This publication was made possible through support provided by the United States Agency for International Development(USAID) under the terms and conditions of the Contract No. 492-C-00-03-00022-00. The opinions expressed herein arethose of the authors and do not necessarily reflect the views of the USAID. This publication may be reproduced or quoted inother applications as long as proper reference is made to the source.

The Fisheries Improved for Sustainable Harvest ProjectManila Project Office: 18/F OMM CITRA Building, San Miguel Avenue, Ortigas Center, Pasig City 1605 Philippines

Tels. (02) 636-0052 to 53 Fax: (02) 634-0327 E-mail: FISH@ttemi.com.phCebu Project Office: 5/F CIFC Towers, J. Luna cor. J.L. Briones Ave., North Reclamation Area, Cebu City 6000 Philippines

Tels.: (032) 232-1821 to 22, 412-0487 to 89 Fax: (032) 232-1825 E-mail: fishproject@oneocean.orgWebsite: http://www.oneocean.org

The FISH Project is an initiative of the Government of the Philippines implemented in partnership with the Department of Agriculture-Bureau of Fisheries andAquatic Resources, funded by the United States Agency for International Development and managed by Tetra Tech EM Inc.

This publication is translated from an original comicbook developed and produced by the Coastal ResourceManagement Project (CRMP) of the Department ofEnvironment and Natural Resources (DENR) and theUnited States Agency for International Development(USAID), 2004.

Original concept and text by Asuncion E. Sia, RebeccaPestaño-Smith, Nygiel Armada, Jimely Flores; art andillustrations by Amiel Rufo; additional graphics byYsolde Collantes-Jatulan.

Adapted into Sama and Tausug by Ma. Vema G. Antham,Israel Zane G. Reyes, Jeng-Jeng S. Antham, FengJamahali, Moh. Nur N. Harun. Edited by Moh. Nur N.Harun and Kent Dequito. Illustrations by Mark V.Abdulwahid.

1

2

3

Ha hambu-uk pagtipun-tipun.

Mga mag-iistahiban naka agad daisab hi Pah Hadiiban hi Pah Gulam.

4

Assalamu alaikum kaniyu katan, mag-sukulsin yari da isab kamu humadir katan.

Hi Ma’am Fatimahambuuk MarineBiologist haTawi-Tawi. Yari in mga marine biologist biha-un

ha pag-uhan hi Ma’am Fatima,tumabang sila katuh ha pasalan sin

marine sanctuary natuh.

Mabayah silaipasaplag katuh

uno in kitah nila hana aun pag-luropnila ha sanctuary

kahapon.

5

Magsukul Pah Hadi. Marayaw in ika baytah kokaniyu, pasalan aun karayawan sin pag-jaga niyo

ha marine sanctuary atawa uumansin istah.

Kitah ko mata-ud na mga ka ginis-ginisanistah ha laum sin sanctuary ha lugay

piya-aun in pag-jaga.

Marayaw tuod ini para katuhkatan, pasalan mata-ud na makah

ta istah ha adlaw susungun.

Ikaw ini Hamid, dih kaw lugahan, mabayahkaw ma kalabuso magbalik, marayaw

sukod mo miyultahan sadja kaw.

Wayru-un da ba Ma’am maka atuha pagtimbak istah pasalan

maka kah kita mata-ud.

Hi apo isab ini, dih na malangug. Marayawna ako biha-un liyugahan na ako.

Bang biyadtu inpamikil mu landuh

na marayaw.

Ma’am Fatima, aun bahahka sungan atawa aun bahah

tagaran namuh hasusungon? Biyah diin in

lugay ampa mag-balik biyahsin tagnah in mga istah.

Babuh, magsukul ha pangasubumu. In sanctuary ini piya-aun hasupaya aun hula pag-itlugan sinmga istah bat sila tuma-ud iban

sampay lumagguh na.

Kiya pahati na ini kaniyu katan, ka-ingatan niyo makatabang ini ha pag ta-ud sin istah, bukun sadja di ha

sanctuary sumagawah sambil ha guwah.

6

7

Ha laum sin hangpuhektariya Marine

Sanctuary kitah natuh,mata-ud na istah biha-un.

Pasalan tima-ud na in lumotiban sahasa, amu ha-in du-un

sila mag-hulah.

Arapun, in mga istah gumuwahna dain ha sanctuary madtu pamga lugal bang haunu makajari

na sila kawa-un.

Pasalan dumayaw iban tumaud in istah ha laum sin sanctuary, amu inipag-iyanun “spill-over effect” tumaud isab gumuwah na dain ha

sanctuary madtu pa mga lugal makajari pag bingitan.

8

Ampa isab aun duwa tahun biha-un in pag-jaga hamarine sanctuary, tagaran natuh, kakita-an ta niyu da

in piyaghulasan iban sangsa ha pag-jaga ta.Sumagawa in sanctuary ini bukun ini tu-ud

makatabang ha katan problem ta ha pag istah.

Mataud kagunahan ta hatihun iban ganti-anhasupaya ma pa-un in karayawan sin dagat

natuh ha masamot.

Hambu-uk sabab sin kangi-anamu in pag-iyanun “overfishing”

atawa maka landuhin pagkawa ta istah.

Biyah diin tuma-ud?Wayru-un na minsan ma

kah namuh!

Ah, amo na san in pag-iyanon ko, hambu-ukyan pangita-an sin maka landuh in pag-istah.

Biyah ini, pahatihunko kaniyu:

Bunnal mata-udkabuhi-anan ibanmalu-ag in dagat.

Sah biyah da ini sin kabuhi-anan ha ginlupa, manjari

kumangih ha mgakahinangan bukon marayaw.

Sawpama, dikanniyu aun

dapak?

Sah biha-un ini agadway na makawah.

In bunnal niya mata-ud dapakdi tagnah, malagguh sadja.

Maytah bahah wayru-un na?Di namoh kaingatan, basta in kitahnamoh sung kumulang, marayh na

malawah in dapak.

Istah unu namayan in magka

kah mo?

Biya-un...

tamarung kasig

sapsapbulinao

Sap-sap ini asibih dakumanin makawah, bukun na

biyah sin ha angay.

9

10

Hu-on, mga istahmarayaw iban mahalgah

in makawah ko.

Maytah tagnah makakah kaw ista malaggoh?

In panit yan, mataud tuod makahnamoh minsan di hadja ha

masuok.

Iban mata-ud daisab kulapu daindi.

Lali

Ipet

Hasa-hasa

Hangkan manjari na ubos na sindaing ha duga-ing hulah in panit,

hangkan na dih na maka la-us mari.

Aun yan madtu sila pa malayuhlumag hula amu ha-in marayaw in

dagat niya.

Ikaw sab ini, tagnah pa sanwaktu kama-asan!

Ma’am Fatima,maytah bahah

kulang na in panit di?Amo nasayattu inpag-iyanun

namoh!

Magkahagad akoha bayta dain hahansipak hulah inmagkakawah yan

hangkan nawayru-un na

dumatung di katuh.

Ma-ingat kaw tuodini Hamid! Um!

Aggay!

Mareih bunnalyan.

Kaingatan niyo, in panityan MIGRATORY

SPECIES, maglibutanyan sin kahulah-hula-an.

Malayuh inmapanaw nila,

maglag maka-unatawa pangitlogan.

Biyah dagat sarangin haggut niya.

11

Ay kaw! Subay san dahunta mag-bissara in daing ha

hansipak hulah yan.

Ayaw isab nila ubusunkatan in panit.

Maraih isab bukun sadja yadtu in parsababan.

Biyah tima-ud da isab in mag-bibingit di.

Kiyabaytah mu na inah, sampay panitasibih kawa-un niyo ra. Biyah da sa yan

tiyanum ha lupa.

Subay da isab umabot silaha umul sarang na kawaun.

Ampa sila makapangitlog iban tuma-ud.

Bangsaggawun inpanit katan

minsan asibih,

Biyah diin namoh bakahallian in pag-kah istahpanit amo in asibih pa?

Uno na in ma-bin parama-ngitlog ibanmagpata-ud?

Muna-muna hinangon niyo,magbingit atawa mamanah na sadja.

Bang usalun niyo insarang lagguh sin bingit,

sarang da isab in lagguhsin istah ma kah niyo.

12

Bunnal hi Ma’am Fatima, bangbingit malaggoh usalun ta, istah

malagguh da isab in makawah ta.Subay da isab dih kita mag-usal linggih asibih mata niya,

Ha supaya dihmakawah istah

asibih pa.

Bunnal sa yan.

Minsan da tamarongatawa tamban,

atawa piyatay inkabaya-an niyo

kawa-un.

Ayaw kamu mag-usallinggih asibih daing ha

3 cm in mata.Dih tuud yan

makajari, bukun ba?

Alla, Hamid! Aun da isab tuwihka-ingatan mo karayawan.

Hi apo isab ini...

Bihadtu da ba isab in kimogdanha lapu-lapu iban mangsa?

Manjari. Way naba lapu-lapu iban

mangsa di?

Agad wayru-unna.

Biyaytah niyo aun mag timbak istah di kaniyutagnah, hambu-uk da isab yadtu sabab

hangkan way na istah bihadtu di.

In pagtimbak ha dagatamu yan in makapatay

ha kata-uran istah.

Iban maka larak hamga kauman sin

sahasa iban lusay.

Kaingatan niyo, bang mag-kangih in sahasa, malawahin pag-huhula-an sin mga istah, labi na in lapu-lapu,marayh kiya ingatan niyo da isab, ha sahasa nag

huhulah in lapu-lapu iban sin istah dugaing.

Bang ma lawah atawa mag-kangih in sahasa, asal yan lumagna siya dugaing kahula-an niya.

Manjari da isab ini hambuokpalsababan angkan na way na

lapu-lapu di.

13

Na tumtuma yanHamid.

Hu-unapo.

Hambu-uk isab landuh maka-kangih hapag istaan amo in hulbut-hulbut.

Biyah da isab timbak istah, kangi-un niyain sahasa. Iban dih magpih istah makah,makah niya ini katan sambil istah asibih.

Diyungog ko nalawahna. Sah biyah mag-bing

na in bawis di.

Ah, oo. Lusay in pagka-ununiban paghula-an sin bawis.

Tagnah yan sung namag-kangih katan sin pukut

in lusay di.

Marayaw liyang na inpagsud sin pukut di.

Angkan na nagbalik na dumayaw in lusay,iban nag-balik da isab in bawis, sababaun na kaka-un iban pag-hula-an nila.

14

Bunnal kamo. Kita-ain drawing ini.

Di kakita-an niyo ha lusay nag-hula in bawis sa lugay nila buhih,mag-itlog sampay lumagguh na.

Aun pangasubu ko: in basnig dih makajaripasalan sibih in mata pag usalun nila.

Sah amu duga-ing pukut biyah na in kulibumalaggoh, ha pangasayo ko dih sila maka

kangih. Mayta dih makajari?

Di ha laum sin municipalwaters dih manjari inkulibu amun makalabi

daing ha 3 Gross Tons inlagguh niya. Bukon ini

bawal ha guwah sindagat sin municipal.

Kamatauran ginisan sin bung,mangitlog ha mataud lusay niya. Inlusay ini mahinang paghulaan ha

mga itlog sampay lumagguh na sila.

15

In kulibu, mata-as in tindug sin pukut,mahabah landuh, iban manahut in mata sin

pukut. Ha tungod ini subay sila ha kalawmaniban bukun na sakup sin munisipal.

Mabayah ba kamu sin di sila?MInsan kita ini way na makawah ta.

Bunnal hi Pah Hadi. Di ha ARMM Aquatic andFisheries Code of 1999 atawa MMAA 86 in dagatha municipal atawa municipal waters para sadja

ha mga asibih mag-bibingit atawa mag-iistah.

16

Dih manjari tugutan in mga malagguh atawa komersyal na mag-iistahha laum sin municipal waters. Pasalan masamut maubus in istah di

iban kalawa-an kabuhi-anan in kamo mga magbibingit sadja.

Asibih tu-ud inmagka-kawah natuh.

Mabayah ako mabalikbiyah sin kaina tagnah

pag istaan natuh.

Bang mag-tabang-tiyabangi kita niyokatan, maytah dih? Dihilan kusug sinMMAA 86 in mga LGUs mag-papanaw

sin sara ini ha mga ordinance sinmunicipal waters.

Ha tabang da isab sin FARMC biyah nasin kaniyu, mag-hambu-uk, mag-tabang,iban hinangon ta niyu katan karayawan

ha daakan sin parinta ha laum MMAA 86.

17

Maytah bangkaniyu nalawah

in istah putihha hulah niyo?

Uno in panghati nyopagka-unun sin istah putih?

Istah asibih daing kanila...ah, kaingatan ko na!Maytah way na sila maka-un, pasalan misan kita ini...

Wayru-un na maka istah!

Bunnal sa yan!

Minsan in panit, marayh dih na sila mari padagat natuh pasalan way na sila maka-un.

Kiyahatian niyuna unu in pag-

iyanun ku?

Biyah sin ha lupa, hangka pu-unanda isab in kabuhi-anan ha dagat.

Kagunahan nilain hambu-ukpahambu-uk,supaya silamabuhih.

Bang malawahin hambu-ukmalapay in

katan.

Mag-balik kita papangasubu ko

kaina.

Bang kita-un niyo in mga sattua ha dagat,kakita-an niyo sila ini lamod biyah hambu-ukpag nganan “food chain”. Amu ini pagkaun sin

mga istah halaum dagat. Aun pangkat niladain ha babaan pa kataasan.

kulapu

mangsa

aha-an

tamarun

sulig

ung-ung

tabulla

kasig

zooplanktons

baracuda

sapsap

tulay

bulinao

istah puti

tuna

phytoplankton

baling

FOOD WEB

bulung

istah asibih

18

19

Bang istah ha taas pangkat inimalawah pasalan nakalanduh na inpag-kakangih hinang sin pag-istah

Mag-tata-ud in ginisan istah ha saumsin pangkat ini angkan na ini isab inmga istah pag kawaun sin mga tau.

Bang ma ubos na in mga istah ha ini,gumuwah na isab in mga ginisan lumputlaud ha babaan sin hambuuk pangkat.

Biyah sin bissara niyo ka-ina, mata-ud sapsap di, ibantamarong, tamban, iban piyatay. Amu na ini hambu-uk

pangita-an way na malagguh istah di kaniyu biyah na mgapanit, kaitan, lapu-lapu, mangsa, iban kaibanan pa.

In kasabunnalan niya tumiyuhtiyuh in usaha, pasalan

maluhay in istah asibih daingha mga malagguh.

20

Sagawah tuma-ud daisab in mga kanu-usiban ullang! Marayaw

kamuh yah.

Ha biha-un... sah kita-a niyo ha drawing ini,uno bahah in pangatud niyo mabin bang

makalanduh in pag-istah ini?

Bulung?! Bunnal hiHamid.

21

Bang wayru-un na ganappangasubo niyo, ako ini mama-id

na kaniyu katan, iban biyahmalayuh pa in kadtu-un ko.

Mag-sukul tu-ud, Ma’am Fatima.

Mataud tu-udkiyahatihan ta daingkan Ma’am Fatima.

22

Biha-un kiyahatihan na natuh in kahalaga-ansin marine sanctuary natuh. Subay iban

pahalgaun natuh in kabuhi-anan sinmag-iistah ha dagat.

Biha-un, ka-ingatan ta na maytah dihtu-ud manjari mag-usal pag-iyanun “fine

mesh” atawa linggih asibih in mata.

Bang kawa-un ta katanistah sampay asibih,

Way na makah ta,manjari na sa ini.

Ini insarang.

Yari asibih pa.

Wayru-un istah mabin hadagat supaya mangitlogiban tuma-ud.

23

Kawa pakamu!

Kitah natuh maluhay ma-ubus in mgakabuhi-anan ha dagat, bang mag-usal kitaniyo mga maka kangih ha pagkawah istah.

Atawa biyah sin malagguh mga pag-usalunha pag istah biyah purse seine o basnigan

ha laum municipal waters.

Kiyahatihan ta da isab bang dih tapindahan in mga makakangih hinang

ha pagkawah ta istah, way namakapin ha anak-apo ta amu ra in...

Bulung!

24

Marayaw tu-ud agarun ta iban usalun taunu hindoh hi Ma’am Fatima katuh katan.

Ayaw umusal sin mga dihmakajari usalun ha pag-istah.Bihadtu da kaluhay hinangun.

Bunnal ha, Hamid! Wayru-unna ma bissara ko.

Mag bababah in pag istaan hakatilingkal Pilipinas

Istah makawah ha pag usal bingit ha 6 provinces ha Pilipinas dain ha tahun 1940.

Makalanduh in pagkawahistah iban mataud namag iistah.

Bukun amu in paghinang.

Mataud istah makawahdih hi ka pag lagi atawamaluppas.

Paglingug sin mga asibihiban dakulah mag iistah.

Pag ka usibah iban pagkangih sin kauman hadagat.