N 728 regis improuidi β 729 insulas orchades β 730 a quibus 731 in omitted by N 732 cantuuarioriorum M 733 ac N 734 aditiens M 735 ac filiam O 736 sibi filiam suam M 737 ei omitted by M 738 eum corripere N 739 bryttonum M 740 cogitatio N 741 in omitted by O 742 stollidiximus O 743 iret β

744 esset pater β 745 inpudica M, O 746 fecit omitted by O 747 prius omitted by β 748 aedocta omitted by N,

docta β 749 eum β 750 dimittam te N 751 forcipibus β 752 obędiuit M, obediuit

sancto O 753 gorthegirnum O 754 capud M, O 755 at N 756 fatieque M 757 O inserts et 758 β inserts germano

759 conuentu omitted by O 760 uero omitted by N 761 ad se omitted by N, ad se

ad se O 762 duodecim magis β 763 est omitted by N 764 extremos N 765 possit O 766 uiuente μ 767 moritur O 768 placuitque μ 769 itaque omitted by M 770 idem omitted by N 771 cum idem M 772 circuiens β, circuens N 773 β inserts aptum 774 congruum omitted by β

17

prouintiam quae uocatur guenet775; et, cum lustrarent montana heremi, repperiunt in

unius summitate776 montis locum congruum ad arcem construendam777. dixeruntque

magi778 ad regem “urbem tibi hic aedifica, quia tutissima erit779 a barbaris in

aeternum.” rex autem congregauit artifices lignarios780 lapidariosque781 et omnia

necessaria782 ad operis materiam783, ut arcem erigeret. congregata uero innumerabili

materia784, omnia una nocte ablata atque dispersa sunt ita ut nihil785 remaneret

sumptuum ad arcem componendam. sicque secundo et tertio786 collectis787 undique

materiebus788, rursus omnia ad nihilum789 redacta euanuerunt erectoque790 aedificio

praecipitium791 patuit et nullum ualebat obtinere792 statum.

at ille, accersitis ad se magis, percunctatus est eos quae esset haec causa malitiae aut

unde tanti laboris inutile proueniret793 dispendium794. illi autem respondentes dixerunt

“nisi795 inueneris796 infantem sine patre, et nisi occidatur et arx797 tua a798 sanguine eius

aspergatur, non aedificabitur in aeternum.” magis uero tale dantibus consilium, rex

legatos per totam misit brittanniam799 ut quęrerent utrum infantem sine patre uspiam

inuenire possent. qui, omnes prouintias et regiones brittanniae800 perlustrantes,

peruenerunt ad campum elleti801, qui est in pago802 quae uocatur gleuesing803, ubi

pueri pilae ludum agebant804. et ecce duo inter se litigantes; alter alteri dicebat “o

homo sine patre, bonum tibi non805 eueniat.” at illi, ab aliis pueris et a matre, de puero

illo diligenter percunctati sunt si patrem haberet. mater uero ilius pueri negauit, dicens

“nescio quomodo in utero meo conceptus est. unum tamen scio: quia uirum in coitu

numquam cognoui.” sicque iure iurando affirmauit quod filius eius patrem non haberet

carnalem. duxeruntque806 igitur807 puerum secum ad guorthegirnum regem, domimun

suum; insinuaueruntque regi808 omnia quae de illo809 didicerant.

crastino autem die conuentio810 facta est ut puer interficeretur. puer uero ait ad regem

“cur famuli tui me adduxerunt ad te?” respondit ei rex “ut interficiaris811 et tuo

sanguine arx812 ista aspergatur, ut postmodum possit aedificari.” puer autem ad regem

“quis te docuit ut illud facias813?” respondit rex814, “magi isti815 sic mihi praedixerunt.”

ad816 haec puer “iube ut ad me uocentur.” inuitatis magis, puer eos alloquitur

775 guenet uocatur M, gueneth uocatur β

776 sumitate M, summitatem N

777 ędificandem uel construendam β

778 magi omitted by N 779 erit omitted by N 780 ligarios N 781 lapidarios O 782 neccessaria O 783 matheriam B 784 materiæ M 785 nichil β, N 786 et tertio omitted by N 787 collectis omitted by O 788 matheriebus β 789 nichilum β, N 790 ereptoque et tercio N 791 pręcipium N

792 optinere β 793 perueniret N 794 dispondium N 795 non N 796 inueniris omitted by O 797 ars N, O 798 a omitted by N, O 799 misit per totam

brittanniam β, per totam misit bryttanniam M

800 bryttanniae M, britannię O

801 aelecti uel elleti M, electi N, elleti uel electi B, elloti uel ellotti O

802 pago uel regione M, regione β

803 gleuesincg B, M, glenesing N, glueuesincg O

804 agentes erant β 805 bonum tibi non, id est, uę

tibi M, uę tibi nec bonum tibi β

806 duxerunt B, M 807 igitur omitted by O 808 ei N 809 puero N 810 conuenctio O 811 interfitiaris M 812 ars β 813 fatias M 814 “ut interficiaris…

respondit rex omitted by N

815 isti magi β 816 at M

18

“quomdo uobis reuelatum est ut aedificium817 urbis istius sanguine meo818 aspergatur,

et quod numquam aedificetur nisi sanguine meo prius fuerit aspersa? nunc cognoscere

a uobis palam cupio quia me uobis reuelauit”. rursumque puer ad regem “modo tibi

rex in ueritate omnia enucleando narrabo. sed a magis tuis819 interrogando scire820

uolo, quid sit821 in pauimento loci istius; etenim congruum mihi uidetur ut tibi

ostendant quid sub pauimento habeatur.” at illi respondentes dixerunt “nescimus.” at

ille “stagnum in medio pauimenti est. uenite et fodite et822 sic inuenietis.” uenerunt

atque823 foderunt, stagnumque inuenerunt. iterum puer magos interrogans ait

“reuelate nobis quid sit in stagno.” at illi, silentes et erubescentes, reuelare non824

potuerunt. puer autem825 ait “ego uobis possum826 reuelare. duo uasa sunt ipsa sibi

conclusa in stagno.” uenerunt et probauerunt, et ita inuenerunt. interrogansque827

magos, puer ait “quid in uasis conclusis828 habetur?” at illi tacentes respondere non

ualebant. puer inquit829 “tentorium830 est in eis. separate ea abinuicem, et sic

inuenietis.” iussu autem regis separata sunt uasa, inuentumque831 est in eis

tentorium832 complicatum sicut puer prius praedixerat. more solito puer magos

interrogat “quid in tentorio833 circumuoluitur?” illi uero neque hoc soluere potuerunt.

rursumque puer “uermes” inquit834 “duo sunt in eo, unus albus et alter835 rufus836.”

tentorio837 siquidem explicato, duo uermes, ut predixerat, dormientes inuenti sunt.

adiecitque puer “expectate et considerate quid faciant uermes.” illis autem838

expectantibus839, alternatim cęperunt inter se colluctare uermes. albus uero humeros

subponens840 rufum deiecit usque medium tentorii841; aliquando autem usque

marginem842 tentorii843 expulit. sicque tribus uicibus certantes agebant. ad844 ultimum

tamen uermis rufus, qui infirmior uidebatur, recuperando uirtutem suam album

proiecit845 et extra tentorium846 reppulit847; et, trans848 stagnum rufo849 album

subsequente, euanuit albus.

puer autem, magos interrogans, ait “quid significat hoc mirabile850 praesagium quod

uidistis?” at illi dixerunt “nescimus”. puer uero ait regi “en uobis misterium quod

reuelatum851 est852 enucleando certius exponam853. stagnum figura huius mundi est.

tentorium854 regni tui uidetur habere figuram. duo uermes duo dracones sunt855:

uermis autem856 rufus draco tuus est. albus uero uermis draco857 gentis illius quae

occupat gentes plurimas et regiones in brittannia858 et pene a mari usque ad mare

tenebit859. sed tamen ad ultimum gens nostra860 consurget et illam saxonum

817 aedifitium M 818 meo sanguine N 819 eius N 820 scire interrogando β 821 scit M 822 quia μ 823 et β 824 no M 825 uero O 826 possum uobis M 827 interrogans O 828 conclusum β 829 inquid M, puer inquit

omitted by O 830 temptorium N 831 inuentum β

832 temptorium N 833 temptorio N 834 inquid M, O 835 unus B 836 ruphus M 837 temptorio N 838 autem omitted by O 839 exspectantibus B 840 supponens N 841 temptorii N 842 uirginem N 843 temptorii N 844 at M 845 deiecit O 846 temptorium N 847 repulit O

848 strans B, stratis O 849 rupho M 850 misrabile N 851 reuælatum M 852 est omitted by M 853 exponam certius N 854 temptorium N 855 duo dracones sunt duo illi

uermes B, duo dracones sunt illi duo uermes O

856 autem omitted by β 857 μ inserts est 858 brytannia M 859 tendet N 860 nostra omitted by O

19

destruet861 gentem deicietque ab hac insula trans mare unde antea862 uenerant863.

tu864, uero, de ista arce uade, quoniam865 aedificare non potes.866 ego autem hic

manebo, quia mihi fato867 haec mansio tradita est. ad alias prouintias perge, ubi possis

tibi868 arcem aedificare.” rex autem adolescenti869 ait “quid870 tibi nomen871 est?” ille

respondit “ambrosius uocor” (quod est brittanice872 embres guletic). rursumque873 rex

“de qua progenie ortus es?” qui respondit “unus de consulibus romanorum pater meus

est.” at uero rex874 dimisit illi urbem875 illam cum876 omnibus circiter877 prouintiis

occidentalis plagae britanniae878. et rex ipse cum magis suis perrexit ad sinistralem879

plagam brittanniae880; et peruenit usque ad regionem quae uocatur gueneri et urbem

ibi881 aedificauit quae suo nomine cair guorthegirn882 appellatur.

XXV igitur guorthemer883, filius guorthegirni884, contra hencgistum885 et horsum et886

gente887 illorum petulanter888 pugnabat. et eos889 usque ad supradictam insulam

tenet890 expulit eosque tribus uicibus ibi conclusit891, obsedit occidens, comminuit

atterens. et ipsi legatos ultra mare ad germaniam transmittebant, ad classem

augendam892 ceolasque prouocandas cum ingenti numero uirorum bellatorum.

atque893, his ita congregatis, pugnabant contra reges et principes brittannicae894

gentis895. et aliquando dilatabant uincendo terminos suos896; aliquando autem

uincebantur897 et expellebantur. guorthemer autem quarter898 contra illos899 bellum

uiriliter900 egit901.

primum, ut supra dictum est. secundum super flumen derguint902 bellum fecit. tertium

super uadum903 quod lingua eorum episford904 uocatur, in nostra autem lingua

setthergabail905, et ibi cecidit906 horsus et filius guorthegirni907 nomine catigirn908 in

pugna bellantes. quartum uero bellum909 iuxta lapidem qui super ripam maris gallici

est, contra saxones egit910 et uictoriam optinuit. saxones911 uero912 fugerunt usque ad

naues suas. ipse autem post modicum interuallum mortuus est. et ante obitum suum,

futurae rei casum aduertens913, dixit ad familiam suam “sepelite914 in portu915 ostii916

861 destruet omitted by O 862 prius β 863 uenerat β 864 tunc N 865 quam μ 866 et multas prouincias

circumi ut arcem tutam inuenias. omitted by the archetype

867 facto N, O 868 tibi possis β 869 adolescentuli N 870 quod μ 871 nomen tibi M 872 bryttanice M, anglice β 873 dixitque β 874 rex uero N 875 arcem et urbem β 876 com M 877 circiter omitted by β 878 bryttanniae M,

brittanniae β 879 sinistram β

880 bryttanniae M 881 ibi urbem β 882 guortegirn B, guorthegrin

N 883 guortemer N 884 guortegirni B, N 885 hencgestum M 886 et omitted by μ 887 gentem N, gentemque B,

M, genteque O 888 pentulanter N 889 eos omitted by N 890 teneht B, tenhet O 891 comclusit B 892 adgendam O 893 at uero β 894 bryttannicae M 895 reges britnitannicę gentis

et principes eius B, reges brittannicę gentis et principes eius O

896 terminos suos uincendo B, terminos uincendo O

897 uincebatur O 898 quantum N 899 illo M 900 uiliter M 901 ęgit B, M 902 deguna N 903 uada N 904 episfrod B, epffrod O,

epifford N 905 secther gabail N,

settergabail O 906 occidit O 907 gorthegirni O 908 catirgirn β, catigrin N 909 bellum omitted by N 910 œgit M 911 saxonesque β 912 uero omitted by β 913 animaduertens N 914 β inserts me 915 porta N 916 β inserts mei

20

introitus saxonum corpus meum917, id est super ripam maris a quo primum uenerunt,

quia, quamuis in aliis partibus britanniae918 habitauerunt, tamen in919 ista (si sic920

facitis) numquam in ęternum921 manebunt922.” illi autem, imprudenter923 mandatum

eius924 contempnentes, eum in loco quem925 postulauerat non sepelierunt.

barbari uero per hoc magnopere926 congregati sunt et transmarinis paganis

auxiliabantur, maxime quod guorthegirnus illis esset amicus propter filiam hencgisti927

quam acceperat928 in uxorem; atque adeo diligebat ut nullus auderet contra illos

pugnare, quia blande deliniebant regem imprudentem929 uiperino tamen corde dolum

agentes. et hoc qui legit intelligat930 quod non uirtute931 dominantur932 brittanniam933

sed propter peccata maxima brittonum934, deo sic permittente. quis autem sanum

sapiens contra dei uoluntatem935 resistere nititur? sed quomodo uoluit deus, fecit, quia

ipse est rex regum et dominus dominantium, omnia desuper iudicans atque

gubernans.

XXVI factum est autem post mortem936 guorthemeri937, filii regis guorthegirni938,

hencgisto939 confortato940 et ad se multis iterum nauibus congregatis, cum senioribus

suis941 dolum regi guorthegirno942 et suo exercitu943 praeparauit; mittensque ad regem

legatos, dolose pacem inter se firmari deprecatur944 ut perpetua amicitia inter se

uterentur945. rex autem, inscius doli, cum senioribus suis consiliatus est946 pacem

cum947 hencgisto948 habere et discordiam949 bellorum950 renuere951. legati uero

reuertentes, id ipsum952 renuntiauerunt hencgisto953. hencgistus954 post modum,

grande praeparans955 conuiuium regi guorthegirno et senioribus militibus eius

trecentis956, conuocauit regem omnemque familiam eius ad firmandam957 pacem.

latente autem sub specie pacis dolosa machinatione hencgistus958 ex959 suis960 totidem

elegit milites961; initoque cum eis consilio prędixit eis ut unusquisque artauum962 suum

in ficone963 sub pede suo poneret et milites regis ad conuiuium uenientes inter se

commiscerent964 illosque965 sollerti cura inebriarent966. “et cum clamauero”, inquit967,

917 corpus meum omitted by β

918 bryttanniae M, brittannię β

919 in omitted by N 920 si ista sic N 921 in ęternum omitted by N 922 habitabunt uel manebunt

B, habitabunt O 923 inprudenter B, M 924 illius M 925 ubi μ 926 magno opere O 927 hengisti B, hencgesti M 928 accepit μ 929 inprudentem M, O 930 intellegat M 931 β inserts sua 932 dominabatur O, N inserts

in 933 bryttanniam M

934 bryttonum M 935 uolontatem M 936 post mortem omitted by

N 937 guerthenum N,

gorthemeri O 938 gorthegirni β 939 hencgesto M, hencgestus

N 940 confortatus N 941 suis omitted by O 942 guorthenirgo B,

guorthegerio N, M inserts regi

943 exercitui B, M 944 depręcatur M 945 uertentur N 946 est omitted by N 947 cum omitted by N 948 hengisto B, hencgesto M 949 discordia N

950 bellicorum O 951 rennuere M 952 idsum M 953 hencgesto M 954 hencgestus M 955 praeperamus et N 956 trecentenis M, ccc N 957 confirmandam β 958 hengistus B, hencgestus

M 959 exuis M 960 suis omitted by M 961 μ inserts id est trecentos 962 ortauum M, ortauum id

east canif β 963 sinicone N 964 cummiscerent M,

commiscent N 965 eosque B, eos O 966 inebriare N 967 inquid M, imquid O

21

“ad uos et dixero ‘nimað sexa968’, cultellos969 uestros ex ficonibus970 educite et in illos

irruite et unusquisque propiorem sibi iugulet. uerumtamen971 regem custodite et

nolite eum interficere, sed pro conubio filiae meae quam amat eum seruate: melius

enim est972 ut a nobis redimatur quam ut occidatur.” rex autem ad conuiuium cum

sociis973 suis uenit ut pactum974 quod975 sibi inuicem seruare promiserant certius976

firmarent. aduenientibus977 uero cum rege suo brittonibus978, saxones, pacifice

loquentes dolumque in corde uersantes979, conuiuiis980 suis iudaico more clam981

praeparabant982 mortem. at inscii malorum brittones983 mixti984 saxonibus, uir ad

inimicum985, sederunt986. illis987 autem988 nimis epulantibus989 et bibentibus990 ac991

ultra modum inebriatis, hencgistus992 (ut prius suis praedixerat comitibus) eleuata993

uoce subito uociferatus est “nimað sexa994.” ad995 cuius uocem saxones protinus

exurgentes996 suosque extrahentes cultellos997 irruerunt super brittones998,

unusquisque super consessorem suum. et de senioribus999 guorthegirni regis trecenti

sunt iugulati; rex autem captiuitati subditus est. pro sua siquidem liberatione tradidit

illis1000 tres regiones1001 (eastseaxan1002, suðseaxan1003, middelseaxan1004) cum reliquis

regionibus quas ipsi eligentes nominauerunt.

sanctus uero germanus regi guorthegirno praedicabat ut ad deum uerum se

conuerteret et ab illicita propriae filiae1005 commixtione alienum se faceret. at ille

usque ad prouintiam quae a suo nomine guorthegoirnaim1006 nomen accepit – heu

miser! – aufugit ut ibi cum suis lateret uxoribus1007. secutus1008 est1009 eum sanctus

germanus1010 cum omni clero1011 brittonum1012 et ibi, quadraginta diebus et noctibus

manens, pro suis delictis supra petram orabat. iste beatissimus uir1013 dux belli contra

saxones una uice1014 factus est1015; non tubarum1016 clangore1017 sed ad dominum

968 nimað sexa id est, capite cultellos B, nunad sexa id est, capite cultellos O, ninuadissexa N

969 cutellos O 970 siconibus N 971 ueruntamen N 972 est enim N 973 sociis omitted by N, sotiis

M 974 pacem N 975 quam N 976 cercius M 977 at uenientibus M 978 bryttonibus M, brittones

O 979 uertentes N 980 conuiuiis omitted by N,

conuiuis M 981 clam erased in N 982 parabant N 983 bryttones M

984 β inserts cum 985 uir ad inimcum omitted

by N 986 discubuerunt N 987 quibus N 988 autem omitted by N 989 ępulantibus M 990 bibantibus O 991 at M, et β 992 hencgestus M 993 ęleuata M 994 nimad sexa id est, capite

cultellos B, nunad sexa id est, capite cultellos O, ninuadissexa N

995 at M 996 exsurgentes B 997 cultellos extrahentes N 998 bryttones M 999 sinioribus O 1000 M inserts rex 1001 prouintias μ

1002 etastseaxan M, eastsexam N

1003 suðsexam N, subseaxan O

1004 mildelseaxan B, middelsexam N, madelseaxan O

1005 filiae suae β 1006 gurthegoirnaim B,

gurthegoirnnaim M, gurthegoirnam O

1007 uxoribus lateret β 1008 secutusque μ 1009 est omitted by β 1010 germanius O 1011 clæro N 1012 bryttonum M 1013 uir beatissimus β 1014 uoce M 1015 est omitted by M 1016 turbarum O 1017 clanguore B

22

orando cum cantu psalmorum et1018 alleluia totusque exercitus1019 ad deum

uociferando, hostes in fugam1020 usque1021 mare conuertit1022.

et iterum guorthegirnus usque ad regnum demetorum1023 ubi aedificauit arcem, suo

nominatam1024 nomine cair guorthegirn1025, iuxta flumen tebi a facie1026 sancti germani

ignominiose recessit. et solito more eum sanctus1027 subsecutus est. et ibi ieiunus cum

omni ordine clericorum sibi adherentium tribus diebus totidemque noctibus, dominum

deprecans, mansit. tertia autem nocte, quasi hora tertia noctis, ignis de cęlo cecidit, et

arx1028 tota ex inprouiso ardente igne caelesti1029 combusta est. necnon1030

guorthegirnus, cum filia hencgisti1031 et1032 cum1033 aliis uxoribus et1034 cunctis cum

eo1035 habitantibus uiris ao mulieribus, miserabiliter defecit. sic inprouidi regis

guorthegirni finem legendo librum uitae sancti germani repperimus.

alii autem proferunt quod ille exosus omni populo brittannico1036 propter

susceptionem populi saxonici idque scelus1037, maioribus cum1038 omni ordine uulgi

sanctoque1039 germano et omnibus clericis1040 in conspectu domini accusantibus ac

deflentibus1041, uagus et errans quaerensque locum refugii fugam iniit. et cor eius

euanuit, sique1042 defunctus est1043 non cum laude. alii uero narrant quod terra aperta

est et deglutiuit1044 eum in supradicta nocte in qua combusta est urbs1045 illius, quia

nulla1046 inuenta sunt1047 ossa uel reliquiae eius aut eorum quos1048 ignis deuorauit cum

illo1049 in arce1050.

tres filios habuit quorum1051 nomina sunt: guorthemer qui quater1052, sicut superius

scripsi, saxones pugnando in fugam uertit; secundus categirn1053, qui occisus est

quando horsum in pugna occiderunt; tertius pascent1054 qui regnauit in duabus

prouintiis buelt1055 et guorthegirnaim1056 post mortem patris sui, illi largiente

ambrosio1057 qui fuit rex magnus1058 inter reges britanniae1059 insulę1060; quartus fuit

faustus qui a filia sua illi genitus est, quem sanctus germanus baptizauit, enutriuit1061 et

docuit, et aedificato monasterio non paruo super ripam fluminis nomine renis sibi

consecrauit; ibique perseuerat usque in hodiernum diem. et unam filiam habuit quae

mater fuit sancti faustini.

1018 et omitted by M 1019 exercitus omitted by N 1020 fuga N 1021 N inserts ad 1022 cunuertit O 1023 elementorum N 1024 nominatim N,

nominatam omitted by β 1025 guorthegirni O 1026 fatię M 1027 sanctus germanus more

solito eum β 1028 ars O 1029 caelesti omitted by O 1030 tamen N 1031 hencgesti M 1032 et omitted by μ 1033 cumque M

1034 et omitted by N 1035 cum eo cunctis O 1036 bryttannico M 1037 secundus N 1038 comM 1039 sancto N 1040 cleris N 1041 ac deflentibus omitted

by N 1042 sedque β 1043 est omitted by O 1044 degluttiuit M 1045 urbis O 1046 nlla O 1047 sunt inuenta M,

conuenta sunt N 1048 quod N 1049 cum illo deuorauit β

1050 arcę M 1051 quarum O 1052 quantum N 1053 cathegirn B, M,

cathegirni O 1054 pascens O 1055 bnelt N 1056 gorthegirnnaim B,

guorthegirnnaim M, guorthegirmiam O

1057 ambrosio uel embresio B, embrosio uel ambrosio M, embresio N

1058 rex magnus fuit β 1059 brittanniae μ 1060 insulę omitted by N 1061 et nutriuit O

23

haec est genealogia illius quae a nobis ad initium retro currit: fernmail1062, qui regnauit

in regione guorthegirnaim1063, filius1064 teudor1065; teudor filius pascent; pascent filius

guoidcant; guoidcant1066 filius moriud; moriud filius eltat1067; eltat1068 filius eldoc; eldoc

filius paul; paul filius meuprit; meuprit filius briacat; briacat filius pascent; pascent filius

guorthegirn1069; guorthegirn1070 filius guortheneu1071; guortheneu1072 filius guitaul;

guitaul1073 filius guitholion1074; guitholion1075 filius gloiu1076 da; gloiu1077 da filius paul

merion. ipse1078 autem gloiu da1079 aedificauit urbem magnam super ripam fluminis

sabrinae quae uocatur britannico1080 sermone cair gloiu1081, saxonice autem1082

gleucester1083. de guorthegirno1084 nunc satis1085 est. sanctus uero germanus post

mortem guorthegirni reuersus est ad patriam suam.

XXVII in illo tempore saxones inualescebant in multitudine magna et crescebant in

britannia1086. mortuo autem1087 hencgesto1088, octha1089 filius eius aduenit de sinistrali

parte britanniae1090 ad regnum cantuariorum et de ipso omnes reges cantuariorum1091

usque in hodiernum1092 diem. tunc belliger arthur, cum militibus britanniae atque

regibus, contra illos pugnabat. et, licet multi ipso nobiliores essent, ipse tamen

duodecies dux belli fuit uictorque bellorum. primum bellum1093 contra illos iniit iuxta

ostium1094 fluminis quod dicitur glein1095; secundum1096 et1097 tertium quartumque1098

ac1099 quintum super aliam amnem quae nominatur britannice1100 duglas, quae est in

regione linnuis1101; sextum bellum super flumen quod uocatur bassas. septimum1102

contra illos iniit bellum in silua celidonis1103 quae brittannice1104 cat1105 coit1106 celidon

nominatur1107. octauum contra1108 barbaros egit1109 bellum iuxta castellum guinnion, in

quo idem arthur1110 portauit1111 imaginem1112 sanctae mariae dei genitricis semperque

uirginis1113 super humeros suos1114; et tota illa die saxones, per uirtutem domini nostri

iesu christi et sanctae mariae matris eius, in1115 fugam1116 uersi1117 sunt et magna cęde

multi ex eis1118 perierunt. nonum egit1119 bellum in urbe leogis quae brittannice1120 cair

1062 fertimail N 1063 guorthegirnam O 1064 N inserts fuit 1065 tendor O 1066 guodidcant B, guidrant O 1067 eltot M, eleat N 1068 eleat N 1069 guorthegirni μ 1070 guorthegirni O 1071 guuortheneu B, M,

guorteneu N 1072 gortheneu B, guorteneu

N 1073 guithaul O 1074 guitolion M, guitolon N 1075 guitolion B, M,

guitolinion O 1076 gloui N, O 1077 gloduiu B, gloui N,

glodimi O 1078 paul merion filius N 1079 gloui da N, gloiu da

omitted by O

1080 brittannico B, bryttannico M, brittannice O

1081 gloin N 1082 autem omitted by O 1083 glocestir β 1084 guorthernirno M 1085 β inserts dictum 1086 bryttannia M, brittannia

β 1087 autem omitted by M 1088 hengisto B, hencgisto O 1089 ochta M 1090 bryttanniae M,

brittanniae β 1091 cantƿariorum M 1092 odiernum M 1093 bellorum M 1094 hostium M 1095 gleinu N 1096 secundum omitted by N 1097 ac N 1098 quartum O 1099 et β

1100 brittannicę M, brittannię O

1101 iniis N 1102 N inserts uero 1103 celidoni O 1104 bryttannicę M 1105 cattoit N 1106 coit omitted by N 1107 uocatur O 1108 O inserts illos 1109 aegit M 1110 arthor O 1111 portauit omitted by N 1112 maginem O 1113 semperque uirginis

omitted by β 1114 N inserts portauit 1115 in omitted by β 1116 fugati β 1117 uersi omitted by β 1118 multi ex illis magna cęde

N 1119 aegit M 1120 bryttannicę

24

lion dicitur. decimum uero gessit bellum in littore1121 fluminis quod nos uocamus

traht1122 treuroit1123; undecimum in monte qui1124 nominatur breguoin1125 ubi illos in

fugam uertit, quem1126 nos cat bregion appellamus. duodecimum contra saxones

durissime arthur bellum in monte badonis1127 penetrauit1128 in quo corruerunt impetu

illius una die1129 nongenti1130 quadraginta uiri, nullo sibi brittonum in adiutorium

adherente pręter ipsum solum, domino se1131 confortante. in omnibus autem

supradictis bellis protestantur semper eum1132 fuisse1133 uictorem, sicut fuerunt et1134

alii perplures militarii brittones.

sed nulla1135 fortitude uel consilium contra dei uoluntatem: quanto magis uero saxones

prosternebantur in bellis, tanto magis a germania et ab aliis augebantur saxonibus sine

intermissione1136; atque1137 reges et duces cum multis militibus ab omnibus pęne

prouintiis ad se inuitabant. et hoc egerunt1138 usque ad tempus quo ida regnauit, qui

fuit1139 filius1140 eobba1141; ipse primus rex fuit in bernech1142 et in cair afrauc1143 de

genere saxonum.

quando gratianus1144 equantius1145 consul fuit in roma, quia tunc a consulibus

romanorum totus1146 orbis regebatur1147, saxones1148 a guorthegirno1149 anno post

domini passionem1150 trecentesimo quadragensimo septimo suscepti sunt. ad hunc

quem nunc scribimus1151 annum dcxluii numeramus. et quicumque1152 hoc legerit1153,

in1154 melius1155 augeatur1156, pręstante domino nostro iesu christo qui cum1157

coaeterno patre et spiritu sancto uiuit et gloriatur1158 deus per infinita sęcula

sęculorum1159, amen.

1121 litore B 1122 thrat B, tractheuroit N,

thiat O 1123 treuroit omitted by N 1124 quę O 1125 breuoin N, bregiloin O 1126 quae N 1127 hadonis N 1128 saxones durissime arthur

bellum in monte badonis penetrauit omitted by O, perpetrauit N

1129 die omitted by μ 1130 cccc N 1131 se omitted by N

1132 eum semper β 1133 fuisse omitted by β 1134 et omitted by O 1135 β inserts est 1136 sine intermissione

omitted by N 1137 adque M 1138 aegerunt M, egere N 1139 qui fuit omitted by N 1140 qui filius fuit M 1141 eobda β, eboba N 1142 bernce N 1143 affrauc μ 1144 gracianus B 1145 aequantius M

1146 totius O 1147 regabatur O 1148 β inserts uero 1149 guortegirno N 1150 passione N 1151 scribimus nunc β 1152 quicunque N 1153 legerunt N 1154 in omitted by M 1155 imelius M 1156 augeantur N 1157 cum omitted by N 1158 regnat M 1159 sęculorum sęcula N