The International Commission of JuristsFebruary 2017February 2017

ကမာၻ႔ေဒသအားလးမ အထငကရတရားသႀကးႏင ေရ႕ေနေပါငးအေယာက ၆ဝ ျဖငဖြ႔စညးထားေသာ အျပညျပညဆငရာ ဥပေဒပညာရငမားေကာမရင (International Commission of Jurists – ICJ)သည ျပညတြငးႏငအျပညျပညဆငရာ တရားေရးစနစမားဖြၿဖးတးတကၿပး ပမအားေကာငးလာေစရန ၎၏ဥပေဒဆငရာကၽြမးကငမႈက အသးခ၍ တရား ဥပေဒစးမးမႈမတစဆင လ႔အခြငအေရးက ကာကြယျမႇငတငေပးပါသည။ ၁၉၅၂ ခႏစတြင တညေထာငခၿပး ကမာၻ႔တက ႀကးငါးခတြင လပကငေဆာငရြကေနေသာ ICJ သည အျပညျပညဆငရာလ႔အခြငအေရးဥပေဒမားႏင အျပညျပည ဆငရာ လသားခငးစာနာေထာကထားမႈဆငရာဥပေဒမား တးတကဖြ႔ၿဖးလာေစရနႏင ထေရာကစြာ အေကာငအထည ေဖာမႈရေစရန၊ ႏငငသားဆငရာ၊ ယဥေကးမႈဆငရာ၊ စးပြားေရးဆငရာႏင လမႈေရးဆငရာ အခြငအေရးမားရရေစရန၊လပပငခြငအာဏာခြျခားသတမတခကကကာကြယရန၊ တရားစရငေရးႏင ဥပေဒဆငရာလြတလပမႈက အာမခခက ေပးႏငရန ရည႐ြယပါသည။

အျခားေသာပဂၢလမားအျပင ဥပေဒပညာရငမားႏင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးမ တကကြလႈပရားသမားႏင ေဆြးေႏြး မႈမားေၾကာငလညး ဤလကစြစာအပအတြက အဖးတနေသာ အခကအလကမားက ရရခပါသည။

® ျမနမာႏငငတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးဆငရာ လကစြစာအပ (ပထမအႀကမတညးျဖတျခငး) © International Commission of Jurists မပငခြင၂ဝ၁၉ ခႏစ၊ စကတငဘာလတြင ထတေဝသည။

International Commission of Jurists (ICJ) သည ၎၏ မညသညထတေဝမႈမားကမဆ လြတလပစြာ ေကာကႏႈတ ကးယေဖာျပခြငေပးေသာလညး ေကာကႏႈတထားေၾကာငး နညးလမးတကအသအမတျပရမညအျပင ထေကာက ႏႈတခကပါဝငေသာ ထတေဝမႈမတက ေအာကပါလပစာရ ႐းခပသ႔ ေပးပ႔ရမည -

International Commission of JuristsP.O. Box 91 Rue des Bains 33 GenevaSwitzerland

ယခစာအပသည ဥေရာပသမဂၢ၏ ေငြေၾကးပပးမႈျဖင ထတေဝချခငးျဖစပါသည။ ဤစာအပတြင ပါဝငသည အေၾကာငး အရာမားသည အျပညအျပညဆငရာဥပေဒရငမား ေကာမရင -ICJ ႏင႔သာ သကဆငၿပး ဥေရာပသမဂၢ၏ အျမငမား မဟတေၾကာငး အသေပးလပါသည။

မာတကာ

နဒါနးႏင ျပစေရးသားထားေသာ နညးလမး ၁

အပငး - ၁ ။ မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးဆတာဘာလ ၂ ၁.၁။ အဓပၺာယသတမတခကမားႏင အဓကကေသာ အယအဆမား ၂ ၁.၂။ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး၏ေပၚေပါကလာပဇစျမစႏင တးတကေျပာငးလလာပ ၃ ၁.၃။ ျဖစလာႏငေသာသကေရာကမႈ ၆ ၁.၄။ တရားစြဆျခငးက အေကာငးဆးနညးလမးလား ၈ ၁.၅။ တရားစြဆသညေနရာေရြးခယမႈ - ျပညတြငးႏငႏငငတကာ ၉

အပငး - ၂ ။ ျမနမာႏငငတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြႏငသည ဥပေဒနယပယမား ၁၁ ၂.၁။ အပခပေရးအဖြ႕မား - ေျမယာ၊ သဘာဝပတဝနးကင၊ ရငးႏးျမႇပႏမႈ ၁၁ ၂.၁.၁။ ၁၈၉၄ခႏစ၊ ေျမသမးအကဥပေဒ (LAA) ၁၁ ၂.၁.၂။ လယယာေျမဥပေဒ ၁၂ ၂.၁.၃။ ေျမလြတ၊ေျမလပႏင ေျမ႐ငးဥပေဒ ၁၂ ၂.၁.၄။ ပတဝနးကငထခကမႈဆနးစစျခငး(EIA)ဆငရာ လပထးလပနညးမား ၁၄ ၂.၁.၅။ ရငးႏးျမႇပႏမႈဥပေဒ ၁၄ ၂.၁.၆။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အခြငအေရးမား ၁၅ ၂.၁.၇။ အပခပေရးအဖြ႕၏ ဆးျဖတခကမားက တရားစရငေရးက ျပနလညသးသပျခငး - ၁၆ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ စာခၽြနေတာအမန႔မား ၂.၁.၈။ ေရ႕ေတာသြငးစာခြၽနေတာအမန႔ ၂ဝ ၂.၂။ တားမန႔မား ၂ဝ ၂.၃။ တရားမေတာငးဆမႈမား ၂၁ ၂.၃.၁။ ကာလစညးကမးသတမားႏင တရားစြဆရနအေၾကာငးမား ၂၂ ၂.၃.၂။ ႏငငပငအဖြ႕အစညးတစခအားတရားစြဆျခငး ၂၂ ၂.၄။ ရာဇဝတမႈဆငရာဥပေဒ ၂၃ ၂.၄.၁။ တရားခြငမတငမ ျပလပေသာအဆမား ၂၃ ၂.၄.၂။ ရာဇဝတမႈေျမာကေသာေကာနငးမႈ ၂၄

အပငး ၃ - ျမနမာႏငငတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆရနစစဥျခငး ၂၆ ၃.၁။ လကေတြ႕ေဆာငရြကရနအဆငမားႏင ေကာငးမြနေသာလပထးလပနညးမား ၂၆ ၃.၂။ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆရန ကြနယကမားဖနတးျခငး ၂၇ ၃.၃။ မဒယာႏငဆကသြယေရးဗဟာ ၂၉ ၃.၄။ နစနာသအားကာကြယျခငးႏင ဆး႐ႈးႏငေျခဆနးစစျခငး ၃ဝ ၃.၅။ အမႈေရြးခယမႈႏင ခနသားကကမႈ ၃၂

အပငး ၄ - ေကာလႊားရမညစနေခၚမႈမား ၃၃ ၄.၁။ တရားစရငေရးအဖြ႕၏ လြတလပမႈက အားေပးေထာကချခငး ၃၃ ၄.၂။ အပခပေရးဥပေဒေရးဆြျခငး ၃၃ ၄.၃။ ဥပေဒဆငရာ စြမးေဆာငရညတညေဆာကျခငးႏင အဂတလကစားမႈတကဖကျခငး ၃၄ ၄.၄။ ေရ႕ေနမား၏ ခႏငရညတညေဆာကျခငး ၃၅

ေနာကဆကတြ ၃၇ေနာကထပရငးျမစမား ၃၇

| 1

နဒါနးႏင ျပစေရးသားထားေသာနညးလမး

ဤလကစြစာအပတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး၏ ရညရြယခကႏငသေဘာတရားက နားလည လြယၿပး လရငးတရငးျဖစေအာင ျခငသးသပေဖာျပထားပါသည။ ဤစာအပသည မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးက ျမနမာႏငငတြင သးသန႔ႀကေတြ႔ရေသာ ႐ႈေထာငမားႏင လပေဆာငကင႔သးရန ခင႔ခနစဥးစားေနသမားတြင ရငဆငေနရသညစနေခၚမႈမားက ေဆြးေႏြးထားပါသည။ ဤလကစြစာအပသည ျမနမာႏငငရ ဥပေဒဆငရာလကနာကငသးလပေဆာငသမားႏင လထတကကြလႈပရား သမားအားလးအတြက အသးဝငေစရနရညရြယကာ ျပစခ ပါသည။ ICJ မ ဥပေဒဆငရာအႀကေပးမားႏင အတငပငခမားကဥးေဆာင၍ ၂ဝ၁၄-၂ဝ၁၉ခႏစအတြငး ေရ႕ေနမားႏင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးမတကကြလႈပရားသမားႏင ျပလပခေသာ ေတြ႔ဆေမးျမနးမႈမား၊ ေလကငသငၾကားမႈမား ႏင ေဆြးေႏြးပြမားအေပၚ အေျခခထားပါသည။ ဤလကစြစာအပတြင ဥပေဒပညာရငမားႏင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးမ တကကြလႈပရားသမားက ထတေဖာေျပာဆခၾကသညအတငး ျမနမာႏငငႏငအျခားႏငငမားမ အေတြ႔အႀကမားက အေျခခ၍ ျမနမာႏငငတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး၏ ျဖစလာႏငေသာ သကေရာကမႈကေဖာျပထားၿပး ဆကစပစနေခၚမႈမားႏင အခြငအလမးမားကလညး အသအမတျပထားပါသည။

ဤလကစြစာအပ၏ အပငး-၁ တြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆမႈ၏ ေပၚေပါကလာပဇစျမစ၊ အဓကက ေသာ အယအဆမား၊ ျဖစလာႏငေသာသကေရာကမႈမား၊ စနေခၚမႈမားႏင တရားစြဆသညေနရာမား အပါအဝင ၎၏ ပငမအေၾကာငးအရာမားက ေလလာတငျပထားပါသည။ အပငး-၂ တြင လပထးလပနညးမား၊ ဥပေဒမားႏင ဖြ႔စညးပ အေျခခဥပေဒဆငရာ စာခၽြနေတာအမန႔မားအပါအဝင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးဆငရာ လပေဆာင မႈမားအတြက ေ႐ြးခယစရာနညးလမးမားေပးအပေသာ ဥပေဒနယပယမားက ေဖာျပထားပါသည။ မဒယာဆငရာ မဟာဗဟာႏင အမႈတြေရြးခယမႈအစရေသာ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆမႈအားစစဥျခငးႏင အေကာငအထည ေဖာျခငးအတြက လကေတြ႔အဆငမားက အပငး-၃ တြင ေဖာျပထားပါသည။ ေနာကဆး၌ ဤလကစြစာအပ၏ အပငး-၄ တြင တရားေရးက႑၌ ပမကယျပန႔စြာ လအပေနေသာျပျပငေျပာငးလမႈမားအေၾကာငး ေဆြးေႏြးမႈအပါ အဝင ျမနမာႏငင၏ အေျခအေနတြင ႀကေတြ႔ရေသာ စနေခၚမႈမားအေၾကာငးက ေဆြးေႏြးထားပါသည။

2 |

| 3

အပငး ၁ - မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးဆတာ ဘာလ။

ဤအပငးတြင ႏႈငးယဥထကေသာသာဓကမားက အသးျပ၍ လမႈေရးတရားမတမႈအတြက နညးလမးတစရပ အျဖစ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး ေပၚေပါကလာပက ေလလာတငျပထားပါသည။ မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးက လကေတြ႔တြငလမႈေရးေျပာငးလမႈႏင တရားမတမႈလကလမးမရရႏငမႈက မညသ႔အေထာကအက ျဖစေစေၾကာငးက (၁) မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆမႈက အဓပၸာယသတမတၿပး ၎၏ ေပၚေပါကလာပက စတျဖာ သးသပျခငးအားျဖငလညးေကာငး၊ (၂) အေရးပါေသာ ႏႈငးယဥထကသည သာဓကမားေဖာျပျခငးအားျဖင လညး ေကာငး၊ (၃)မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး၏ သကေရာကမႈႏငအားသာခကမားက ဆနးစစေလလာျခငးအားျဖင လညးေကာငး၊ (၄) မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးေဆာငရြကႏငမည လမးေၾကာငးမားရာေဖြျခငးအားျဖင လညးေကာငး ေဖာျပပါမည။

၁.၁။ အဓပၸာယသတမတခကမားႏင အဓကကေသာ အယအဆမား

‘မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငး’အတြက အားလးလကခထားေသာ အဓပၸာယသတမတခကဟ၍ မရပါ။ သေဘာတရားအားျဖင႔ တရားဥပေဒဆငရာကရယာမား၊ တရားမတေရးဆငရာ လပထးလပနညးမားႏင ယႏရား မားက ခတဆကေစျခငးက နညးဗဟာတစခအေနျဖငအသးျပ၍ တရားစြဆသမား၏ အကးစးပြားက ျမင႔မားေစရန အတြက ရညရြယကာလပေဆာငသည႔ တရားစြဆမႈတငးသည မဟာဗဟာေျမာကသညဟ ဆႏငပါသည။ သ႔ေသာ လညး လကရတြင ၎ႏငပတသက၍အမးမးေသာ စရငဆးျဖတျခငးလပငနးစဥမားက ‘အမားျပညသ အကးစးပြား ဆငရာ တရားစြဆမႈ (Public Interest Litigation)’ ၊ ‘သကေရာကမႈအတြက တရားစြဆမႈ (Impact Litigation)’ သ႔မဟတ ‘လထအတြကေရ႕ေဆာငရပတညေပးမႈ (Community Lawyering)’ အျဖစလညး ရညၫႊနးႏငပါသည။ ၎တ႔အားလးတြင တညေသာအခကမာ ပမကယျပန႔ေသာ လမႈေရးေျပာငးလမႈတစရပ ေဖာေဆာငေရး လႈပရားမႈ တစခ၏ အစတအပငးတစရပအေနျဖင တရား႐းမားႏငဥပေဒက အသးျပႏငသညဟေသာ အယအဆျဖစသည။

“အမားျပညသ အကးစးပြားဆငရာ တရားစြဆမႈဆသညမာ အမားျပညသ သ႔မဟတ လထအတနးအစား တစရပက ေငြေၾကးအကးစးပြား သ႔မဟတ ၎တ႔၏ ဥပေဒဆငရာ အခြငအေရးမား သ႔မဟတ တာဝနရမႈမား အေပၚ သကေရာကမႈေၾကာင အခ႕ေသာအကးစးပြားပါဝငေသာ အမားျပညသအကးစးပြား သ႔မဟတ အေထြေထြအကးစးပြားက အသကသြငးရနအတြက တရား႐းတစခတြင စတငျပလပေသာ ဥပေဒဆငရာ ေဆာငရြကခကတစရပ ျဖစသည။” Black’s Law Dictionary (7th edition) 1229, 1990

အေရးႀကးသညအခကမာ တရားစြဆျခငးအား နစနာသ(အမႈသည)တစဥး သ႔မဟတ နစနာသမားအပစ၏ အကးစးပြားက ကာကြယရနအတြကသာမက လ႔အဖြ႔အစညးတစရပလးအတြက လမႈေရးေျပာငးလမႈႏင တရားမတမႈ က ေတာငးဆရနအတြက စညး႐းလႈ႔ေဆာေရးမဟာဗဟာတစခ၏ အစတအပငးတစရပအျဖစလညး အသးျပႏငပါ သည။ ဤစညး႐းလႈ႔ေဆာေရးမဟာဗဟာတြင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညး၊ မဒယာတ႔ႏင ထေတြ႔ဆကဆမႈလညး ပါဝငၿပး မားေသာအားျဖင အစးရမဟတေသာ အဖြ႔အစညးမား(NGOs)က ပပးေဆာငရြကၾကပါသည။

“တရားစြဆျခငးဆသညမာ အမႈကစၥမားကတရား႐းသ႔ တငသြငးျခငးျဖစသည။ မဟာဗဟာေျမာက တရားစြ ဆျခငးသည ဂ႐တစကေ႐ြးခယထားေသာ အမႈမားက တရား႐းသ႔ တငသြငးျခငးအားျဖင ဥပေဒ၊ ကငသးေဆာငရြကမႈ သ႔မဟတ အမားျပညသသရနားလညမႈႏငပတသက၍ ႀကးမားေသာအေျပာငးအလမားေဖာေဆာငႏငသည နညးလမး တစရပျဖစပါသည။ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆမႈတြငပါဝငေသာ အမႈသညမားသည အျခားသအမားအျပား ခစား ၾကရေသာ[မတရားမႈမား]၏ နစနာသမား ျဖစၾကပါသည။ ဤနညးလမးျဖင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆမႈသည လမႈေရးအေျပာငးအလတစရပ ျဖစေပၚလာေစရနအလ႔ငာ အမႈတစခအေပၚဥးတညၿပး တရားစြသည အမႈျဖစပါသည။”1

1 Mental Disability Advocacy Centre: http://mdac.info/en/what-wedo/strategic_litigation

4 |

သ႔ေသာ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးတြင အႏငအ႐ႈးသည အဓကမဟတပါ။ မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆရာတြင နစနာသမား(အမႈသညမား)အတြက တရားမတမႈက ျပနလညျဖစေစျခငးႏင ျပနလညကစားေပး ျခငးက ရာေဖြေပးေသာလညး ၎၏ မဟာဗဟာအရ ပမကယျပန႔ေသာ လမႈေရးဆငရာ၊ ဥပေဒဆငရာႏင အခြင အေရးဆငရာ ကစၥရပမားက ဥးတညသျဖငထသ႔တရားစြဆျခငးက စညး႐းလႈ႔ေဆာ ေရးနညးလမးတစရပအျဖစလညး အသးျပၾကပါသည။ တရားစြဆမႈ ႐ႈးနမခသညတင အျခားေသာရညမနးခကမား ျပညမႏငပါသည။

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးသည မားေသာအားျဖင ဥပေဒႏငမဝါဒတးတကေျပာငးလမႈအေပၚ အျပ သေဘာေဆာငသည ပမကယျပန႔ေသာ သကေရာကမႈရေစရန အသးျပေသာ ‘စမးသပအမႈမား’ အေပၚအေျခခေလ ရပါသည။ ‘စမးသပအမႈမား’ က ေ႐ြးခယရာတြင ရညရြယထားသည႔ အကးရလဒက ကယျပန႔စြာရရႏငေျခရသည႔ အေျခအေနမားတြင လ႔အဖြ႔အစညးအေတာမားမားတြင ႀကေတြ႔ေနရေသာကစၥရပမားက ထငဟပေစႏငသည ျပနာမား ပါဝငေအာငဂ႐ျပ၍ မဟာဗဟာေျမာကစြာ ေရြးခယပါသည။ သ႔ေသာလညး သကဆငရာကးလြနခရ သမား၏ အကးစးပြားက လစလ႐ႈသညဟ မဆလဘ ၎တ႔အား လမႈေရးအေျပာငးအလအတြက ပမႀကးမားေသာ လႈပရားမႈတြင ေပါငးစပထညသြငးလကျခငးျဖစသည။ ထ႔ေၾကာင ရညရြယခကမားက ဂ႐တစကသတမတျခငးႏင အမႈမားက ဂ႐တစကေ႐ြးခယျခငးေၾကာင “မဟာဗဟာေျမာက” တရားစြဆမႈဟ ေခၚဆျခငးျဖစသည။ အာဏာ မညမမႈမားက ေျဖရငးရန၊ အခြငအေရးမားႏငပတသက၍ အသအျမငတးျမႇငရနႏင လထက စြမးရညျမႇငတငရန အမႈမားက မဟာဗဟာေျမာကစြာ ေရြးခယပါသည။ ေရ႕ေနမားႏင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးသည လမႈေရးေျပာငးလ မႈကပပးရန အဆပါ ‘စမးသပအမႈမား’က အသးျပၾကသျဖင ၎တ႔ကယတင လမႈေရးတရားမတမႈ လႈ႔ေဆာသမား ျဖစလာၾကပါသည။ အႏၵယႏငငမ ေရ႕ေနတစဥးျဖစေသာ Colin Gonsalves က ေအာကပါအတငး မတခကျပခပါသည-

“ေရ႕ေနတစေယာကရ႕အခနးက႑က ဘာလ။ ေရ႕ေနရ႕ အခနးက႑က လထလႈပရားမႈမားအတြက ထေရာကေသာလႈ႔ေဆာသတစဥး ျဖစလာဖ႔ပါ။ ေသြးဆခါနးအေျခအေနမာ ေရ႕ေနရ႕ အခနးက႑က အေသြး က ဆသြားေအာငလပဖ႔ပ”2

အမႈတစခသည ရပ႐ြာအဆင၊ တငးႏငျပညနယအဆင သ႔မဟတ ႏငငေတာအဆငရ ျပနာတစခက ကယစားျပေသာအခါ တရားစြဆမႈသည သေကၤတ/လကၡဏာတစခက ေဆာငၾကဥးသညသေဘာျဖစႏငပါသည။ သေကၤတျဖစေသာ အမႈတစခတြင ရရသည ေကာငးမြနေသာရလဒသည သာဓကတစခ ျဖစလာေစမည သ႔မဟတ ပမကယျပန႔ေသာ လထႏငသကဆငသညဥပေဒက ရငးလငးစြာ အဓပၸာယသတမတေပးပါမည။ လ႔အဖြ႔အစညး တစခလးအေပၚ ထခကနစနာေစေသာ တရားေရးစနစအတြငးရဥပေဒ သ႔မဟတ လပထးလပနညး လြမားကငသးျခငး က သတထားမေစရနႏင ေျပာငးလရန ႀကးပမးသညအေနျဖင မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆမႈသည တညေသာ ျပနာက ကငတြယေျဖရငးသည အမႈေပါငးမားစြာ အတြလကလညး ျဖစႏငပါသည

၁.၂။ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး၏ ေပၚေပါကလာပဇစျမစႏင တးတကေျပာငးလလာပ

တရားစရငေရးစနစမား ရေနသမကာလပတလး မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငး ပစအမးမးရေနပါ သည။ သ႔ေသာလညး မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးက စနစကက စတငကင႔သးလာသညမာ အေမရကန ျပညေထာငစတြင ခြျခားဆကဆမႈႏင သးသန႔ခြထတျခငးက စနေခၚခၾကသည ႏငငသားအခြငအေရးဆငရာလႈပရားမႈ (Civil Rights Movement)အတြငး အထးသျဖင႔ ၁၉၅ဝ ႏင႔ ၁၉၆ဝ ခႏစတြင ေပၚေပါကလာခပါသည။ ၎လပရားမႈ ေၾကာင႔ ကယျပန႔သည အကးသကေရာကမႈတစရပျဖစေသာ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး၏စြမးအားက ျပသ ႏငခသည အေရးပါေသာ ဥပေဒဆငရာဆးျဖတခကမား ထြကရလာခပါသည။ ထစဥကတညးက ၁၉၉ဝ-၂ဝဝဝ ခႏစ မားတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးက ေတာငအာဖရကႏငငႏင အႏၵယႏငငအပါအဝငတ႔တြင ကယကယျပန႔ ျပန႔ အသးခလာခၾကပါသည။

2 “Strategic Litigation Impacts: Global Narratives about Social Change,” October 26, 2015, Open Society Foundations, New York, https://www.opensocietyfoundations.org/events/strategic-litigation-impacts-global-narratives-about-social-change.

| 5

သမငးမ အေရးပါေသာ သာဓကမား

မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးႏငပတသက၍ သမငးတြငအေရးပါေသာအမႈမား၌ အေမရကန ျပညေထာငစတြင လမးေရးခြျခားမႈက တြနးလနတကဖကေရးလႈပရားမႈမား ပါဝငခပါသည။ မဟာဗဟာ၏ အစတ အပငးတစရပအေနျဖင ေရ႕ေနမားႏင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးသည ပညာေရးတြင သးသန႔ခြထတျခငးႏင ပတသက၍ အေမရကနျပညေထာငစ တရားလႊတေတာခပ၌ တရားစြဆျခငးမတစဆင လမညးအေမရကနလမး မားအေပၚ လမးေရးခြျခားေသာမဝါဒမားက ပစမတထားခၾကပါသည။ ပညာေရးႏငပတသက၍ တစႏငငလးတြင ကငသးေနၾကေသာ တရားဝငလမးေရးခြျခားမႈက တရားမဝငျဖစေစေသာ တရားလႊတေတာစရငထးတစခ ထြက ေပၚလာေစသည Brown v. Board of Education အမႈက ေရ႕ေနမားက ဂ႐တစက ေ႐ြးခယခၾကပါသည။ ထစဥကတညးက အျခားအခြငမသာေသာအပစမားအတြက ပမေကာငးမြနေသာ အကာအကြယရရေအာငႀကးပမးရာတြင အမႈေပါငးမားစြာသည ထအမႈက အနးကပအတယခၾကပါသည။ ထအမႈ၏သကေရာကမႈက ပညာေရး လကလမးမရရမႈထက ေကာလြန၍ခစားခရၿပး လမညးအေမရကနလမးမားအတြက ဥပေဒအရ တနးတညမေသာ အခြငအေရးမား ရရ ေရးဟေသာ ပမကယျပန႔သညကစၥရပအေပၚ မးေမာငးထးျပသလ ေျဖရငးေပးမညဘကသ႔လညး ဥးတညေစပါ သည။

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆမႈအတြက ေနာကထပသေကၤတျဖစေသာလႈပရားမႈတစခမာ ေတာငအာဖ ရကႏငငမျဖစပါသည။ ၂ဝဝဝ ခႏစတြင ျဖစပြားခ႔သည႔ အသားအေရာငခြျခားမႈစနစ (Apartheid Regime) အလြန Grootboom and Others အမႈ၌ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာတရား႐းက အစးရမဝါဒက ျပနလညသးသပခၿပး ျပညသအားလးအတြက ေနထငစရာရရရန ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာအခြငအေရးက အသအမတျပေပးခသည အျပင ေတာငအာဖရကႏင အျခားႏငငမားရ တရား႐းမားတြင စးပြားေရး၊ လမႈေရးႏင ယဥေကးမႈဆငရာအခြင အေရးမားႏငပတသက၍ ေနာကပငးေတာငးဆမႈမားအတြက အတျမစခေပးႏငခပါသည။3 ထ႔ျပင တရားစရငေရး အဖြ႔သည လ႔အဖြ႔အစညးအတြငးတြင ျဖစေပၚေလရေသာျပနာရပမားကေျဖရငးရန ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒက ထညသြငးစဥးစား၍ မဝါဒက အျပသေဘာေဆာငေသာနညးလမးျဖင အဓပၸာယေကာကယႏငေၾကာငး ဤအမႈက ျပသခၿပး အစးရအဖြ႔မားကလညး ပ၍တာဝနခမႈရေစရန တြနးအားေပးပါသည။

၂ဝဝ၁ခႏစ၌ People’s Union for Civil Liberties v. Union of India အမႈတြင အႏၵယႏငင၏ တရား လႊတေတာခပစရငထးေၾကာင အစးရအေနျဖင အစားအေသာကရရခြငကျဖညဆညးရန တာဝနဝတရားရေၾကာငး တရား႐းက အသအမတျပၿပးေနာက မဝါဒအသစမားေပၚေပါကလာခပါသည။4 ဤအေရးပါေသာအမႈသည ငတမြတ ေခါငးပါးမႈႏင အစာေရစာရားပါးမႈက လကဥးမႈရယတကဖကရန အစးရအားတြနးအားေပးလက အသကရငသန ပငခြငအတြက အျပသေဘာေဆာငေသာ အဓပၸာယေကာကယမႈ ျဖစေပၚလာေစခပါသည။ ထ႔ျပင ထရလဒ၏အကး က တက႐ကခစားရသည သနးႏငခေသာ ျပညသမားႏငျပလပေသာ အစားအစာရရခြငႏငပတသကေသာ ႏငငလး ဆငရာ လႈပရားမႈတစခကလညး အေထာကအပ ျဖစေစခပါသည။

3 4

အဆပါအမႈမားသည သနးေပါငးမားစြာေသာ ျပညသမား၏ ဘဝမားႏင ၎တ႔၏ ေနထငစရာ၊ အစား အေသာကႏင ကနးမာေရးေစာငေရာကမႈတ႔ တရားဝငရရခြငက ေျပာငးလေပးခပါသည။ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးအမႈမားက ႏငငေပါငးမားစြာတြင ျပလပခၿပးျဖစကာ အာဂငတးနားႏငင၊ ကလဘယာႏငင၊ ကေမာၻဒးယားႏငင၊ ခလႏငင၊ အစၥေရး/ပါလစၥတငးႏငငႏင တနးရားႏငငအစရေသာ ပဋပကၡမားမ ကးေျပာငးေနေသာ သ႔မဟတ ဖႏပမႈ

3 Constitutional Court, South Africa, Government of the Republic of South Africa and Others v Grootboom and Others, 2000 (11) BCLR 1169 (CC) (establishing the Reasonableness Standard).

4 People’s Union for Civil Liberties v. Union of India & Ors, In the Supreme Court of India, Civil Original Jurisdiction, Writ Pe-tition (Civil) No.196 of 2001။ သးသပမႈက https://www.escr-net.org/caselaw/2006/peoples-union-civil-liberties-v-union-india-ors-supreme-court-india-civil-original တြင ၾကညပါ။

6 |

ရေသာႏငငမားလညးအပါအဝင ျဖစၿပး ထႏငငမားတြင ေရ႕ေနမားႏင တရား႐းမားသည တရားဥပေဒစးမးမႈ တည ေဆာကရာတြင ပပးကညခၾကပါသည။ မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးသည ေရ႕ေနမားႏင တရားသႀကးမား အတြက ၎တ႔၏လြတလပမႈက စမးသပရနႏငျပသရန တရားခြငမား ဖနတးေပးျခငးအပါအဝငနညးလမးမားျဖင တရားစရငေရးအဖြ႔၏ လြတလပမႈက ေဖာေဆာငေပးျခငးအားျဖင တရားဥပေဒစးမးမႈက အေထာကအကျပႏငပါသည။

အေျခခလ႔အခြငအေရးမားက ကာကြယရန အသးျပေလရေသာ မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးအား လ႔အဖြ႔အစညးအတြက အေရးႀကးေသာမညသညကစၥရပကမဆ ကငတြယရာတြင အသးျပႏငပါသည။ အသးျပေလ ရေသာကစၥရပမားမာ ခြျခားဆကဆခရေသာလထမားအတြက သဘာဝပတဝနးကငကာကြယေရး၊ ေျမႏငသဘာဝ သယဇာတရရေရး သ႔မဟတ အဂတလကစားမႈေျဖရငးေရးတ႔ ျဖစၾကသည။ စးပြားေရးလပငနးမား သ႔မဟတ ရငးႏး ျမႇပႏသမား၏ လပေဆာငခကမားသည ႀကးေလးေသာ လ႔အခြငအေရးခးေဖာကမႈမားႏင ဆကစပေနေသာအခါ ၎တ႔အားဆန႔ကငေသာ လႈပရားမႈ၏ အစတအပငးတစရပအေနျဖငလညး မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးအား အသးျပႏငပါသည။

လ႕အခြငအေရး ခးေဖာကမႈဆငရာ နမနာအမႈမား -

မေလးရားႏငငတြင ၎တ႔၏ မ႐းဖလာလပကငလာခေသာ ကယပငေျမမားေပၚတြင စကပးေရးလပကင ျခငးအတြက ေကာနငးမႈျဖင တရားစြဆခရေသာ ေဒသချပညသမားအား ခခကာကြယေပးရနအတြက မဟာ ဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးက အသးျပခပါသည။ ေကာနငးမႈမတစဆင တရားစြဆမႈက အသးျပ၍ ေဒသခ ျပညသမား၏ မ႐းဖလာ ေျမပငဆငခြငမားက အသအမတျပေစေသာ အမႈအျဖစသ႔ ေျပာငးလႏငခပါသည။5

အမႈမားသည ႏငငအတြငးရ ႏငငျခားကမၸဏမားကလညး ပစမတထားႏငပါသည။ ၁၉၉၆ ခႏစတြင ျမနမာႏငငတြင ေနထငသမားအပစတစစက အေမရကနျပညေထာငစ ဖကဒရယတရား႐းတြင Unocal အေပၚ တရားစြဆခၾကပါသည။ တရားလမားက ဓာတေငြ႔ပကလငးတညေဆာကစဥအတြငး ျမနမာစစတပ၏ လကထ တြင ၎တ႔သည အတငးအဓမၼ အလပခငးေစမႈ၊ လသတမႈ၊ မဒမးမႈႏင ညႇဥးပနးႏပစကမႈအစရေသာ လ႔အခြငအေရးခးေဖာကမႈမားက ခစားခရေၾကာငး ႏင Unocal သည အဆပါခးေဖာကမႈမားတြင ႀကရာပါျဖစေၾကာငး စြပစြခပါသည။ Unocal ႏင ျမနမာစစအစးရတ႔သည အဆပါပကလငးတညေဆာကျခငးအတြက လပငနးစႀကး တစခတြင အတတကြ ပါဝငခၾကပါသည။ အမႈတြငပါဝငသမားက တရား႐းတြငေျပၿငမးေအာငေျဖရငးႏငခၾကၿပး Unocal က တရားလမားက ေလာေၾကးေပးရနႏင ပကလငးတစေလာက ေဒသမားမ ျပညသမား၏ ေနထငမႈ အေျခအေနမားက တးတကျမငမားလာေအာင ေဆာင႐ြကေပးရနႏင ၎တ႔၏ အခြငအေရးမားက ကာကြယရန ျမနမာႏငငရ အစအစဥမားအတြက ေငြေၾကးမားပပးရန သေဘာတညခပါသည (ေျပၿငမးမႈ၏ သတမတခက အတအကမားက လ႕ဝကထားပါသည)။ ဤေျပၿငမးမႈက တရား႐းက လကခခၿပး ၂ဝဝ၅ခႏစ၊ ဧၿပလ၊ ၁၃ ရက ေန႔တြင အမႈက ပတခပါသည။6

ကလဘယာႏငငတြင ၂ဝဝ၂ခႏစ၌ ဓာတဆဆငတစခတြင အလပလပေနခေသာ အလပ သမားသမဂၢဝငတစဥးအား လကနကကငအဖြ႔အစညးတစခက ျပနေပးဆြခပါသည။ ၎အား တြငးတစတြငးထ တြင ဖမးဆးထားၿပး ၆ ပတေကာၾကာအာင ညႇဥးပနးႏပဆကခပါသည။ တရားလက ပကလငးအား ေျပာကကား တကခကမႈမားမ ကာကြယရန အဆပါလကနကကင တပဖြ႔မားက (BP ၏ လကေအာကခကမၸဏ BPXC ႏင Ecopetrol တ႔အၾကား ဖကစပလပငနးတစချဖစေသာ) Ocensa က လခေပးထားသညဟ စြပစြၿပး Ocensa သည ၎တ႔အား ျပနေပးဆြရနေစခငးခသညဟ ေျပာဆ၍ အေမရကနျပညေထာငစတြင British Petro-

5 Andawan bin Ansapi and Ors v PP (Kota Kinabalu High Court Criminal Appeal K41-128-2010, 4 March 2010) က ၾကညပါ။6 UNOCAL အမႈႏငပတသက၍ ထပမသရလပါက Business and Human Rights Resource Centre, Unocal Lawsuit က ၾကညပါ။ https://

www.business-humanrights.org/en/unocal-lawsuit-re-myanmar တြင ၾကညႏငသည။

| 7

leum(BP) ကမၸဏက တရားစြဆခ သညအျပင ယေကတြငလညး တရားစြဆမႈမား စတငျပလပခပါသည။ BP က အဆပါစြပစြခကမားက ျငငးပယ ခပါသည။7

၂ဝ၁၅ ခႏစ၊ စကတငဘာလတြင ဇမဘယာမ ရြာသားေပါငး ၁၈၂၆ ဥးက Vedanta Resources ကမၸဏ၏ လကေအာကခ ကမၸဏတစခကေဆာင႐ြကေသာ ေၾကးနတးေဖာေရးလပငနးမားေၾကာင ျဖစေပၚလာသည ေရ ညစညမးမႈႏငပတသက၍ ထကမၸဏအား တရားစြခၾကပါသည။ ႐ြာသားမားက Nchanga ေၾကးနတြငးေၾကာင ေရညစညမးမႈသည ၎တ႔၏ေျမယာမားႏင အသကေမြးဝမးေၾကာငးမႈမားက ထခကေၾကာငးဆပါသည။ ၂ဝ၁၆ ခႏစ၊ ေမလ၊ ၂၇ ရကတြင အဂၤလပတရားလႊတေတာမ တရားသႀကးတစဥးသည Vedanta Resources အေပၚ တရားစြဆမႈအား ဆကလကေဆာင႐ြကေစရန ဆးျဖတခပါသည။ ဇလငလတြင ကမၸဏမားက အယခဝင၍ အဂၤလပတရား႐းမား၏ စရငပငခြငက စနေခၚေမးခြနးထတခပါသည။ ၂ဝ၁၇ခႏစ၊ ေအာကတဘာလ၊ ၁၃ ရက ေန႔တြင အယခတရား႐းက ကမၸဏမား၏အယခက ပယခခၿပး ႐ြာသားမားအား ၎တ႔၏ေတာငးဆမႈမားက ယေကတြင ဆကလကေဆာက႐ြကခြငျပခပါသည။ ၂ဝ၁၈ခႏစ၊ မတလတြင ကမၸဏမားအား အယခဝငခြငေပး ခၿပး စရငပငခြငက သတမတေပးမည တရားလႊတေတာခပ၏ ၾကားနာမႈက ၂ဝ၁၉ခႏစ၊ ဇနနဝါရလ ၁၅ ႏင ၁၆ ရကေန႔တြင ျပလပခၾကပါသည။ ၂ဝ၁၉ ခႏစ၊ ဧၿပလ၊ ၁ဝ ရကေန႔တြင တရားလႊတေတာခပက Vedanta Re-sources အေပၚ စြဆထားေသာ ဇမဘယာ႐ြာသားမား၏အမႈက အဂၤလပတရား႐းမားတြင ၾကားနာစစေဆးႏင ေၾကာငး ဆးျဖတခသည။ အျခားေသာအေၾကာငးအရငးမားအျပင ႐ြာသားမားက ဇမဘယာတရား႐းမားတြင တရားမတမႈ မရရႏငေသာေၾကာင အဂၤလပတရား႐းမားက ထအမႈကၾကားနာစစေဆးရန သေဘာတခၾကပါ သည။8

၁.၃။ ျဖစလာႏငေသာသကေရာကမႈ

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးဆသညမာ တရား႐း၌ဥပေဒဆငရာ ေလာကလခကမားတြင အႏငရရ ျခငး သကသကမဟတဘ အမားျပညသက အသအျမငေပးျခငး၊ အမားျပညသဆငရာျငငးခေဆြးေႏြးမႈက အားေပး ျခငး၊ အေရးႀကးေသာသာဓကမား ေပၚေပါကလာေစျခငး၊ အလားတျဖစရပမားတြင ျပညသမားအတြက အေျပာငးအလ ျဖစေပၚေစျခငးႏင မဝါဒအေျပာငးအလမား အစပးေပးႏငျခငးတ႔လညး ပါဝငပါသည။ ထသ႔ေသာသကေရာကမႈမား ျဖစေပၚလာေစရန ျပနာတစခ၊ က႑တစရပ သ႔မဟတ လအပစတစစအား မးေမာငးထးျပႏငေအာင အရပဘကလ႔ အဖြ႔အစညးႏင ပးေပါငးေဆာငရြကျခငးႏင မဒယာ၏အာ႐စကမႈရယျခငးတ႔ ျပလပရပါသည။ မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးသည အနညးဆး ေအာကပါသကေရာကမႈသးမးက တက႐က သ႔မဟတ သြယဝက၍ ျဖစေပၚေစႏင ပါသည -

(၁) ေလာေၾကးေပးျခငး၊ ေျမယာအခြငအေရးမား သ႔မဟတ ကးလြနသမားက တရားစြဆျခငးမားမတစဆင တစဥးခငးအမႈသညမားႏင ရပ႐ြာလထမားအတြက ႐ပပငးဆငရာ အေျပာငးအလမား၊

(၂) တရား႐း၏ ဆငျခငသးသပမႈ၊ အပခပေရးဆငရာ စညးမဥးမား သ႔မဟတ ဥပေဒခမတကငသးျခငး သ႔မဟတ အငစတကးရငးဆငရာ အေျပာငးအလမားမတစဆင မဝါဒဆငရာ၊ ဥပေဒဆငရာ၊ ဥပေဒပညာဆငရာႏင အငစတ ကးရငးဆငရာ အေျပာငးအလမားႏင

7 BP lawsuits (re Casanare, Colombia)ကၾကညပါ။ အခကအလကမား https://www.business-humanrights.org/en/bp-lawsuits-re-casanare-colombia တြငရပါသည။

8 Vedanta တရားစရငျခငးႏင ျမနမာႏငငအေပၚ ျဖစလာႏငေသာ ၎၏ သကေရာကမႈႏငပတသက၍ ထပမသရလပါက Aguirre, The Ve-danta Appeal, Corporate Liability and Access to Justice: Relevance for Myanmar? (Business and Human Rights in Burma)က ၾကညပါ။ https://businesshumanrightsburma.wordpress.com/2019/01/19/vedanta-corporate-liability-and-questions-for- myanmar/ တြင ၾကညႏငသည။

8 |

(၃) အစးရ၏သေဘာထားႏင ျပမေဆာင႐ြကပ အေျပာငးအလမား၊ အခြငအေရးမားက ပမသရနားလညလာျခငး၊ လပႏငစြမးရသညဟ ခစားလာရမႈႏင တရားဥပေဒစးမးမႈအား နားလညလာမႈတ႔ေၾကာင အမားျပညသေဆြးေႏြး ေျပာဆမႈ အေျပာငးအလမား။9

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး၏ ရညရြယခကမားမာ ေအာကပါတ႔ျဖစႏငပါသည -

တရား႐းမားအား ဥပေဒျပ႒ာနးခကတစရပ၏ ဆလရငးအဓပၸာယက ရငးလငးေပးေစျခငးအားျဖင ဥပေဒ၏ အကးဝငသကေရာကမႈက တရားစရငေရးတြင ရငးလငးမႈရယျခငး၊

ဥပေဒဆငရာ စရငထးသာဓကမား ဖနတးရနႏင အျခားသမားအား ၎တ႔၏အခြငအေရးမားက ပမယ ၾကညမႈရစြာျဖင ေတာငးဆႏငေစရန၊

ဥပေဒဆငရာႏင လမႈေရးဆငရာအေျပာငးအလအတြက ပမကယျပန႔ေသာလႈပရားမႈ၏ အစတအပငး တစရပအေနျဖင မေကာငးေသာမဝါဒ သ႔မဟတ လပထးလပနညးက မးေမာငးထးျပရန (တရား႐းတြင ထအမႈ ႐ႈးနမခသညတငေအာင ထရည႐ြယခက ေအာငျမငႏငပါသည)၊

ဥပေဒႏင အစးရမဝါဒက ေျပာငးလရန (တရား႐းတြင ထအမႈ႐ႈးနမခလငေတာင ဤရည႐ြယခက ေအာင ျမငႏငပါသည)၊

မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးေအာငျမငမႈသည ေရ႕ေနမား၊ ဥပေဒအရာရမား၊ တရားသႀကးမား၏ လပေဆာငမႈမားထက ပမပါသည။ ေရ႕ေနမားသည လမႈေရးေျပာငးလမႈတစရပက အေထာကအကျပေသာ ကြနရက သ႔မဟတ ညြန႔ေပါငးအဖြ႔တစခအေနျဖင အမားျပညသအကးစးပြား၊ ေထာကခအားေပးမႈႏင စညး႐းလႈ႕ေဆာမႈတ႔ ေပါငးစပထားေသာ ပမကယျပန႔သည လႈပရားမႈ၏ အစတအပငး တစရပအျဖစပါဝငလာပါက တရားစြဆမႈသည အေကာငးဆးရလဒမားက ရရေၾကာငး ရဖနရခါ ေတြ႔ရရပါသည။ အမႈသညမား၊ လထ၊ အစးရမဟတေသာ အဖြ႔ အစညးမား၊ စစမးစစေဆးေရးသတငးေထာကမား၊ လ႔အခြငအေရးဆငရာ စညး႐းလႈ႔ေဆာသမားႏင ေဒသတြငးရလပ ေဆာငႏငစြမးရေသာ တရားစြဆသမားအၾကား ကြနရကမားတညေဆာကျခငးသည အေရးပါေသာရလဒမား ျဖစေပၚ လာႏငေျခရသညအမႈမားက ေ႐ြးခယရာတြင မျဖစမေနေဆာင႐ြကရမည ပထမအဆငျဖစသည။ လမႈကြနရက အပါအဝင မဒယာ၏အခနးက႑သညအမႈ၏ အေရးပါပႏင လတစဥးတစေယာကခငး သ႔မဟတ ျပညသအမားႏင သကဆငပက အမားျပညသအားအသေပးရာတြငသာမက လအမားသရလာျခငးမတစဆင ႏငငေရးဆငရာကစၥရပ မား၏ ထငသာျမငသာရမႈက ျမႇငတငေပးရာတြငလညး မရမျဖစေသာ အခနးက႑မ ပါဝငေသာေၾကာင အေရးႀကး ပါသည။

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးမတစဆင လ႔အဖြ႔အစညးတစခလးအေပၚ မတညေသာသကေရာကမႈ မးစျဖစေပၚ လာေစႏငပါသည။ တရား႐း၌ ေလာကလတငျပခကတြငအႏငရျခငး သ႔မဟတ ႐ႈးနမျခငးသာလင မဟတဘ ဤမဟာဗဟာ၏ ရလဒမားသည တရားခြငတြငျဖစပြားသညကစၥရပမားထက ေကာလြနပါသည။ အမႈတစမႈက ႐ႈးနမျခငးေသာလညး လမႈေရးေျပာငးလမႈျဖစေပၚေစခလင ထအမႈသည အကးရပါသည။ ထ႔ေၾကာင အမႈမားအား ‘ႏငျခငး’ သ႔မဟတ ‘႐ႈးျခငး’ ဟေသာ သမား႐းက အေတြးအျမငမးထက ေကာလြန၍ မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးက ခဥးကပသငပါသည။ ေတာငအာဖရကႏငငက ေရ႕ေနတစဥးက “တရားေရး အႏငရရမႈမားသည ႏငငေရးအရ႐နးကနမႈမား၏ အစတအပငးတစရပသာျဖစၿပး ၎တ႔တစခတညးေၾကာင လလားေသာအကးမား ျဖစေပၚလာမည သ႔မဟတ အသကဝငလာမည မဟတပါ။ [တရား႐း] ဆးျဖတခကမားသည တကပြတစပြ၏ အစသာ

9 Open Society Justice Initiative, Strategic Litigation Impacts: Insights From Global Experience (Open Society Foundation, 2018). https://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/strategic-litigation-impacts-insights-20181023.pdf တြင ၾကညႏငသည။

| 9

ျဖစသည။ အဆးမဟတပါ။” ဟမတခကျပခပါသည။10

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးသည လပငနးစဥတစရပျဖစၿပး ဥပေဒအရတစႀကမတညး ၾကားျဖတ ေဆာင႐ြကခက သကသကသာမဟတဘ တရားစြဆျခငးကယ၌ကပင အျခားေသာ စညး႐ႈးလႈ႔ေဆာေရးဆငရာ ႀကးပမးအားထတမႈမား၏ အခနးက႑တစခသာလင ျဖစပါသည။ ေအာငျမငမႈရရေစရန တရားစြဆမႈႏငလမႈေရးလႈပ ရားမႈမားသည အျပနအလန အေထာကအကျပသငပါသည။ တရားစြဆျခငး လပငနးစဥကယ၌ကပင မားေသာ အားျဖင ေျပာဆခြင မရေသာသမားႏင ဖယကငခထားရေသာသမား၏ အေျပာငးအလႏင အားေကာငးလာမႈေၾကာင ျဖစေပၚလာေသာ တြနးအားတစချဖစသည။ Open Society Justice Initiative က “မဟာဗဟာေျမာက လ႔အခြင အေရးဆငရာ တရားစြဆျခငးႏငပတသက၍ ကယကယျပန႔ျပန႔၊ ျပညျပညစစျဖင Stakeholder ေပါငးစပါဝငေသာ မဟာဗဟာက ဥပေဒဆငရာ မဟာဗဟာတစခတညးႏင ႏႈငးယဥလင ေကာငးမြနေသာသကေရာကမႈမား ျဖစေပၚ လာေစရနအတြက ေနာကဆးတြင ပ၍အဆးအျဖတေပးႏငပါသည”ဟ မတခကျပခပါသည။11

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးသည အခြငအေရးမားႏင ျပနလညကစားမႈမားက ခတဆကေပးႏငသည အျပင တရားမတမႈႏင မတေသာတရားစရငမႈမားက ရရေစၿပး တရားဥပေဒစးမးမႈက ေလးစားလကနာမႈရရမည ဥပေဒစနစ၏ တာဝနဝတရားကလညး ျဖစေပၚလာေစပါသည။ ထသ႔ျဖစလာေစရန ေရ႕ေနမားအေနျဖင လ႔အခြင အေရး ခးေဖာကမႈမားအတြက ျပနလညကစားမႈရာေဖြရန၊ မတမႈမရေသာ တရားစရငမႈမားက စနေခၚေမးခြနးထတ ရနႏင ဥပေဒေျပာငးလ ျပငဆငေရးလပငနးစဥတြင ပါဝငေဆာင႐ြကရန လအပပါသည။ အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးႏင အတ တကြလပကငေဆာင႐ြကေနေသာ ေရ႕ေနမားအေနျဖင မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးလႈပရားမႈမားက လကေတြ႔ကင႔သးကာ အားနညးခကရေနေသာ လပထးလပနညး၊ မဝါဒႏငဥပေဒက စနေခၚေမးခြနးထတျခငးျဖင တရား႐းမားက ၎တ႔၏တာဝနဝတရားမားက ေသခာစြာလပေဆာငေစႏငပါသည။ ထသ႔မဟတပါက တရား႐းမား တြငလြတလပမႈ မရျခငး၊ စြမးေဆာငရည အားရေလာကေအာငမရျခငး၊ တရားမတမႈရရခြငႏင တာဝနခမႈေပးရန ပကကြကျခငးတ႔ ဆကလကျဖစေပၚႏငပါသည။

၁။၄။ တရားစြဆျခငးက အေကာငးဆးနညးလမးလား။

ျမနမာႏငငတြင မဟာဗဟာကတရားစြဆျခငးလႈပရားမႈမားက ေအာငျမငစြာေဆာငရြကႏငရန ႀကးမားေသာ အတားအဆးမား (အပငး ၄ တြငၾကညရန) ရေနေသာေၾကာင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညး၊ ေရ႕မားႏင ၎တ႔၏ အမႈသညမားအေနျဖင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးသည အေကာငးဆးနညးလမး ဟတ၊ မဟတက မျဖစမေန စဥးစားရပါမည။ ၎တ႔အေနျဖင ပမကယျပန႔ေသာ လႈပရားမႈတြင တရားစြဆျခငး၏ အခနးက႑က ေမးခြနးထတသင သလ တရားစြဆျခငးသည ၎တ႔၏ ေရရညရညမနးခကမားကေအာငျမငေစရန အေထာကအကျပမည၊ မျပမည လညး ေမးခြနးထတသငပါသည။ တရားစရငေရးအဖြ႔သည လြတလပမႈမရေသာေၾကာင တရား႐းက ေတာငးဆသမား က ဆန႔ကငဆးျဖတခလင လႈပရားမႈ၏ရညမနးခကမား ပကစးသြားမလား။ ဆသညမလလားအပေသာရလဒမား ျဖစေပၚလာႏငသညကလညး ႀကတငေမာမနးထားရမည။ ကစၥရပမားစြာတြင ႏငငေရးအရစညး႐ႈးလႈ႔ေဆာမႈက ပ၍ ထေရာကမႈရသည အေျခအေနလညး ျဖစႏငပါသည။ မဟာဗဟာ ေျမာကတရားစြဆမႈက ေဆာင႐ြကသမားအေနျဖင အမႈသညမားႏင လထအေပၚသကေရာကမႈကလညး ထညသြငးစဥး စားရပါမည။ ဥပေဒေၾကာငးအရ ေရရညတကပြ မဝငခငတြင အဓကကေသာေမးခြနးအခ႕က ဆငျခငသးသပသငပါ သည။12 တရားစတငမစြဆခင ေအာကပါေမးခြနး အခ႕က စဥးစားသငပါသည -

10 R. Abel, Politics by Other Means: Law in the Struggle against Apartheid, 1980 – 1994 (1995), at 64.11 Open Society Justice Initiative, Strategic Litigation Impacts: Insights from Global Experience (October 2018), p. 19 ၊ https://

www.opensocietyfoundations.org/reports/strategic-litigation-impacts-insights-global-experience တြင ၾကညႏငသည။12 ဤေမးခြနးမားသည Wilson, and Rasmussen, Promoting justice: A Practical Guide to Strategic Human Rights Lawyering, 2001,

at 61-62; Geary, Children’s Rights: A Guide to Strategic Litigation, 2009, at 8 အပါအဝင ရငးျမစမားစြာအေပၚ အေျခခထားသည။

10 |

• သကဆငရာဥပေဒကစၥရပသည လအဖြ႔အစညးတစခလးတြင ႀကေတြ႔ရေသာ ပမကယျပန႔သည ျပနာ တစခက ကယစားျပျခငး သ႔မဟတ ထျပနာႏငပတသကျခငး ရပါသလား။

• တရား႐းဆးျဖတခကတစခက ထျပနာက ေျဖရငးေပးမညလား။ သ႔မဟတ ဤျပနာက ေျဖရငးရန တရားစြမညအစား ပ၍ေကာငးေသာနညးလမးရပါသလား။

• ထအမႈ၏ ျဖစႏငေခရေသာ အကးသကေရာကမႈမား၊ ရညရြယခကမားႏင အဓကကစၥရပမားက သာမနျပည သလထက အလြယတက နားလညႏငသလား။ ေအာငျမငမႈရရရန ႀကးပမးေနေသာ မဟာဗဟာေျမာက ရညရြယခကက အေထာကအကျဖစေအာင အမားျပညသလထ၏ ထငျမငခကက လႊမးမးႏငရနအလ႔ငာ ထအမႈက လသရငၾကားျဖစေအာင ဘယလလပမလ။

• လမႈေရး-ႏငငေရး-စးပြားေရးပတဝနးကငက အေထာကအပျဖစလား သ႔မဟတ ထရလြယေသာကစၥရပမား ႏင ဆး႐ႈးႏငေျခမားရေနသလား။ ဆန႔ကငသေတြက ဘယသေတြျဖစမလႏင ၎တ႔၏ ဆန႔ကငမႈအတငး အတာ ခန႔မနးေျခဘယေလာကရမလ။ သတ႔က ေထာကခသေတြက ဘယသေတြလ။

• ထကစၥရပတြင အျခားဘယသေတြက အကးစးပြားပါဝငေနသလႏင ထအကးစးပြားေတြက ဘာေတြလ။ ထကစၥက ဝငးဝနးေထာကခမည ပမႀကးမားေသာ ညြန႔ေပါငးအဖြ႔ သ႔မဟတ ကြနရကတညေဆာကႏငသလား။

• အမႈသည၏ အမႈတြငအားသာခကေတြန႔ အားနညးခကေတြက ဘာေတြလ။ ဆန႔ကငသဘကက အားသာ ခကေတြန႔ အားနညးခကေတြက ဘာေတြလ။ ဥပေဒအရေတာငးဆမႈေတြက ဘာေတြလႏင ထေတာငးဆမႈ ေတြက စနစအတြငးမာေရာ အမားျပညသ၏ အျမငမာပါ ဘယေလာကထ ခငမာမႈရလ။

• တရား႐းက အမႈမားက ၾကားနာဖ႔ရန အမအခကငးျခငး၊ ဘကမလကဘ သမာသမတကျခငးႏင႔ အရညအေသြး ျပညမမႈမား ရပါသလား။ မရပါက ဤအမႈမားက အသးျပျခငးအားျဖင႔ သးသန႔တရား႐း သ႔မဟတ ပမကယ ျပန႔စြာ စရငပငခြင႔ရေသာ တရား႐းမား၏ အထကပါ စႏႈနး၊ အရညအေသြး လအပခကမားက ေကာငးမြနလာ ေစရန ပပးေပးႏငပါသလား။

• တရားစြဆမႈ ေအာငျမငပါက ဘယလအကးသကေရာကမႈရလာမလ။ တရားစြဆမႈမေအာငျမငခလင မတည ေသာလအပစမားအေပၚ ဘယလ အကးသကေရာကမႈရလာမလ။

• တရား႐းက ထအမႈက အျပသေဘာေဆာငႏငဖြယဘယေလာကရလ။ တရား႐းတြင ႏငသညျဖစေစ၊ ႐ႈးသည ျဖစေစ ႏငငေရးအရ ဘယလေနာကဆကတြတ႔ျပနမႈမား ရလာႏငသလ။ အမႈ႐ႈးခလင သ႔မဟတ ၾကားဝင တရားစြဆမႈ မေအာငျမငခလင မဟာဗဟာေျမာကရညမနးခကအေပၚ အတားအဆး ျဖစသြားႏငသလား/ထခကသြားႏငသလား။

• ဥပေဒဆငရာ သအရ/ေလာကလတငျပခကသည ရငးလငးမႈႏင ႐းရငးမႈရသလားႏင ျပနလညကစားမႈက အေကာငအထညေဖာဖ႔ လြယကသလား။

၁.၅။ တရားစြဆသညေနရာ ေရြးခယမႈ - ျပညတြငးႏင ႏငငတကာ

တရားစြဆသည တရား႐းေရြးခယမႈသညမဟာဗဟာ၏ အေရးပါေသာ အစတအပငးတစရပျဖစသည။ မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးက မညသညအဆငတြငမဆ ျပလပႏငၿပး ျပညေထာငစတရား လႊတေတာခပ တြငသာ ျပလပႏငသညမဟတသညအျပင ပ၍နမေသာတရား႐းမားတြင ႏင/သ႔မဟတ အပခပေရးဆငရာ စရငဆးျဖတျခငးလပငနးစဥမား၏ အစတအပငးတစရပအျဖစလညး ျပလပႏငပါသည။ အမးသားလ႔အခြငအေရး ေကာမရင သ႔မဟတ တရားစရငေရးသဏၭာနေဆာငေသာ ယႏရားမားထ ေလာကထားတငျပမႈမားသညလညး

| 11

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးတြင အခနးက႑တစခအျဖစပါဝငႏငၿပး တရား႐းမားတြငေသာလညးေကာငး၊ အျခားေသာ ယႏရားမားထ ဆကသြယေျပာဆမႈမားတြငေသာလညးေကာငး ရညၫႊနးကးကားႏငေသာ တရားဝင တငၾကားမႈမတတမးမား ျဖစလာေစပါသည။ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးတြင ႏငငတကာယႏရားမားလညး ပါဝငႏငပါသည။ ေဒသတြငးႏင ႏငငတကာဥပေဒလမးေၾကာငးမားသည ကးလြနမႈမားအတြက ဥပေဒအရ ျပန လညကစားမႈမား ျမနမာႏငငတြင ျဖစေပၚလာႏငေအာင တြနးအားေပးႏငေသာ နညးလမးတစရပျဖစပါသည။ ဥပမာအားျဖင အပခပေရးဆငရာ ႀကးၾကပေရးအဖြ႔၊ ျပညတြငးလႊတေတာမေကာမတတစခ သ႔မဟတ တရားစရငေရး အဖြ႔ကသ႔ ေဆာငရြကေသာ ကလသမဂၢလကေအာကတြင ဖြ႔စညးထားေသာအဖြ႔မားအစရေသာ အစးရတစခႏင တစခၾကား ေစာငၾကညေရးအဖြ႔ မားအပါအဝင တရားစရငေရး အဖြ႔မဟတေသာ ယႏရားမားအသးျပျခငးမားပါဝငႏငပါသည။ ႏငငတစႏငငက တရားစရငေပးႏငစြမး သ႔မဟတ တရားစရငေပးလျခငးမရေသာအခါ အဆပါတရားစရင ေရးအဖြ႔ကသ႔ေသာ ႏငငတကာအဖြ႔မားသည ဒတယအဆင မတတသာသညအဆးအသးျပရသည ယႏရားမား ျဖစႏငပါသည။

12 |

အပငး ၂ - ျမနမာႏငငတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆႏငသည ဥပေဒနယပယမား

ျမနမာႏငငတြင ပမကယျပန႔ေသာ လမႈေရးကစၥရပမားႏင လ႔အခြငအေရးခးေဖာကမႈမားက ေျဖရငးေပးႏင မည အလားအလာရေသာ ေရ႕ေနမားက အသးျပႏငသည ဥပေဒနယပယမားစြာ ရပါသည။ စနေခၚမႈမားက အသအမတ ျပရမညျဖစေသာလညး ေရ႕ေနမားႏင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးသည အေရးတႀကးျဖစေသာ ရပရြာ၊ ျပညနယႏင ႏငငေတာအဆင စးရမပပနမႈမားက ေျဖရငးရန မဟာဗဟာမား စတငေရးဆြလာၾကၿပျဖစပါသည။ ေအာကပါအပငးတြင အေျပာငးအလဖနတးရန အလားအလာရေသာဥပေဒနယပယမားႏင အသးျပလကရေသာ မဟာဗဟာတ႔၏ သာဓကမားက ေဖာျပထားပါသည။

၂.၁။ အပခပေရးအဖြ႔မား - ေျမယာ၊ သဘာဝပတဝနးကင၊ ရငးႏးျမႇပႏမႈ

ျမနမာႏငငတြင ေျမယာႏငသဘာဝပတဝနးကငႏင ပတသကေသာဥပေဒမားႏင စညးမဥးမားစြာတြင အယချခငးလပငနးစဥမား သ႔မဟတ အျငငးပြားမႈေျဖရငးျခငးတ႔အတြက အကန႔အသတျဖငသာ သတမတေပးထားၿပး အစးရအဖြ႔ႏင အပခပေရးအဖြ႔တ႔က ဆးျဖတခကမား ခမတပငခြငရၾကပါသည။ ထလပငနးစဥမားသည အကန႔ အသတျဖစေနၿပး ေဝဖနခရေသာလညး13 ေျမသမးမႈမားသည လ႔အဖြ႔အစညးမားစြာ ရငဆငေနရသည ပငမစးရမမႈ တစချဖစေနၿပး အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးလႈပရားမႈမားကလညး အာ႐စကေနၾကသျဖင ထလပငနးစဥမားသည မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးလႈပရားမႈတစခ၏ အစတအပငးတစရပအျဖစ အသးဝငႏငၿပး ေနာကထပလမး ေၾကာငးမား ျဖစလာႏငပါသည။

ေျမသမးယမႈႏငပတသကေသာ ေျမယာဥပေဒေပါငးစတြင အျငငးပြားမႈေျဖရငးျခငးအတြက လပထးလပနညး မားရပါသည။ ဥပမာအားျဖင ပတဝနးကငထခကမႈဆနးစစျခငးဆငရာလပထးလပနညးတြင အကန႔အသတျဖင အယချခငးက ခြငျပထားၿပး ျမနမာႏငငရငးႏးျမႇပႏမႈဥပေဒတြငလညး အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးဘကမ ပါဝငေဆာင ႐ြကႏငမည နညးလမးက သတမတေပးထားပါသည။ အဆပါျပ႒ာနးခကမားသည အၿမတမး ရငးလငးမႈ သ႔မဟတ တစသတမတတညးျဖစမႈ မရေသာလညး ၎တ႔အား အလားအလာရေသာ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး လႈပရားမႈတစခ၏ အစတအပငးတစရပအျဖစ ထညသြငးစဥးစားသငပါသည။

၂.၁.၁။ ၁၈၉၄ခႏစ၊ ေျမသမးအကဥပေဒ (LAA)

ေျမသမးယမႈအတြက ျမနမာႏငငတြင အဓကကငသးသညဥပေဒျဖစေသာ ၁၈၉၄ခႏစေျမသမးအကဥပေဒ LAA တြင ႏငငေတာအား အမားျပညသအကးငာ ေျမသမးယမႈမား ျပလပပငခြင ေပးထားပါသည။ ကန႔ကြကမႈမားရ လာေသာအခါ အကဥပေဒတြင သမးယျခငးလပထး လပနညးအဆငႏစဆင သတမတေပးထားၿပး ပထမအဆငမာ အေထြေထြအပခပေရးဥးစးဌာန(GAD)ႏငတရား႐းမားတြင ျဖစပါသည။14 ထအဆငႏစဆငလးအား ေျမယာဆငရာ အခြငအေရးမားက အဓကထားေသာ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးလႈပရားမႈတြင ကာကြယေရးအစအမမား အျဖစ ထညသြငးစဥးစားသငပါသည။

13 အေသးစတက Human Rights Watch, Nothing for Our Land (July 2018) တြင ၾကညပါ။ https://www.hrw.org/ report/2018/07/17/nothing-our-land/impact-land-confiscation-farmers-myanmar တြငၾကညႏငသည။

14 ICJ, “Special Economic Zones in Myanmar and the State Duty To Protect” (Geneva 2016) p.31. https://www.icj.org/wp-content/uploads/2017/02/Myanmar-SEZ-assessment-Publications-Reports-Thematic-reports-2017-ENG.pdf တြငၾကညႏငသည။

| 13

၁၈၉၄ ခႏစ ေျမသမးအကဥပေဒ LAA အရ အမားျပညသအကးငာေျမသမးယရနအတြက လအပႏငဖြယ ရေသာ ေျမေနရာတစခက ေၾကညာရနလအပပါသည။ အဆပါအကဥပေဒအရ အကးစးပြားသကဆငေသာပဂၢလ15 သည အမားျပညသအကးအတြက ေျမသမးယရျခငး၏ အေၾကာငးအရငးမားက စနေခၚေမးခြနးထတႏငပါသည။16 သမးယရနရည႐ြယေသာေျမအတြက ေၾကညာခကက သကဆငရာနယေျမမားတြင ထတျပနေၾကညာရမညျဖစၿပး ေျမ၊ သးႏမား၊ အပငမား၊ အေဆာကအဥမားႏင အျခားအသကေမြးဝမးေကာငးမႈမားအတြက ေလာေၾကးမား ေတာငးခရန ေခၚယရပါမည။ ၁၈၉၄ခႏစေျမသမးအကဥပေဒ LAA တြင အကးစးပြားသကဆင ေသာပဂၢလတစဥးက တရား႐းသ႔ ကန႔ကြကခက တငသြငးျခငးအတြက လပထးလပနညးတစရပက သတမတေပးထားပါသည။17 တရားသ ႀကးအေနျဖင ထညသြငးစဥးစားရမည အႀကျပခကႏင ၫႊနၾကားခကက အကဥပေဒတြင အေသးစတ ေဖာျပထား ပါသည။ အဆပါေဆာင႐ြကႏငသည အခြငအလမးမားကသာ ေျမသမးယရာတြငေဆာင႐ြကႏငခမညဆပါက ေအာက တြငေဖာျပထားေသာ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ စာခၽြနေတာအမန႔မားအသးျပျခငးအားျဖင အပါအဝင ေျမသမးယ ျခငး၏ အကးသကေရာကမႈအား တရား႐းတြင စနေခၚႏငမညျဖစပါသည။

၂.၁.၂။ လယယာေျမဥပေဒ

၂ဝ၁၂ခႏစ၊ လယယာေျမဥပေဒႏင ၂ဝ၁၂ခႏစ၊ လယယာေျမနညးဥပေဒတ႔တြငလညး အမားျပညသအကးငာ ေျမသမးယမႈမားအေၾကာငး ေဖာျပထားပါသည။18 အျငငးပြားမႈမားျဖစပြားေသာအခါ လယယာေျမဆငရာ အထက ပငးအဖြ႔ မားက ေအာကေျခအဖြ႔မား၏ ဆးျဖတခကမားက ျပနလညသးသပႏငပါသည။ ျပညနယ သ႔မဟတ တငး ေဒသႀကးအဆငအဖြ႔သည အျမငဆး စရငဆးျဖတေပးသျဖစၿပး ကစၥရပအေပၚ ‘အၿပးသတ’ ဆးျဖတခက ခမတေပး ႏငပါသည။19 ဤအမညခ ‘အၿပးသတျဖစေၾကာငးအပဒ’ ႏင အပခပေရးအဖြ႔၏ ဆးျဖတခကမား ျပနလညသးသပျခငး သ႔မဟတ အျငငးပြားမႈမားက စရငဆးျဖတေပးျခငးအတြက လယယာေျမဥပေဒတြင လြတလပေသာယႏရား မရ ေသာလညး အမႈတစခက တရား႐းမားတြင စတငေဆာင႐ြကႏငပါသည (ေအာကတြငၾကညပါ)။ အဆပါ အျငငး ပြားမႈမားသည တစႏငငလးရ ႏငငသားေပါငးမားစြာႏငသကဆငေသာ အေရးပါသည နယပယတစချဖစေနေသာ ေၾကာင လယယာေျမသမးယမႈႏငသကဆငသည မညသည မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး လႈပ႐ားမႈတြငမဆ လယယာေျမဆငရာ အဖြ႔မားႏငအျငငးပြားမႈမား ရငဆငႀကေတြ႔ေနရေသာ လယသမားမားက ပပးကညရနႏင ျဖစႏငသမ အျမငဆးတရားစြဆႏငမညအဆငတြင ၎တ႔၏ ဆးျဖတခကမားက စနေခၚရနအေရးႀကးပါသည။ အဆပါေဆာင႐ြကႏငသည အခြငအလမးမားကသာ ေျမသမးယရာတြငေဆာင႐ြကႏငခမညဆပါက ေအာကတြငေဖာျပ ထားေသာ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ စာခၽြနေတာအမန႔မားအသးျပျခငးအားျဖင အပါအဝင ေျမသမးယျခငး၏ သကေရာကမႈအား တရား႐းတြင စနေခၚႏငမညျဖစပါသည။

15 အကးစးပြားသကဆငေသာပဂၢလတစဥးဆသညမာ ေျမေပၚတြငရၿမျဖစေသာအကးခစားခြငတစရပရပရၿပး သ႔မဟတ ေငြေရးေၾကးေရး အရ အျခားနညးသကေရာကျခငး ခရၿပး ေျမသမးေသာအခါ ေလာေၾကးေတာငး ချခငးတြငအကးခစားခြငရေသာသက ဆလသည။ ဥပမာ ေျမေပၚတြငလပကငေနေသာ လယသမား သ႔မဟတ အလပသမားတစဥးအား အကးစးပြားသကဆငေသာပဂၢလ တစဥးအျဖစ သတမတ ပါသည။ အကဥပေဒတြင အကးစးပြားသကဆငေသာပဂၢလသည တရားဝငေျမပငဆငမႈလကရျဖစရမည ဟ သတမတခကမရပါ။

16 ၁၈၉၄ခႏစ၊ ေျမသမးအကဥပေဒ ပဒမ ၅(၁)(၂)(၃)။ ၁၉၃၂ခႏစ၊ ေျမသမးနညးဥပေဒမား ပဒမ ၃။ 17 ၁၈၉၄ခႏစ၊ ေျမသမးအကဥပေဒ ပဒမ ၁၈(၁)။ အကဥပေဒ၏ အပငး ၃ တြင တရားစရငေရးအဖြ႔က ျပနလညစစေဆးသးသပ ျခငးအတြက

လပငနးစဥက ေဖာျပထားသည။ ၁၈၉၄ခႏစ၊ ေျမသမးအကဥပေဒ အပငး ၃ - တရား႐းသ႔ လႊေျပာငးျခငးႏင တရား ႐းတြင ေဆာင႐ြကရမည လပထးလပနညး။

18 ဤလပထးလပနညးအေၾကာငး အျပညအစရငးလငးခကက International Commission of Jurists, Special Economic Zones in Myan-mar and the State Duty To Protect (Geneva 2016) p.31 တြင ၾကညပါ။ https://www.icj.org/wp-content/uploads/2017/02/Myanmar-SEZ-assessment-Publications-Reports-Thematic-reports-2017-ENG.pdf တြင ၾကညႏငသည။

19 ၂ဝ၁၂ခႏစ၊ လယယာေျမဥပေဒ အခနး (၈)။

14 |

၂.၁.၃။ ေျမလြတ၊ ေျမလပႏင ေျမ႐ငး ဥပေဒ

တစဥးခငးပဂၢလမား၊ ရငးႏးျမႇပႏသမားႏင အျခားသမားထ ျပညနယေျမမားခြေဝခေပးရနအတြက ၂ဝ၁၂ ခႏစ၊ ေျမလြတ၊ ေျမလပႏငေျမ႐ငးမား စမခန႔ခြေရးဥပေဒ (VVF ဥပေဒ) အား ေရးဆြထားပါသည။20 လကေတြ႔တြင ထဥပေဒအား ေျမက ပဂၢလကပငျပလပရနႏင ဘအသးျပမႈ သ႔မဟတ ဓေလထးတမးအရအသးျပမႈမ ဖယရားရန အတြကကငသးေနပါသည။21 ထအခကက ပမဆး႐ြားေစခသညမာ ျပညတြငးႏင ႏငငတကာလ႔အခြငအေရးအဖြ႔ အစညးမားက အျပငးအထနေဝဖနထားေသာ မၾကာေသးမက ျပငဆငခကမားျဖစပါသည။22 ေျမေပၚတြင လပကငေန ၾကေသာ လယသမားမားအေပၚ ေဆာင႐ြကေလရေသာ ပငနကကးေကာျခငးႏင ႏငထတျခငးအမန႔က လကနာရန ပကကြကျခငးအတြက ရာဇဝတျပစဒဏမား သတမတထားပါသည။

ခြငျပမန႔တစခထတေပးၿပးေနာက ေလးႏစအတြငး အသးျပျခငးမရသည ခေပးထားေသာေျမက ႏငငေတာ က ေလာေၾကးမေပးဘ ျပနလညသမးယႏငပါသည။ ဗဟေကာမတအား ျဖစေပၚလာေသာ အျငငးပြားမႈမားက စရင ဆးျဖတပငခြငေပးထားၿပး ထအျငငးပြားမႈမားမ လယသမားမားအတြက ေမာမနးမထားေသာ အမႈအႏငရရမႈအခ႕ ျဖစေပၚခပါသည။

VVF ဥပေဒအရ စြခကတငထားေသာ လယသမားမားအား တရား႐းက အၿပးအျပတလႊတေပးျခငး

ဧရာဝတတငးေဒသႀကး၊ ေညာငတနးၿမ႕နယရတရား႐းတစခက ေျမယာအျငငးပြားမႈတစခတြင ပါဝငခ ေသာ လယသမားရစဥးအား အၿပးအျပတလႊတေပးခပါသည။ ၂ဝဝ၆ ခႏစတြင ဧရာဝတတငးေဒသႀကး ႏငငေတာ ေအးခမးသာယာေရးႏင ဖြ႔ၿဖးေရးေကာငစက ေညာငတနးၿမ႕နယ၊ ေဗာသလနးေကး႐ြာအပစရ ေျမဧကေပါငး ၉၉၉ ဧကက စးပြားေရးလပငနး ရငတစဥးထခေပးခပါသည။ သ႔ေသာ အဆပါလပငနးရငသည ထေျမကစကမႈလပငနး ဆငရာ ရည႐ြယခကမားအတြက တညေဆာကလပကငရန ပကကြကခၿပး မလပငရငမားက ၂ဝ၁၄ ခႏစတြင ထေျမေပၚတြင ျပနလညစတငစကပးခပါသည။ ၂ဝ၁၆ ခႏစတြင ထလပငနးရငက ေျမလြတ၊ ေျမလပႏင ေျမ႐ငး မား စမခန႔ခြေရးဥပေဒအရ လယသမားမားက စြခကတငခပါသည။

ႏစႏစေကာၾကာ တရား႐း၌စစေဆးၿပးေနာက တရား႐းက ေျမသည အလအေလာက ႏငငေတာပင ျပနလညျဖစသငသညအတြက လယသမားမားအား အၿပးအျပတလႊတေပးခပါသည။ ျမနမာႏငင ဥပေဒအေထာက အကျပကြနရက၏ အဆအရ ထအမႈသည ေညာငတနးၿမ႕နယတြင ေျမယာအျငငးပြားမႈ၌ လပငနးရငတစဥးက တရားစြဆထားေသာ လယသမားမားအား အၿပးအျပတလႊတေပးသည ပထမဥးဆးအမႈျဖစသည။ ထသ႔ေသာအမႈ အမားစတြင လယသမားမားအား ေထာငဒဏ သ႔မဟတ ေငြဒဏခမတေလရေၾကာငး ထကြနရကက ဆပါသည။23

ဤအမႈသည ယခက႔သ႔ေသာ လယယာေျမအျငငးပြားမႈတြင လယသမားမားအားအႏငေပးေသာ ရားပါး စရငထးတစခအျဖစ သသာထငရားသညအတြက ေနာငျပလပမည တရားစြဆမႈမားတြင မဟာဗဟာကက အသး ျပႏငပါသည။

20 ဤလပထးလပနညးအေၾကာငး အျပညအစရငးလငးခကက International Commission of Jurists, Special Economic Zones in Myan-mar and the State Duty To Protect (Geneva 2016) p.32 တြင ၾကညပါ။ https://www.icj.org/wp-content/uploads/2017/02/Myanmar-SEZ-assessment-Publications-Reports-Thematic-reports-2017-ENG.pdf တြင ၾကညႏငသည။

21 ပ၍အေသးစတသရလပါက Myanmar Centre for Responsible Business, Briefing Paper: Land (2015) ကၾကညပါ။ http://www.myan-mar-responsiblebusiness.org/pdf/2018-Briefing-Paper-Land_draft.pdf တြငၾကညႏငသည။ ျပငဆငထားေသာ ေဆြးေႏြးတငပငမႈ မၾကမးက https://www.myanmar-responsiblebusiness.org/pdf/2018-Briefing-Paper-Land_draft.pdf တြငၾကညႏငသည။

22 ဒ႔ေျမကြနရက - https://lioh.org ၊ TNI. There is no Vacant Land https://www.tni.org/en/publication/there-is-no-vacant-land ၊ ျမနမာႏငငရ လ႔အခြငအေရးအေျခအေနဆငရာ ကလသမဂၢအထးကယစားလယ https://www.ohchr.org/en/ NewsEvents/Pages/Dis-playNews.aspx?NewsID=24296&LangID=E.

| 15

၂.၁.၄။ ပတဝနးကငထခကမႈဆနးစစျခငး(EIA)ဆငရာ လပထးလပနညးမား

၂ဝ၁၅ခႏစ၊ ပတဝနးကငထခကမႈဆနးစစျခငး(EIA)ဆငရာ လပထးလပနညးမားတြင အယချခငးလပငနးစဥ23

ပါဝငေသာလညး ၎အား လကေတြ႔ကငသးသညမာ ရားပါသည။ EIA တစခအေပၚ သေဘာမတေသာ ရပရြာလထသည

ပမကယျပန႔ေသာ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးလႈပရားမႈ၏ အစတအပငးတစရပအျဖစ အယချခငးက စဥးစားႏငပါ

သည။ အမားျပညသႏင ေဆြးေႏြးတငပငျခငး၏ လပထးလပနညးဆငရာ ႐ႈေထာငမားႏင ပြငလငးျမငသာမႈက စနေခၚႏငပါ

သည။ ထ႔အျပင EIA က အတညျပရန ဆးျဖတခက၏ အၿပးျပတျဖစမႈက ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အာဏာေပး စာခၽြ

နေတာအမန႔အသးျပျခငးမတစဆင စနေခၚႏငပါသည။ EIA မားႏင ၎တ႔ႏငပတသကေသာ ဆးျဖတခကခမတျခငးလပ

ငနးစဥ မားက ပမနအားျဖင အမားျပညသထ ထတျပနေပးျခငးမရသျဖင ၎တ႔အား အယခ၍ ထခကနစနာေသာလထက

ကညရန ေရ႕ေနမားႏင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးတ႔က ညႇႏႈငးပးေပါငးေဆာင႐ြကရန လအပပါသည။ အဆပါေဆာင

႐ြကႏငသည အခြငအလမးမားကသာ ေျမသမးယရာတြင ေဆာင႐ြကႏငခမညဆပါက ေျမသမးယျခငး၏ အကးသက

ေရာကမႈအား တရား႐းတြင စနေခၚႏငမညျဖစပါသည။

၂.၁.၅။ ရငးႏးျမႇပႏမႈဥပေဒ

ျမနမာႏငင၏ ၂ဝ၁၆ခႏစ၊ ရငးႏးျမႇပႏမႈဥပေဒႏင ၂ဝ၁၇ ခႏစ၊ ဧၿပလတြင ထတျပနခေသာ ရငးႏးျမႇပႏမႈ နညးဥပေဒမားတြင ေရ႕ေနမားႏင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးတ႔က ျမနမာႏငငရငးႏးျမႇပႏမႈေကာမရင (MIC) ႏင ထေတြ႔ဆကဆႏငမညအေျခအေနက ဖနတးေပးထားပါသည။ ရငးႏးျမႇပႏမႈနညးဥပေဒတြင ရငးႏးျမႇပႏသမားသည တာဝနယမႈရေသာ ရငးႏးျမႇပႏမႈအားေဆာင႐ြကရန ကတကဝတျပျခငး ရ၊ မရက ထညသြငးစဥးစားရန ျမနမာႏငင ရငးႏးျမႇပႏမႈေကာမရင (MIC) အား လမးၫႊနထားပါသည။ ရငးႏးျမႇပႏသ၏ ေကာငးမြနေသာကယကငတရားႏင ဂဏသတငးက ထညသြငးစဥးစားရာတြင ျမနမာႏငငရငးႏးျမႇပႏမႈေကာမရင(MIC)အေနျဖင ျမနမာႏငင သ႔မဟတ အျခားႏငင တစႏငငတြင ဥပေဒက ခးေဖာကေသာရငးႏးျမႇပႏမႈ၌ အကးစးပြား ပါဝငျခငး ရ၊ မရက ေလလာႏငပါသည။ နညး ဥပေဒမားတြင သဘာဝပတဝနးကငဆငရာ၊ အလပသမားေရးရာဆငရာ၊ အခြနဆငရာ၊ လာဘေပးလာဘယမႈႏင အဂတလကစားမႈတကဖကေရးဆငရာ သ႔မဟတ လ႔အခြငအေရးဆငရာဥပေဒက အတအလငးေဖာျပထားပါသည။

ရငးႏးျမႇပႏသတစဥးသည သဘာဝပတဝနးကငကာကြယေရးဆငရာစႏႈနးမားက ခးေဖာကေၾကာငးသရခ လင သ႔မဟတ လ႔အခြငအေရးခးေဖာကမႈမားတြင ပါဝငခလင ျမနမာႏငငရငးႏးျမႇပႏမႈေကာမရင (MIC) အေနျဖင ၎အား ခြငျပမန႔ထတမေပးသငပါ။ ထသ႔ေသာကမၸဏ တစခက ရငးႏးျမႇပႏမႈခြငျပမန႔တစခက ေလာကထားလာခ လင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးလႈပရားမႈ၏ အစတအပငးတစရပအေနျဖင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးသည ထ ကမၸဏ၏ ေနာကေၾကာငးမတတမးက ျမနမာႏငငရငးႏးျမႇပႏမႈေကာမရင (MIC) ထ တငျပ၍ ခြငျပမန႔က ျငငးပယရနအတြက ေထာကခေျပာဆသငပါသည။ အကယ၍ ျမနမာႏငငရငးႏးျမႇပႏမႈေကာမရင (MIC) က ရငးႏး ျမႇပႏမႈနညးဥပေဒမားတြင ေဖာျပထားေသာ သတမတခကမားႏင မကကညေသာကမၸဏမားက ခြငျပမန႔မား ထတေပးပါက ေအာကတြငေဖာျပထားေသာ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ စာခၽြနေတာအမန႔မားအသးျပျခငးအား ျဖင အပါအဝင ၎တ႔၏ ဆးျဖတခကမားအား တရားစရငေရးအဖြ႔က ျပနလညစစေဆးသးသပရမည။

ျမနမာႏငင၏၂ဝ၁၄ ခႏစ၊ အထးစးပြားေရးဇနဥပေဒတြင အထးစးပြားေရးဇနမားအတြငး၌ သဘာဝပတဝနး ကငဆငရာ ဥပေဒမား၊ ေျမယာဆငရာဥပေဒမားႏင အလပသမားဥပေဒမား၏ အျပညအဝအကးသကေရာကမႈက ထပမအတညျပထားပါသည။ အဆပါဥပေဒမားအား လကနာမႈရေစရန အစးရ သ႔မဟတ အစးရမဟတေသာ အာဏာ ပငမား၏ ပကကြကမႈကလညး ျမနမာႏငငရတရား႐းမားအပါအဝငတ႔မတစဆင စနေခၚသငပါသည။24

23 အခနး (၆)၊ ပဒမ ၇၁-၇၅။24 ေယဘယအားျဖင ICJ, “SEZs in Myanmar,” က ၾကညပါ။ ကးကားခကအျပညအစအထကတြငရသည။

16 |

၂.၁.၅။ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အခြငအေရးမား

ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာအခြငအေရးမားသည ကမာၻတစဝမးရ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးလႈပရားမႈမားစြာ၏ အေျခချဖစသည။ ျမနမာႏငင၏ ၂ဝဝ၈ခႏစ၊ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒတြင ႏငငသားမား၏ အခြင အေရးမားႏင တာဝနမား အေၾကာငး အခနးတစခနးပါဝငပါသည။ ႏငငသားမားႏင သကဆငသညအခြငအေရးမားတြင ဥပေဒအရ တရားဥပေဒေရ႕ေမာက တနးတညမမႈ၊ ခြျခားဆကဆျခငးမရမႈႏငတနးတညမအခြငအေရးရရမႈ၊ အမး သမးမားႏင ကေလးသငယမားအတြက အထးအကာအကြယမား၊ အသကရငေနထငခြင၊ လြတလပစြာထတေဖာ ေျပာဆခြင၊ လြတလပစြာစေဝးခြင၊ လြတလပစြာ အသငးအဖြ႔ ဖြ႔စညးခြင၊ လြတလပစြာ ယဥေကးမႈကငသးခြင၊ လြတလပစြာ ဘာသာစကားေျပာဆခြငႏင လြတလပစြာ ကးကြယယၾကညခြင၊ လြတလပစြာ သြားလာခြင၊ ပဂၢလေရး လၿခမႈဆငရာ အကာအကြယ၊ ကၽြနျပျခငးအားတားျမစျခငး၊ ပညာသငၾကားခြငႏင ကနးမာေရးေစာငေရာကမႈရရခြင၊ ဒမကေရစနညးလမးတက ပါဝငေဆာင႐ြကခြင၊ ပစၥညးပငဆငခြင၊ ေရ႕ေနအႀကေပးပငခြင တရားသျဖငျပနလည ျဖစေစပငခြငႏငဥပေဒျဖင သတမတထားေသာရပငခြင မားရရခြငတ႔ပါဝငပါသည။ အဆပါ “မလအခြငအေရးမား” ထမ အခြငအေရးမားစြာက ျမနမာႏငငသားမားအတြကသာ သတမတထားေသာလညး ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ ပဒမ ၃၄၇တြင “မညသ႔ကမဆ” ဥပေဒအရာတြင တနးတညမအခြငအေရးရရေစရန အာမခထားပါသည။25 ဖြ႔စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာအခြငအေရးမားႏင တာဝနမားအား ရငးလငးေဖာျပရန ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာခ႐း၏ စရငဆးျဖတ ခကမား လအပပါသည။ ထသ႔မဟတလင အဆပါအခြငအေရးမားႏင တာဝနမားစြာသည ေယဘယဆနေသာ ျပ႒ာနးခကမားျဖစေနၿပး သာမနျပညသမား၏ ဘဝေနထငမႈမားႏင သကဆငျခငးမရပါ။ ယခအခနအထ ဥပေဒ ျပ ေရးႏင အပခပေရးအဖြ႔က တငျပလာေသာအမႈမားမာ အနညးအကဥးမသာျဖစေသာေၾကာင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာခ႐းသည ဆးျဖတခကအနညးအကဥးသာ ခမတခၿပး တရား႐းမေပးပ႔တငျပလာေသာ အမႈတစမႈမရသညဟ မသရရပါ။

အဆပါဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာအခြငအေရးမားသည အားလးႏငသကဆငမႈရေသာလညး အမား ျပညသဆငရာ ေဆြးေႏြးေျပာဆမႈႏင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးဆငရာ စညး႐ႈးလႈ႕ေဆာမႈမားတြင ထအေၾကာငးအရာ မား ပါဝငေလမရပါ။ တရား႐းမားသည ဖြ႔စညးပအေျခခဥ ပေဒႏငပတသကေသာ ေလာကလတငျပခကမားက ၾကားနာရန ဆႏၵရပမေပၚသလ ထေလာကလတငျပခကမားအား ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာခ႐းသ႔ လႊေျပာငးေပး ႏငစြမး သ႔မဟတ လႊေျပာငးေပးရနဆႏၵလညး ရပမေပၚပါ။ သ႔ေသာ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ ပဒမ ၃၂၃တြင ဥပေဒ တစရပသည ဖြ႔စညးပ အေျခခဥပေဒႏင ဆန႔ကငမႈ ရ-မရ၊ ညၫြတမႈရ-မရ တရား႐း၌ အျငငးပြားမႈျဖစလင ‘အဆပါ တရား႐းသည အမႈစစေဆးစရငျခငးက ရပဆငထားၿပး မမ၏ထငျမငခကက သတမတထားသည နညးလမးမားႏင အည ႏငငေတာဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာခ႐းသ႔ တငျပ၍ အဆးအျဖတရယရမည’ဟ ေဖာျပထားပါသည။ ဤ သတမတထားသည နညးလမးမားသည မညသညနညးလမးမားျဖစသညက သရနားလညရန ပမေကာငးမြနေသာ ရငးလငးခကမား လအပပါသည။ ICJ အေနျဖင တရား႐းမားက အျငငးပြားမႈမားက ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ ခ႐းသ႔ လႊေျပာငးေပးပ႔ေသာ မညသညျဖစရပကမ သရထားျခငးမရပါ။

မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးလႈပရားမႈတစခတြင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာခ႐းသ႔ လႊေျပာငးေပးပ႔ ရနအတြက ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ ေလာကလတငျပခကမားက တရား႐းထတငျပျခငးမားလညး ပါဝငႏငပါ သည။ ထအခါ ခ႐းအေနျဖင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာအခြငအေရးမားသည လကေတြ႔တြင ဘာကဆလေၾကာငး ႏင ဥပေဒမားကယ၌ကပင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒႏင ဆန႔ကငမႈ ရ-မရ၊ ညၫြတမႈရ-မရက ဆးျဖတေပးႏငပါသည။ အကယ၍ တရား႐းမားက သတမတထားသညနညးလမးမားက လကနာရနႏင အျငငးပြားမႈက ခ႐းသ႔တငျပရန ျငငးဆနပါက ထသ႔ေဆာင႐ြကေပးရန ပကကြကေၾကာငးမတတမးမားက သမးဆညးထားရမည။ ဖြ႔စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာ အေျခခမမားအား လကနာကငသးျခငးမရေၾကာငးႏင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒအရ ေဆာင႐ြကရမည အရာမားက တရားစရငေရးအဖြ႔က ေဆာင႐ြကျခငးမရေၾကာငးက ျပသရန ပမကယျပန႔ေသာ လႈပရားမႈတစခ၌

25 ICJ, “Citizenship and Human Rights in Myanmar: Why Law Reform is Urgent and Possible,” June 2019.

| 17

အဆပါ မတတမးမားအား အေထာကအထားအျဖစ အသးျပႏငပါသည။ တခနတညးမာပင အကယ၍ တငၾကားသမား အတြက ဆးကးရလဒတစစတစရာ ျဖစေစႏငျခငး သ႔မဟတ ျဖစႏငေခရပါက ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာခ႐း၏ စရငပငခြင႔အာဏာက မေတာငးဆျခငးက ဗဟာအရစဥးစားပါက ပ၍သင႔ေတာႏငေၾကာငး ထညသြငးစဥးစားရန အေရးႀကးပါသည။

၂.၁.၇။ အပခပေရးအဖြ႔၏ ဆးျဖတခကမားက တရားစရငေရးက ျပနလညသးသပျခငး - ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ စာခၽြနေတာအမန႔မား

အပခပေရးအဖြ႔မားသည ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒပါအခြငအေရးမားႏင လ႔အခြငအေရးမားက ေလးစား ကာကြယ၍ ကးေၾကာငးဆေလာစြာႏင ဥပေဒႏငအညေဆာင႐ြကမႈရေၾကာငး ေသခာေစရန တရား႐းမားအေနျဖင ျပနလညစစေဆးသးသပပငခြင အခ႕ရပါသည။ အဂၤလပ႐းရာဥပေဒကကငသးသည ကလနစနစမ လြတေျမာက လာေသာ တငးျပညမားစြာတြင အပခပေရးအဖြ႔၏ ဆးျဖတခကမားအား တရားစရငေရးအဖြ႔က ျပနလညစစေဆး သးသပမႈရေအာင ေသခာေစသည ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ ျပ႒ာနးခကမားႏင အကဥပေဒမားက ခမတကင သးၾကပါသည။26 အပခပေရးအဖြ႔၏ တာဝနခမႈႏငပတသကေသာ စးရမပပနမႈေၾကာငလညး တရားစရငေရးအဖြ႔၏ ဥပေဒကသတမတထားေသာ ျပနလညစစေဆးသးသပမပစမားက သတငးအခကအလကစနစမား၏ လြတလပမႈ အထ အမးမးေသာ စညးမဥးဆငရာျပျပငေျပာငးလမႈမား ဖနတးျခငး၊ အဂတလကစားမႈတကဖကေရး ေကာမရင မား၊ တရားစရငေရးဆငရာေကာမရငမား သ႔မဟတ စစမးစစေဆးေရးအရာရအစရသည အမးမးေသာ လြတလပ သည စညးကမးထနးသမးေရးအဖြ႔မား ဖနတးျခငး၊ ဖြ႔စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာခ႐းမား ထေထာငျခငးႏင ဖြ႔စညးပ အေျခခဥပေဒမားထတြင အေျခခရပငခြငဥပေဒမား ထညသြငးျခငးတ႔ ျဖစေပၚလာေစခပါသည။27

ျမနမာႏငငတြင အပခပေရးအဖြ႔၏ လပရပအေပၚ ျပနလညစစေဆးေပးမႈေတာငးဆရန ေယဘယအားျဖင ဥပေဒအရ သတမတထားေသာ အခြငအေရးမရသျဖင လကရျမနမာႏငငတြင အပခပေရးအဖြ႔၏ ဆးျဖတခကမားက တရားစရငေရးအဖြ႔က ျပနလညသးသပေပးႏငသည တစခတညးေသာနညးလမးမားအနကတစခမာ ဖြ႔စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာ စာခၽြနေတာ အမန႔မားထတဆငေပးရနေလာကထားျခငးမ တစဆငျဖစပါသည။28 စာခၽြနေတာအမန႔ မားက တစကမာၻလးရ ကလနစနစမလြတေျမာကလာေသာ တငးျပညမားစြာ၏ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ထညသြငးေဖာျပထားၿပး ကလနစနစအတြငး ခစားခရသည အပခပေရးအာဏာအလြသးစားျပမႈက ကာကြယရန အတြက ျဖစပါသည။29 စာခၽြနေတာအမန႔မားသည ဖြ႔စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာ အခြငအေရးမားအားကာကြယရန တရားစရငေရးဆငရာ တကကြလႈပရားမႈႏင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြ ဆမႈတ႔ႏငပတသကဆကႏြယလာခပါ သည။

26 ဥပမာ - ေတာငအာဖရက၊ နမးဘယား၊ မာလာဝ၊ ကနညာႏင ဖဂႏငငမား၏ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒမားက ၾကညပါ။ 27 အပခပေရးဥပေဒျပျပငေျပာငးလမႈ၏ အေသးစတသမငးေၾကာငးႏင သးသပခကအျပင ျမနမာႏငငႏငသကဆငေသာ ဖြ႔စညး

ပအေျခခဥပေဒ ဆငရာ စာခၽြနေတာအမန႔မားအား ႏႈငးယဥသးသပမႈအတြက Crouch, Mellissa The Prerogative Writs as Constitutional Transfer (Oxford J Legal Studies, 2018) 38 (4): 653 က ၾကညပါ။

28 ၂ဝဝ၈ခႏစ၊ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ ပဒမ ၃၇၇-၃၇၈ တြင ေရ႕ေတာသြငးစာခၽြနေတာအမန႔ (Habeas Corpus)၊ အာဏာေပး စာခၽြနေတာအမန႔ (Mandamus)၊ တားျမစေစစာခၽြနေတာအမန႔ (Prohibition)၊ အာဏာပငေမးစာခၽြနေတာအမန႔ (Quo warranto) ႏင အမႈေခၚစာခၽြနေတာအမန႔ (Certiorari)တ႔က တရားလႊတေတာခပက ထတဆငရန ျပ႒ာနးထားၿပး ၂ဝ၁၄ခႏစ၊ စာခၽြနေတာအမန႔ေလာကထားမႈဆငရာဥပေဒလညး ရပါသည။

29 Crouch, Mellissa The Prerogative Writs as Constitutional Transfer (Oxford J Legal Studies, 2018) 38 (4): 653 က ၾကညပါ။

18 |

အႏၵယႏင ပါကစၥတနႏငငမားတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးအတြက အေျခခအျဖစ စာခၽြနေတာအမန႔မား

အႏၵယႏငင၏၁၉၅ဝခႏစ၊ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒသည ၿဗတသတ႔၏ အစဥအလာမ ခြထြက၍ မလအခြင အေရးမား ကာကြယျခငးအတြက အေျခခရပငခြငဥပေဒတစရပႏင ျပနလညကစားရနအတြက စာခၽြနေတာအမန႔ ငါးခက ထညသြငးထားၿပးတရားလႊတေတာခပႏင တရားလႊတေတာမားအား အဆပါစာခၽြနေတာအမန႔ငါးခ သ႔မဟတ အျခား မညသညစာခၽြနေတာအမန႔ကမဆ အခြငအေရးမားကာကြယျခငးအတြက ထတျပနပငခြင အပႏငးထားပါသည (ပဒမ ၃၂)။ ဤအခကေၾကာင စာခၽြနေတာအမန႔မားမာ ဩဇာသကေရာကမႈ၊ ေသခာခငမာမႈ ပ၍ရလာၿပး အမားျပညသ၏ ယၾကညမႈလညး ျမငတကလာသျဖင အႏၵယႏငငတြင ကနကစရတသကသာၿပး ထေရာကမႈရေသာ မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆမႈမား အလငအျမန တးပြားလာခပါသည။31 တရားစရငေရး အဖြ႔ကလညး ပမကယျပန႔စြာ ေလာကထားႏငေအာငရည႐ြယေသာ စစဥမႈမားကလညး ျပလပေပးခသျဖင သဘာဝ ပတဝနးကငအပါအဝင တရားစြဆမႈ နယပယအသစမား ေပၚေပါကလာေစခပါသည။32

ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ စာခၽြနေတာအမန႔မားသည ပါကစၥတနႏငငတြငလညး အေရးပါပါသည။ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒအရ တရားလႊတေတာမားသည စာခၽြနေတာအမန႔ဆငရာအမႈမားက ၾကားနာစစေဆးရန မလစရငပငခြငရၾကပါ သည(ပဒမ ၁၉၉)။ အခ႕ေသာကန႔သတခကမားရပါသည။ အမႈကတရားစြေသာပဂၢလသည တစနညးနညးျဖင ထခကနစနာရမညျဖစေသာေၾကာင အမားျပညသအကးငာတရားစြဆျခငးက တားျမစထားပါ သည။ သ႔ေသာ အခြငအေရးမားကာကြယျခငးႏငအာဏာကန႔သတျချခငးကအေထကအပျဖစေအာင အဓပၸာယ ေကာကယရနအခြငအလမးမား ပ၍ ေပးအပထားေသာေၾကာင ျပနလညကစားမႈမားသည အဂၤလပ႐းရာဥပေဒထက ကာကြယရနအခြငအလမးမား ပမခြငျပႏငပါသည။33

303132

ျမနမာႏငငတြင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ စာခၽြနေတာအမန႔မားက ၁၉၄၈ ခႏစ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒတြင စတငထညခၿပး ၂ဝဝ၈ ခႏစဥပေဒတြငလညး ထပမထညသြငးခပါသည။33 ၁၉၄ဝ ခႏစတြင ေမာငျပးအမႈမ34 ၁၉၇ဝ ျပညႏစမား မတငမအထ အစးရအပခပေရးအဖြ႔၏ လပေဆာငခကမားက ျမနမာႏငငတရား႐းမားသည ျပနလညသး သပရာ ေနရာတစခအေနျဖငရေၾကာငး ၎တ႔ကယတင အခငအမာေျပာဆခၾကပါသည။ ျမနမာႏငငတြင ယခအခန၌ အပခပေရးဆငရာအျငငးပြားမႈ အနညးအကဥးကသာ တရား႐းမားထ လႊေျပာငးေပးပ႔ေပးေနေသာလညး တရား စရငေရးအဖြ႔သည အပခပေရးအဖြ႔၏ ဆးျဖတခကမားက ျပနလညသးသပစစေဆးပငခြငရပါသည။

30 စာခၽြနေတာအမန႔မားက ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒတြင ေဖာျပျခငးႏင ၎တ႔အား ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒပါ အခြငအေရးမားကာကြယျခငးႏင ခတဆကျခငးက ျမနမာ၊ ပါကစၥတန၊ သရလကၤာႏင ဘဂၤလားေဒရႏငငအပါအဝင ေတာငအာရရႏငငမားက လြတလပေရးရလာေသာ အခါ အတယချခငးျဖစၿပး အျခားႏငငမား၏ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒမားတြငလညး ထညသြငးခၾကပါသည။ ဖြ႔စညးပအေျခခ ဥပေဒဆင ရာ စာခၽြနေတာအမန႔မားသည ႏငဂးရးယား၊ ဆယာလယြန၊ ကနညာ၊ ဂမဘယာႏငဇငဘာေဘြႏငငမား အပါအဝင အာဖရက တကတစဝမး တြငႏင ေမာရရပ၊ ဘဟားမားစႏင ဘာဘဒးစအစရေသာႏငငမားအပါအဝင ကာေရဘယပငလယရ ဓနသဟာဟႏငငမားတြငလညး ေပၚ ေပါကလာခပါသည။

31 အမားျပညသအကးငာတရားစြဆႏငပတသက၍ ဖတ႐ႈေလလာစရာ မားစြာရပါသည။ ဥပမာ Shylashri Shankar, ‘The Embedded Negotiators: India’s Higher Judiciary and Socioeconomic Rights’ in Maldonado (ed), Constitutionalism of the Global South: The Activist Tribunals of India, South Africa and Columbia (CUP 2013) 95–128; Upendra Baxi, The Indian Supreme Court and Politics (Eastern Books 1980); Manoj Mate, ‘Public Interest Litigation and the Transformation of the Supreme Court of India’ in Diana Kapiszewski, Gordon Silverstein and Robert A Kagan (ed), Consequential Courts: Judicial Roles in Global Perspective (CUP 2013); SP Sathe, Judicial Activism in India: Transgressing Borders and Enforcing Limits (OUP 2002) တ႔ကၾကညပါ။

32 Sadaf Aziz, The Constitution of Pakistan: A Contextual Analysis (Hart Publishing 2018) 125. See also Osama Siddiqi, ‘Public Interest Litigation: Predictable Continuity and Radical Departures’ in MH Cheema and IS Gilani (eds), The Politics and Jurisprudence of the Chaudhry Court 2005–2013 (OUP 2015). Ahmed Sanaa, ‘Supremely Fallible? A Debate on Judicial Restraint and Activism in Pakistan’ (2015) 9(2) Vienna Journal on International Constitutional Law 213.

33 ဤတးတကေျပာငးလလာေသာ ဥပေဒစနစအေၾကာငး ပမသရလပါက ICJ, Handbook on Habeas Corpus (Geneva, 2016) က ၾကညပါ။ https://www.icj.org/myanmar-writ-of-habeas-corpus-can-help-protect-human-rights/ တြင ျမနမာ၊ အဂၤလပႏစဘာသာလးျဖင ဖတ႐ႈႏငသည။

34 In the matter of Maung Pyu and others (1940) All Indian Law Report (Rangoon).

| 19

ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ စာခၽြနေတာအမန႔မားသည အပခပေရးအဖြ႔ႏငေအာကတရား႐းမားက ၎တ႔၏ အပခပေရးအာဏာက ကငသး၍ခမတေသာ ဆးျဖတခကမားက တရားစရငေရးအဖြ႔က ျပနလညစစေဆး သးသပျခငး ယႏရားတစချဖစပါသည။ ၂ဝဝ၈ ခႏစ၊ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ အခနး (၁)၊ ပဒမ ၁၈(ဂ) တြင ျပညေထာငစ တရားလႊတေတာခပအား စာခၽြနေတာအမန႔မား ထတပငခြင အပႏငးထားပါသည။ တရားလႊတေတာခပ၏ စာခၽြန ေတာအမန႔မား ထတပငခြငအာဏာက ၂ဝဝ၈ ခႏစ၊ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ အခနး(၆)၊ ပဒမ၂၉၆ တြင ေဖာျပထားပါ သည။ ျပညေထာငစတရားလႊတေတာခပက အထးလပပငခြငအာဏာဆငရာ ေအာကပါသးျခားစာခြၽနေတာအမန႔ ငါးမးက ထတဆငႏငပါသည။

• အမႈေခၚစာခၽြနေတာအမန႔ (Certiorari) - အပခပေရးအာဏာျဖင ခမတထားေသာ ဥပေဒႏငမညညြတသည ဆးျဖတခကတစခက ပယဖကရန။

• တားျမစေစစာခၽြနေတာအမန႔ (Prohibition) - အပခပေရးအာဏာျဖင ျပလပေသာ ဥပေဒႏငမညညြတသည လပရပတစခက တားျမစ၊ တားဆရန။

• အာဏာေပးစာခၽြနေတာအမန႔ (Mandamus) - အရာရတစဥးအား ၎၏ တာဝနမားက ေဆာငရြကေအာင သ႔မဟတ ဥပေဒႏငမညညြတေသာ ေဆာင႐ြကမႈက ျပငဆငေအာင ညႊနၾကားရန။

• ေရ႕ေတာသြငးစာခၽြနေတာအမန႔ (Habeas corpus) - လတစဥးအား ဖမးဆးထနးသမးျခငး၏ ဥပေဒႏငည ညြတမႈက ျပနလညသးသပရနႏင သ/သမအား လႊတေပးေအာင အမန႔ေပးရန။

• အာဏာပငေမးစာခၽြနေတာအမန႔ (Quo warranto) - လတစဥးအား ခြငျပခကမရေသာလပရပမား ျပလပ ျခငးမ တားျမစရန။

စာခၽြနေတာအမန႔မားေလာကထားျခငးဆငရာလပထးလပနညးက ၂ဝ၁၄ခႏစ၊ စာခၽြနေတာအမန႔ေလာကထားမႈဆငရာဥပေဒ၊ ျပညေထာငစလႊတေတာ (ဥပေဒအမတ ၂၄/၂ဝ၁၄)ႏင စာခၽြႏေတာအမန႔မား ေလာကထားမႈ ဆငရာ နညးဥပေဒမားႏငစညးမဥးမား (ျပညေထာငစတရားလႊတေတာခပ အမန႔ေၾကာျငာစာအမတ ၁၁၇/၂ဝ၁၃) တြင ရငးလငး စြာေဖာျပထားပါသည။ အျခားေသာဥပေဒမားသည အဆပါစာခၽြနေတာအမန႔မားက အေႏာငအယက မျပႏငပါ။ ထ႔ေၾကာင ဥပမာအားျဖင ၁၈၉၄ခႏစ၊ ေျမသမးအကဥပေဒႏင ၂ဝ၁၂ခႏစ၊ လယယာေျမဥပေဒတ႔တြင အၿပးျပတျဖစရမညဟေသာ ျပ႒ာနးခကမား35 ပါဝငေနသညတင အာဏာပငမား၏ ဆးျဖတခကမားက ျပနလည စစေဆးသးသပရန၊ တားဆးရန သ႔မဟတ ျပငဆငရန တစဥးခငးျပညသမားက စာခၽြနေတာအမန႔မားက အသးျပ ႏငပါသည။ ဤအေျခခစညးမဥးသည ရငးႏးျမႇပႏမႈဆငရာအဖြ႔မားအပါအဝင အပခပေရးအာဏာပငမားအားလး၏ လပရပမား အေပၚ အကးဝငပါသည။36

35 ၁၈၉၄ ခႏစ၊ ေျမသမးအကဥပေဒ ပဒမ ၅(က၂)။ ၂ဝ၁၂ခႏစ၊ လယယာေျမဥပေဒ ပဒမ ၂၅(ဂ)။36 ၂ဝ၁၅ ခႏစ၊ အထးစးပြားေရးဇနနညးဥပေဒမား ပဒမ ၄၉။ ၂ဝ၁၆ခႏစ၊ ရငးႏးျမႇပႏမႈဥပေဒ ပဒမ ၉၈။

20 |

စာခၽြနေတာအမန႔မား အသးျပ၍ အပခပေရးအဖြ႔၏ ဆးျဖတခကမားက ျပနလညစစေဆးသးသပျခငး - ၂ဝ၁၄ ခႏစ၊ ဇြန လ၊ ၅ရကေန႔ ေန႔စြပါ ပါေမာကၡေဒၚကငေဌးႏင ပညာေရးဝနႀကး အမႈ(၂ဝ၁၃ခႏစ) ျမနမာႏငင ျပညေထာငစတရားလႊတေတာခပ38

တရားလႊတေတာခပထ စာခၽြနေတာအမန႔ေလာကထားမႈမားသည အထးသျဖင ရငးႏးျမႇပႏမႈဆငရာဆး ျဖတခကမားႏင ေျမသမးယမႈမားတြင ေရ႕ေနမားက စာခၽြနေတာအမန႔မားက ထပခါတလလ တငသြငးေလာကထား ရန စတဆႏၵႏင ေထာကခအားေပးမႈမားရပါက မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆမႈအတြက ျဖစႏငေခရသညမားက ေထာကပေပးႏငပါသည။ ပါေမာကၡေဒၚကငေဌးႏင ပညာေရးဝနႀကးအမႈ(၂ဝ၁၃ခႏစ)တြင ပညာေရးဝန ႀကးဌာနက ရာထးမ ‘အတငးအဓမၼအနားယေစျခငး’ ခခရေသာ စးပြားေရးပါေမာကၡတစဥးက ဝနႀကး၏ ဆးျဖတခကအေပၚ အမႈေခၚစာခၽြနေတာအမန႔ (Certiorari) သ႔မဟတ အာဏာေပးစာခၽြနေတာအမန႔ (Mandamus)39 ရရရန တရား လႊတေတာခပထ စာခၽြနေတာအမန႔ ေလာကထားခပါသည။ ဤအမႈတြင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အခြင အေရးႏစခ ေတာငးဆမႈအေပၚ အေျခခခၿပး ထအခြငအေရးႏစခမာ ဥပေဒအရာတြင တနးတညမအခြငအေရးႏင ျပညသဝနထမး တာဝနထမးေဆာငမႈတြင တညေသာ အခြငအလမးတ႔ျဖစသည။ ျမနမာႏငငရယခငစရငထးမား ႏင ႏငငတကာစႏႈနးမားက ကးကား၍ တရားလႊတေတာခပက သမအား အတငးအဓမၼအနားယေစခေသာ ဝနႀကး ၏ဆးျဖတခကသည ၎၏ လပပငခြငက ေကာလြနေနခသညဟ ဆးျဖတ၍ စာခၽြနေတာအမန႔က ခမတေပးခ ပါသည။ ဤအမႈသည အစးရဝနႀကးတစဥး၏ ဆးျဖတခကအား ဥပေဒႏငမညညြတေၾကာငး တရားလႊတေတာခပက ေၾကညာသည ပထမဥးဆးအမႈ ျဖစသည။ ဆးျဖတခကခငမာေသာေရ႕ေနမားအေနျဖင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာအခြငအေရးမားက ကာကြယရန ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ စာခၽြနေတာအမန႔မားက အသးျပႏငေၾကာငး ဤအမႈကျပသပါသည။ တျဖညးျဖညး ခငးျဖင တရား႐းသည အပခပေရးအဖြ႔၏ ပမထရလြယသညသေဘာသဘာဝရေသာ ဆးျဖတခကမားကပင ျပနလညစစေဆး သးသပႏငေလာကေအာင လြတလပမႈရလာႏငပါသည။ ထသ႔မဟတလင အပခပေရးအဖြ႔၏ ဆးျဖတခကမားအား သေဘာမတေၾကာငးမတတမးမားသည အပယခေလာကလႊာမားထတြင သြား၍ စပေနေပ လမမည။

37 38

ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ စာခၽြနေတာအမန႔မားသည အခြငအေရးမားက ႏငငေတာအာဏာမ ကာကြယ ေပးသမားအျဖစ လကၡဏာေဆာငပါသည။ ၎တ႔အား ျမနမာႏငငတြငအစးရမဝါဒမား သ႔မဟတ ဖြ႔စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာအခြင အေရးမားအား ျပနလညစစေဆးသးသပရန နညးလမးအျဖစ အသးျပေလမရပါ။ သ႔ေသာ ၎တ႔ အား အျငငးပြားမႈမားျဖစပြားေသာ ေျမပငရငမားႏင အလပရငမားအစရေသာ အငအားႀကးသမားက ေအာငေအာင ျမငျမင အသးျပေနၾကပါသည။39 အကယ၍သာ ေရ႕ေနမားသည NGO မားႏင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညး၏ ပပးမႈျဖင တရားစရငေရးအဖြ႔က ဆကတကစမးသပရနဆႏၵရပါက မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးအတြက အကးျဖစထြနး ႏငမညနယပယမား ေဖာထတေပးႏငဖြယရပါသည။ ဤနညးလမးသည ႏငငသားမား၏ မလအခြငအေရးမားႏင သကဆငေသာဆးျဖတခကမားက သရရန၊ စနေခၚေမးခြနးထတရနႏင ထဆးျဖတခကမားက ျပနလညစစေဆး သးသပေပးေစရန ႏငငသားမားအား ပမေလလာစစေဆးႏငေစမည အေရးပါေသာလမးေၾကာငးတစခ ျဖစလာႏငပါ သည။

37 ထပမသရလပါက Myanmar Times, University teacher Wins Supreme Court Battle (16 June 2015) က ၾကညပါ။ https://www.mmtimes.com/national-news/10694-university-teacher-wins-supreme-court-battle-over-dismissal .html တြင ၾကညႏငသည။

38 ဤအမႈ၏ အေသးစတအခကအလကမားက ရယရနခကခပါသည။ ျမနမာတငးမစတြင အာဏာေပးစာခၽြနေတာအမန႔ (Man-damus) က အသးျပခသညဟ ေဖာျပထားေသာလညး အခ႕က အမႈေခၚစာခၽြနေတာအမန႔ (Certiorari)က အသးျပခသညဟ ဆျပနသည။ Crouch, Mellissa The Prerogative Writs as Constitutional Transfer (Oxford J Legal Studies, 2018) 38 (4): 653 က ၾကညပါ။

39 Crouch, Mellissa The Prerogative Writs as Constitutional Transfer (Oxford J Legal Studies, 2018) 38 (4): 672.

| 21

၂.၁.၈။ ေရ႕ေတာသြငးစာခၽြနေတာအမန႔ (Writ of Habeas Corpus) လြတေျမာကခြင႔က လကလြတဆး႐ႈးျခငးဆငရာ အခြင႔အေရးမားႏင႔ သကဆငလာေသာအခါ ျမနမာႏငငရ ဥပေဒတြင ေရ႕ေတာသြငးစာခၽြနေတာအမန႔မတစဆင ျပနလညကစားမႈေပးရန ျပ႒ာနးထားပါသည။ အားနညးခကမား ရေနေသာလညး40 ၂ဝဝ၈ ခႏစ ဖြ႔စညးပးအေျခခဥပေဒတြင ႏငငသား၏ မလအခြငအေရးမားႏင တာဝနမားအေၾကာငး အခနး (၈) ၌ စာခၽြနေတာအမန႔မားအား အသအမတျပထားျခငးသည တငးျပည၏ တရားဥပေဒစးမးေရးအတြက ေကာငးမြနေသာ ေျခလမးတစရပျဖစပါသည။ ပဒမ ၃၇၈ တြင ေရ႕ေတာသြငးစာခၽြနေတာအမန႔သည ဖြ႔စညးပအေျခခ ဥပေဒအရ ကာကြယထားသည မလအခြငအေရးတစရပျဖစေၾကာငး အတညျပထားပါသည။ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒတြင အာမခထားေသာ ေရ႕ေတာသြငးစာခၽြနေတာအမန႔အျပင ျပစမႈဆငရာကငထးဥပေဒ ပဒမ ၄၉၁(၁)(က)ႏင(ခ)တြင ေရ႕ေတာသြငးစာခၽြနေတာအမန႔ႏင အလားသဏၭာနတေသာကစားမႈက ျပ႒ာနးထားပါသည။ ထပဒမတြင ဥပေဒႏင မညညြတေသာ ဖမးဆးထနးသမးထားေသာသမားအားလႊတေပးရန ျပစမႈဆငရာ အယခစရငပငခြငက တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယ တရားလႊတေတာမားထ အပႏငးထားပါသည။

အဆပါကစားမႈအားလးသည ၂ဝဝ၈ ခႏစကတညးက ထနးသမးခရသမားအားဖမးဆးျခငးႏင ထနးသမးျခငး ၏ ဥပေဒႏငညၫြတမႈက ျပနလညစစေဆးသးသပရာတြင ထေရာကမႈမရခပါ။41 မညသ႔ပငဆေစကာမ စာခၽြနေတာ အမန႔ေလာကထားမႈသည ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အခြငအေရးတစချဖစၿပး ျပညေထာငစတရားလႊတေတာခပ ၏ တာဝနတစချဖစပါသည။ ရတပဖြ႔ သ႔မဟတ တရား႐းမားသည ဖမးဆးျခငးႏငထနးသမးျခငးဆငရာ လပထးလပနညးကေသာလညးေကာငး၊ မတေသာ တရားစရငမႈဆငရာ စႏႈနးမားကေသာလညးေကာငး အတအကလကနာျခငး မရေသာအခါ ေရ႕ေနမားသည ေရ႕ေတာသြငးစာခၽြနေတာ အမန႔ေလာကလႊာမားက ခကခငးတငသြငးသငပါသည။ ေလာကထားမႈအေရအတြက မားျပားေသာအခါ တရားလႊတေတာခပ သ႔မဟတ တငးေဒသႀကး/ျပညနယတရား လႊတေတာမားအေနျဖင ၎တ႔၏တာဝနက ျဖညဆညးေဆာင႐ြကရန ပ၍ တြနးအားျဖစေစႏငပါသည။ ထသ႔မဟတ လင ၎တ႔၏ ေဆာင႐ြကေပးရန ပကကြကမႈက မတေသာတရားစရငမႈဆငရာ ရရခြငအား ခးေဖာကျခငးမား၏ မတတမးတစခ ျဖစလာပါမည။

၂.၂။ တားမန႔မား

အဂၤလပ႐းရာဥပေဒကငသးေသာ ႏငငမားတြင ေတြ႔ရေလရသည အျခားေသာကစားမႈမားမာ တားမန႔မား ျဖစၿပး ၎၏အဓကအာဏာမား အထးသျဖင အမႈေခၚစာခၽြနေတာအမန႔ (Certiorari)ႏင တားျမစေစစာခၽြနေတာအမန႔ (Prohibition) တ႔၏ အာဏာမားအျပင တရား႐းမားသည အပခပေရးအဖြ႔အား ဥပေဒႏငဆန႔ကင၍ ဆကလကေဆာင ႐ြကေနျခငးမာ တားျမစေသာ အမန႔တစရပထတႏငသည သ႔မဟတ ျပနလညျပငဆငႏငျခငးမရေသာ ထခကမႈက တားဆးကာကြယရနအေရးေပၚ ၾကားျဖတတားမန႔တစရပ ထတႏငသည။

တားမန႔ဆသညမာ တစစတစဥးအား အခ႕ေသာလပရပမား ျပလပရန သ႔မဟတ ျပလပျခငးမ ေရာငၾကဥရန ေစခငးေသာ တရား႐းအမန႔တစခအျဖစ ဥပေဒဆငရာႏင သာတညမမႈဆငရာ ကစားမႈတစရပ ျဖစသည။ ျမနမာႏငင တြင ရာဇဝတကငထးဥပေဒႏင တရားမကငထးဥပေဒတ႔အရ ယာယတားမန႔တစရပ ေလာကထားႏငၿပး ၁၈၇၇ ခႏစ သးျခားသကသာခြငအကဥပေဒ Specific Relief Act 1877 အရ အၿမတမးတားမန႔တစရပ ေလာကထားႏငပါသည။ 40 Global Justice Centre. ‘The 2008 Constitution Breaches Myanmar/Burma’s Binding Obligations under International Law

Including the United Nation’s Charter’ (November 2012).41 ျမနမာႏငငတြင ေရ႕ေတာသြငးစာခၽြနေတာအမန႔အေၾကာငး ေလလာသးသပခကအတြက International Commission of Jurists, Hand-

book on Habeas Corpus (Geneva 2016) က ၾကညပါ။ https://www.icj.org/myanmar-writ-of-habeas-corpus-can-help-protect-human-rights/ တြင ျမနမာ၊ အဂၤလပ ႏစဘာသာျဖင ဖတ႐ႈႏငသည။

22 |

၎အား ပဋညာဥဥပေဒက ရညၫႊနး၍ ကငသးေလရပါသည။ တားမန႔မားအား ဥပေဒ သ႔မဟတ အခြငအေရးမား အနာဂတတြငခးေဖာကမႈမားက တားဆးကာကြယရန အသးျပႏငၿပး ယခငခးေဖာကမႈမားကလညး ျပငဆငေပးႏင ပါသည။ လကနာရန ပကကြကသသည ျပစမႈ သ႔မဟတ တရားမျပစဒဏမား ကခရမညျဖစၿပး တရား႐းအား မထမျမငျပမႈျဖင စြခကတငခရႏငပါသည။

၂.၃။ တရားမေတာငးဆမႈမား

ေျမယာဆငရာ၊ သဘာဝပတဝနးကငဆငရာႏင ရငးႏးျမႇပႏမႈဥပေဒမားအရအစးရတြင တာဝနဝတရားမား ရေနေသာလညး အဆပါဥပေဒမားတြင ေလာေၾကးအတြက တရားစြဆခြငက အတအလငးေပးအပထားျခငးမရပါ။ သ႔ေသာ ေရ႕ေနမားသည ျပညတြငးတရားဥပေဒႏငေတာငးဆမႈက အသးျပႏငၿပး ဥပမာအားျဖင ခစားရေသာနစနာမႈ မားအတြက အဂၤလပ႐းရာဥပေဒအရ တာဝနပကကြကမႈျဖစသည။ တာဝနပကကြကမႈသည တညေသာအေျခအေန မားတြင ထကသငေသာ ပဂၢလတစဥးက ေဆာင႐ြကခလမမညျဖစေသာ ဂ႐ျပမႈကေဆာင႐ြကရန တရားၿပင၏ ပက ကြကမႈေၾကာင ျဖစေပၚေစခေသာထခကမႈအတြက တရားစြဆခြငေပးပါသည။ေယဘယအားျဖင တရားလက ပးတြ တငျပေသာ သ႔မဟတ အားကးအားထားျပေသာ လအပေသာ စာ႐ြကစာတမးမား၊ တရား႐း ႐းခြနတဆပေခါငးမားႏင တရား႐းမတပတငဌာနသ႔ ေပးသြငးရေသာ သမၼာနစာဆငေခၚ စာခမားႏငတကြ တငၾကားခကတစခက အရညအခငး ျပညမေသာမလတရား႐းသ႔42 တငသြငးျခငးအားျဖင တရားမမႈမားက စတငေဆာင႐ြကၾကပါသည။ တငၾကားစာတြင ပါဝငသငသညအခကမားက တရားမကငထးဥပေဒ၏ အမန႔ ၇ တြင ေဖာျပထားပါသည။ ၎တ႔တြင တရားလႏင တရားၿပငမား၏ အေသးစတအခကအလကမား၊ ေတာငးဆမႈႏငပတသက၍ ေရးသားေဖာျပခကႏင ေတာငးခေသာ သကသာခြင၊ တရားမမႈတနဖးႏင တရားစြဆရနအေၾကာငးေပၚေပါကေသာ အခနကာလတ႔ ပါဝငပါသည။ တငၾကားမႈ အား တရားလကေသာလညးေကာငး၊ ၎၏ ေရ႕ေနကေသာလညးေကာငး တငသြငးႏငပါသည။

တငၾကားမႈႏင ပးတြတငျပေသာစာ႐ြကစာတမးမားက ရရၿပးေနာက တရားေရးအရာရသည ၎တ႔အား စစေဆးၿပး သကဆငရာတရား႐းတရားသႀကးမား၏ အႀကးအကထ သေဘာထားမတခကမားႏငတကြ ေပးပ႔ကာ တရားမမႈအျဖစ မတပတငထားရမည။ တရားသႀကးမား၏ အႀကးအကသည ထအမႈက စစေဆးစရငမည လကေအာကခတရားသႀကးမားထ ျဖန႔ေဝေပးရပါသည။ စစေဆးစရငေသာတရားသႀကးက တရားၿပငက သမၼာန စာျဖင ဆငေခၚရမညျဖစၿပး ထတရားၿပငသည တရားလကျပလပထားေသာ ေတာငးဆခကမားအေပၚ ဝနခႏငသည သ႔မဟတ စာျဖငေရးသားထားေသာ ထြကဆခကျပလပႏငသည သ႔မဟတ ဆန႔ကငေတာငးဆမႈမားျဖင ျပနလည ေခပလႊာ တငသြငးႏငပါသည။

တရားစြဆမႈမား၏ မညသညအဆငတြငမဆ တရားလ သ႔မဟတ တရားၿပငသည တားမန႔မားကသ႔ ယာယ ကစားမႈမားက တရားသႀကးထ ေလာကထားႏငပါသည။ တရားလႏင တရားၿပင မညသညဘကမမဆ ဆကစပေသာ စာရြကစာတမးမား ရာေဖြစစေဆးေပးရနအတြက ေလာကထားမႈတစရပရပျပလပႏငၿပး အျခားတစဖကအား အမႈ၏ အခကအလကမားႏငပတသက၍ စာျဖင ေမးခြနးမားေမးျမနးႏငပါသည။ တရား႐းက တရားလႏငတရားၿပင တစ ဖကဖကအား စာ႐ြကစာတမးမား ဖြငဟထတေဖာရနႏင အမႈ၏အခကအလကမားႏငပတသက၍ ကမးကနလႊာမား ျဖင တငသြငးရနညႊနၾကားႏငပါသည။

ထ႔ေနာက တရားသႀကးသည တရားစြဆမႈ၏ ပထမဆးၾကားနာစစေဆးမႈတြင ဥပေဒျငငးခကမား ထတပါ သည။ တရားစြဆမႈတြငပါဝငသမားႏင ၎တ႔၏ သကေသမားအား တရား႐းေရ႕ေမာကတြင ထြကဆခကမား တငျပ

42 မလတရား႐းမားသည အမႈတနဖး သနး ၁ဝဝ (သ႔မဟတ ကပ ၁ဝသနး) ထကမေကာေသာ တရားမမႈမားအတြက ၿမ႕နယ တရား႐းမား သ႔မဟတ အမႈတနဖး သနး ၁ဝဝ ထကေကာၿပး သနး ၁ဝဝဝဝ(သ႔မဟတ ကပ သနးတစေထာင)ထကမေကာေသာ အမႈမားအတြက ကယပငအပခပခြငရတငး၏တရား႐းမား၊ ကယပငအပခပခြငရနယေျမ၏တရား႐းမားႏငခ႐ငတရား႐းမား ျဖစ သည။ သနး ၁ဝဝဝဝ(သ႔မဟတ ကပ သနးတစေထာင) ထကေကာေသာအမႈမားအတြက မလတရား႐းမားသည တငးေဒသႀကးမား သ႔မဟတ ျပညနယမား၏ တရား လႊတေတာမား ျဖစသည။

| 23

ေစျခငးအားျဖင အဓကစစေမးျခငး၊ ျပနလနစစေမးျခငးႏင ျပနရငးစစေမးျခငးတ႔က ေဆာင႐ြကပါသည။ သကေသျပ ရန တာဝနသည တရားလေပၚတြင အၿမရၿပး (ရာဇဝတဥပေဒတြင သတမတထားေသာ သကေသဆငရာ လအပခက ထကပ၍နညးသည) မနႏငေျခအနညးအမားက အေျခခ၍ အမႈကသကေသျပရနျဖစပါသည။ ၾကားနာမႈမားႏင စစေဆးစရငမႈအဆးတြင အၿပးသတေလာကလခကမားတငျပၿပးေနာက တရား႐းက အၿပးသတစရငခကႏင ဒကရ က ခမတပါမည။ အကယ၍ တရား႐းက တရားလ၏တရားစြဆခကက ပယခခလင တရားလသည အနးဆးပမ အဆငျမငေသာ တရား႐းမစတင၍ တရားလႊတေတာခပအထ အယခဝငႏငပါသည။

၂.၃.၁။ ကာလစညးကမးသတမားႏငတရားစြဆရနအေၾကာငးမား

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆမႈ ျပလပသညေရ႕ေနမားသည တေတာငးေသာကာလသတမတခကက ျပစဒဏခမတဖ႔ရန အဓပၸာယေကာကယခၿပး ေကာငးစြာနားလညထားျခငးမရေသာ ၁၉ဝ၉ခႏစ၊ ကာလစညးကမး သတအကဥပေဒ43 ၏ တာဝနေပါေလာမႈႏငပတသကေသာ အေျခအေနမားက သတျပရမညျဖစပါသည။ ထကာလ ကန႔သတမတခကမားေၾကာင အမႈမားအား တရား႐းတြငၾကားနာျခငးမ ကန႔သတတားျမစႏငပါသည။ ထ႔ေၾကာင ေရ႕ေန မားသည တရားစြဆရနအေၾကာငး၊ ထခကမႈအမးအစားႏင အကဥပေဒအရ သကဆငရာကာလ စညးကမး သတ (ပဂၢလေရးထခကမႈက တစႏစအတြငးတရားစြဆခြငျပၿပး တာဝနေပါေလာမႈအတြက ႏစႏစအတြငး တရားစြ ဆခြင)တ႔က အကၽြမးတဝငရရမည။ ထကာလႏစခ လးသည ႏငငတကာစႏႈနးအရ အလြနတေတာငးၿပး တရားလ မားအား ၎တ႔၏ အမႈမားက ျပငဆငရနႏင တရား႐းသ႔တငျပရန လေလာကေသာအခနေပးႏငေအာင ျပငဆငသငပါ သည။

တရားမေတာငးဆမႈမားေဆာင႐ြကေသာ ေရ႕ေနမားသည ထခကနစနာမႈမားႏင ကစားမႈမားအားလးက ေဖာထတ၍ ျဖစႏငသမတရားစြဆရန အေၾကာငးအမးမးက ထည႔သြငးစဥးစား၍ ေလာကလတငျပသငပါသည။ တာဝနေပါေလာမႈအျပင ေတာငးဆသမားသည ပဂၢလေရးထခကမႈ၊ အမားျပညသႏင/သ႔မဟတ ပဂၢလက အေႏာင အယက ျဖစေစျခငးႏင ပငနကကးေကာမႈႏင တငးၾကပေသာတာဝနရမႈ (Strict Liability) အတြကလညးေကာငး၊ လပရပမားက ရပစရန တားမန႔တစခအတြကလညးေကာငး တရားစြဆႏငၿပး ၎တ႔အားလးသည ျမနမာႏငငတရား႐း မားတြင အကးဝငေသာ တရားမဥပေဒ၏ အသးမားေသာ အေျခခစညးမဥးမားျဖစပါသည။

၂.၃.၂။ ႏငငပငအဖြ႕အစညးတစခအားတရားစြျခငး

လပထးလပနညးဆငရာဥပေဒသည မရငးလငးဘ ႏငငပငအဖြ႔အစညးမားအေပၚ တရားမေတာငးဆမႈမား တြင အမႈသညမားအား ကယစားျပရနႀကးပမးေနေသာေရ႕ေနမားအတြက စးရမပပနမႈမားျဖစေပၚေစခပါသည။ (တရားမစြမ ၂လ ႀက တင၍ အစးရက အသေပးအေၾကာငးၾကားစာေပးပ႔ရနလအပေသာ) တရားမကငထးဥပေဒ၏ပဒမ ၈ဝ သည ႏငငပငအဖြ႔အစညးမားအေပၚ မညသ႔သကေရာကမႈရမညမာ မရငးလငးပါ။44

43 ဥပမာ ေျမာငးၿပေကး႐ြာမ ႐ြာသ႐ြာသမားကတဖက၊ Myanmar Pongpipat Company Limited ႏင အမတ(၂)သတတြငလပ ငနးကတဖက ထားဝယတြငျဖစပြားေသာအမႈ၌ တရား႐းမားသည အကဥပေဒ၏ ပထမဇယား အပဒ ၂၂က အေျခခ၍ ဆးျဖတခ ၾကၿပး အပဒ ၂၂ တြင ‘လပဂၢလအေပၚထခကမႈ (Injury to Person)’ အား တစႏစအတြငး တရားစြဆရမညဟ သတမတထား ပါသည။ တရားလမား၏ အမႈတြင နစနာမႈသည ကယခႏၶာထခကမႈအတြက ေတာငးဆမႈမားက ဆလေသာ ‘လပဂၢလအေပၚ ထခကမႈ’မဟတဘ၊ ေပါဆေသာလပရပေၾကာငျဖစေပၚလာသညပစၥညးအေပၚထခကမႈႏငပတသကပါသည။ ထ႔ေၾကာင အပဒ ၂၂ သည မနကနမႈရေသာကာလကန႔သတခကမဟတပါ။ မနကနေသာ ကာလကန႔သတခကမာ ပထမဇယာဒ အပဒ ၃၆အရ ႏစႏစ ျဖစမညျဖစၿပး အပဒ ၃၆တြင ‘မတရားျပျခငး (Malfeasance)၊ အရနအဝါအလြသးစားျပမႈ(Misfeasance)ႏင တာဝနပကကြကမႈ (Nonfeasance)’ အတြက ႏစႏစကန႔သတကာလက ခြငျပထားပါသည။ ထ႔ျပင တရား႐းသည ကာလစညးကမးသတအကဥပေဒ ပဒမ ၂၃အရ ‘ဆကလကကးလြနျခငး (Continuing Wrongs)’ ကစၥက ေကာငးမြနစြာကငတြယေျဖရငးခပမေပၚဘ ထအခက သည ကန႔သတ ကာလအတြက ဘယအခနမ စတင၍ေရတြကရမညက အဆးအျဖတေပးႏငပါသည။

44 ထ႔ျပင ထားဝယအမႈတြင အေၾကာငးၾကားစာ၌လပမျခငးခထားရသမားႏငပတသကေသာ လပထးလပနညးဆငရာ အေသးစား ခၽြတယြငး ခကတစခက ေတာငးဆမႈက ဟန႔တားႏငပါသည။

24 |

ရပရြာလထမားအတြက တရားသျဖငျပနလညျဖစေစရန နညးလမးအျဖစ တရားစြဆျခငး၏ အကန႔အသတ မားကလညး တရားမမႈမားက ေဖာျပေနၿပး ျပညသမားစြာတ႔သည အမႈတစမႈက တရား႐းသ႔ တငျပရန ဆႏၵမရ ျဖစႏငပါသည။ ထခကနစနာမႈ ခစားရေသာသမားသည ၎တ႔၏ အမညမားအား အမႈေပၚတြင ေဖာျပျခငးခရရန တရားၿပငသ႔မဟတ အစးရက ေၾကာက႐ြ႕ႏငၾကပါသည။ ထ႔ေၾကာင ဤအခကသည အစးရႏငကမၸဏတ႔အား လထတစရပလးအေပၚ ပမတရားမတစြာ တ႔ျပနေဆာင႐ြကရန ဖအားေပးမညျဖစေသာ တရားစြဆျခငးမဟတသည စညး႐းလႈ႔ေဆာျခငး၏ အေရးပါပက ျပသေနပါသည။

၂.၄။ ရာဇဝတမဆငရာဥပေဒ

မတေသာတရားစရငမႈဆငရာ စႏႈနးမားက ျမနမာႏငငတြင တစသတမတတညးလကနာျခငး မရသညအျပင ပမနအားျဖင မကကြယျပထားၾကပါသည။ တရား႐းမားသည ေယဘယအားျဖင မတေသာတရားစရငမႈဆငရာ စႏႈနးမားႏငသကဆငသည လပထးလပနညးႏင ဥပေဒတ႔က ကငသးရမညအစား တရားခြငက ေဆာင႐ြကေနကပစ အတငးသာ ေဆာင႐ြကပါသည။ ဥပမာအားျဖင အာဏာပငမားသည ေရ႕ေနမားအား ဖမးဆးခထားရေသာ အမႈသည မားႏင ေတြ႔ဆခြငမေပးပါ သ႔မဟတ ဥပေဒဆငရာကယစားျပမႈရရခြင သ႔မဟတ ခခကာကြယပငခြငတ႔က အျခား နညးျဖင ခးေဖာကၾကပါသည။ အာဏာပငမားသည ေရ႕ေန-အမႈသည ေျပာဆမႈမား၏ လ႕ဝကထားရမႈက ကာကြယ ေသာ၊ ေလးစားေသာ အေျခအေနမားတြင ေရ႕ေန-အမႈသည ေတြ႔ဆမႈမားျပလပႏငေအာင ခြငျပေပးျခငး သ႔မဟတ ေသခာေစျခငးမရပါ။ အမႈသညမား သ႔မဟတ အမႈသညမားႏငပတသကေနေသာ အေၾကာငးအရငးမားသည အငအားႀကးသမား၏ အကးစးပြားအေပၚ ထရလြယေသာအခါ ေရ႕ေနမားႏင ၎တ႔၏ အမႈသညမားသည တရား႐း လပငနးစဥမားတြင ရညရြယခကရေသာ ေႏာငေႏးၾကန႔ၾကာမႈမားက ရငဆငၾကရပါသည။ ပမနမဟတေသာ ထ အရာမားအားလးက ေရ႕ေနမားအေနျဖင တရား႐းမားေရ႕ေမာကတြင စနေခၚမႈမား ျပလပသငပါသည။

၂.၄.၁။ တရားခြငမတငမျပလပေသာ အဆမား

တရာခြငးမတငမျပလပေသာ အဆမားသည ေရ႕ေနမားက အခြငအေရးခးေဖာကမႈမားအတြက တရား႐း ထမ ဥပေဒဆငရာကစားမႈ ေတာငးဆႏငေသာ လကေတြ႔အစအမတစချဖစၿပး ထသ႔ေတာငးဆျခငးအားျဖင ၎တ႔ အမႈသည၏ အခြငအေရးမားက အမနတကယရရေစကာ ကာကြယေပးရာလညး ေရာကပါသည။45 ေရ႕ေနသည အခြငအေရးခးေဖာကမႈက တရား႐းအားအသေပးၿပး အမႈသညအတြက အခနမကစားမႈရယေပးႏငပါသည။ တရားခြင မတငမ ျပလပေသာအဆမားသည တရားေရးစနစက တာဝနယမႈရေစၿပး တရားစရငရာတြင ပါဝငေဆာင႐ြကသ တစဥးခငးစ၏ တာဝနရမႈက ျဖညဆညးေစရန ေသခာေစပါသည။

ေရ႕ေနမားသည ၎တ႔အမႈသညမား၏ ဥပေဒဆငရာအခြငအေရးမားက ကာကြယရန တရားစြဆျခငး သာမက သငေလာေသာေလာကထားမႈမားက တရား႐းထတငျပျခငးအားျဖင အေရးပါေသာ အခနးက႑မ ပါဝင ႏငပါသည။ ၎တ႔ သည တရား႐းတြင လပပငခြငအာဏာရေၾကာငး အေထာကအထားျပသရန ေတာငးဆႏငၿပး တရားစရငျခငး မတငမတြင တရားသႀကးက လပပငခြငအာဏာရေၾကာငး အတညျပရန အခြငအေရးရရပါသည။ ႏႈတျဖင ေလာကလခကတြင ေရ႕ေနမားက တရားသႀကးအား တရားစရငျခငးမတငမျပလပေသာ အဆတစခ၏ ခငမာမႈႏငရလဒက အဆး အျဖတေပးသညမာ ၎တ႔၏ဥပေဒက အဓပၸာယေကာကယမႈသာျဖစၿပး ဥပေဒအရာရမား၏ အဓပၸာယေကာကယမႈ မဟတေၾကာငး သတေပးသငပါသည။

45 ပမသရလပါက The International Legal Foundation, Measuring Justice: Defining and Evaluating Quality for Legal Aid Providers (November 2016) ကၾကညပါ။ http://theilf.org/wp-content/uploads/2011/08/ILF-Measuring-Justice-Report-FINAL.pdf တြင ၾကညႏငသည။

| 25

တရားစရငျခငးမတငမ ျပလပေသာ အဆမားက အမႈသညတစဥခငးအတြက တကေသာကစားမႈတစရပ ေတာငးဆရနအတြက ေစစပေဆာငရြကႏငသညအျပင မတရားဖမးဆးျခငး သ႔မဟတ အေႏာငအယကျဖစေစၿပး မေလာကနေသာနညးလမးျဖင သကေသခပစၥညးမားက ရာေဖြသမးဆညးျခငးကသ႔ေသာ စနစတကျဖင ကယကယ ျပန႔ျပန႔ ျဖစပြားေနေသာ ခးေဖာကမႈမားက ေျဖရငးရနအတြကလညး တရားခြငမတငမ အဆျပေသာ အေလအထက အသးျပႏငပါသည။

တရာခြငမတငမ တရား႐းထ ျပလပေသာ အဆမား

ျမနမာႏငငတြင တရားခြငမတငမ ျပလပေသာအဆျပခက၏ဥပမာတစခတြင ေရ႕ေနမားက ခပမန႔ ေတာငးခေသာ ၾကားနာစစေေဆးမႈ၌ ေရ႕ေနအႀကေပးပငခြင (Right to Counsel) အေပၚ အေျခခ၍ စာျဖငေရးသား ထားေသာ အဆျပခကတစခကေရးဆြခၿပး ၂ဝဝ၈ခႏစ၊ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒတြင ဥပေဒေၾကာငးအရ ခခေခပ ပငခြင၊ ဥပေဒဆငရာအေထာကအကေပးေရးဥပေဒတြင အတအလငးေဖာျပထားေသာ ခပမန႔ေတာငးခသညအခါ ေရ႕ေနအႀကေပးပငခြင၊ ခခေခပပငခြငက ရညညႊနးေသာရာဇဝတကငထးဥပေဒပါ ျပ႒ာနးခကမားႏင မသကၤာသ သည ခပမန႔ေတာငးခမႈက ဆန႔ကင၍ ၾကားနာစစေဆးခပငခြငရေၾကာငးေဖာျပထားေသာ တရား႐းလကစြစာအပ တ႔တြင ထေရ႕ေနျဖင အႀကေပးပငခြငမားႏငပတသက၍ ေထာကခထားပါသည။

ေရ႕ေနမားက ခပမန႔ေတာငးခေသာၾကားနာစစေဆးမႈမားက တကေရာကခၾကၿပး ခပမန႔ေတာငးခေသာ ေလာကလခကမားအတြက အမႈသညက ကယစားျပရန၊ ၾကားနာစစေဆးမႈခယရနႏင အာမခေတာငးခရနႏင ရတပဖြ႔၏ အမႈတြမတ ရရရန၊ ေရ႕ေနကယစားလယလႊစာ ေလာကထားျခငးႏင စာျဖငေရးသားထားေသာအဆျပခကမားတငသြငးျခငး စသညအေထြေထြေလာကထားမႈမား ေဆာင႐ြကရာတြင တစေခါကႏငတစေခါက ေအာင ျမငမႈအတငးအတာမား ကြာျခားၾကပါသည။ ေရ႕ေနမားသည ၎တ႔၏ ကယစားလယလႊစာက ရတပဖြ႔၏ အမႈတြ တြင ပးတြေပးရန ေတာငးဆခၾကၿပး ၎တ႔၏ မဟာဗဟာေျမာက ၾကားဝငေဆာင႐ြကမႈက မတတမးတငရနအလ႔ငာ ထအမႈတြအား တရား႐းအမႈတြတြင ထညသြငးမညျဖစပါသည။ ထတညေသာနညးလမးကပင ဥပမာအားျဖင သကေသအေထာကအထား ဖြငဟထတေဖာျခငးႏင ရယႏငျခငးအျပင အာမခစညးကမးခကမား အစရေသာ ကစၥ ရပမားတြငလညး ကငသးႏငပါသည။47

၂.၄.၂။ ရာဇဝတမႈေျမာကေသာေကာနငးမႈ

စစတပ သ႔မဟတ ပဂၢလကကမၸဏမားကယစား အစးရက တရားမဝင ေျမသမးယမႈေၾကာင ေဒသခ ျပညသ မားအား ၎တ႔၏ ကယပငေျမေပၚတြင ရာဇဝတမႈေျမာကေသာေကာနငးမႈျဖင တရားစြဆခၾကရေၾကာငး အရပဘက အဖြ႔အစညးမားစြာက ဆပါသည။46 အစးရအားလးသည အမားျပညသအကးငာ ေျမသမးယႏငေသာလညး ထသ႔ သမးယျခငးအား မသမးယခင ေလာေၾကးႏင ျပနလညေနရာခထားေပးျခငး အစအစဥမား သတမတေပးေသာ ေဆြးေႏြးတငပငမႈႏင ပြငလငးျမငသာမႈရသည ဥပေဒဆငရာလပငနးစဥျဖင ေဆာင႐ြကရပါမည။ ထသ႔မဟတပါက ထလပငနးစဥသည လ႔အခြငအေရးခးေဖာကမႈေျမာကေသာ အတငးအဓမၼႏငထတျခငးျဖစၿပး အျပညျပညဆငရာ ဥပေဒအျပင ေယဘယအားျဖင ျပညတြငးဥပေဒကပါ ခးေဖာကရာေရာကပါသည။47

46 ဥပမာ Human Rights Watch, The Farmer Becomes the Criminal: Land Confiscation in Burma’s Karen State (2016) က ၾကညပါ။ https://www.hrw.org/sites/default/files/report_pdf/burma1116_web_0.pdf တြငၾကညႏငသည။

47 ျမနမာႏငင၏ ေျမသမးဥပေဒႏငလပထးလပနညးႏငပတသက၍ အျပညအဝသရလပါက International Commission of Jurists, Special Economic Zones in Myanmar and the State Duty to Protect Human Rights (Geneva 2017) က ၾကညပါ။ https://www.icj.org/myanmar-amend-special-economic-zones-law-to-protect-human-rights-new-icj-report/တြင ျမနမာ၊ အဂၤလပႏစဘာသာျဖင ဖတ႐ႈႏငသည။

26 |

ျမနမာႏငငတြင စရငထးမားအျဖစအသးျပႏငသည ေရးသားမတတမးတငထားေသာအမႈမားက ရယရန ခကခေသာလညး အစးရကမလေျမသမးယမႈ၏တရားဝင ျဖစမႈကစနေခၚျခငးအားျဖင ရာဇဝတမႈေျမာကေသာ ေကာနငးမႈစြခကမားမ အမႈသညမားက ကာကြယေပးေသာ ေရ႕ေနမား၏ ျပနလညေျပာျပမႈမားရပါသည။ အကယ၍ ၁၈၉၄ ခႏစ ေျမသမး အကဥပေဒအရ အမန႔ေၾကာျငာစာ ထတျပနျခငးႏင ေလာေၾကးေပးျခငးတ႔ျဖင ေျမကဥပေဒႏင အည သမးယချခငး မဟတပါက ေရ႕ေနမားသည ၎တ႔၏အမႈသညမာ တရားဝငပငရငအျဖစ ဆကလကတညရေန မညျဖစၿပး ၎အား ေကာနငးမႈျဖင စြခကမတငႏငေၾကာငး ေထာကျပေျပာဆပါသည။ ဤသ႔ေထာကျပခကေၾကာင ဥပမာအားျဖင ပခးတြင လယသမားမားအား ေကာနငးမႈမ အၿပးအျပတလႊတေပးခေသာလညး48 ၎တ႔၏ ေျမကေတာ ျပနလညေပးအပျခငး မရခပါ။

သလဝါတြင ျပစမႈေျမာကေသာေကာနငးမႈျဖင စြခကတငခရေသာ လယသမား ၃၃ ဥးအတြက ေရ႕ေနမားက ေျမသည ၎တ႔အမႈသညမား၏ လကရဆကလကျဖစေၾကာငး အလားတ ေထာကျပခပါသည။49 သ႔ေသာ ေျမသမး ျခငးဆငရာ လပထးလပနညးက လကနာေဆာင႐ြကချခငးမရေၾကာငး အစးရက အသအမတျပခသညတင တရား ႐းက အကးသငအေၾကာငးသင ရငးလငးမျပႏငဘလယသမားမားအား ေကာနငးမႈ ကးလြနေၾကာငး ေတြ႕ရခသည ဟဆပါသည။50 ဤသ႔အသအမတျပၿပးေနာက လယသမားမားအတြက ေရ႕ေနမားက စြခကမားက ပယဖကေပးရန ျပညေထာငစ တရားလႊတေတာခပထ ေလာကထားခေသာလညး ေလာကထားခကအား မညသညဥပေဒဆငရာအေၾကာငးအရငးမမေပးဘ ၿခင၍ပယခခပါသည။

ဥပေဒစနစသည ရငးလငးမႈမရဘ ဆန႔ကငကြလြေနေသာလညး ေျမသမးလပငနးစဥ၏ တရားဝငျဖစမႈက စနေခၚေမးခြနးထတျခငးသည အမႈတစခအတြက လႈပရားမႈမ တစႏငငလးတြင လႈပရားမႈမားျဖစေပၚလာသညအထ မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးလႈပရားမႈ၏ အေျခချဖစႏငပါသည။ ေရ႕ေနမားသည ေဒသချပညသမားက အစးရက ဥပေဒက လကနာေပးရန ေတာငးဆလာႏငေအာင ၎တ႔၏ ဥပေဒအေၾကာငး သရနားလညမႈျမႇငတငရနႏင ေဆာင႐ြကႏငစြမးျမႇငတငေပးရန ျပညတြငးအရပဘကအဖြ႔အစညးမားႏင ပးေပါငးေဆာင႐ြကႏငပါသည။ အစးရ အေနျဖင ေျမသမးယရာတြင ဥပေဒႏ႔ငအညလကနာရမညဟေသာ ဖအားက ခစားရေစရနအျပင စးပြားေရးလပငနးမား ကလညး ၎တ႔၏ လပငနးမားသည တရားမဝငေျမသမးယမႈမားက အားေပးျခငး၊ ေဆာင႐ြကႏငေစျခငး သ႔မဟတ အျခားနညး ပါဝငေဆာင႐ြကျခငး မရေစရန မဒယာမဟာဗဟာက ေသခာေစပါသည။ ေရ႕ေနမားအေနျဖင ဤမဟာ ဗဟာႏင ဥပေဒဗဟာအမးအစားက ကငသးႏငရနေရ႕ေနမားႏင NGO မားက တစသတမတတညးျဖစေသာ တရား႐းမတတမးမရသည ေျခအေနကေကာလႊားရန သတငးအခကအလကမားႏင အမႈတြဖငမားက မေဝရန လအပပါသည။

48 ဥးေအာငေကာျမင(ဒတယၿမ႕နယအပခပေရးမး)ႏင ရနပငစး - ျပစမႈအမတ ၄၄၇၉၊ ပခးၿမ႕နယတရား႐း၊ ၂ဝ၁၃ခႏစ (အမႈ ႏငပတသကေသာ အခကလကမား ICJ တြင ရသည)။

49 ဥပမာအားျဖင Earth Rights International (ERI) သည ျမနမာႏငငအစးရက သမးယခေသာ လေနႏင လယယာေျမမားက သလဝါ အထးစးပြားေရးဇနအတြက သမးယခၿပး ျမနမာႏငငဥပေဒပါ လပထးလပနညးမားႏင သတမတခကမားက လစလ႐ႈခေၾကာငး သရ နားလညၾကေစရန မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးလႈပရားမႈက အျခားေသာအရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးမ လႈပရားေဆာင႐ြကသမားႏင တကြ ပပးကညခပါသည။ ၎တ႔၏ လႈပရားမႈတြင ျပညတြငးႏငႏငငတကာမ ေရ႕ေနမား၊ ႏငငတကာႏင ျပညတြငးNGOမားႏငCSO မား အျပင ထခကနစနာေသာေဒသခလထအတြကစြမးေဆာငရညတညေဆာကျခငးတ႔ပါဝငခပါသည။

50 ဤအမႈႏငပတသက၍ ထပမသရလပါက Earth Rights International, Press Release: Myanmar Farmers Convicted in Major Land Rights Case က ၾကညပါ။ https://earthrights.org/media/myanmar-farmers-convicted-major-land-rights-case/ တြင ၾကညႏင သည။

| 27

အပငး ၃ - ျမနမာႏငငတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆရန စစဥျခငး

အမားျပညသအကးငာ စညး႐းလႈ႔ေဆာျခငးႏငဆကစပ၍ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးသည ျမနမာ ႏငငတြင ဖြၿဖးစအဆငသာ ရပါေသးသည။ တရားမတမႈမရေသာ ဥပေဒမား၊ မဝါဒ သ႔မဟတ လပထးလပနညးက စနေခၚရန တရား႐းမားအား အသးျပျခငးမရခသညမာ ဆယစႏစေပါငးမားစြာ ၾကာရညေနၿပျဖစပါသည။ ဥပေဒ ပညာက စနစကကအား နညးေစခၿပး အရငးအျမစမားလညး လေလာကေအာင ပပးလာချခငး မရေသာေၾကာင လမႈေရးဆငရာ တရားမတမႈႏင အေျပာငးအလအတြက စညး႐းလႈ႔ေဆာသမားအျဖစ ေရ႕ေနမား၏အခနးက႑က ျပငးျပငးထနထန အဟန႔အတားျဖစေစပါသည။ ေရ႕ေလာကေတြ႔ႀကရမည စနေခၚမႈမားက ျငငးဆျခငးမရဘ ဤ လကစြစာအပတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးက အေျပာငးအလျဖစလာေအာင ပပးႏငမည နယပယမားက မးေမာငးထးျပ၍ အဆပါအေျခချပနာအခ႕က ေျဖရငးႏငဖြယရသည လမးေၾကာငးမား ေပးအပထားပါသည။

၃.၁။ လကေတြ႔ေဆာင႐ြကရနအဆငမားႏင ေကာငးမြနေသာလပထးလပနညးမား

အေျခအေနတငးသည ကြျပားမႈရၿပး ပါဝငသည လႈပရားမႈဗဟာမား မတညၾကေသာေၾကာင မဟာဗဟာ ေျမာကတရားစြဆျခငးအား ေသခာေပါကေအာငျမငေစရနအတြက ပေသနညးမရပါ။ သ႔ေသာ ႏငငတကာမအေကာငး ဆး လပထးလပနညးမားႏင အေတြ႔အႀကတ႔အေပၚအေျခခ၍ လမးၫႊနေပးႏငမည အေျခခစညးမဥးမားႏင လကေတြ႔ ထညသြငးစဥးစားရမည အခကမား ရပါသည။ ၎တ႔သည မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး၏ အေကာငးဆးရလဒ မား ရရေစရနႏင ေရရညတညတမႈရေစရန ေပါငးစပထညသြငးရမည မရမျဖစအစတအပငးမားျဖစပါသည။ မဟာ ဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးတြင ေရရညစမကနးခရန လအပပါသည။ မဟာဗဟာေျမာကလႈပရားမႈ၏ အခနကကမႈ၊ စစဥေဆာင႐ြကမႈႏင အေသးစတကမႈတ႔က အေရးႀကးပါသည။

ႏငငတကာမ အေကာငးဆးလပထးလပနညးမားအရ ေအာကပါအဓကအခကမားသည မဟာဗဟာေျမာက တရားစြ ဆျခငးလႈပရားမႈမားအတြက အေရးႀကးပါသည။ ေအာကပါစာရငးအား မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး ေဆာင ႐ြကရာတြင မျဖစမေနေဆာင႐ြကရမညအဆငမား စာရငးအျဖစ အသးျပႏငပါသည -

၁။ မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငး ကြနရကတစခ ဖနတးျခငး။

၂။ ျဖစႏငေခရေသာ နစနာသမား/ နစနာသမားေရြးခယမႈအား အကျဖတျခငး။

၃။ သကေသအေထာကအထား ရယျခငး/ဥပေဒဆငရာ/အခကအလကဆငရာ သကေသအေထာကအထား အားလးက ေကာကယျခငး။

၄။ ေဘးကငးလၿခမႈ/ဆး႐ႈးႏငေျခ ဆနးစစျခငး။

၅။ တရားစြမညတရား႐း ေရြးခယမႈ/အမႈအား လကခႏငျခငးဆငရာ ကစၥရပမား။

၆။ ဥပေဒစာတမးမား/ဥပေဒဆငရာ မဟာဗဟာျပငဆငျခငး။

၇။ ဆန႔ကငေလာကလခကမားအတြက အသငျပငထားျခငး/ကၽြမးကငသ အေထာကအပရယျခငး။

၈။ ျပညတြငး/ႏငငတကာမဒယာႏင ထေတြ႔ဆကဆျခငး/မဒယာ/အမားျပညသဆငရာ လႈပရားမႈစတငျခငး။

28 |

ကြနရက/ ညြန႔ေပါငးအဖြ႔တညေထာငျခငး

• 'လ႔အဖြ႔အစညးတစခလးႏငဆငေသာ' ကစၥရပရေနျခငး

အမႈေရြးခယျခငး • ျဖစႏငေသာတငၾကားသမားအား အကျဖတျခငး

သကေသအေထာကအထားရယျခငး

• ဥပေဒဆငရာႏငအခကအလကဆငရာသကေသအေထာကထားအားလးေကာကယျခငး

ဆး႐ႈးႏငေျခဆနးစစျခငး

• ေဘးကငးလၿခမႈ/ တရားဥပေဒစးမးမႈ

တရားစြမညတရားရးေရြးခယျခငး

• အမႈအား လကခႏငျခငးဆငရာ ကစၥရပမား

ဥပေဒစာတမးမားျပငဆငျခငး

• ဆန႔ကငေလာကလခကမားအတြက အသငျပငထားျခငး

• ကၽြမးကငသအေထာကအပရယျခငး

မဒယာ/အမားျပညသဆငရာလႈပရားမႈ

တစရပေဖာေဆာငျခငး

၃.၁။ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးကြနရကမား ဖနတးျခငး

ေရ႕ေနမား၊ အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးႏင ထခကနာေသာလထတ႔အၾကား ေရရညကြနရကတစခသည ေအာငျမငေသာ တရားစြဆမႈ၏ ေသာခကျဖစသည။ ေရ႕ေနမားကြနရကတစခႏင အေထာကအကေပးႏငေသာ စညး႐းလႈ႔ေဆာေရး ကြနရကတစခတညေထာငျခငးသည ႐ႈပေထြးေသာေရရညမဟာဗဟာက အေကာငအထည ေဖာရန မရမျဖစ လအပေၾကာငး အေတြ႔အႀကက ျပသေနပါသည။ အခမ (pro bono) အလပက ဝငးဝနးေဆာင႐ြကရန၊ အရငးအျမစမားမေဝရနႏင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးက စစဥေဆာင႐ြကရန အႀကးတနးႏင အငယတနး ေရ႕ေနမားအျပင CSO ကယစားလယ မားပါဝငေသာျပညနယ၊ တငးေဒသႀကး သ႔မဟတ ႏငငေတာအဆငကြနရကမားအတြက ျမနမာႏငငတြငအေထာကအပ ရပါသည။ ထကြနရကမားတြင အႀကးတနးႏင အငယတနး၊ အမးသမးႏင အမးသားအျပင ေဒသႏရ၊ တငးေဒသႀကးႏင ႏငငေတာအဆင ေရ႕ေနမားပါဝငရန လအပပါသည။ အဓကကသည အခကမာ အဆပါပဂၢလမားသည ဘာသာစကား၊ ယၾကညမႈႏင ေဒသႏရဗဟသတတ႔မတစဆင ေဒသခရပ႐ြာလထ မားႏင ခတဆကမႈ တညေဆာကရနျဖစသည။ အဆပါ ကြနရကမား၏ အဓကထားရမညအခကမာ အမားျပညသ အကးငာ ေရ႕ေနမားအခငးခငး ယဥၿပငျခငးအစား ပးေပါငးေဆာင႐ြကျခငးက အားေပးရနျဖစသည။ အဆပါကြနရက မားသည လကဥးမႈရယေဆာင႐ြကမႈမား၊ အလပ႐ေဆြးေႏြးပြမားႏင အေကာငးဆးလပထး လပနညးမား မေဝျခငး

| 29

တ႔တြင အေထာကအကျပႏငပါသည။51

ေရ႕ေနမားအေနျဖင အျခားေသာေရ႕ေနမားႏင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးႏင ပးေပါငးေဆာင႐ြကေရး မဟာ ဗဟာမား ေရးဆြလာႏငသညမာ သ႔မဟတ အေထာကအပကြနရကမား တညေဆာကလာႏငသညမာ သပမၾကာ ေသးပါ။ ေရ႕ေနမားစြာသည ၎တ႔၏ အသမားက ရယရန၊ တရားဝငျဖစရနႏင အမားျပညသအကးက ေဆာင႐ြက ေပးရန အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးႏင လကတြလပကငျခငးေၾကာင ရရလာႏငေသာ အားသာခကမားႏင မရငးႏး ခၾကပါ။ အလားတပင အရပဘကအဖြ႔အစညးမား(CSO မား)ကလညး ေရ႕ေနမားႏင ဥပေဒဆငရာစညး႐းလႈ႔ေဆာမႈ၏ တနဖးရႏငေသာ အခနးက႑က အျပညအဝ မယၾကညခၾကပါ သ႔မဟတ မထေတြ႔ခၾကပါ။

CSO မားသည ပမနအားျဖင ႏငငတကာ အေကာငးဆးလပထးလပနညးမားႏင ၎တ႔၏ စညး႐းလႈ႔ေဆာမႈက ပပးႏငစြမးႏငပတသက၍ ေကာငးစြာသရနားလညထားၾကပါသည၊ CSO မားသည ယၾကညမႈက အေျခခ၍ ႏစေပါငး မားစြာ တညေဆာကလာခေသာ အေရးပါသည လထကြနရကမားမတဆင ခတဆကမႈအလြနေကာငးၾကပါသည။ ၎တ႔သည လကေတြ႔ေဆာင႐ြကေနဆ လႈပရားမႈမားရသညအျပင ဥပေဒျပျပငေျပာငးလေရး အထးသျဖင ေျမယာ ဥပေဒျပျပငေျပာငးလေရးတြင ဥးေဆာင၍ ေဆာင႐ြကေနၾကပါသည။ ျမနမာႏငငရ အစးရအစအစဥမားေျပာငး လလာမႈမား တ႔ျပနသညအေနျဖင အခ႕ေသာအရပဘကလႈပရားေဆာင႐ြကသမားသည အစးရ၏ စြမးေဆာငရညက ေစာငၾကညျခငးႏင ဒမကေရစနညးလမးအရ စညး႐းလႈ႕ေဆာျခငး အခနးက႑က လကခလာခၾကပါသည။ ေရ႕ေန မားသည CSO မားအတြက ဥပေဒဆငရာစြမးေဆာငရည တညေဆာကေပးရာတြင အေရးပါေသာအခနးက႑မ ပါဝငႏငၿပး CSO မားသည ေရ႕ေနမားႏင အတလကတြ၍ ႏငငေရးႏင လမႈေရးစညး႐းလႈ႔ေဆာမႈက ဆကလကေဆာင ႐ြကကာ ဥပေဒဆငရာ မဟာဗဟာတစရပ ေရးဆြႏငပါသည။

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးအတြက အေရးပါေသာ အခြငအလမးတစခသည လႈပရားမႈမားက ပပးရနဆႏၵရေသာ NGO မားတြင ရေနပါသည။ အခ႕ေသာ NGO မားသည ေရ႕ေနမား၊ ေဒသႏရ CSO မားႏင ထခကနစနာေသာ လထမားအတြက စြမးေဆာငရညတညေဆာကျခငး၊ ပညာေရးႏင ေလကငသငၾကားေရးတ႔ျဖင အကအညေပးႏငပါသည။52 ျပညတြငးႏင ႏငငတကာအဆငဥပေဒတြင ဥပေဒ၊ ႏငငေရး၊ လမႈေရးႏင စးပြားေရးကစၥ ရပမားႏငပတသက၍ ပမနလပေဆာငမႈမား ျပလပၾကပါသည။ အဆပါလပေဆာငမႈမားသညလညး ေရ႕ေနမားႏင CSO မားအား ၎တ႔ ကအကအညေပးမည သမားရေနေၾကာငးႏင ၎တ႔ေျဖရငးရနႀကးပမးေနသညကစၥသည ရပ႐ြာလထအဆင၊ ႏငငေတာ အဆငႏင ႏငငတကာအဆငျပနာက ကယစားျပေနေၾကာငး နားလညေစရန အေထာကအကျဖစေစပါသည။

51 ဥပမာ NGO တစချဖစေသာ Justice Base Lawyers သည “Communities of Practice” အလပ႐ေဆြးေႏြးပြမားစြာက ျပလပ ခၾကၿပး ထေဆြးေႏြးပြမားတြင ေရ႕ေနမားက ေအာကပါတ႔အပါအဝငနညးလမးမားျဖင ယခငကလကခခေသာ ကန႔သတခကမားက တြနးလနရန မဟာဗဟာက ေဆြးေႏြးၾကပါသည။ တရား႐းတြင အသးျပေသာ အသးအႏႈနးက ျပငဆငျခငး၊ တရားသႀကးမား ႏင/သ႔မဟတ ဥပေဒ အရာရမားက ၎တ႔၏ အမႈသညအား “ရာဇဝတသား”အျဖစ ေခၚဆျခငးက လကခရနျငငးဆနၿပး တရား႐းမတတမးမားတြင ၎တ႔၏ အမႈသညအား “စြပစြခရသ”အျဖစသးႏႈနးရနေတာငးဆျခငး။ တရားသႀကးက စြခကမားက အတညျပေသာအခါ အျပစမရေၾကာငး ယဆခက က ရပစမညအစား စရငခကမခမ စစေဆးေနစဥတစေလာကလး အျပစမရေၾကာငးယဆေပးရန ေတာငးဆျခငး။ ရတပဖြ႔က ထနးသမးထား စဥ ၎တ႔၏အမႈသညမားႏငေတြ႔ဆရန ႀကပမးျခငးႏင ခပမန႔ဆငရာၾကားနာ စစေဆးမႈမားတြင ၎တ႔အား ကယစားျပေပးျခငး။ သကဆင မႈမရေသာ သကေသမားအား သကေသစာရငးမ ဖယရားေပးရန ဥပေဒအရာရမားႏင ညႇႏႈငးျခငးႏင မေလာကနေသာ ေႏာငေႏးၾကန႔ၾကာ မႈမားက စနေခၚေမးခြနးထတျခငး။ ရတပဖြ႔၏ စစမးစစ ေဆးေရးစာရြကစာတမးမား၊ သကေသထြကဆခကမားႏင အျခားသကဆငေသာစာ႐ြကစာတမးမား၏ မတမားရယျခငး။ ခပမန႔ဆငရာၾကားနာ စစေဆးမႈမားတြင အမႈသညမားအား ကယစားျပ၍ တတႏငသမအေစာဆး အာမခေလာကထားျခငး။ ဥပေဒတစခသည ၂ဝဝ၈ခႏစ၊ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ ပဒမ ၃၂၃အရ အျငငးပြားမႈျဖစလင ထဥပေဒ၏ ဖြ႔စညးပ အေျခခဥပေဒႏငည ညြတမႈ ရ-မရက ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာခ႐းက ျပနလညစစေဆးသးသပေပးေစရန အဆမားတငသြငးျခငး။

52 ICJ အေနျဖင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး အယအဆမားႏင မဟာဗဟာမားက ေဆြးေႏြးရန ေရ႕ေနမားအပါအဝင ျမနမာႏငငရ အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးမ လႈပရားေဆာင႐ြကသမားက ေတြ႔ဆေပးေသာ လပေဆာငမႈအမားအျပားေဆာင႐ြကခၿပးျဖစကာ အာရပစဖတ ေဒသ၏ အျခားေသာအပငးမားမ အဆပါလပေဆာငမႈမားတြငပါဝငခၾကေသာ ရငးျမစပဂၢလမားႏငထေတြ႔ ဆကဆမႈမားလညး ျပလပခ ပါသည။ ေနာကထပသာဓကတစခတြင ERI က စြမးေဆာငရည တညေဆာကျခငး၊ ေလကငသင ၾကားမႈ၊ ဥပေဒဆငရာသေတသနေလလာမႈႏငအႀကေပးမႈတ႔မတဆငသြယဝက၍လညးေကာငး၊ ၎တ႔၏ စးရမပပနမႈမားႏငပတ သက၍ အသအျမငျမႇငတငရန ျပညတြငးႏင ႏငင တကာ စညး႐းလႈ႔ေဆာမႈဆငရာခရးစဥမား စစဥေပးျခငးျဖင တက႐ကလညးေကာငး ေဒသခလထမားက အေထာကအကျပခပါသည။ ၎တ႔သည မဒယာစညး႐းလႈ႔ေဆာမႈႏင မတတမးဗဒယ႐ကကးေရး တ႔ကလညး ကညေပးခသည။ ERI ဝနထမးမားသည ႏစေပါငးမားစြာ ေဒသခလထႏင မနမနေတြ႔ဆ၍ အတတကြလကတြ လပကငလာခၿပး ဤအခကသည ယၾကညမႈတညေဆာကျခငးႏင လႈပရားမႈဖြ႔ၿဖးတး တကလာေအာငအားေပးျခငးအတြက အေရးႀကးပါသည။

30 |

၃.၃။ မဒယာႏင ဆကသြယေရးမဟာဗဟာ

မဟာဗဟာတြင အေရးပါေသာအဆငတစဆငမာ ေသျခာစြာစစဥထားေသာ မဒယာႏငဆကသြယေရး မဟာဗဟာေရးဆြရနျဖစပါသည။ မဒယာမဟာဗဟာသည အမားျပညသဗဟသတ ျမႇငတငရနႏင အမားျပညသ၏ အားေပး ေထာကခမႈရယရန ရည႐ြယသငပါသည။ ပပးေပးႏငေသာမဒယာသည အမားျပညသဆငရာ လႈပရားမႈတစခ ေပၚေပါကလာေစရနႏင တရားစြဆျခငးက လမႈေရးေျပာငးလမႈက မညသ႔အေထာကအကျပႏငေၾကာငးႏင ပတသက ၍ အသပညာျမႇငတငရန ကညေပးႏငပါသည။ သကေရာကမႈအမားဆးရေစရနႏင သတငးေထာကမားထမ အျပ သေဘာေဆာငေသာ ေနာကဆကတြေဆာင႐ြကမႈမား ရလာေစရန ဆကသြယေရးမဟာဗဟာက ေစာလငစြာ ေရးဆြခမတရနလအပသည။ မဒယာဆကဆေရးမားက ဂ႐တစကစမခန႔ခြရမည။ ရပရြာလထထမ တကကြ လႈပရားသမားသည အခ႕ေသာမဒယာမားထမ မေကာငးသတငးေဖာျပခရႏငၿပး မေကာငးသတငးသည ထအမႈ အတြက အမားျပညသေထာကခမႈက ကဆငးေစသညအျပင ဆးျဖတခကခမတသမားအတြကလညး ပ၍ခကခေစ ပါသည။ မဒယာအေနျဖင အမႈမားႏငပတသက၍ သတငးေပးပ႔ရာတြင ၎တ႔၏ အခြငအေရးမားႏင တာဝနဝတရား မားကသရေစရန တရား႐းတြငသတငးရယျခငးဆငရာ စညးမဥးမားအပါအဝင ဥပေဒဆငရာလပငနးစဥမားက နားလညေအာင ေရ႕ေနမားက ကညသငပါသည။

ေအာကပါတ႔အပါအဝင မဒယာမဟာဗဟာတစရပ ေရးဆြျခငးအတြက Public Law Project က အႀကျပ ခကမား ေရးဆြခပါသည -

၁။ သင၏ အမႈတြင အဓကျပနာမားကေဖာထတၿပး အမားျပညသအတြက ဘာေၾကာငအေရးႀကးသညက စဥး စားပါ။ ထအခကကစာေၾကာငးတ သးေၾကာငး သ႔မဟတ ေလးေၾကာငးျဖင ေဖာျပရန ႀကးစားၾကညပါ။ ထ႔ေနာက သတငးထတျပနခကမား၊ စာေစာငမား၊ ဝကဘဆဒ သ႔မဟတ ဆရယလမဒယာ စာမကႏာမားတြငလညး ေကာငး၊ သတငးေထာကမားႏင ေျပာဆရာတြငလညးေကာငး အဆပါစာေၾကာငးမားက အသးျပ၍ အမႈအေၾကာငး က ေျပာျပႏငပါသည။

၂။ သင၏ မဒယာမဟာဗဟာက တရားစြဆျခငး၏ မတညေသာအဆငမားအတြက ျပငဆငၿပး အမႈက ဘယအဆင ေရာကေနၿပ၊ ေနာကတစဆငက ဘယေတာေရာကမယတ႔ႏငပတသက၍ ပမနသတငးေပးပါ။

၃။ သတငးေထာကမားသည ကယေရးကယတာဇာတလမးမားက စတဝငစားေလရေသာေၾကာင အမႈက ပမလသား ဆနေစၿပး အမားျပညသလညး နားလညခစားႏငေစမည ေနာကခဇာတလမး ရ၊ မရ စဥးစားပါ။ ရလင ထ ဇာတလမးက တရားစြဆျခငးမတငမ သတငးေထာကတစဥးအတြက အထးသးသန႔သတငးယရန ကမးလမးပါ။ ထသ႔ေဆာင႐ြကျခငးျဖင အမႈက တရား႐းသ႔ ေရာကသြားေသာအခါ အမႈအေပၚ မဒယာ၏ စတပါဝငစားမႈရရ ေအာင ျပငဆငၿပးသားျဖစလမမည။

၄။ သင၏ အမႈတြင ပါဝငေသာျပနာမားက အျခားေနရာတြငလညး တရားစြဆျခငး သ႔မဟတ လႈပရားေဆာင ႐ြကေနျခငး ရ၊ မရ ေလလာပါ။ ရလင ထအခကက သင၏ သတငးထတျပနခကမားက ထညသြငးေဖာျပ၍ သငအမႈ၏ ပမကယျပန႔ေသာ အေရးပါမႈက ျပသပါ။

၅။ တရားစြဆမႈ၏ အဆငတငးတြင သတငးေထာကမားအတြက သတငးထတျပနခက ေရးသားပါ။ သတငးထတ ျပနခကတစခသည တေတာငးၿပး အခကအလကျပညစသငသည။ အမႈတြငပါဝငေသာ ျပနာမား၏ ႐းရငး ေသာ အကဥးခပတစခ၊ ယခအခနထ ဘာေတြျဖစခၿပးေၾကာငး ျပနလညေျပာျပခကႏင အမႈ၏ အေရးႀကးရသည အေၾကာငးအရငးက ျပသသည ထမေသာကးကားခကမားပါဝငသငသည။ သတငးေထာကမားအတြကလအပ လင ပမအေသးစတေျပာျပႏငေသာသ၏ ဆကသြယရန အခကအလကမားကလညး ထညသြငးသငသည။ သင၏အမႈအတြက စရငခကကေၾကညာရန သတငးထတျပနျခငးျဖစပါက စရငခကမတတစေစာင ထညသြငး ရန စဥးစားပါ။53

53 Public Law Project, Guide to Strategic Litigation, (2014), p. 34 ။ https://publiclawproject.org.uk/wp-content/uploads/data/

| 31

လမႈကြနရက အထးသျဖင႔ ေဖစဘြတသည သမား႐းကႏင႔ အသစေပၚထြကလာေသာ နညးဗဟာမားက အသးျပၿပး ကမပနးမားအတြက လကေလာညေထြျဖစေအာင ျပငဆငႏငၿပးအသးခႏငေသာ အားေကာငးသည လကနကတစခ ျဖစပါသည။

၃.၄။ နစနာသအား ကာကြယျခငးႏင ဆး႐ႈးႏငေျခဆနးစစျခငး

ျမနမာႏငငတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးသည အမႈမားႏင ရပ႐ြာလထအေပၚ ဆး႐ႈးႏငေျခ မားရေစပါသည။ အမႈသညမားေ႐ြးခယမႈသည ေရရညလပငနးစဥတစရပျဖစၿပး ထလပငနးစဥတြင ေရ႕ေနမား၊ NGO မားႏင အရပဘကလ႔ အဖြ႔အစညးတ႔က ရပ႐ြာလထအား အမႈတစမႈက ေဆာင႐ြကႏငေအာင ျပငဆငေပးရနႏင တရားစြဆမႈ တစေလာကလး အေထာကအပေပးရန ရပ႐ြာလထႏင ထေတြ႔ဆကဆၾကပါသည။ တရားစြဆမႈၿပးသြားသညေနာကတြငလညး အကးဆကမားအတြက ရပ႐ြာလထအား ကညေပးႏငေအာင ေထာကပမႈက ဆကလက၍ ေပးရန အေရးႀကးပါသည။

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး၏ တစစတတစပငးျဖစလာေစရန ၎တ႔၏ အမညက ထတေဖာျခငးအား ျဖင အမႈသညမား/နစနာသမားအေနျဖင ၎တ႔၏ အသကမားႏင လြတလပမႈမားအေပၚ အႏရာယႀကေတြ႕လာ ႏငပါသည။ ၎တ႔သည ပမႀကးမားေသာလႈပရားမႈတစခ၏ အဓကပဂၢလျဖစလာၾကပါသည။ ထ႔ေၾကာင ၎တ႔၏ အသကအေပၚ မေလာကနေသာ အႏရာယမကေရာကေစရနႏင တရားစြဆရနမေရြးခယမ ကယကငတရားဆငရာ အနမဆးထညသြငးစဥးစားရမညအခကမားက ၎တ႔ႏငစစေဆးရန အေရးႀကးပါသည။ ဤအခကအား ခြျခား ဆကဆမႈက ဆး႐ြားစြာခစားရေလရေသာ ခြျခားဆကဆခရသညလထမားႏင လမးမားအတြက အထးသျဖင ေဆာင ႐ြကသငသည။ အမႈတြငပါဝငေသာ တငၾကားသမား၏ အခနတငးေဘးကငးလၿခေရးက ထညသြငးစဥးစားရန၊ အမႈ တြငပါဝငရန ၎တ႔၏ ကယပငဆးျဖတခကမား ခမတႏငေအာင လေလာကသည သတငးအခကအလကေပးရနႏင အမႈတြင ၎တ႔ ကယပငဆးျဖတခကရေစရန အလြနပငအေရးႀကးပါသည။

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးတြင ဆး႐ႈးႏငေျခမားသည ပမနအားျဖင ေရာငလႊ၍မရပါ။ အႏရာယ မားႏင ဆး႐ႈးႏငေျခမားက ဘယေတာမ ဖယရားႏငမညမဟတေသာလညး နစနာသမားရငဆငရႏငေသာ ျဖစလာ ႏငသည အႏရာယမားႏငပတသက၍ ရငးလငးၿပး ပြငလငးျမငသာမႈရေစရနႏင ၎တ႔၏ စးရမပပနမႈမားက နားေထာငေပးရန အေရးႀကးပါသည။ ထ႔ျပင တငၾကားသမားသည မဟာဗဟာတစရပလးက သရနားလညထားၿပး အမႈတြင ၎တ႔ပါဝငမႈေၾကာင ရငဆငႀကေတြ႔လာႏငေသာ အႏရာယမားႏင ႐ႈပေထြးမႈမားက လကခရနလညး တနးတအေရးႀကးပါသည။ အေၾကာငးမာ ကးလြနသမားကပင လၿခေရးတပဖြ႔မားက ရငဆငရမညျဖစၿပး အမား ျပညသေရ႕ေမာကဘဝမားက ချပရမညအျပင လႈပရားမႈၿပးဆးၿပးေနာက ရပ႐ြာထတြင ဆကလကေနထငၾကရမည ျဖစေသာေၾကာင ျဖစသည။

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး၏ အႏရာယတစခမာ ျပညတြငးႏငႏငငတကာမ စညး႐ႈးလႈ႔ေဆာသ မားက ၎တ႔၏ ကယပငစတကးရငဝါဒမားက အေကာငအထညေဖာရန အသးျပေသာလမးေၾကာငးတစခ ျဖစလာ ျခငးပငျဖစသည။ မဟာဗဟာေျမာကသညတင တရားစြဆျခငးတြင အမႈသညမား/နစနာသမားက ကယစားျပျခငးႏင ၎တ႔၏ ေဘးကငးလၿခမႈက ေသခာေစျခငးက အဓကထားရမည။ နစနာသမား/အမႈသညမား၏ အကးစးပြားသည မဟာဗဟာေျမာက ရညမနးခကမားႏငကကညမႈရၿပး ႏစဖကလးအတြက အကးရေစရန အေရးႀကးသည။ အဆပါ အႏရာယမားက ေလာခရန သ႔မဟတ အနညးဆးေတာ ေမာလငထားရန ႀကးပမးရာတြင အေထာကအက ျဖစေစ ႏငမည အဓကကေသာ ေမးခြနးအနညးငယရပါသည။

resources/153/40108-Guide-to-Strategic-Litigation-linked-final_1_8_2016.pdf တြင ၾကညႏငသည။

32 |

• အမႈသည၏ ရည႐ြယခကက ဘာလႏင ၎သည ပမႀကးမားေသာလထသကေရာကမႈႏငခတဆကေနပါ သလား။ ေရ႕ေနမားအေနျဖင ၎တ႔အား ရညမနးခက(မား)က ရငးရငးလငးလငးျဖစေအာင ဘယလ ကညႏငမလ။

• အမႈသည၏ ရညမနးခကျပညမဖ႔အတြက ဘယေလာကအတငးအတာအထ ကတကဝတျပထားသလ။

• တရားစြဆျခငးအျပင အမႈသည၏ ရညမနးခကက ျပညမေစရန အျခားနညးလမးမား ရပါသလား။ ထ နညးလမးမားသည ထေရာကႏငေျခ ပနညးသလား သ႔မဟတ ပမားသလား။

ရရႏငေသာအကးေကးဇးမား/ျဖစလာႏငေသာဆး႐ႈးႏငေျခမားက ေအာကတြင ၿခငေဖာျပထားပါသည 54 မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးမ ရရႏငေသာအကးေကးဇးမား-

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးမ ရရႏငေသာ အကးေကးဇးမား

မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးမ ျဖစလာႏငေသာ ဆး႐ႈးႏငေျခမား

• အမႈသညအတြက သ႔မဟတ အမႈသညမားအပစ အတြက လလားေသာရလဒရရေစျခငး။

• အေရးပါေသာ သာဓကျဖစေပၚလာေစျခငး။• အလားတအေျခအေနမားက ႀကေတြ႔ေနရသမား။

အတြက အေျပာငးအလျဖစေပၚေစျခငး။• ႀကးမားေသာမဝါဒအေျပာငးအလအတြက အစပး

ေပးႏငျခငး။• အမႈသညမား/ကးလြနသမားအား စြမးေဆာင

ရည ျမႇငတငေပးျခငး။• အသအျမငတးျမႇငေပးျခငး။• အမားျပညသဆငရာ ေဆြးေႏြးမႈကအားေပးျခငး။

• အမႈသညက မေလာမကန ဝနထပဝနပးျဖစေစျခငး။• ရပ႐ြာလထ၏ တ႔ျပနမႈ။• ႏငငေရးတ႔ျပနမႈ။• အမႈသည၏ ေဘးကငးလၿခေရးက ၿခမးေျခာကလာ

ႏငျခငး အထးသျဖင ခြျခားဆကဆခရေသာ အပစ မား။

• လတစဥးခငး ရညမနးခကမားထက ႏငငေရး သ႔ မဟတ မဟာဗဟာေျမာကရညမနးခကက ဥးစား ေပးျခငး။

• ဆး႐ြားေသာ သာဓကျဖစေပၚလာေစျခငး။

• ကစၥရပတစခအေပၚတြင တရားစရငေရး လြတလပမႈ သ႔မဟတ မတမႈမရေၾကာငး မးေမာငးထးျပျခငး။

• အစးရက ေျပာဆခြငမား ပတပငရနႀကးပမးေသာ ကစၥရပမားအေၾကာငးက ေျပာဆရန တရားဝငခြင ျပထားေသာ လမးေၾကာငးတစခ ဖနတးေပးႏင ျခငး။

• ကစၥရပတစခအေပၚတြင လြတလပမႈ သ႔မဟတ အာဏာမရေၾကာငး မးေမာငးထးျပျခငးျဖင တရား စရငေရးအဖြ႔က အားနညးေစျခငး

• အႏငရရန အလြနခကခႏငေသာ အမႈတစခအေပၚ တနဖးရေသာရငးျမစမား သးစြျခငး

၃.၅။ အမႈေရြးခယမႈႏင အခနသားကကမႈ

တရားစြဆျခငးသည အေျပာငးအလျဖစေပၚလာေအာငပပးရန ေကာငးမြနေသာ မဟာဗဟာျဖစႏငသညဟ ဆးျဖတၿပးပါက သကဆငရာအမႈမားကမေရြးခယမ ထညသြငးစဥးစာရမည မဟာဗဟာေျမာက အဓကအခကမား ရၿပး ၎တ႔တြငအမႈ၏ အကးဝငမႈနယပယႏငပတသက၍ မအားျဖငထညသြငးစဥးစားသငေသာ ေမးခြနးမားႏင လကေတြ႔ကေသာ ထညသြငးစဥးစားရမညအခကမား ပါဝငပါသည -

54 UN Women: http://www.endvawnow.org/en/articles/948-engage-in-strategic-litigation.html.

| 33

(၁) အမႈေရြးခယျခငးဆငရာ အေျခခစညးမဥးမား

• အမႈသည ဥပေဒကရငးလငး သ႔မဟတ အားေကာငးေစရန အခြငအလမးရသည။

• အမႈသည ဥပေဒလကနာမႈက ျမႇငတငရနအခြငအလမးရသည။

• အမႈသည ျပနာတစခအေပၚ အလငးျပရန အခြငအလမးေကာငးရသည။

• အမႈသည ဥပေဒ၏ သေဘာသဘာဝ သ႔မဟတ အတငးအတာႏငပတသက၍ ႀကးေလးေသာခးေဖာကမႈတစခ ႏငသကဆငေနသည။

• အမႈသည ျပညတြငးဥပေဒ သ႔မဟတ လပထးလပနညးက သကဆငရာအျပညျပညဆငရာဥပေဒပါ တာဝန ဝတရားမားက လကနာျခငး ရ၊ မရ စမးသပသည။

• အမႈက အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးက ေထာကခၿပး မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးလႈပရားမႈတစချဖင ပပးႏငသည။

(၂) လကေတြ႔ကေသာ ထညသြငးစဥးစားရမညအခကမား

• အမႈတြငပါဝငေသာ အခကအလကမား ရငးလငးမႈႏင ခငမာမႈရသလား။

• လေလာကေသာ သကေသအေထာကအထားရပါသလား။

• လအပေသာရငးျမစမားကရရႏငသလားႏင ထရငးျမစမားသည ရလဒႏင ညမသလား။ ဘယေလာကထ ကနကစရတမားမလ။ ျဖစလာႏငေသာကနကစရတမားသည ဥပေဒ-မဝါဒဆငရာ အကးေကးဇးမား အတြက ထကတနသလား။

• စေပါငးတရားစြဆျခငး (Class Action) က ပေကာငးမလား သ႔မဟတ တစဥးခငးေတာငးဆမႈမားက ပမသင ေတာမလား။ အကယ၍ စေပါငးတရားစြဆမယဆလင လကေတြ႔ႏင ဥပေဒဆငရာအခကအခေတြက ဘာ ေတြလ။

34 |

အပငး ၄ - ေကာလႊားရမည စမေခၚမႈမား

လြနခေသာ ႏစအနညးငယအတြငး တငးျပည၏ဥပေဒအခငးအကငးတြငထငရားေသာ ေျပာငးလမႈမားက ေတြ႕ျမငလာရေသာလညး ျမနမာႏငငတြင တရားဥပေဒစးမးမႈ အျပညအဝရေစေရး၊ လ႕အခြင႔အေရးက ကာကြယေပး ေရးႏင အာဏာခြေဝေရးတ႔အေပၚ ေလးနကေသာအဟန႔အတားမား ရေနဆျဖစပါသည။ သ႔ေသာ ဂ႐တစကေရး ဆြပါက တရားစြဆျခငးအား မဟာဗဟာေျမာကေအာငအသးချခငးသည အဆပါရညမနးခကမားက အေထာကအက ျဖစေစႏငသလ တရားစရငေရးအဖြ႔၏ အခနးက႑ပမအားေကာငးလာေအာငလညး အေထာကအပေပးႏငပါသည။

၄.၁။ တရားစရငေရးအဖြ႔၏ လြတလပမႈက အားေပးေထာကချခငး

ျမနမာႏငငတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး၏ အႀကးမားဆး စနေခၚမႈတစရပမာ တရားစရငေရးအဖြ႔ ၏ လြတလပမႈႏငပတသက၍ျဖစသည။ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒပါျပ႒ာနးခကမားတြင ဆန႔ကငဘကျပ႒ာနးထား ေသာလညး55 ျမနမာႏငင၏ တရားစရငေရးအဖြ႔သည အျပညအဝလြတလပမႈ မရေသးပါ။ ဆယစႏစေပါငးမားစြာ အပခပလာခေသာ အာဏာရငအပခပေရးသည ဥပေဒစနစက စနစကက အားနညးေပါေလာေစခပါသည။ အပခပ ေရးအဖြ႔ႏင အထးသျဖင တငးျပည၏ စစတပႏငလၿခေရးတပဖြ႔တ႔က မေလာကနေသာ လႊမးမးမႈရေနဆျဖစသည။56 တရားစရငေရးအဖြ႔သည တစဖြ႔လး အေနျဖငၿခၾကညလင ရငးျမစရရမႈ အလြနနညးၿပး စြမးေဆာငရညျမႇငတငေပးရန လအပေနပါသည။ ထေရာကေသာ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးအတြက အစးရ၏လပေဆာငမႈမားသည ဥပေဒႏင ညညြတမႈ ရ၊ မရက ဆးျဖတႏငစြမးရေသာ တရားစရငေရးအဖြ႔တစဖြ႔ လအပပါသည။

တရားစရငေရးအဖြ႔သည ၎၏ လြတလပမႈက အခငအမာျပသရန ကနဥးအဆငမား ေဆာင႐ြကခၿပး ျဖစ ေသာလညး ေယဘယအားျဖင အပခပေရးအဖြ႔၏ ဆးျဖတခကမားႏင လပေဆာငခကမားက တက႐ကစနေခၚရန ဆႏၵမရဆ၊ စနေခၚႏငစြမးမရဆ ျဖစပါသည။ ႏငငေရးႏငစစတပလႊမးမးမႈသည တရားဥပေဒစးမးေရးအတြက အဓကအတားအဆး တစရပျဖစေနေသာေၾကာင မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးအတြကလညး အတားအဆး ျဖစေနဆျဖစပါသည။ အစးရအရာရမား သ႔မဟတ ၎တ႔၏ အကးစးပြားမား ပါဝငေနေသာအမႈမားတြင တရားသႀကး မားႏင ဥပေဒအရာရမားသည ၎တ႔၏လြတလပမႈက တသတမတတညျပသႏငျခငးမရဘ ကငဝတႏငမည ညြတေသာ ေဆာင႐ြကမႈမားရေၾကာငး ထငျမငသးသပမႈမားရေနပါသည။

၄.၂။ အပခပေရးဥပေဒေရးဆြျခငး

အဓကစနေခၚမႈမားထမ တစခသည ျမနမာႏငငတြင အပခပေရးဥပေဒႏင အပခပေရးအဖြ႔၏ ဆးျဖတ ခကမားက တရားစရငေရးအဖြ႔က ျပနလညစစေဆးသးသပျခငးက ေထာကခေသာ ခငမာရငးလငးသည ဥပေဒမေဘာင မရျခငးႏငသကဆငပါသည။ တငးျပညတြင အမားျပညသအပခပေရးဥပေဒစနစမရေသာေၾကာင ေရ႕ေနမားသည စညးမဥးခမတျခငး၊ စရငဆးျဖတျခငး သ႔မဟတ စညးကမးထနးသမးေရးအစအစဥမား အသကသြငးျခငးတ႔ႏင

55 ျမနမာႏငင၏ ၂ဝဝ၈ခႏစ၊ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ ပဒမ ၁၉ တြင “တရားစရငေရးမမား” က ျပ႒ာနးထားၿပး ၎တ႔မာ “ဥပေဒႏငအည လြတလပစြာတရားစရငေရး၊ ဥပေဒအရကန႔သတခကမားမအပ ျပညသ႔ေရ႕ေမာကတြင တရားစရငေရးႏငအမႈမားတြင ဥပေဒအရ ခခ ေခပခြငႏင အယခပငခြငရရေရး”တ႔ ျဖစသည။၊ ဤအေျခခမမားသည ျပညေထာငစတရားစရငေရးဥပေဒ (ႏငငေတာေအးခမးသာယာ ေရးႏင ဖြ႔ၿဖးေရးေကာငစ ဥပေဒအမတ ၂ဝ/၂ဝ၁ဝ) ပဒမ ၃ တြငလညး ေပၚလြငေနပါသည။ လြတလပစြာ တရားစရငေရးမအား ပမ အားေကာငးေစသညအခကမာ ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာခ႐း၊ တရားလႊတေတာခပႏင တရားလႊတေတာမား၏ တရားသႀကးမားသည ပါတႏငငေရးကငးရငးရမညဟေသာ သတမတခကျဖစသည။ ျပညေထာငစ၏ တရားသႀကးခပႏင တရားလႊတေတာခပ၏ တရားသႀကး မားအတြက ၂ဝဝ၈ခႏစ၊ ျမနမာႏငင ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒပဒမ ၃ဝဝ(က)ႏင ပဒမ ၃ဝ၁(စ)ႏင ျပညေထာငစတရားစရငေရး ဥပေဒပဒမ ၃ဝ(စ)။ တရားလႊတေတာမား၏ တရားသႀကးခပမားႏင တရားသႀကးမားအတြက ပဒမ ၃ဝ၉(က)ႏင ပဒမ ၃၁ဝ(စ)ႏင ျပညေထာငစတရားစရငေရးဥပေဒပဒမ ၄၈(စ)။ ဖြ႔စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာ ခ႐း၏ တရားသႀကးမားအတြက ၂ဝဝ၈ ခႏစ၊ ျမနမာႏငငဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒ ပဒမ ၃၃ဝ(ဂ)ႏင ပဒမ ၃၃၃(စ)။

56 International Commission of Jurists, Handbook on Habeas Corpus (Geneva 2016) p. 20 ။ https://www.icj.org/ myanmar-writ-of-habeas-corpus-can-help-protect-human-rights/ တြင ျမနမာ၊ အဂၤလပႏစဘာသာျဖင ဖတ႐ႈႏငသည။

| 35

ပတသက၍ အစးရ၏ဆးျဖတခကအမားစက စနေခၚႏငသညအေျခအေန မရၾကပါ။57 အပခပေရးအဖြ႔၏ ဆးျဖတခက တစခကအယခရန ပထမဥးဆးနညးလမးမာ ရာထးအဆငအတနးပ၍ျမငေသာအရာရက လကေအာကခအရာရ၏ ဆးျဖတခကက ပယဖက သ႔မဟတ ျပငဆငေပးလမမညဟ ေမာလင၍ အပခပမႈအဆငဆငတြင ေနာကတစဆငသ႔ ထအမႈက တငျပျခငးျဖစသည။ သ႔ေသာ လကေတြ႔တြင ထသ႔ေသာဆးျဖတခကမားသည အလြနရားပါးၿပး ထငရာစငး ဆးျဖတျခငးျဖစကာ တစသတမတတညး မရသညအျပင ကးေၾကာငးဆေလာၿပး စာျဖငေရးသားထားေသာ စရငခက လညး မရပါ။ အထကတြငေဖာျပခေသာ ေျမယာဥပေဒမားအစရေသာ ဥပေဒမားစြာတြင အပခပေရးဖြ႔စညးပအတြငး ေလာေၾကးေတာငးပငခြင သတမတေပးထားေသာလညး ေျမယာႏငပတသကေသာ အမႈတစခက တရား႐းထသ႔ တငၾကားခြငအား ကန႔သတရန ႀကးပမးထားပါသည။

အပခပေရးဥပေဒသည အစးရ၏ ဆးျဖတခကခမတျခငးအေပၚ အျပနအလနထနးေကာငးေပးႏငၿပး အစးရ၏ ဆးျဖတခကမားက တရား႐းမားမတစဆင ျပနလညစစေဆးသးသပရန လမးေၾကာငးတစခလညး ျဖစေသာေၾကာင တရားမတမႈရရေရး၏ အေရးပါေသာ အစတအပငးတစရပျဖစပါသည။ ဆးျဖတခကခမတမႈသည တရားမတၿပး ဥပေဒႏငညညြတကာ လပငနးစဥမားက လမးၫႊနခကေပးရန ရငးလငးေသာ စညးမဥးမားႏင လပထး လပနညးမား သတမတထားရေအာင ေသခာေစရန အပခပေရးဥပေဒက အကအညေပးပါသည။ အပခပေရး အဖြ႔မားစြာသည တရား႐းက ျပနလညစစေဆးသး သပႏငျခငးမရေစေသာ အၿပးျပတျဖစေၾကာငး အပဒမားမတစဆင ၎တ႔၏အဖြ႔တြငး ျပနလညစစေဆးသးသပျခငးလပငနးစဥအား အၿပးသတျဖစေအာင၊ စညးေႏာငမႈရေအာငလပ ထားပါသည။ ဤအခကသည ၎တ႔၏ ဆးျဖတခကမားက လ႔အခြငအေရးခးေဖာကေသာအခါ နစနာသမားအတြက တရားမတမႈ ရရႏငမႈအေပၚ အဟန႔အတားျဖစေစပါသည။ သ႔ေသာ အထကတြငေဖာျပခသညအတငး အပခပေရး အဖြ႔မားႏင ဥပေဒနယပယမားစြာတြင မဟာဗဟာေျမာကတရား စြဆျခငးလႈပရားမႈမားက စဥးစားႏငေသာ၊ ေဆာင ႐ြကႏငေသာႏင ျဖစႏငလငတရားစြသညအထ ေဆာက႐ြကရနအတြက လမးေၾကာငးမား ရေနပါသည။

၄.၃။ ဥပေဒဆငရာ စြမးေဆာငရညတညေဆာကျခငးႏင အဂတလကစားမႈ တကဖကျခငး

အမားျပညသအကးစးပြားပါဝငသည ႐ႈပေထြးေသာ ကစၥရပမားအေပၚ အခ႕ေသာတရားသႀကးမား၏ ၾကားနာစစေဆးေပးႏငစြမးႏင ၾကားနာစစေဆးေပးလေသာ ဆႏၵသည မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးအတြက အတားအဆးတစခ ျဖစႏငပါသည။ တရား႐းမားတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငး၏ ေအာငျမငႏငသည အလားအလာမားက ျမႇငတငရန တရားစြသမားသည အခ႕ေသာလပငနးစဥမား (ဥပမာ ပတဝနးကငဆငရာဥပေဒက အသးျပျခငး) သ႔မဟတ ဥပေဒယႏရားမား(ဥပမာ စာခၽြနေတာအမန႔မား) က တရားသႀကးမားက ပမလကခလာ ေအာင အေျခချပငဆငမႈမားျပလပရနအလ႔ငာ ဥပေဒ၏ အဆပါအစတအပငးမားက ဥပေဒဆငရာ စြမးေဆာငရည ျမႇငတငျခငးႏင သငၾကားျခငးတြင ေပါငးစပထညသြငးျခငးအားျဖင တရားစရငေရးအဖြ႔ႏငအတတကြ အလပလပကင ေနေသာ NGO မားအပါအဝင အဖြ႔အစညးမားႏင ခတဆကေဆာင႐ြကႏငပါသည။

ဥပေဒဆငရာစြမးေဆာငရညျမငတငရနႏင ဥပေဒပညာရပဆကလကသငၾကားေပးရန လအပၿပး ၎တ႔ အတြက ေရ႕ေနခပ႐းႏင ျပညေထာငစတရားလႊတေတာခပတ႔က ပပးကညေပးရန လအပပါသည။ ပညာေရးဝနႀကး ဌာနအေနျဖင ဥပေဒပညာရငမားႏင ေဆြးေႏြးတငပင၍ ဥပေဒပညာေရးျမငမားလာေအာင တစကမတမတ ေဆာင ႐ြကသငပါသည။ ေရ႕ေနအသငးမားႏင အစးရမဟတေသာ အဖြ႕အစညးမားကလညး ဤလပငနးစဥတြင ပါဝငကည ႏငပါသည။

57 ျမနမာႏငငတြင အပခပေရးဥပေဒႏင တရားမတမႈလကလမးမရရေရး ကစၥရပမားႏငပတသက၍ အျပညအစသရလပါက Mellissa Crouch, Access to Justice and Administrative Law in Myanmar (MyJustice, October 2014) က ၾကညပါ။ https://www.myjus-ticemyanmar.org/sites/default/files/Access%20to%20Justice%20and%20Administrative%20Law%20in%20Myanmar.pdf တြငၾကညႏငသည။

36 |

အေရးယခရျခငးမကငးလြတေနမႈ (Impunity) က စနေခၚရနႏင တရားမတမႈလကလမးမရရႏငမႈက ျမႇငတငရန ေရ႕ေနကြနရကမားက ဖြ႔စညးလာၾကပါသည။ အဆပါကြနရကမားသည ပမနလပထးလပနညးက ျပ႒ာနးထားေသာ ဥပေဒ၊ လပထးလပနညးႏင မတေသာတရားစရငမႈဆငရာ အခြငအေရးမားက ခးေဖာကေနေသာ ‘ဒလပလပၾကတာပ’ ဆသညက စနေခၚရန တစဥးႏငတစဥး အေထာကအကေပးႏငပါသည။ ေရ႕ေနမားသည အဆပါလပထးလပနညးမားက ဥပေဒျဖင စနေခၚႏငၾကပါသည။ ထ႔ျပင မတရားေသာဥပေဒရေနပါက ေနာကတစဆင ေဆာင႐ြကရမညမာ တရားဥပေဒစးမးမႈက အမားျပညသရရဖ႔ရန ေသခာေစေသာ ထးတမးစဥလာတစခ ျဖစေပၚေစ ရန မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးနညးလမးအား အသးျပျခငးျဖစသည။ ထသ႔ေဆာင႐ြကရန မျဖစႏငပါက ေရ႕ေနမားႏင အရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးသည ထကစၥရပမားက အမားျပညသဆငရာေဆြးေႏြးမႈတြင ပါဝငလာေစရန စစဥေဆာင႐ြက၍ စညး႐းလႈ႔ေဆာႏငပါသည။ ထသ႔ေဆာင႐ြကျခငးျဖငပငလင အမားျပညသဆငရာေဆြးေႏြးမႈက ပမျပညစလာ ေစျခငးႏင ဥပေဒႏင ဥပေဒဆငရာအဖြ႔အစညးမားအား လကလမးမေစျခငးအားျဖင တရားဥပေဒစးမးမႈ၏ ဖြ႔ၿဖးတးတကမႈက အေထာကအကျပႏငပါသည။

ဥပေဒစနစအတြငး အဂတလကစားမႈရေနျခငးသည မတေသာတရားစရငမႈဆငရာ အခြငအေရးမားႏင မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးနညးလမးအား အသးျပမႈက အကန႔အသတျဖစေစပါသည။58 မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးက ဖနတးေပးႏငေသာ အမားျပညသဆငရာလပငနးစဥသည ပမပြငလငးျမငသာမႈရေသာ လသရငၾကား စစေဆးမႈအတြက လမးေၾကာငးတစရပ ဖနတးေပးျခငးအားျဖင အဂတလကစားမႈျပနာက ကငတြယႏငမည နညးလမးတစရပျဖစပါသည။

၄.၄။ ေရ႕ေနမား၏ ခႏငရည တညေဆာကျခငး

ေရ႕ေနမားႏင CSO မားသည မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးအမႈမားက လကပါေဆာင႐ြကျခငးအတြက ဥပေဒေၾကာငးအရႏင အသကေမြးဝမးေၾကာငးအရ အကးဆကမားက ရငဆငႀကေတြ႔ၾကပါသည။ ဖြ႔စညးပဆငရာ စနေခၚမႈမားရေနဆတြင ေရ႕ေနမားစြာသည လမႈကြနယကမတစဆင ထပါးေႏာငယကျခငး သ႔မဟတ တရား႐းမား မထမျမငျပသညဟ တရားမတမႈမရဘ တရားစြဆခရျခငး သ႔မဟတ မဟာဗေျမာကတရားစြဆျခငးလႈပရားမႈမား တြင ပါဝငျခငးေၾကာင ေရ႕ေနလငစင အသမးခရျခငးအပါအဝင လကတ႔ျပနမႈမားက ေၾကာက႐ြ႕ေနၾကဆျဖစပါသည။

ႏငငေရးအရထရလြယေသာအမႈမားက လကပါေဆာင႐ြကေပးေသာေရ႕ေနမားသည ရတပဖြင၏ ဥပေဒႏင မညညြတေသာ အေရးယမႈမား၊ လြတလပမႈမရေသာ ေရ႕ေနမားေကာငစ၏ ႏငငေရးတြနးအားပါဝငသည စညးကမး ထနးသမးအေရးယမႈႏင ကးကြယယၾကညမႈႏင လမးအေပၚအေျခခ၍ ခြျခားဆကဆမႈအစရေသာ ျပနာမားက ရငဆငေနရဆ ျဖစပါသည။59 ထသ႔ေသာေရ႕ေနမားသည ႏငငေတာလၿခေရးအရာရမား၏ ထပါးေႏာငယကမႈ၊ ၿခမးေျခာကမႈႏင ေစာငၾကညမႈတ႔က ဆကလကခစားေနၾကရပါသည။

ျမနမာႏငငတြင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးတြင ပါဝငေဆာင႐ြကျခငးေၾကာင ေရ႕ေနတစဥးသည ဥပေဒအရာရမားႏင တရားသႀကးမားထမ မေလာကနေသာ ဖႏပမႈက ပမခစားရႏငပါသည။ မဟာဗဟာေျမာကတရား စြဆျခငး လႈပရားမႈတစခသည ‘ထရလြယေသာ’ ကစၥရပတစခအေပၚ စတပါဝငစားလာေအာင စြေဆာငႏငသျဖင သာမနအမႈတစခကပင ‘ထရလြယေသာ’ အမႈတစချဖစလာေစေသာေၾကာင ၎တ႔အမႈသည၏ အကးစးပြားက 58 ျမနမာႏငငသည UNCAC က ၂ဝ၁၂ခႏစတြင လကမတေရးထးခၿပးေနာက ထစာခပက လကနာရန ျမနမာႏငငအဂတလကစားမႈ တကဖက

ေရးဥပေဒ(၂ဝ၁၃)က ျပ႒ာနးခပါသည။ ၂ဝ၁၃ခႏစ၊ အဂတလကစားမႈတကဖကေရးဥပေဒ၊ ျပညေထာငစလႊတေတာ ဥပေဒအမတ ၂၃/၂ဝ၁၃။

ဤဥပေဒအရ တရားသႀကးမားႏင ဥပေဒအရာရမားအပါအဝင ႏငငဝနထမးအားလးသည လာဘေပးလာဘယမႈတြင ပါဝငလင ေထာငဒဏ ႏင ေငြဒဏအပါအဝငျပစဒဏမားက အခနး (၁ဝ)တြင ေဖာျပထားသညအတငး ကခရမည။ ဥပေဒအသစႏငအည လာဘေပးလာဘယမႈ ဆငရာတငၾကားမႈမားက စစမးစစေဆးရန အဂတလကစားမႈတကဖကေရးေကာငမရငက တညေထာငခသည။ ရာဇသတႀကးပဒမ ၁၆၁-၁၇၁ တြငလညး အဂတလကစားမႈက ျပစမႈအျဖစသတမတထားသည။

59 ထပမသရလပါက International Commission of Jurists, The Right To Counsel: the Independence of Lawyers in Myanmar (Ge-neva, 2013) က ၾကညပါ။ https://www.icj.org/wp-content/uploads/2013/12/MYANMAR-Right-to-Counsel-electronic.pdf တြင ၾကညႏငသည။

| 37

ထခကေစပါသည။ ထ႔ျပင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးသည ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အခြငအေရးမား သ႔မဟတ မတေသာတရားစရငမႈဆငရာ စႏႈနးမားအစရေသာ တရား႐းမားကယ၌ကပင ေျဖရငးရနဆႏၵေသာလညး ေကာငး၊ ေျဖရငးႏငစြမးေသာလညးေကာငး မရေသာထရလြယသညကစၥရပမားက ေဖာထတေပးပါသည။ အမႈသည မား ကယတငပငလင လ႔အခြငအေရးကစၥရပမားႏငပတသက၍ တရားစြဆရန သ႔မဟတ တရား႐းမားတြင အစးရက ဆန႔ကငရန တြန႔ဆတႏငပါသည။

အရပဘကလ႕အဖြ႕အစညး CSO မားသည အေၾကာငးအရငးအမးမးျဖင ဥပေဒဆငရာစညး႐းလႈ႔ေဆာမႈ ႏင တရားစရငေရးအဖြ႔က ေရာငၾကဥေလရၾကပါသည။ ၎တ႔က တရားစရငေရးအဖြ႔သည လြတလပမႈကငးမ ေၾကာငးႏင တရားဥပေဒစနစသည အဂတတရားဖးလႊမးေနၿပး ထေရာကမႈမရေၾကာငး ႐ႈျမငၾကသည။ တရားဥပေဒ စနစႏင တရားစရငေရးအဖြ႔တ႔က ဘကလကမႈကငးမေသာ စရငဆးျဖတေပးသမား သ႔မဟတ ျပညသမား၏ အခြင အေရးက ကာကြယေပးေသာ အဖြ႔အစညးမားအျဖစမဟတဘ အစးရအဖြ႔၏ အစတအပငးတစရပအျဖစ ယဆၾက သည။ CSO မားက ၎တ႔၏ လႈပရားမႈမားတြင ပါဝငေဆာင႐ြကရန ရငးျမစမား၊ စြမးေဆာငရညႏင ဆႏၵရေသာ ေရ႕ေနမားက ရာေဖြရနခကခေၾကာငး ေတြ႔ရရသည။ အေတာဆးေရ႕ေနမားသည စးပြားေရးလပငနးႏင ခတဆက ထားၿပးျဖစေသာေၾကာင အငအားႀကးေသာအဖြ႔အစညးမား၏ အကးစးပြားက တရား႐းတြငစနေခၚလမမညမဟတ ေၾကာငး ၎တ႔က ယၾကညေလရၾကသည။ ထ႔ေၾကာင မဟာဗဟာေျမာကတရားစြ ဆျခငးအစား အရပဘကလ Y အဖြ႕အစညး CSO မားက စညး႐းလႈ႔ေဆာမႈျပလပသည ႏငငေရးအာဏာရသမား(Political Actors)က ပမပစမတ ထားေလရပါသည။

ျမနမာႏငငတြင အခမေရ႕ေနလကျခငးသည အျပညအဝ မဖြ႔ၿဖးေသးပါ။ ဆငးရႏြမးပါးၿပး အမနတကယ လအပေနေသာ သမားအတြက အခမဝနေဆာငမႈမားေပးမည ေရ႕ေနမားစြာ ရေနေသာလညး အမားျပညသ အကး စးပြားႏငပတသက၍ အခမေရ႕ေနလကေပးျခငးအယအဆက ကယကယျပန႔ျပန႔ မေတြ႔ရရေသးပါ။ မဟာဗဟာ ေျမာက တရားစြဆျခငးလႈပရားမႈမား ေဖာေဆာငျခငးအတြက အမားျပညသအကးစးပြားဆငရာ ေရ႕ေနအပစမား သ႔မဟတ ကြနရကမား မားမားစားစား မရေသးပါ။ ေရ႕ေနမား၏ လစာမားမာလညး နညးပါးသျဖင အမားစသည အမားျပညသ အကးစးပြားအတြက အလပလပရန သ႔မဟတ ျပညေထာငစတရားလႊတေတာခပသ႔တကေရာကရန ေနျပညေတာသ႔သြားရန အခနမေပးႏငၾကပါ။ ထ႔ျပင ေျမယာဆငရာအမႈမား သ႔မဟတ ကနးမာေရးႏင ညစညမးမႈ ဆငရာအမႈမားတြင သကေသအေထာကအထားေကာကယျခငးသည ကနကစရတမားျပားၿပး နညးပညာကၽြမးကငမႈ လညး လအပပါသည။ မဟာဗဟာေျမာကတရားစြဆျခငးတြင ပါဝငရန ၎တ႔တြင လေလာကေသာ ရငးျမစမားမရ ေၾကာငး ေရ႕ေနမားက လကခထားၾကသည။ အရပဘကလ႕အဖြ႕အစညး CSO မား၊ NGO မားႏင မဟာဗဟာေျမာက မဟာမတဖြ႔စညးျခငးျဖင ေရ႕ေနမား၏ေဆာင႐ြကမႈႏင ၎တ႔၏ အခမေရ႕ေနလကျခငးတြင ပါဝငမႈတ႔က ပပးေပးႏင မည အခြငအလမးမား ေပၚေပါကလာေစႏငပါသည။

အဆပါစနေခၚမႈမားက အသအမတျပလက ေရ႕ေနမားႏင အျခားေသာအရပဘကလ႔အဖြ႔အစညးမ လႈပရား ေဆာင႐ြကသမားက လ႔အခြငအေရးႏင သဘာဝပတဝနးကငဆငရာကစၥရပမားအေပၚ ပးေပါငးညႇႏႈငးေဆာင႐ြက ေသာ နညးလမးျဖင တရားမတမႈဆငရာေဆာင႐ြကသမားအား လ႔အခြငအေရးဆငရာအမႈမားက ၎တ႔ ယခင မေဆာင႐ြကခဖးေသာ နညးလမးျဖင စရငဆးျဖတေပးရန ဖအားေပးရနႏင ႀကဆရန အျပသေဘာေဆာငေသာ အေျပာငးအလ ေဖာေဆာငေရးလပငနးစဥ၏ အစတအပငးတစရပအျဖစ အသးျပေသာအခါ မဟာဗဟာေျမာက တရားစြဆျခငးသည ထစနေခၚမႈမားအေပၚ တ႔ျပနမႈတစရပ ျဖစႏငပါသည။

38 |

ေနာကဆကတြ

ေနာကထပရငးျမစမား

• Margarita Ilieva,Strategic Litigation:TheRoleofNGOs,availableathttp://www.essex.ac.uk/armedcon/story_

id/000697.pdf

• PublicLawInterestLawInitiative,ColumbiaUniversityBudapestLawCenter,PublicPolicy

• Advocacy:StrategicLitigationandInternationalAdvocacy,availableathttp://www.essex.ac.uk/armedcon/story_

id/000698.pdf

• PublicLawStrategicSupportProject,GuidetoStrategicLitigation:https://publiclawproject.org.uk/wp-content/

uploads/data/resources/153/40108-Guide-to-Strategic-Litigation-linked-final_1_8_2016.pdf

• TheEquinetHandbookonStrategicLitigationhttp://www.equineteurope.org/IMG/pdf/equinet-handbook_strate-

gic-litigation_def_web.pdf

• AstrategicevaluationofpublicinterestlitigationinSouthAfrica:https://www.atlanticphilanthropies.org/wp-con-

tent/uploads/2015/12/Public-interest-litigation-and-social-change-in-South-Africa.pdf

• StevenBudlender,GilbertMarcusSCandNickFerreira,PublicinterestlitigationandsocialchangeinSouthAf-

rica:Strategies,tacticsandlessons(AtlanticPhilanthropiesSeptember2014)

• OpenSocietyJusticeInitiative,GlobalhumanrightslitigationReport(OpenSociety,2018,availableat:https://

www.opensocietyfoundations.org/reports/global-human-rights-litigation-report

• Public Law Project, Guide to Strategic Litigation, http://www.publiclawproject.org.uk/data/resources/153/

Guide-to-Strategic-Litigation.pdf,2014

• ISHR,SimpleGuidetoUNTreatyBodies(2015),availableat:http://www.ishr.ch/sites/default/files/documents/

ishr_simpleguide_eng_final_final_dec15.pdf

• UNWomen,Whatisadvocacyandwhyisitimportant?(availableathttp://www.endvawnow.org/en/articles/92-

what-is-advocacy-and-why-is-it-important.html?next=94andfollowingpages)

• OSJI,FromJudgmenttoJustice:ImplementingInternationalandRegionalHumanRightsDecisions(2010),Ex-

ecutiveSummary.

• InterightsBulletin,IncreasingtheImpactofHumanRightsLitigation:ImplementationofJudgmentsandDeci-

sions(December2010).

• OfficeoftheHighCommissionerforHumanRights(OHCHR),‘ProtectionofVictims,WitnessesandotherCoop-

eratingPersons’,ManualonHumanRightsMonitoring,Availableat:https://www.ohchr.org/Documents/Publica-

tions/Chapter14-56pp.pdf

Other Commission Members:Professor Kyong-Wahn Ahn, Republic of Korea

Justice Chinara Aidarbekova, Kyrgyzstan

Justice Adolfo Azcuna, Philippines

Ms Hadeel Abdel Aziz, Jordan

Mr Reed Brody, United States

Justice Azhar Cachalia, South Africa

Prof. Miguel Carbonell, Mexico

Justice Moses Chinhengo, Zimbabwe

Prof. Sarah Cleveland, United States

Justice Martine Comte, France

Mr Marzen Darwish, Syria

Mr Gamal Eid, Egypt

Mr Roberto Garretón, Chile

Ms Nahla Haidar El Addal, Lebanon

Prof. Michelo Hansungule, Zambia

Ms Gulnora Ishankanova, Uzbekistan

Ms Imrana Jalal, Fiji

Justice Kalthoum Kennou, Tunisia

Ms Jamesina Essie L. King, Sierra Leone

Prof. César Landa, Peru

Justice Ketil Lund, Norway

Justice Qinisile Mabuza, Swaziland

Justice José Antonio Martín Pallín, Spain

Prof. Juan Méndez, Argentina

Justice Charles Mkandawire, Malawi

Justice Yvonne Mokgoro, South Africa

Justice Tamara Morschakova, Russia

Justice Willly Mutunga, Kenya

Justice Egbert Myjer, Netherlands

Justice John Lawrence O’Meally, Australia

Ms Mikiko Otani, Japan

Justice Fatsah Ouguergouz, Algeria

Dr Jarna Petman, Finland

Prof. Mónica Pinto, Argentina

Prof. Victor Rodriguez Rescia, Costa Rica

Mr Alejandro Salinas Rivera, Chile

Mr Michael Sfard, Israel

Prof. Marco Sassoli, Italy-Switzerland

Justice Ajit Prakash Shah, India

Justice Kalyan Shrestha, Nepal

Ms Ambiga Sreenevasan, Malaysia

Justice Marwan Tashani, Libya

Mr Wilder Tayler, Uruguay

Justice Philippe Texier, France

Justice Lillian Tibatemwa-Ekirikubinza, Uganda

Justice Stefan Trechsel, Switzerland

Prof. Rodrigo Uprimny Yepes, Colombia

Commission MembersMarch 2019 (for an updated list, please visit www.icj.org/commission)

President:

Prof. Robert Goldman, United States

Vice-Presidents:

Prof. Carlos Ayala, Venezuela

Justice Radmila Dragicevic-Dicic, Serbia

Executive Committee:

Justice Sir Nicolas Bratza, UK

Dame Silvia Cartwright, New Zealand

(Chair) Ms Roberta Clarke, Barbados-Canada

Mr. Shawan Jabarin, Palestine

Ms Hina Jilani, Pakistan

Justice Sanji Monageng, Botswana

Mr Belisário dos Santos Júnior, Brazil

| 39

Other Commission Members:Professor Kyong-Wahn Ahn, Republic of Korea

Justice Chinara Aidarbekova, Kyrgyzstan

Justice Adolfo Azcuna, Philippines

Ms Hadeel Abdel Aziz, Jordan

Mr Reed Brody, United States

Justice Azhar Cachalia, South Africa

Prof. Miguel Carbonell, Mexico

Justice Moses Chinhengo, Zimbabwe

Prof. Sarah Cleveland, United States

Justice Martine Comte, France

Mr Marzen Darwish, Syria

Mr Gamal Eid, Egypt

Mr Roberto Garretón, Chile

Ms Nahla Haidar El Addal, Lebanon

Prof. Michelo Hansungule, Zambia

Ms Gulnora Ishankanova, Uzbekistan

Ms Imrana Jalal, Fiji

Justice Kalthoum Kennou, Tunisia

Ms Jamesina Essie L. King, Sierra Leone

Prof. César Landa, Peru

Justice Ketil Lund, Norway

Justice Qinisile Mabuza, Swaziland

Justice José Antonio Martín Pallín, Spain

Prof. Juan Méndez, Argentina

Justice Charles Mkandawire, Malawi

Justice Yvonne Mokgoro, South Africa

Justice Tamara Morschakova, Russia

Justice Willly Mutunga, Kenya

Justice Egbert Myjer, Netherlands

Justice John Lawrence O’Meally, Australia

Ms Mikiko Otani, Japan

Justice Fatsah Ouguergouz, Algeria

Dr Jarna Petman, Finland

Prof. Mónica Pinto, Argentina

Prof. Victor Rodriguez Rescia, Costa Rica

Mr Alejandro Salinas Rivera, Chile

Mr Michael Sfard, Israel

Prof. Marco Sassoli, Italy-Switzerland

Justice Ajit Prakash Shah, India

Justice Kalyan Shrestha, Nepal

Ms Ambiga Sreenevasan, Malaysia

Justice Marwan Tashani, Libya

Mr Wilder Tayler, Uruguay

Justice Philippe Texier, France

Justice Lillian Tibatemwa-Ekirikubinza, Uganda

Justice Stefan Trechsel, Switzerland

Prof. Rodrigo Uprimny Yepes, Colombia

Commission MembersMarch 2019 (for an updated list, please visit www.icj.org/commission)

President:

Prof. Robert Goldman, United States

Vice-Presidents:

Prof. Carlos Ayala, Venezuela

Justice Radmila Dragicevic-Dicic, Serbia

Executive Committee:

Justice Sir Nicolas Bratza, UK

Dame Silvia Cartwright, New Zealand

(Chair) Ms Roberta Clarke, Barbados-Canada

Mr. Shawan Jabarin, Palestine

Ms Hina Jilani, Pakistan

Justice Sanji Monageng, Botswana

Mr Belisário dos Santos Júnior, Brazil

40 |