This publication was made possible through support provided by the United States Agency for International Development(USAID) under the terms and conditions of the Contract No. 492-C-00-03-00022-00. The opinions expressed herein arethose of the authors and do not necessarily reflect the views of the USAID. This publication may be reproduced or quoted inother applications as long as proper reference is made to the source.

The Fisheries Improved for Sustainable Harvest ProjectManila Project Office: 18/F OMM CITRA Building, San Miguel Avenue, Ortigas Center, Pasig City 1605 Philippines

Tels. (02) 636-0052 to 53 Fax: (02) 634-0327 E-mail: FISH@ttemi.com.phCebu Project Office: 5/F CIFC Towers, J. Luna cor. J.L. Briones Ave., North Reclamation Area, Cebu City 6000 Philippines

Tels.: (032) 232-1821 to 22, 412-0487 to 89 Fax: (032) 232-1825 E-mail: fishproject@oneocean.orgWebsite: http://www.oneocean.org

The FISH Project is an initiative of the Government of the Philippines implemented in partnership with the Department of Agriculture-Bureau of Fisheries andAquatic Resources, funded by the United States Agency for International Development and managed by Tetra Tech EM Inc.

This publication is translated from an original comicbook developed and produced by the Coastal ResourceManagement Project (CRMP) of the Department ofEnvironment and Natural Resources (DENR) and theUnited States Agency for International Development(USAID), 2004.

Original concept and text by Asuncion E. Sia, RebeccaPestaño-Smith, Nygiel Armada, Jimely Flores; art andillustrations by Amiel Rufo; additional graphics byYsolde Collantes-Jatulan.

Translated into Cebuano by Rebecca Pestaño-Smith,Mario Gasalatan, Aniceta Gulayan, Homer de Dios andEvelyn Deguit.

Sa lawod, Makita si Crispin ug iyang amahan ngasi Noy Crespo. Gikapoy ug wala mahimutang.

Buntag na lang, wagihapon ta’y kuha.

Pa, ngano man diay ug magdinamita na lang ta o diba kaha hiloan na lang nato ang mga isda?

Makasiguro pa ta nga naa ta’y madala inig pauli nato.

PAGHILOM DIHA,Crispin. Wa ka kasabut

sa imong gipanulti.

Pero Pa, halos tanan natongmga silingan mogamit na ugdinamita. Ang uban pud, hilo.

Tan-awa, diba naa sila’ykuha?

Ang binuhatang sayopdili mahimong saktotungud lang kay kini

gibuhat sa kadaghanan.Hinumdumi kana,

Crispin.

1

2

Hoy, Crispin! Mura manka’g namatyan!

Gidimalas na sab mi niPapa gabi-i. Wa mi’y

kuhang isda.

Gahi man gud na ugulo ang imong Papa.

Naa’y mas dalingpaagi sa pangisda,

dili gyud siya.

Ay sus, wa bitaw manakop.Unsa may inyong

gikahadlukan? O, dia pakoy usa ka dinamita diri,

basin gusto nimo suwayan.

Ilegal mangud na.

3

Pa! Ma!Naa na ta’y

pang sud-an.

Uy, anak! Diinman ka ana?

Hinatag ni Elmo.

Pinaagi man sa dinamitaang pagkuha niini! Mailhan

gyud kay nawad-an ughimbis ug buskag ang tiyan.

Ilabay kana, Crispin!

Saba diha, Crispin. Kahibalo baya gyudka sa akong baruganan anang butanga.Pero, Pa...

4

5

Ma, nasuko si Papanako? Gusto ra man

ko motabang.

Kahibalo ko anak.Apan sabta langusab ang imong

amahan.

Pasensya na ka Ma.Pero, di gyud kokasabot ni Papa. Dili man sa ingon ana, anak. Paminaw…Mga 20 ka tuig na ang

milabay. Sayon ra kaayo ang pagpangisda kaniadto. Usa ra kagabi-i nga panagat, dul-an 20 hangtud 30 ka kilo na ang makuhangisda. Kaupat sa usa ka semana ra magpalawod si Papa nimo...

Ah, wa ka na kahinumdum niya kaymorag duha ka tuig ka pa lang kaniadto.Si Lito, manghud sa imong Papa ug suod

kaayo sila. Ang imong Papa mao angnagpadaku kaniya, sukad namatay ang

ilang ginikanan.

Mura man hinuon ugmas gusto pa niyanga magutman ta.

Kauban angimong Tiyo Lito.

Si Tiyo Lito?

Usa ka gabii, nanagat sila.Kasagaran, tag-upat ka oras

ra gyud na sila sa lawod.

Apan, adtong gabhi-ona,wa pay duha ka oras, nakabalik

na ang imong Papa.Unya si Lito, samaran ang

nawong; nagkadugo.

Patay na.

Ang imong Papa kaniadto, samani Elmo. Nigamit ug dinamita.

Mao diay nga sukosiya kaayo. Iya pa

unta kong gisultihan.

Lisud ug sakit hunahunaon sa imong Papa angnahitabo. Dako kaayo ang iyang pagbasol sa iyang

kaugalingon sa pagkamatay sa imong Tiyo Lito.

Unsa man?Unsa’y nahitabo?

6

7

Si Elmo!Gidakop sa pulis!

Ha? Ngano man?Nagdinamita kuno sa dagat

sa pikas lungsod.

Sus! Unsa man intawon angnahuna-hunaan ni Elmo nga didto

pa man siya naniro. Kahibalobaya siya nga estrikto ang Bantay

Dagat didto.

Nihit naman sab gud ang atong kuhasa pagpanagat dinhi. Bisag pila pa kakilo nga pabuto ang gamiton, pipila ra

ka isda ang makuha.

Sa pikas lungsoddiay, daghan pang

isda?

Maoy ingon nila.

Alang-alang ug dilimanaghan ang isda didto!

Balita gani nako, ginadili nadidto ang pagpangisda!

Ginadili? Di man tingali na pwede.Asa na man diay manguha ugpagkaon ang mga tawo didto?

Ay, ambot! Sa kadaghan sa mgagidili didto, sa akong tan-aw,magutman na gyud na sila!

8

Crispin, pasensiya na ugnasinghagan tika sa

niaging adlaw.

Nakasabot naman ko Pa. Gisultihan nako ni Mama. Pasensiya pud nga wala konipatuo nimo. Wa man gud ko kahibalo

sa nahitabo ni Tiyo Lito.

Ang nahitabo sa imong tiyo, usalamang sa mga hinungdan nganong

ni-undang na ko ug gamit ug dinamitaug ubang makadaut nga panagat.

Dili magdugay?

Sa kadugay nakung paniro, nakitanaku nga dili magdugay ang

kaharuhay nga ihatag niini kanato.

Wa ka ba kabantay ngamaski atong mga silingannga dinametero, gamayna lang sab ug kuha?

Unsa may hinungdannganong hapit wa natay isdang makuhadiri sa ato?Tungod kay gubana ang atongkagasangan,kalusayan ugkabakhawan!

Sa una, himsogpa ang atongkagasangan.Pagkadaghan saamong kuha!Karon, moadto pami sa lawod paramangisda.

Nagtuo sila nga makatabang sa ilang panginabuhi ang paggamit ug dinamitaug hilo kay daghan laging isda ang ilang makuha. Apan, wala sila kahibalo ngadako kaayo ang epekto ug kadautan angilang binuhatan ngadto sa kadagatan.Ang resulta, kitang mananagat angmakalolooy kay nagnihit namanang atong kuha.

9

Karon, tan-awa… tungud sa dinamita ug hilo,guba na ang atong kagasangan. Nagka-anam na

usab kanihit ang isda!

Apan, Pa, kung dili pud ta magdinamita omanghilo, wala man sab ta’y makuhangisda. Magutman pud ta! Tan-awa karon,

wa gyud ta’y kuha, bisan gamay!

Ah, Crispin. Sayon ra isulti kana.Kapit sa patalim kuno. Apan hangtud na lang ba kita

dinhi? Wala nay kalamboan?

Pa, naa lang ta ko’y pangutana.Nakit-an tika nga nakig-estorya samga taga Bantay Dagat sa pikas

lungsod. Ngano diay, Pa? Gisumbongnimo si Elmo?

Naa ko’y apilannga panagtigum

sa Lunes.Kuyog nako.

Kung dili nato usbon ang atongpanlantaw ug batasan, wala’y

mahitabo kanato. Mosamot langta kapobre, magsuwa ug asin

hangtud sa kahangturan. Mao bakini’y atong gusto? Nakakita kana baya kung unsa na kalisudang atong panginabuhi karon.

10

Pa, unsa man nangmarine sanctuary?

Unyang taod-taod. Ipaila-ila

tika ni NoyLeonardo. Siyaang mopasabot

nimo niini.

Lunes. Usa ka panagtigum.Mitambong si Crispin ug angiyang amahan.

Una sa tanan,atong

pasidunggan angatong mga Bantay

Dagat kinsanakasikop

niadtong Domingoug nagdinamita.Dako ang atong

pasalamat kanila.

Aduna na kita’y tulo ka bag-ong mga volunteers nga gustomotabang pagbantay sa atong santwaryo. Kung mahimo,hisgoti ninyo sa Law Enforcement Committee kung unsa

ang ilang buhaton ug schedule sa pagbantay.

Pakpakan nato sila…

Una natongtuki-on ang

mahitungod saatong marine

sanctuary.

11

O, dong, aduna kuno kaypangutana?

Sa mahuman na angpanagtigum…

O, unta, Noy. Nakabati mangud ko ganiha nga gidili sa inyonglungsod and pagpangisda. Unsa

nama’y inyong panginabuhi?

Wala gidili ang pagpangisda diri,dong. Gawas na lang kung ilegal

nga pamaagi ang gamiton.

Apan, ingonsila nga…

Ah, ang ila tingalinggihungihong mao ang

among marine sanctuarykung diin gidili gyud ang

pagpangisda.

12

Usa man kini nga paagi aronmabalik ang kalagsik ug

kahimsog sa atong kadagatan.

Huh!?

Kaniadto, daghan gyud angisda nga makuha diri.

Ah, ang maayo pa, magsugodta sa sinugdanan…

Sa pagkatinuod, gidungog ang amonglungsod sa tibuok probinsiya nga buhongsa isda.

Maski mga dagkong barko nga taga gawas, moanhi dinhiaron lang mangisda. Nagtuo mi kaniadto nga dili gyudmahurot ang mga isda kay pagkadako gud sa among dagat.

Apan sa hinay-hinay, nimenos na ang among kuha.Nagtuo gihapon mi kaniadto nga papanahon ra angnahitabo—usahay abunda, usahay nihit, ugmodaghan ra gihapon ang among kuha.

13

Nigamit mi ugdinamita,

mga hilo,

Maayo na lang kay adunay maestrosa among barangay nga nagpabukasa among mata.

Iya kaming gipasabot kung gi-unsa namo pagdaot angdagat nga maoy gigikanan sa among panginabuhi.

Iyang gihulagway kanamo ang kabililhon sa mgagasang, katunggan ug mga lusay nga

pinuy-anan sa mga isda ug ubanpang matang sa dagat nga

among gipasipad-an gumikansa dinamita, hilo, ug uban pang

makadaut nga panagatsama sa liba-liba.

ug uban pang pamaagi sa panagataron lang gyud makakuha mi ugdaghang isda. Paunahay ug paabtikaylang, kay tingali’g sa taga-laing dapitpa unya ang makakuha. Daghantinuod ang among kuha, apan walamagdugay, nagkanihit na sab.

14

Daghan ang wala motuo. Apan dala ra usab sa among panginahanglan,among nahunahunaan nga wala man say mawalakanamo kung among suwayan ang gitudlo nimaestro.

Mao kini ang gisulti nimaestro kanamo.Nabasahan kuno niyasa libro: kinahanglanihunong na namo angpaggamit sa makadautnga pamaagi sapanagat, ug mag gahinkami ug lugar sa dagatnga himuong santwaryosa mga isda.

Ang marine sanctuary maoy usa ka piniling lugar sa dagat kung diingidili ang pagpanagat o pagkuha sa bisan unsang kinabuhi sa sulodniini. Gitukod kini aron ang mga isda ug uban pang kinabuhi sa dagatmakapangitlog, modagko ug mosanay nga walay estorbo.

Amo kining gibuhat. Sa pagsugod,gamay pa kaayo mi – ako lang ug3 ka higala. Para nako, suway-suway ra gud. Kung molabay angusa ka tuig ug wala pay nahitabo,di balik ta sa naandanglihok.

Tungod gidili ang pagpangisda sasulod sa santwaryo, maluwas angmga isda sa pagdakop samananagat. Libre na kini silangmodagko ug mangitlog. Tungod kaydili usab maestorbo ang lugar,makabalik sa naandang himsognga kahimtang angilang mga pinuy-anansama sa mgagasang.

15

16

Apan, nakurat ko kay pipila lamang ka buwan, midaghan na ang isda sa santwaryo. Paglabay sausa ka tuig, hangtud didto sa gawas sa santwaryo, nag-anam na usab kadaghan ang mga isda.

Ug kami usab, ni-anam kadaghan. Gikan sa upat, nahimong napulo, unya beynte. Karon, apil na ang tibuoklungsod ug local nga kagamhanan sa pagbantay sa among santwaryo.

Motuo ka ug dili, wala na mi nagdinamita o nanghilo. Pasol nalang o di kaha bobo ang among gigamit sa panagat karon. Masdaghan ug mas mahalong klase pa sa isda ang among makuha.

17

Pagbalik ni Crispin ug NoyCrespo sa ilang lungsod...

Pa, gusto unta nako ipa-ambit sa atongmga kaubang mananagat ang akong

nakat-onan kang Noy Leonardo.

Maayo kana, anak. Nganongdili man nimo buhaton?

Kinsa man usab ang motuo nako?Mo-ingon lang unya na sila nga

mas daghan pa silang nahibaw-ansa pagpanagat kaysa kanako.

Maayo unta ugmaminaw sila.

Hinaot unta, Pa.Hinaot unta…

Motabang ko nimo, anak. Maminawman siguro na sila nako. Taud-taud

na man sab mi nga nagkauban.

Panahon na nga maminaw sila. Sa atongsitwasyon karon, sama nila ni Noy Leonardo,

wala ka kita’y kapa-ingnan. Usa na kini kadakong panginahanglan – ang pagkahibalo

kung unsaon nato ma-atiman ug ma-ampinganang atong kadagatan.

KATAPUSAN

Paggamit ug dinamita

Pagpanguha ug sabaloo awa ug uban pangmga bihurannga isda

Paggamit ug pukotnga pino ug mata

Trawl o palakaya

Komersyal nga panagatsulod sa tubig munisipal

Pagpanguha sa mga matang nga namiligro ang kahimtang

Pagpanguha ugmga gasang

Paggamit samakahilo o

makalanag ngaelemento sama sa

koskos o cyanide