Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018 /1

The Ontological role of body in explaining five problems of Mulla Sadra's psychology

Forough al-sadat Rahimpour

Majid Yarian

Abstract

In Islamic philosophy the soul is almost introduced as the base of existential Structure of

human being and on the contrary, the body and its role is noteworthy less. Actually the

knowledge of soul in most of ontological dimensions is related to knowledge of body and its

place in psychological discussions. In this article we have studied five problems about soul in

Mulla Sadra’s philosophy. Therefor in this paper, five issues of soul are mentioned and the

role of the body is mentioned in understanding and analyzing these issues. These issues

include: the rejection of metempsychosis of the soul, the proof of the union of the soul and the

body, proving the plurality of the faculties of the soul, explaining the knowledge and

perception of the soul, and ultimately proving the immortality of the soul.

According to the five titles mentioned above, this article seeks to answer these five

questions:

1- How does Mulla Sadra benefit from the physical issues of body in rejecting

metempsychosis? 2- How the Physical features in his philosophy have enabled Mulla Sadra to

defend the unity of the soul and body? 3- How does Mulla Sadra prove the plurality of the

body with the help of the features of body? 4- What is the body in Mulla Sadra’s Philosophy

in explaining the process of knowledge and perception? 5- How does Mulla Sadra hire his

body and its attributes in the proof of immortality? In response to these questions, there are

reasons and arguments those are based on prefaces which are straightly depend on body and

its characteristics. Some of these prefaces are: the harmony between potential and actual in

soul and potential and actual in body, levels of body and its place in evolutionary substantial

movement of soul, alteration, weakness or decline of some physical forces in special moments

of mundane life, the importance of senses and physical perceptions in order to develop

rational cognitions, being some existential levels of human free from physical feature. By this

point of view, the body and its characteristics have an important ontological role.

1- The body always moves through the substantial movement from potential to actual

during its lifetime and in order to the unity of the soul and body, the soul also make its

potential actual with the body. Returning from action to potential is impossible, so The soul

can’t be transmitted physically after actuality, which is empty of it. The body also has other

features that Mulla Sadra can with the help of them, reject metempsychosis of the soul

Including that: the body must always be under the control of one soul and You can never

Associate Professor of Islamic Philosophy and Theology, University of Isfahan, Isfahan, Iran,

fr.rahimpoor@gmail.com

Ph.D. Student of Islamic Philosophy and Theology, University of Isfahan, Isfahan, Iran. (Responsible author)

m.yaryan@gmail.com

Received: 30.07.2017 Accepted: 22.06.2018

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

2/ Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018

imagine a body which is empty of the soul Because the consistency of body's reality depends

on soul companionship. In addition, the body can’t have two or more soul at the same time

and with a self-determination anyone will find it.

2- Mulla Sadra believes that the existence is a one thing with different levels which are

connected to each other and between its levels, there is no detachment. Therefor if an

existence is developed on the basis of substantial movement Can within itself have the lowest

levels of materiality to the highest degrees of immateriality. The human soul, after its being

substantial Perfection in the immortality becomes one which is the highest level of it is

intellect and the lowest level of that is material body. He also introduces the body as the

emergence of the soul and its perfection. Accordingly, we can consider the body as the

highest level and the soul as the lower level of the soul. In this way, the we can reject the

duality of the soul and body and confirmed by the unity of the two.

3- Mulla Sadra, while believing in the union of the soul with Perceptual and provocative

faculties, identifies them as various Dignities of soul and Considers the plurality of the

faculties as a difference in the levels of soul. From his point of view, observing the physical

faculties shows that Some physical faculties are available at the time, and at other time some

are not exist. This is while some other physical faculties are available all the time. The

permanent existence of some of the faculties during the life and their absence at another time,

is a suitable criterion for proving plurality.

4- The formation of the faculties of the soul begins from the material body. The sensory

and physical faculties are the beginning of the emergence of other faculties. Therefore, the

distinction between non-physical perceptions of sensory perceptions is through taking

physical properties away. The perfection of soul is initially through sensory perceptions and

physical matter. The body is the origin of sensory, imaginary, and rational perceptions and

The plurality and variety of perceptions relate to physical instruments. The rational

perceptions also come with the help of senses and partial perceptions. Of course, this point

must also be emphasized that after achieving immateriality of the soul, sensory and physical

faculties plays a dominant and deterrent role in rational perceptions.

5- Mulla Sadra uses a method of taking physical properties away to prove Immortality of

soul. He shows that the soul does not only have some physical states like Weakness in sleep

or fatigue due to intellectual activity, but also the body is more powerful in these cases.

Taking these physical characteristics away from the perceptive faculty Reveals that the soul is

immaterial. This leads us to the proof of the survival of the Immortality of soul after the death

of body.

Keywords Body, Matter, soul, immateriality, Mulla Sadra.

Bibliography

- Ibn Sina, Hosain ibn Abdullah (1952). Ahval al-Nafs, Foad al-Ahvanei (Ed), Al-

Qaherah: Dae Ihya al-Kotob al-Arabiyah.

- Ibn Sina, Hosain ibn Abdullah (1364). Nijat, Mohammad Taqei Daneshpajouh (Ed),

Tehran: The University of Tehran.

- Ibn Sina, Hosain ibn Abdullah (1966). Tabeiyat al-Shifa (Al-Nafs), Abd al-Rahman

Badavei (Ed), Al-Qaherah: Dar al-Nehzah al-Arabiyah.

- Ibn Sina, Hosain ibn Abdullah (1972). Al-Taliqat, Abd al-Rahman Badavei (emend.),

Qom: Al-Hawza Al-Elmiyah.

Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018 /3

- Ibn Sina, Hosain ibn Abdullah (1375). Sharh Al-Isharat wa al-Tanbihat, Qom: Al-

Balaqhah.

- Abu Ridah, Abd al-Hadi (1950). Rasael al-Kindei al-Falsafiyah, Qahirah: Dar al-Fikr

al-Arabei.

- Ansari Shirazei, Yahya (1387). Dorouse Sharhe Manzoumeh, Qom: Boustan Ketab.

- Haerei Yazdi, Mahdi (1380). Safare Nafs, Abdollah Nasrei (Ed.). Tehran: Naqshe

Jahan.

- Hasanzade Amolei, Hasan (1387). Sarh al-Oyoun fei Sharh al-Oyoun, Qom: Boustane

Ketab.

- Rahimpour, Forouqh al-Sadat (1393). An analysis of the role of the body at the

beginning and end of the worldly life from the view point of Ibn Sins, Religious Thought,

No. 53, P. 1-32.

- Sajadei, Sayed Jafar (1361). Encyclopedia of intellectual educations, Tehran:

Association of Philosophy.

- Fayazei, Qolamreza (1389). Philosophical Psychology, Mohammad Taqei Yousofei

(Ed.), Qom: Imam Khomeynei Educational & Research Institute.

- Mulla Sadra, Mohamad ibn-Ibrahim (-). Iksir al-Arefein (Al-Rasail). Qom: Maktabah

al-Mostafawei.

- Mulla Sadra, Mohamad ibn-Ibrahim (1315). Hikmah al-Ishraq annotation, Qom:

Bidar.

- Mulla Sadra, Mohamad ibn-Ibrahim (1410). Al-Hikmah al-Motaaliyah fi al-Asfar al-

Aqliyah al-Arbaah, Bairout: Dar al-Ihya al-turath al-Arabei.

- Mulla Sadra, Mohamad ibn-Ibrahim (1346). Al-Shawahid al-Roboubiyah fei al-

Manahij al-Suloukiyah, Mulla Hadi Sabzevarei (Ed.), Sayyed Jalal al-Din Ashtianei

(emend.), Mashhad: The University of Mashhad.

- Mulla Sadra, Mohamad ibn-Ibrahim (1375). Ajwibah al-Masail al-Jilaniyah, Hamed

Najei Esfahanei (emend.), Tehran: Hekmat.

- Mulla Sadra, Mohamad ibn-Ibrahim (1375). Ajwibah al-Masail Mulla Zafar Hossain

Kashanei, Hamed Najei Esfahanei (emend.), Tehran: Hekmat.

- Mulla Sadra, Mohamad ibn-Ibrahim (1375). A-Mabda wa al-Maad, Mahmoud Zabihi

& Jafar Shahnazarei (emend.), Tehran: Bonyade Hekmate Eslamie Sadra.

- Mulla Sadra, Mohamad ibn-Ibrahim (1375). Mafateih al-Ghayb, Najafgholei Habibei

(emend.), Tehran: Bonyade Hekmate Eslamie Sadra.

- Mulla Sadra, Mohamad ibn-Ibrahim (1375). Al-Mazahir al-Ilahiyah fei Asras al-

Uloum al-Kamaliyah, Sayyed Mohammad Khamenei (emend.), Tehran: Bonyade Hekmate

Eslamie Sadra.

4/ Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018

(علمی پژوهشی)الهیات تطبیقی

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمسال

160 -147ص

النفس صدرایی شناختی بدن در تبیین پنج مسئله از علم نقش هستی

مجید یاریان -پور فروغ السادات رحیم

چکیدهمقابا،، باب باون و نقا رن در در حکمت اسالمی، نفس همواره اساس و شالودۀ ساختار وجودی انساان مرفیای شاوه و در

شاناختی رن، متکای شناخت هویت انسان، کمتف توجب شوه است. این در حالی است کب شناخت نفس در بیشتف زوایای مرفیتالنفس رشکار خواهو شاو. در نوشاتار پای رو، ناو بف شناخت بون و جایگاه رن است و این امف با دقت نظف در مباحث علم

های جسامانی در . مالصورا گونب از بون و ویژگی1انو: مالصورا حول محور پنج پفس بفرسی شوهشناسی مبحث از نفسهای بونی در حکمت مترالیب گونب مالصورا را قادر بب دیاع از اتحاد نفس و بون کفده . ویژگی2 جویو؟ ابطال تناسخ بهفه می

. بون در حکمت مترالیب ب کارکفدی در تبیاین 4 رسانو؟ می . صورا گونب با کمک بون ترود قوای نفس را بب اثبات3 است؟

گیافد؟ در های رن را در اثبات جاودانگی نفاس باب اساتموای مای . مالصورا گونب بون و ویژگی5یفاینو علم و ادراک دارد؟

اخت باون و های منتهی بب مطلوب، مبتنای باف مقاوماتی اسات کاب وابساتگی مساتقیم باب شان ها، استوالل پاسخ بب این پفس

های رن دارد؛ ازجملب این مقومات عبارتنو از: تناسب مفاتب قوه و یر، نفس با درجات قوه و یر، بون، ذومفاتب بودن ویژگی

هایی خاص از حیات بون و جایگاه رن در حفکت جوهفی استکمالی نفس، تغییف، ضرف یا زوال بفخی از قوای بونی در زمانهای وجاودی انساان از بودن بفخی از ساحت گیفی ادراکات یفاحسی و منزّه ات بونی در شک،بودن حس و ادراک دنیوی، مقومب

های رن در تبیاین و تحلیا، ایان پانج مساالب، انکارناپا یف عوارض مادی و بونی. با این زاویۀ دیو خاص، نق بون و ویژگی

خواهو بود.

های کلیدی واژه

بون، ماده، نفس، تجفد، مالصورا

fr.rahimpoor@gmail.com ، اصفهان، ایفاندانشیار گفوه یلسفب و کالی اسالمی دانشگاه اصفهان

m.yaryan@gmail.com )مسؤول مکاتبات( ، اصفهان، ایفانحکمت مترالیب دانشگاه اصفهانی دانشجوی دکتف

9/4/1397 پ یفش:تاریخ 8/5/1396تاریخ وصول: Copyright © 2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long

as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 148

مقدمه:

نزد حکمای مسلمان، انسان تفکیبی از دو حقیقت وجودی

هاایی متفااوت یا بب تربیفی دو مفتبۀ وجاودی باا ویژگای

سینا نفاس شود. ابن است کب با نای نفس و بون شناختب می

دارای حیاات کماال اولل بافای جسام عبیرای رلای »را بب

(. ایان 10: 2ی: ج1966ساینا، کناو )ابان ترفیف می« بالقوه

مالصاورا بب اعتقااد ترفیف را مالصورا نیز پ یفیتب است.

نفااس، کمااال نمسااتین جساام عبیراای اساات و کماااالت

ابزارهایی در انجاای ایراال حیااتی کارگیفی بببا اش ثانوی

یاباو )مالصاورا، تحقا مای مث، احساس و حفکت ارادی

(. وظیفۀ نفس، توبیف باون اسات و باون 14: 8ق: ج1410

جوهفی است مفکب از عناصف متناازع کاب عبراای میا، باب

انفکاک دارنو و رنچاب ایان عناصاف را درحالات امتازاج و

ای خاارج از رن و ییاف رن حصول مزاج نگاب داشاتب، قاوه

(. صورا در مرفیای باون، از 1220: 1361است )سجادی،

گویاو؛ رود و از بون حقیقی سمن می بون عبیری یفاتف می

های عبیرای و عنصافی عااری اسات، بونی کب از ویژگی

سفیان حیات در رن بال ات است و با نشاۀ مجفد سنمیت

(.99: 9ق: ج1410دارد )مالصورا،

نفس، عنصاف اساسای وجاود انساان اسات، تشام و

هویت هف یفد منوط بب اوست و بب همین سبب نق باون در

الشراع نفس قفار گفیتاب و از هویت انسان پیوستب تحتاحفاز

پی کانون توجب پژوهشگفان خارج شوه است. موعای مقالب

ای ضافوری در تبیاین رو این است کب شناخت باون، مقوماب

شاناختی باون، هساتی مساال، نفاس اسات و باوون مطالراب

شاناختی رن نااممکن شناخت صحیح نفس و تحلی، مرفیات

شناسای )ازجملاب ب بسیاری از مساال، نفاس است؛ تا جایی ک

گیافی از جایگااه و مسال، ذکفشاوه در ایان مقالاب( باا بهافه

های بونی بب دست رموه است. در ادامب بب پنج مساالب شاخصب

از مسال، مفتبط با نفس، اشااره و نقا باون در شاناخت و

تحلی، این مسال، بفرسی شوه است.

پیشینۀ تحقیق:

النفس انجاای شاوه ربارۀ مباحث علمهایی کب د در پژوه

اساتوار « نفاس »عمومای تمفکز نویسنوگان بف نق محوری

توجاب ناوانی نشاوه « باون »بوده و بب اهمیت و جایگااه

بب مباحثی « سفف نفس»است؛ بفای نمونب، استاد حالفی در

نظیف ترفیف نفس، حاوو نفاس، جوهفیات رن، رابطاۀ

ساینا، از منظاف ابان نفس و بون، ضفورت بقای نفس و ...

سهفوردی و مالصورا پفداختب اسات. ایان نوشاتار بیشاتف

متمفکز بف نفس است و بون، عنصفی در شاناخت انساان،

ساف الریاون یای زاده در بفرسی نشوه است. استاد حسناضایب بف مباحث یوق، بب مطالبی نظیاف مازاج شف الریون

عقلی مرتول، ذومفاتب بودن نفس و بون، تجفد بفزخی و

نفس و ... نیز اشاره دارد؛ اما در این مباحث نیز نق باون

شناسای نفاس، ماونظف نباوده اسات. همچناین در مرفیت

مسااللی علام الانفس یلسافی یالمفضا ییاضی در کتااب

همچون تجفد نفس، بساعت نفس، تقوی نفس باف باون و

کنو کب مطالب ایان کتااب نیاز باف ابطال تناسخ را بیان می

استوار است. -و نب بون -مباحث نفس

تحلیلی بف نق بون در ابتاوا و انتهاای حیاات »مقالۀ

اگف ب بب عور مستقیم مسال، بون « سینا دنیوی از منظف ابن

سیناست ناب مالصاورا و کنو، مبتنی بف ررا ابن را مطف می

ضمنای بب جایگاه بون در شناخت نفس نظاف ناوارد. عماوه

هاا در حاو ن قبیا، پاژوه در ایا « بون»مطالب مفتبط با

یاک از رنهاا باون و اشاراتی کوتاه و گ را بوده و در های

منزلۀ محور پژوه ، مو نظاف نق رن در شناخت نفس بب

قفار نگفیتب است.

های بدن ابطال تناسخ نفس با استفاده از ویژگی -1

تناسخ بب مرنای انتقال نفس از بونی بب بون دیگف در جهان

اناو. ساویان مسالمان، باب بطاالن قالا، عبیرت است و ییل

(. مالصورا بب سب ناوع تناساخ 4: 9ق، ج1410)مالصورا،

شود، قال، است و رنچب در اینجا دربارۀ ابطال رن بحث می

انتقال یاک نفاس »قسم نمست، تناسخ است و مفاد از رن

است؛ خواه این انتقاال « از بونی بب بون دیگف در عالم ماده

فف باشاو یاا بافعکس ) تناساخ از موجود اخاس باب اشا

ملکاای(؛ امااا دو قساام تناسااخ دیگااف نیااز وجااود دارد کااب

149/ النفس صورایی شناختی بون در تبیین پنج مسالب از علم نق هستی

مالصورا بفاساس مشفب یلسفی و مبانی هساتی شاناختی

پ یفد: خود، رنها را می

نمست تناسمی کب بفاساس رن نفاس از باون دنیاوی

هااا و کاب متناسااب بااا صاافت -خاود بااب بااون اخاافوی

شود، درنتیجب ق، میمنت -های متکسب او در دنیاست خل

شاود صورت یالب باف صافات ، ظااهف مای در رخفت بب

(.232-231: 1391)تناسخ ملکوتی( )مالصورا،

دوی تناساامی کااب اهاا، کشااف و شااهود و صاااحبان

م اهب و ادیان باوان بااور دارناو و رن عباارت اسات از

شون ظاهف از صاورت خاود باب شون باعن و منقلب مسخ

لباۀ یکای از قاوای نفساانی، صورتی کب باعن بب سابب ی

مناسب با رن است؛ تا رنجا کب مازاج و هیا ت هاف دو باب

شااک، مناسااب بااا رن صاافت حیااوانی، دگفگااون شااود

(.91-90)همان:

های صورا بفای نفای تناساخ اساس بمشی از استوالل

حفکاات جااوهفی اساات و مساایف ایاان مبتناای بااف نظفیااۀ

ی شاک، ها در انسان، بف محور جسم و مااده باون استوالل

بب باور مالصورا نفس در ابتاوای پیاوای خاود، گیفد. می

جااوهفی اساات جساامانی و مااادی؛ امااا در اثااف حفکاات

وصاول بایابو و سیف تکاملی خود را جوهفی استکمال می

دهو تا سفانجای بب تف وجود ادامب می بب مفاتب بفتف و کام،

موجاود مجافد هاای ویژگای دارای رسو و میتجفد مفتبۀ

یکای از (.11و10: 8ق، ج1410شود )مالصاورا، می عقلی

ۀاساتحال در بفاهین ابطال تناسخ، اعوه مستنو وق تفین اصلی

و روشن است کب قوه و یر، بب قوه است یتبازگشت یرل

پا یف ازنظف ارتباط نفس با عالم ماده و ساحت باون تبیاین

اساات و بحااث از قااوه و یراا، در عااالم مجاافد محاا

جایگاهی نوارد؛ بنابفاین، بون مادی بب این دلی، باا بحاث

کناو. حفکات جاوهفی حفکت جوهفی ارتبااط پیاوا مای

م حفکتی از قوه بب یر، است و این حفکت در ظفف جسا

از رن حیاث -دهو؛ زیفا در امف مجافد و امف مادی رخ می

قوۀ وجود نوارد. بفاساس ایان ویژگای، -کب مجفد است

کاب باب -مالصورا نمستین بفهان خود بف ابطال تناسخ را

کنو: نین بیان می -بفهان قوه و یر، موسوی است

نفس تا وقتی با بون مادی خود است، درجاات قاوه و

با درجات قوه و یرا، هماان باون خااص یر، رن متناسب

است؛ یرنی نفس و بون از حیث قوه و یر، تناسب و توازن

و هماهنگی دارنو. حفکت جوهفی همیشب حفکات از قاوه

عکاس )از یرا، باب بب سمت یرلیت است و محال است باب

قوه( انجای گیفد؛ بنابفاین وقتی نفس باا عای هاف مفحلاب از

محال است باب حالات قاوه مفاح، تکام، خود، بالفر، شو،

عور کب محال است حیوان پس از عی مفاتاب بفگفدد؛ همان

رشو جسامانی و کماال وجاودی، باب عقاب و باب حالات

بااودن خااود بفگاافدد. قاوای نفااس در مساایف حفکاات نطفاب

رسانو و جوهفی استکمالی در بساتف مااده، باب یرلیات مای

و. شون هنگای مفارقت از بون، ذات و یر، نفس ییفمادی می

تفکیب نفاس و باون، تفکیبای اتحاادی و عبیرای اسات و

شود کب یکای باالقوه و تفکیب عبیری میان دو امف واقع نمی

دیگفی بالفر، باشو. اگف با قبول تناسخ، بون دیگفی منزلگاه

ریو یرلیت نفاس باب قاوه تباوی، نفس دانستب شود، الزی می

شود و نفس از حیث ذات و یر، خوی مادی شود و ایان

(. 3و2: 9ق، ج1410حال است )مالصورا، م

رنچب مالصورا را در تبیاین ما کور از ییلساویان مشاالی

« حفکات جاوهفی »کنو، اتکای این بفهان بف نظفیۀ متمایز می

ساینا جاوهفه نفاس را در عاول است. صورا بف خاالف ابان

دانو؛ بلکب مرتقاو اسات نفاس در هاف رن از حیات ثابت نمی

ال تغییف و دگفگونی جاوهفی اسات رنات حیات دنیوی در ح

یاباو. و در هف لحظب نسبت بب لحظب گ شتب، یرلیتی جویو می

بب مطلاب پیشاین ضامیمب « تفکیب اتحادی نفس و بون»اگف

های توانو برینب واجو همان یرلیت شود، بالطبع هی بونی نمی

نفس باشو تا نفس بوان ترل گیفد.

ویژگای مااده مطاب استواللی دیگف، مالصاورا از ساب

کنو: نمست اینکاب بونی بب منظور ابطال تناسخ استفاده می

بون تا استرواد الزی را بب دست نیاورد علات ماادی نفاس

شود. دوی اینکب بون مادای کب مسترو همفاهی باا واقع نمی

توانو از نفس است، با نفس اتحاد دارد و حتی یک رن نمی

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 150

زماان در تاوبیف توبیف نفس عاری باشو. سوی اینکب بون هم

گیفد و هف انسان ایان اماف را بالوجاوان دو نفس قفار نمی

یابو. بفاساس این سب ویژگی مااده باونی، مالصاورا درمی

حالت وجودی بون دومی را کب نفس مستنسخ بب رن ترل

کنو: گیفد، بوین شک، بفرسی می می

این بون بب حصف عقلی، یاا باب حاو الزی تکاما، بافای

وه است یا خیف. اگف نفسیوه باشاو، انتقاال دریایت نفس رسی

نفس بب این بون امافی بیهاوده و لغاو اسات و رثاار مثبات

شناختی بب همافاه نمواهاو داشات؛ زیافا ایان باون، هستی

قابلیت ت ثیفپ یفی از نفس را نیایتب اسات و نفاس، قاورت

مانو. اگف ایان باون باب توبیف رن را نوارد و در رن مرط، می

خود رسایوه باشاو، دو حالات بافای رن حو کمال مطلوب

( بون دوی قب، از خفوج نفاس از باون اول 1متصور است:

بب این کمال رسیوه است؛ در این حالات، ایان باون، دیگاف

نیازی بب نفس جویو نوارد؛ زیفا واهب الصور بایو پای از

انتقال نفس م کور، بب این بون نفسی ایاضب کفده باشو تا بب

( باون دوی در رن خافوج نفاس از باون 2. توبیف رن بپفدازد

اول بب یرلیت خوی رسیوه است کاب در ایان صاورت دو

هاایی در اشکال بب همفاه خواهو داشت: نمست: اگف انساان

یک رن بمیفنو، بایو نفس ایشان همزمان در یک باون جماع

شود و محال است کب یک بون باب تاوبیف دو نفاس درریاو.

تصاور اسات؛ بناابفاین، یاصالب دوی: میان هف دو رن، رنای م

ای کب نفس نیاز دارد تا از یک بون یفایت یاباو و باب زمانی

پ یف نیست؛ زیفا مادای کب نفس، بون دیگف وارد شود، تحلی،

تواناو ترلق را کامالی از بون اول از دست نواده باشو، نمای

بب بون دوی وارد شود و موجب خواهاو شاو باون مساترو،

(.12-9: 9ق، ج1410نو )مالصورا، بوون نفس باقی بما

ریو: از مطالب م کور، نکات ذی، بب دست می

ها بفای ابطال تناسخ باا تکیاب باف بمشی از استوالل -

وجود ویژگی قوه و یر، در بون مادی اسات. باون ماادی

کب بالقوه بوده و استروادهای رن بب یرلیت نفسایوه اسات،

ینوی اساتکمالی توانو حام، نفسی باشو کب در عی یفا نمی

در ظفف بونی دیگف، بب یرلیت رسیوه است. باا توجاب باب

توان تناسخ را ابطال کفد. بونی می این ویژگی ماده

مطلب قب،، ویژگای حفکات جاوهفی کننوۀ تکمی، -

های مفتبط با بون مادی اسات. امافی است کب از شاخصب

کب در عی یفاینو اساتکمالی جاوهفی از قاوه باب یرلیات

محا ، کنو و باب قاوۀ در این مسیف بازگشت نمی رسیوه،

کنو. با توجب بب اینکب نفاس، امافی اسات کاب در عود نمی

یرلیت خود نیازمنو بون اسات، در صاورتی کاب باب باون

دیگفی ترل گیفد، بب دلی، اینکب از یرلیات خاوی تهای

شود، ذاتای مادی خواهو شو. می

س بون امفی وجودی اسات کاب در تاوبیف یاک نفا -

است. مادای کب بون، بون است، قاوای رن باب هماان نفاس

واحو موبف است و عاری از رن نیست و در صاورت نباود

شود. پ یفش تناساخ، را بف رن اعالق نمی« بون»نفس، نای

بودن باون از نفاس در یاک رن یاا پا یفش مستلزی عاری

هااای نفااوس مترااود خواهااو بااود کااب باافخالف ویژگاای

.شوه در بون است اثبات

هیای اثبات اتحاد نفس و بدن با استفاده از ویژگیی -2

بدن

عموی ییلسویان مسلمان بف دوگانگی و ثنویت نفس و بون

انو. کنوی نمستین ییلسوف جهان اسالی نفاس ت کیو کفده

را جوهفی الهی و بسیط و نوری از نورهای خوا و امافی

(. 648: 1ی، ج1950کنو )ابوریوه، مستق، از بون مرفیی می

سینا نیز از قالالن بب ثنویت گاوهف نفاس و باون اسات ابن

(. او عاالم هساتی را دو قطبای و دو 10ی: 1966سینا، ن)اب

دانو کاب وجهای از رن، ماادی و وجهای دیگاف وجهی می

مجفد است و بین مجفد و ماادی سانمیتی وجاود ناوارد.

سینا در عاالم انساانی، باون ماادی مطاب نظای یلسفی ابن

های خاص خود را دارد کب رن را از نفاس مجافد، ویژگی

نواشاتن باون دلی، ناهمگونی و سنمیتسازد. بب منفک می

نشاون حفکات اشاتوادی مادی با عاالم مجافد و پ یفیتاب

سینا در تبیین رابطۀ نفس مجافد جوهفی در ماده بون، ابن

ای باا ناای رو بمااری متوسا، و بون ماادی باب واساطب

151/ النفس صورایی شناختی بون در تبیین پنج مسالب از علم نق هستی

( تا ارتباط میان این دو اماف 232ی: 1966سینا، شود )ابن می

مجاافد در جساام کثیااف متباااین و تصاافف نفااس لطیااف

عنصفی را توجیب کنو.

اما دیوگاه صاورالمت لهین در ایان خصاوص متفااوت

است. بب باور او، نفس و باون دو موجاود مجازا نیساتنو؛

رینو. عب نظفیاۀ بلکب مفاتب یک وجود واحو بب شمار می

جسمانیب الحوو ، نفس در مقای حوو ، موجودی مجفد

رتی از جسم است کاب و مستق، از جسم نیست؛ بلکب صو

شاود باب توریج از عالم اجسای و صور عبیری خارج می بب

یاباو پیونود و بقایی روحانی می عالم مجفدات و عقول می

(. ایاان نظفیااب بااف 331و 330: 3ق، ج1410)مالصااورا،

حفکت جوهفی استوار است و بفاساس رن عالوه بف اینکب

و، ذات و انا اعفاض و ظواهف اجسای در حال تغییف و تحول

جوهف رنها نیز در تغییفی همیشاگی و دالمای اسات. ایان

تغییف از سنخ کون و یسااد نیسات؛ بلکاب اجساای و صاور

یابناو؛ صورت دیگف تحول می توریج از صورتی بب مادی بب

بفای مثال، نطفۀ انسانی مفاح، ممتلف نباتی و حیاوانی را

گ ارد و درنهایت بب مفحلاۀ انساانی و یاوق پشت سف می

(.137: 8ق، ج1410شود )مالصورا، انسانی نال، می

بب نظف مالصورا پ یفش تفکیب انضمامی نفس و باون

صحیح نیست؛ زیفا در ناین تفکیبای اجازای مفکاب در

هاایی بالفرا، و متکثفناو؛ خارج، در عین تفکیب، واقریت

حال رنکاب ممکان نیسات یازی کاب باب کثافت عاودی

صاوف باشاو موصوف است، باب وحاوت عاودی نیاز مو

(. الزمااۀ اعتقاااد بااب 295و294: 5ق، ج1410)مالصااورا،

تفکیب انضمامی نفس و بون، دوگانگی وجاودی رن دو و

الزمب اعتقاد بب تفکیب اتحادی رنها، نفی دوگاانگی اسات.

تفکیب اتحادی بین دو یز مقتضی این نیست کب یکای از

کنو کب هف دو بب یاک رن دو موجود نباشو، بلکب اقتضا می

موجاود باشانو -و ناب دو وجاود متراود -وجود واحاو

(. بف مبنای تفکیب اتحاادی، 307: 5ق، ج1410)مالصورا،

نفس و بون، موجودات بیگانب و مستق، از یکویگف نیستنو؛

های یاک وجاود واحوناو کاب بلکب هف دو حیثیات و جنبب

وحوت و کثفت در رن جمع شاوه اسات. درواقاع، نفاس

( و 384: 8ق، ج1410)مالصورا، صورت کمالیۀ بون است

بون از توابع وجود نفس و از مفاتب ساای، رن باب شامار

(.49: 9ق، ج1410ریو )مالصورا، می

در تبیین این دیوگاه، بون نقشای واجاو اهمیات دارد.

نفس در مفحلۀ حوو ، جسمانی است و ازعفی حفکت

کناو و باب مفحلاۀ جوهفی از مفاح، جسمانی عباور مای

سو. حفکت جوهفی نفس، اشتوادی اسات. باب ر تجفد می

صاورت لابس براو عبارت دیگف، حفکت جوهفی نفس بب

اللبس است؛ بنابفاین در هف مفحلب کب باب کماال جویاوی

کنو. مفاتاب یابو، کماالت پیشین را نیز حفظ می دست می

نفس، منحصف در بون و نفس ناعقب نیست؛ بلکاب مفاتاب

ارناو؛ ازجملاب رو دیگفی نیز هستنو کب نقا واساطب د

(. نفااس از 277: 1315بماااری و بااون مثااالی )مالصااورا،

حیث نفسیت خاود مضااف باب باون و متصافف در باون

است. این نحوه وجود نفس، حااد باب حاوو باون و

متحو با رن است؛ اما نفس در اثاف اساتکمال جاوهفی باب

ق، 1410یابو )مالصاورا، نحوۀ دیگفی از وجود دست می

(.2: 9و ج 376: 8ج

در نگاه صورالمت لهین انساان در نمساتین مفتباب، باب

اعتباری ماده مطل و بب اعتباری جسام مطلا اسات و در

مفتبۀ دوی کب مفتبب جسمانی است باب اعتبااری، ناوعی از

جسم و بب اعتبااری، صاورت نوعیاب اسات و در ساومین

مفتبب، از این حیث کب قاب، نشو و نماسات، جسام نبااتی

ن حیث کب یاع، ایرال نباتی )همچون نشاو و است و از ای

نما و تولیو مث،( است، نفس نباتی است. در مفتبۀ هااری

از این حیث کب منفر، از محسوسات است و با اراده نقا،

کنو، بون حیوانی است و باب اعتباار اینکاب ابازار مکان می

گیافد، نفاس احساس و تحفیک ارادی را بب استموای مای

مفتبۀ پنجم، از یک نظاف باون انساانی حیوانی است و در

تاا: شود و از یک نظف نفس انسانی )مالصورا، بی نامیوه می

شود مفاتب وجود انساانی همچاون (. پس روشن می315

مفاتب موجودات هساتی، تشاکیکی اسات و هاف یاک از

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 152

تاف، ای از دیگافی و یاا باب تربیاف دقیا نفس و بون مفتبب

همین سبب است کب هف ای از یک وجود واحونو. بب مفتبب

کناو اتفاقی کب در نفس بیفتو، رثار رن در بون نمود پیوا می

کناو و هف ب در بون رخ دهو، حالتی را در نفس ایجاد می

گونب کب وجود هف یک از نفس و بون، حکایات از و همان

وجود دیگفی دارد، حاالت هف یک از این دو نیز حاکی از

(. 158و157: 4، جق1410حالت دیگفی است )مالصاورا،

ای اسات عور کب عبقات عالم بب گوناب بب بیان صورا همان

-و همچاون سلسالۀ واحاو -کب برضی بب برضی دیگاف

پیوستب است و با تحفیک اولی، رخفی نیز باب حفکات در

ریو، مشم است هیا ت نفاس و باون، هاف یاک از می

روناو و هاف یاک از موعن اصلی خود یفاتف یا یفوتف مای

(.621: 1381گیفنو )مالصورا، ثیف میدیگفی ت

مالصورا ضمن بیان انواع ترل و ت کیو بف اینکب ترل ،

دهنااوۀ نیازمنااوی یاازی بااب یااز دیگاافی اساات، نشااان

شاود کنو ترل وقتی بب ت ثیف و ت ثف منجف می خاعفنشان می

کب دو شیء عالقۀ ذاتی بب یکویگف داشتب باشنو )مالصورا،

و تفکیب نفس و بون را تفکیبای (. ا197، ص8ق، ج1410

داناو و باا ای ذاتی می اتحادی و عالقب بین رن دو را عالقب

بودن نفس بفای بون و رابطۀ دوعفیب ماده ت کیو بف صورت

پا یفد و صاورت، ارتبااط دو ساویۀ نفاس و باون را مای

(؛ البتب وقتای 107و 2: 9، ج235: 7ق، ج1410)مالصورا،

سمن صحیحی اسات؛ اماا شود بون، نفس است، گفتب می

بب این مرنا نیست کب بون، تمامی نفس است. اگف ب نفس

عالوه بف مفتبۀ بون، مفاتب تجفد بفزخی و تجفد عقلی را

کنو. این مطلاب نیز دارد، عنوان نفس بف بون نیز صوق می

بوین مرناست کب نفاس، باون البشافط اسات. )انصااری

(.271: 1387شیفازی،

نفس را امفی کامالی مجفد و باون سینا کب بفخالف ابن

نواشتن میان دانو و بب دلی، سنمیت را امفی کامالی مادی می

ماده و مجفد، بب ثنویت نفس و بون قال، اسات، مالصاورا

پ یفد. در نگاه صورا اتحاد قول بب اتحاد نفس و بون را می

نفس و بون بوین مرنی است کب دو جنبب یا بب تربیافی دو

وجود موجودنو و صورا باب کماک حفکات مفتبب، بب یک

کناو. جوهفی در مادۀ جسمانی بب ایان نظفیاب اذعاان مای

نفااس، ادامااۀ حفکاات جااوهفی در بااون اساات و صااورا

بفاساس همین ویژگی بونی، بب تفکیاب اتحاادی نفاس و

یابو: پس از رنکاب وجاود سایال انساان عاوالم بون دست می

رمادۀ قباول جسمانی و نباتی و حیوانی را پشت سف گ اشت،

شود کاب در مسایف شود و کمالی بف او ایاضب می یی الهی می

تحول ذاتی اوست؛ بنابفاین، بون و قوای نفاس، یازی جاز

مظاهف و ریات خود نفس نیست. پس بون مفتبۀ نازلب نفاس و

(. باون و 377: 1386نفس، مفتبۀ عالیۀ بون است )مالصاورا،

انو کب دو واحوینفس هف دو بب یک وجود موجودنو و شیء

جنبب دارد: یکی نابودشونوه و دیگفی ثابت و باقی. هف اناوازه

شاود و تاف مای تف شاود، باون لطیاف نفس در وجودش کام،

تف، شود و اتحاد میان رن دو قوی اتصال بب نفس شویوتف می

تا اینکب وقتی وجود عقلی شو، بوون هی مغایفت، یک یاز

(. درخاور ذکاف 134و133 :8ق، ج1410شونو. )مالصورا، می

کااب مطلااوب -اساات مطلااب ماا کور، بااا مراااد جساامانی

منایااتی نااوارد؛ زیافا بااون مررااد در حیااات -مالصوراسات

اخفوی، اگف ب از حیث ماده با بون دنیوی سانمیت ناوارد و

کاب -امفی متناسب با عوالم مجفد اسات، از حیاث صاورت

ی دارد.همان با بون دنیوی این -اص، در تشم شیء است

باودن و اتحااد رن باا بنابفاین، نفسیت نفس، بب مقاارن

نفس، تمای باون »کنو کب: بون است و مالصورا تصفیح می

بونی، ناوع کاما، جسامانی حاصا، است کب از او و مادۀ

شود. ممکن نیست از یک امف مجفد و یک اماف ماادی، می

نوعی عبیری و مادی حاص، شود ... اقتفان نفس و باون و

فف نفس در بون امفی ذاتی و ناشی از وجود شمصی تص

رن است؛ بنابفاین این اضایۀ ذاتی نفس بب بون، مقوی نفس

ریو کاب نفاس داخا، در است؛ البتب از این سمن الزی نمی

« مقولۀ اضایب بب شمار ریاو و از جوهفباودن خاارج شاود

(.13و12: 8ق، ج1410)مالصورا،

ب قفار زیفنو:رموه از مطالب یوق ب دست نکاتی بب

هاای صاورا و های بون کاب از یایتاب یکی از ویژگی -

153/ النفس صورایی شناختی بون در تبیین پنج مسالب از علم نق هستی

شناسی او است، بحث ذومفاتب بودن اسات. مؤثف در نفس

ای از نفس است، قلم ابطاال باف او با بیان اینکب بون مفتبب

ثنویت نفس و بون کشیوه است. هم بب دلی، تشکیک باون

الحوو بودن و حفکات جاوهفی و هم بب دلی، جسمانیب

اتحااد نفاس و باون -دهو کب بب مود بون رخ می -نفس

شود. اثبات می

در مقای حوو نفس، نفس و باون یاک یزناو و -

درواقع یزی جز بون مادی وجاود ناوارد. باون، مساترو

حفکت جوهفی و استکمالی است و نفاس در حااقّ باون

رو نفس و بون یک یزناو و باالطبع شود؛ ازاین متولو می

ای مفاتب تکام، وجودی انسان نیز نفس، مفتببپس از عی

ای سای، از مفاتب نفاس عالی از مفاتب بون و بون، مفتبب

ریو. نفس و بون، یک هویت وحوانی هستنو بب حساب می

کب در خالل حفکات جاوهفی، باب مفاتاب بااالتف دسات

یاک از ایان مفاتاب، متبااین و گسساتب از یابنو و هی می

س و بون، ذهنی و مفهومی است، یکویگف نیست. تمایز نف

ای از نب عینی و خارجی؛ زیفا بون بب لحاظ خارجی مفتباب

مفاتب نفس است.

های بدن اثبات تعدد قوای نفس با استفاده از ویژگی -3

سینا در بیان ترود قاوای نفاس انساان، بیاانی دارد کاب ابن

مالصورا نیز بب رن توجب کفده است. بب اعتقاد او، این قاوا

( قاوای 1شاود: انقسای نمستین بب سب قسم تقسیم مای در

نفس نباتی کب عبارت است از کمال اول جسام عبیرای از

( قاوای 2کناو. رن حیث کب تولیو مث، و نمو و تغ یب مای

نفس حیوانی کب عبارت است از کمال اول جسم عبیری از

کناو و حفکات ارادی رن حیث کاب جزلیاات را درک مای

انسانی کب عبارت اسات از کماال اول ( قوای نفس 3دارد.

کنو و جسم عبیری رلی از رن حیث کب کلیات را ادراک می

ایرااال اختیاااری و یکاافی و اسااتنباط بااب رن نساابت داده

(.32ی: 1966سینا، شود )ابن می

الفلیس، مالک تراود قاوا ایان اسات کاب بب باور شیخ

ایرالی کب در جنس اختالف دارنو، منش واحاوی نوارناو.

ین اخاتالف گااه در جانس بریاو اسات، مانناو ادراک و ا

تحفیک، گاهی در جنس متوسط است، ماننو ادراک باعنی

و ظاهفی و گااهی در جانس قفیاب اسات، مانناو ادراک

رنگ و عرم. پس وقتی دو یر، در جنس متفاوت باشانو،

(. 29ی: 1966ساینا، منش رن دو، دو قوۀ متفاوت است )ابن

دانو و بف این باور است را ناتمای می مالصورا این استوالل

الواحاو و امتنااع صاوور کثیاف از واحاو کب شیخ بب قاعوۀ

استناد کفده اسات؛ حاال رنکاب ایان قاعاوه یقاط درباارۀ

خواست کب بسیط حقیقی است و کثافت در او راه ناوارد؛

ولی نفس انسان متکثف در جهات عویوه است.

وای نفاس نیاز از مالصورا بفای تبیین و اثبات ترود قا

جویاو؛ ازجملاب اینکاب های بون استمواد می برضی ویژگی

رثار و عوارض مادی و بونی یناپ یفنو و بب عبارت دیگاف،

بفخی از رثار و خصوصیات بون در موتی از عماف وجاود

بهافه اسات. دارنو و در موتی دیگف، بون از وجود رنهاا بای

ایان اساتوالل، مالک ترود قوا و انفکاک رنها از یکویگف در

وجود اثف و یر، یک قوه در زمانی و نباود یرا، و اثاف قاوۀ

یافض کاب دیگف در همان زمان است )البتب با قبول این پی

نبود اثف قوه، نمایانگف نبود خود قوه است(؛ بفای مثال، رشاو

تاوریج کام و و نمو کب اثف قوۀ نامیب است در عول حیات بب

در حالی کب تغ ی کب یر، شود؛ کمتف و سفانجای متوقف می

و اثف قوۀ یاذیب است، هنوز در جفیان است. همچناین یرا،

شود؛ در حالی کاب یرا، قوۀ مولوه پس از موتی متوقف می

شود نامیاب و یاذیاب و مولاوه نامیب ادامب دارد. پس مرلوی می

ییف هم و ساب قاوۀ مجازا از یکویگفناو. صاورا در دوماین

ناق بونی مانناو جا ب و استوالل خود بب صوور ایرال مت

کناو و ایان ویژگای را نشاانۀ دیع یا قبول و حفظ اشاره می

شمارد. حاص، سمن اینکب با توس، باب ترود قوای نفس می

های جسمانی همچون یناپ یفی و تناق ایراال کاب ویژگی

در بون، رزمونونی هستنو، ترود قوای نفاس انساانی اثباات

(.61و 60: 8ق، ج1410شود )مالصورا، می

شود: بنابف رنچب بیان شو این نکات را استنباط می

از « جسام عبیرای »گونب کب در ترفیف نفاس، همان -

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 154

رود، در شناساایی قاوا نیاز مقومات ترفیف بب شامار مای

های عارض بف جسم عبیرای )باون( مرافف قاوای ویژگی

گوناگون نباتی، حیوانی و انسانی است.

الافلیس نکاب شایخ نا -اگف تفاوت و تراود قاوا را -

تفاوت اجناس دانستب شود، نقا جسام و -مرتقو است

ماده بونی در رن بب وضو درخاور مشااهوه اسات؛ زیافا

ریااازین ادراکااات، ادراک حساای بااونی اساات و نقطااۀ

گیفی ادراکات گوناگون، از جادۀ ادراکاات حسای و شک،

بونی است و تمایز ادراکات ییفحسی از ادراکاات حسای

گیفد. های بونی از رن صورت می ب ویژگیبونی با سل

مالک اصلی ترود قوا از منظف مالصورا وجود بفخی -

از قوا در زمانی و یناپ یفی رنهاا در زماانی دیگاف اسات.

های جسمانی است و ایان حالات، در یناپ یفی از ویژگی

قوای جسمانی و بونی رزمونونی است؛ بنابفاین، مطالراب و

دهو. مالک ترود قوا را بب دست میبازبینی در قوای بونی

هیای تبیین علم و ادراک نفس با استفاده از ویژگیی -4

بدن

از منظف مالصورا علم و ادراک سب قسم است: علم تای کاب

عبارت است از صور علمی مجفد از ماده؛ علم مکتفی کاب

های مثالی و اشبا مجافده و علام عبارت است از صورت

ق ، 1410اسات )مالصاورا، ناق کب علم بب صور حسای

گاناب ازنظاف او احسااس، های سب ( و ادراک501و 500: 3ج

هام « تاوهم »سینا بب ادراکی باب ناای تمی، و ترق، است. ابن

قال، است کب مالصاورا رن را ادراکای مساتق، باب حسااب

کناو؛ زیافا رورد، بلکب بب ترق، و احسااس موکاول مای نمی

لای و از جهتای مرتقو است هاف ادراک وهمای از جهتای ک

از ادراکاتی است کب « دشمنی گفگ»جزلی است؛ بفای مثال

کنو؛ در حالی کب دشمنی امفی کلای گوسفنو رن را درک می

و گفگ امفی جزلی است. نین ادراکی بب اعتقااد او ادراک

و 215: 8ق ، ج1410جزلی و محسوس اسات )مالصاورا،

(.132: 1972، همان، ی324-323: 2، ج1375سینا، ابن

با عنایت بب اینکب منش اصلی تمامی ادراکات حصاولی

انسان، حواس ظاهفی اوست، مطاب نظف حکما هف انساان

کب یاقو یک یا نو حس ظاهفی باشو، یاقو یک یاا ناو

نوع ازعلوی حصولی خواهو بود. شایان ذکف است حاواس

بونی پس از اینکب زمینۀ گا ار انساان از مفاتاب خیاالی و

وان ترق، و درک کلیات را یافاهم کافد، نقا ورود بب می

دهاو و در سااحت ادراکاات ایجابی خود را از دست مای

انساان در ابتاوای »گویاو: عقلی نق مانع دارد. صورا می

تحصی، علوی، محتاج بون و حواس ظاهفی اسات تاا باب

وساایلب رنهااا خیاااالت صااحیح را کسااب کنااو و نفااس از

مایو و باا ایان مراانی، خیاالت، مرانی مجفده را استنباط ن

عالم مبوأ و مراد را بشناسو. تفطن در ریاز نشا ت ممکان

واسطۀ حاواس ظااهفی و باب هماین دلیا، نیست؛ مگف بب

گفتب شوه است: من یقو حسا یقاو علماا. پاس حاساب در

ابتوا نایع، ولی در انتها مانع است؛ ماننو دای بافای صایو و

و وصاول، مفکب بفای رسیون بب مقصو کب براو از صایو

(.126: 9ق، ج1410)مالصورا، « وبال هستنو

مالصورا بون را در ادراک حسی نفس، واجو اهمیات

دانو. اگف ب ازنظاف او نفاس، کا، القاوا اسات و تماای می

شاود، ایان نکتاب را نیاز ادراکات بب انشاء نفس حاص، می

نبایو از نظف دور داشت کب رالت و ابزارهای بونی، مرواتی

سازی قابلیت نفس بفای ایجااد صاورنو اهمضفوری در یف

و بوون بون، نفس شفط الزی را بفای انشاء صور نمواهاو

یایت. نزد او مح، صور حسی، نفس انسان است و الزماۀ

ادراکات حسی، انفرال ابزار حواس یرنی عضو مفباوط باب

هف حس و ایجاد صور محسوسات است؛ خواه این صاور

گویناو و شهور حکماا مای در ابزار حواس باشو، نانکب م

خواه مطاب نظف صورالمت لهین در نفس باشو؛ از این نظاف

: 8ق ، ج1410کب نفس مظهف این صور اسات )مالصاورا،

(. صورا ضمن پ یفش نظفیۀ اتحاد عاقا، و مرقاول، 210

نفس هنگاای ادراک محسوساات، عاین »کنو کب: تصفیح می

یاافا ( ؛ ز234: 8ق ، ج1410)مالصااورا، « شااود حااواس ماای

نفس دارای مفاتب است و در مفتبۀ حس با محسوس متحو

شود. علم حسی علمی ناق است کب باعث کمال نفس می

155/ النفس صورایی شناختی بون در تبیین پنج مسالب از علم نق هستی

کاب مساترو پا یفش -شود. همچنین یر، نفاس ناعقاب می

منوط بب ادراکات جزلی است کب باا حاواس -کلیات است

حصول تصورات و تصویقات اولیاب »ریو: بونی بب دست می

اختالف در رالت است ... و بیان شاوه کاب یفاوان بب حسب

احساااس بااب جزلیااات، ساابب اسااترواد نفااس باافای قبااول

(.381: 3ق، ج1410)مالصورا، « تصورات کلی است

گیفی ادراکات خیاالی بون همچنین علت ناقصب شک،

مجفد و مثالی در عالم است. مالصورا با پ یفش مفتبۀ نیمب

هسااتی، نااوعی دیگااف از ادراک را در عااالم مثااال مطااف

کنو. او تفاوت این احساس را با ادراک در عالم حاس، می

همچون تفاوت حیاوان مفکاب از گوشات و اساتموان و

کنو تفااوت در ایان دو، و تصفیح می دانو حیوان عقلی می

یقط در نحوۀ وجود است و بب لحاظ ماهیت، احسااس در

(. 201: 1346انااو )مالصااورا، عااالم حااس و مثااال یکاای

احساس، وابستب بب بون است؛ خواه بون عنصفی و خاواه

مثالی. پ یفش حس در عالم مثاال، زمیناب را بافای اثباات

کناو. در ایان ثواب و عقااب در عاالم بافزخ یافاهم مای

صااورت اساات کااب لاا ت و الاام حساای در عااالم باافزخ

پ یف است. تمی، عبارت است از ادراک شیای مادی توجیب

کب در رن، ماده نزد حواس ظاهف نیست. مالصورا بفخالف

ای بفای قوۀ خیال تریین نکفده است و سینا مح، مادی ابن

خواناو، شافط یاا علات سینا مح، قوۀ خیال مای رنچب ابن

: 1346دانااو )مالصااورا، صااب در ادراک خیااالی ماای ناق

(. بب اعتقاد او، در صورت رسایب باب محلای از 238و237

گیافی خیاال نقا دارد، ادراک خیاالی بون کب در شاک،

بینااو؛ گف ااب قبااول ایاان اخااتالل، بااب مرنااای رساایب ماای

نابودشون خیال نیسات. ادراکاات خیاالی مجفدناو و ایان

باب وجاود رماوه اسات. اختالل، از حیث اختالل در شفط

مطاب این تقفیف، خیال مستق، از بون نیست و بایاو اقافار

کفد اگف ب نفس مبوع صور خیالی است، این ابواع باوون

پیونود. ابزار بونی بب وقوع نمی

مطاب نظف شیخ الفلیس ترق، نفس ناعقۀ انساانی نیاز

وابستب بب بون است. ترق، با دو قوۀ عق، نظافی و عملای

کناو کاب باا ست. عق، نظفی کلیاتی را ادراک مای ممکن ا

مقومات اولیب، تجفبی، متواتف و ... بب دسات رماوه اسات.

ساینا، کنناو )ابان قوای حیوانی نیز بب نفس ناعقب کمک می

(؛ بنابفاین، هف نیاز و حاجتی کب نفس حیوانی 219ی: 1966

کناو. نفاس نفس ناعقب نیز صوق مای بب بون دارد، دربارۀ

ب در عق، نظفی و ب عملی بب بون وابستب است. ناعقب

ارتباط بین مفاهیم در قالب قضایا اعم از سلبی و ایجابی و

تحصی، مقومات تجفبی و متواتف منوط بب کمک گفیتن از

(؛ زیافا ادراک 385و 284ی، ص1966سینا، بون است )ابن

تصور کلی بب تصورات جزلای مناوط اسات و تصاورات

حیوانی منطباع در باون اسات. عقا، جزلی بب عهوۀ نفس

نظفی بفای بب یرلیات رسایون در مفاتاب ممتلاف خاود

نیازمنو بون است. عق، نظفی در ابتوا هیوالنی و اساترواد

مح است و با تحصی، مقوالت اولی کب همب متوقف بف

شود. این عق، باا تحصای، بوننو، عق، هیوالنی بالفر، می

ساینا، شود )ابان ب میمقومات مشهور، مبول بب عق، بالملک

( و تحصی، مقومات اولیب و مشهور، متفتب بف 373: 1364

تصورات جزلی است کب وابستب بب بون است.

ق، 1410صورا عالوه بف پ یفش این مفاتب )مالصاورا،

منزلاۀ مقوماۀ ( و ت کیو بف جایگااه حاس باب 422-419: 3ج

دیگف ادراکات، صوور ترقالت گوناگون از قوۀ واحاو را باب

دانو. ازنظف او، حاواس سبب اختالف در رالت و حواس می

انااو کااب اخبااار را از نااواحی سااان جاسوسااانی ممتلااف بااب

شاونو نفاس باف کننو و موجب مای روری می گوناگون جمع

صور عقلی مجفد و احساسات جزلی اعالع یاباو. تکثاف در

ترقالت و احساسات بب سابب اخاتالف در حفکاات باون

شاود؛ باب ایان استا از حس منتفع میاست و نفس در این ر

صورت کب نفس، تصورات اولیب و تصویقات اولیب را یفاهم

کنو و با امتزاج رنها با یکاویگف، تصاورات و تصاویقات می

رورد )مالصاورا، بب دست می -انو نهایت کب بی -اکتسابی را

(. 382: 3ق، ج1410

صورالمت لهین مرتقو است ادراکات عقلی با اتصال باب

شود و نفس یاعا، ایان مبادی عالیب بفای انسان حاص، می

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 156

ادراکات نیست؛ بلکب در بفابف این ادراکات، منفر، است و

سازد. عق،، مفاتبای دارد زمینۀ این انفرال را بون یفاهم می

و گاه شفط یرلیت این مفاتب، بون و ابازار باونی اسات.

باوون انتقال علم از مفتبۀ اولیات بب مفتبۀ نظفیات، گااهی

: 3ق، ج1410ترلیم و گااهی باا ترلایم اسات )مالصاورا،

انو. ارتباط مرلم و مترلم ( و حواس، حلقب384

شوه از مطالب یوق بوین قفارنو: نکات استنباط

واسطۀ باون اسات؛ زیافا نفاس کمال علمی نفس بب -

یاباو. نقطاۀ ریاازین تماامی وسیلۀ صور حسی کمال می بب

ت کب ابزار و رالت بونی، شافط ادراکات، ادراک حسی اس

تحق این ادراک است. درواقع ماادۀ باونی، مباوأ نشا ت

گانۀ ادراکی است. سب

واسطۀ بون اسات؛ کثفت ادراکات حسی در نفس بب -

زیفا هف یک از ابزار بونی، باعث حصول علام خاصای در

شونو و تنوع ادراکات بب تناوع رالت و ابازار بااز نفس می

شود. می

مادۀ بونی در ادراکات خیالی نیاز نقا دارد. بون و -

اگف ب بون بفاساس مبانی صورایی، مح، ادراکات خیالی،

تصورشونی نیستنو، شفط تحق این نحوۀ ادراکات هست.

درحقیقت مابین باون و مفتباۀ خیاال در نفاس، ارتبااعی

دوسویب تصورشونی است.

نفس ناعقاب در مفتباۀ ادراک عقالنای نیاز باب باون -

تب است. تکثف تصورات و تصاویقات عقلای باب ماود وابس

حواس ظااهفی و ادراکاات باونی جزلای اسات و نفاس

ازعفی ترلیم و ترلام، باا حاواس باونی باب تصاورات و

هاای ممتلاف علاوی نظافی تصویقات و درنتیجب بب گونب

یابو. اگف ب نفاس، ساازنوۀ تماامی ادراکاات در دست می

ر نفس باا ادراکاات تمامی مفاتب رن است، این استرواد د

رسو. حسی و بونی بب یرلیت می

ی بدنها یژگیواثبات جاودانگی نفس با استفاده از -5

شاود. نفس انسان جاودانب است و با ینای بون، یاانی نمای

نفس موجودی مستق، و مجفد است کب بب نحو بالفر، بقاا

مبناای بااف اهیناایبفنیااز پاای از مالصااوراحکمااای دارد.

هاای کب در رنها بب ویژگی انو نفس ارالب کفدهپ یفی نایساد

ساینا بون و نفی رن از نفس تکیب شوه است؛ بفای مثال ابن

با استفاده خود عی بفهانی مشفو ، النفس احوالدر رسالۀ

پاافدازد از روش ماا کور بااب اثبااات جاااودانگی نفااس ماای

بمشای از اسفاردر صورا ( و 101 -99ی: 1952سینا، )ابن

کنو:: یرن را نق، م

الوجاودی در وجاود الوجود است و هف ممکن نفس ممکن

نفس دارای علات اسات و بنابفاین، است؛علت محتاجخوی

مرلاوی با توجب بب رابطۀ ضفورت بالقیاس میان علت و مرلاول،

ضافورت باب مرلاول نیاز باشوشیء باقی ۀعلت تاماست وقتی

، دلیا، مرووی شاود )مرلول( بنابفاین اگف نفس ؛باقی خواهو بود

شون علت نفس یا جزلی از اجزای علت تامب اسات. رن مرووی

زوال با توجب بب اینکب عل،، هار قسم بیشتف نیستنو، بایاو دیاو

کوای یک از این عل، وابساتب اسات. بافای نفاس نفس بب زوال

مجافد ، امافی نفاس شاود؛ زیافا علت مادی در نظف گفیتب نمی

ل نفاس باب سابب زوال علات ، بنابفاین محال اسات زوا است

ای متصاور باشاو، قطراای مادی باشو. اگف بفای نفس علت مادی

یزی نیست جز بون و این استوالل روشن می کناو نفاس باا

محال است زوال نفاس باب رود. همچنین مفگ بون از بین نمی

زیفا نفس، خاود صاورت ؛علت صوری باشو شون مروویدلی،

تکافر ،گفی داشتب باشاو است و اگف نفس علت صوری دیبون

شاون نفاس مرووی. استتسلس، ریو کب مستلزی صور پی می

زیفا علات یااعلی نفاس، ؛محال استنیز علت یاعلیبب زوال

شاود و فگز نابود نمیمفارق از ماده است کب ه و عقلی یجوهف

علت یایی سبب ناابودی نفاس بب همین دلی، محال است عوی

زوال هف کوای از عل، هارگاناب نکببنابفاین، با توجب بب ای .شود

صاورت مطلا باب جاودانب است و انروای رن محال است، نفس

(.386-385: 8، جق1410پ یف نیست )مالصورا، امکان

هاای باونی( یگفی )با همان روش نفی ویژگیبفهان د

رورد، ناین اسات: کب صورا در ادامب بب نق، از حکما می

نفاس، امافی وال یاا یسااد زجاودانب ناوانیم، اگف نفس را

پس .هف حادثی مسبوق بب استرواد استحاد خواهو بود و

157/ النفس صورایی شناختی بون در تبیین پنج مسالب از علم نق هستی

باشاو. ایان اساترواد، زوال و انراوای بایو در نفاس، اساترواد

حام، اساترواد، یاا خاود نفاس . مادهحام، است مادهنیازمنو

مااده تواناو خود نفس نمی دیگفی ییف از نفس. شیءاست یا

یاک شایء بایاو پاس از زوالزیفا حام، امکان ؛باشوحام،

تواناو پاس از انراوای، و نفس نمای باقی باشو ،رن شیء زوال

حام، این قاوه ییف از نفس، دیگفی مادۀپس بایو باقی باشو.

پای باشاو، اشاکال قبا، پ یف زوال ،قاب،مادۀ باشو. اگف این

اشاو. ایان پا یف ب نا کب زوال رسیوای ریو. نا ار بایو بب ماده می

امافی و از عفیای جزلی از نفاس اسات یک عفف از حام،

نفاس زیافا ؛این امف هماان نفاس اسات است؛ بنابفاینمجفد

نیسات. پاس ،مجفد کب قاب، صور باشاو ی یزی جز جوهف

)مالصاورا، پا یفد و بااقی و جاوداناب اسات نمی یسادنفس

(. 388: 8ق، ج1410

جااودانگی دو دلیا، باف المباوأ و المرااد مالصورا در

هاای باونی کنو کب هف دو مبتنی باف ویژگای نفس اقامب می

شاود کاب ویژگی استفاده می است. در دلی، نمست از این

شود؛ باب نحاوی کاب بون بب هنگای خواب د ار ضرف می

ماناو؛ اماا نفاس بفخی از قوای حسی رن از یرالیت باز می

شود و حااالت و تف می عکس بون، در حال خواب قوی بب

کناو و از رنهاا مطلاع یفیات اماور ییبای را مشااهوه مای ک

شود. ضرف بون در این حالت موجاب ضارف نفاس می

شاود. تف نیاز مای شود و حتی نفس در این حالت قوی نمی

پس مفگ بون، بف حیاات نفاس اثافی نمواهاو داشات و

میفد. نفس با مفگ بون نمی

ت دلی، دوی اینکب مغز در بون انسان دارای این ویژگی اس

کب در اثف تفکف یا خاعفات زیااد، د اار خساتگی و خشاکی

شود و خشکی و خستگی رن موجب ازکارایتادگی مغاز و می

هاا شود؛ اما ایکاار و انویشاب پس از رن موجب مفگ بون می

های متراالی و الهای سبب کمال نفس است. مرارف و انویشب

شود. بناابفاین رنچاب در انسان موجب ترالی و کمال نفس می

سبب کمال نفس است، موجب نقصان و کاستی باون اسات.

کنو کب نفس با مفگ باون این نکتب نیز این گمان را تقویت می

(. 526: 1381میفد )مالصورا، نمی

رموۀ یاوق در قالاب ایان نکاات ارالاب دست مطالب بب

شود: می

بفاهیناای کااب حکمااای پاای از صااورا در اثبااات -

هاای انو، بفاساس سلب ویژگی کفدهجاودانگی نفس اقامب

بونی از نفس بب دست رموه است؛ بب این صورت کب نفس

از رنجا کب مادی نیست، علت مادی نوارد تا بب دلیا، نباود

اش مرووی شود؛ همچنین هماننو مااده، قاوه و علت مادی

استرواد یساد را نیز دارا نیست.

س، های مادی و بونی از نف مالصورا با سلب ویژگی -

خساتگی ضرف نفس در حالت خواب و عوی همچون عوی

و ناتوانی رن در اثف کثفت تفکاف و ادراک، باف یناناپا یفی

کنو. نفس با زوال بون ت کیو می

نتیجه:

ی حکمی و یلسفی، یایت خلقت انساان و ها رموزهمطاب

ی هاا مرفیتنهایت کمال او تکام، عق، و کسب رگاهی و

در اخالق، ها مرفیتگفیتن این نظفی از یک سو و بب کار

دلیا، حکماای نیباو ریتار و عم، از سوی دیگف است و

اسالمی، حکمت را عبارت از صیفورت انساان و حفکات

انو؛ اماا در دوگاناۀ او بب سمت عالَم عقلی شون بیان کفده

نفس و بون، این تکام، یقط سهم نفس نیست. بون انسان

کات و صایفورت نیز ابزاری کلیوی بفای تحقا ایان حف

سازد کاب است و نان بستفی بفای نفس انسانی یفاهم می

بب کمک رن بب یایت اعالی خاود نالا، شاود؛ البتاب باون

بفنوه این تکام، نیست؛ بلکب گاهی بب همیشب عام، و پی

کنو و نقشی سالبی شک، مانع در این حفکت نمود پیوا می

سات در این حفکت دارد و گویا حکمت الهی ایان باوده ا

کب انسان مواناع ناشای از باون را در مسایف تکاما، خاود

تبع شناسایی کنو و از رنها اجتناب کنو و این شناسایی و بب

رن اجتناااب، عاااملی ایجااابی در راسااتای تکاماا، اوساات؛

ریاو رو بف حکیم و پژوهشاگف علام الانفس الزی مای ازاین

ی ایجابی و سلبی بون را در مسیف پی روی ردمی ها نق

ایی و مواقّب کنو.شناس

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 158

بف اساس این، در ایان نوشاتار پانج مساالب از مساال،

شناسی صورا یرنی ابطال تناسخ نفس، اتحاد نفاس و نفس

بون، ترود قاوای نفاس، تبیاین یفایناو ادراک و همچناین

جاودانگی و بقاای نفاس پاس از باون بفرسای شاو کاب

هاای باونی گیفی از شاخصب مالصورا این مسال، را با بهفه

نو: ک و جسمانی تبیین می

مطاب نظف مالصورا بون با نفاس تفکیبای اتحاادی را

دهو. بون همواره در عول حیات خود بفاساس تشکی، می

کناو حفکت جوهفی اشتوادی مسیف قوه بب یر، را عی می

و بب دلی، تفکیب اتحادی با نفس، نفس نیز همفاه با باون،

سازد. مطااب نظفیاۀ حفکات های خود را بالفر، می بالقوه

، بازگشت از یرلیت بب قوه محال است و بب همین جوهفی

هایی را بب دست توانو پس از اینکب یرلیت دلی،، نفس نمی

رورد، بب بونی منتق، شود کب باالطبع خاالی از رن یرلیاات

های دیگفی نیاز دارد کاب مالصاورا باب است. بون ویژگی

کشاو؛ ازجملاب کمک رنها بف مسالۀ تناسخ قلم بطاالن مای

همواره بایو در توبیف یک نفاس باشاو و هفگاز اینکب بون

بونی تصورشونی نیست کب از نفس تهی باشو؛ زیافا قاوای

بونیلت بون بب همفاهی با نفس است و همواره بایو نفسای

زمان، واجاو دو یاا ناو عالوه بون هم رن را توبیف کنو. بب

نفس نیست و هف انسانی با انوکی ت م، و خودکااوی ایان

ابو.ی امف را درمی

مالصورا بافخالف پیشانیان خاود کاب سااحت عاالم

دانساتنو و مجفدات و مادیات را مجازای از یکاویگف مای

اتصال و پیوستگی میان ایان دو عاالم در وجاود واحاو را

کفدنو، بفاساس پ یفش اصالت وجاود و تشاکیک نفی می

وجود، وجود را حقیقتی واحو و دارای مفاتاب گونااگون

اناو و میاان رن بب یکاویگف پیوساتب دانو کب همۀ مفاتب می

مفاتب رن، خأل و انفصاالی وجاود ناوارد؛ بناابفاین، اگاف

وجودی بفاساس حفکت جوهفی، اشتواد و توسارب یاباو،

تفین مفاتب ماادی تاا بااالتفین در درون خود واجو پایین

مفاتب تجفد اسات. نفاس انساانی نیاز پاس از اساتکمال

شاود کاب ی مای جوهفی و عی مفاتب تجفد، وجود واحو

تافین مفتباۀ رن باون باالتفین مفتبۀ رن عق، مجفد و پایین

مادی عنصفی است. او نظفیۀ حاوو جسامانی نفاس را

کنو و بون را مح، ظهور نفس و نیز بف همین مبنا عف می

کنو. بفاسااس حفکات ابزار تکام، اشتوادی رن مرفیی می

نفاس -دهو کب بب مود بون مادی رخ می -جوهفی نفس

شاود، سای، نفاس تلقای مای مفتبۀ عالی بون و بون مفتبۀ

کناو و باف اتحااد رن دو ثنویت نفس و بون را ابطاال مای

گ ارد. صحب می

سینا بب تراود قاوای نفاس قالا، مالصورا همچون ابن

ساینا در بحاث تراود قاوا، قاوای است؛ با این تفاوت کب ابن

کناو و الرب میمنزلۀ ابزارهای ادراکی یا تحفیکی مط نفس را بب

مالصاورا ضاامن باااور بااب اتحااد نفااس بااا قااوای ادراکاای و

داناو و تراود را تحفیکی، رنها را شؤون گونااگون نفاس مای

مثابۀ تفاوت مفاتب نفس و نمودهاای گونااگون رن در قاوا بب

ساینا و هام مالصاورا در اثباات تراود کنو. هم ابن قلمواد می

اناو. اساتوالل هاای باون بهافه جساتب قوای نفس، از ویژگای

سینا در اثبات ترود قوای نفس، مبنی بف نباود منشا واحاو ابن

داناو. بفای قوای مترود بونی است کب صورا رن را ناتماای مای

دهو بفخی از بب باور صورا مشاهوۀ قوای بونی بب ما نشان می

قوای بونی در زمانی یرلیت دارناو و در زماان دیگاف، وجاود

کب بفخی دیگف از قاوای باونی در نوارنو؛ این در حالی است

تمای زمان حیات، تحق دارنو. وجود دالمی بفخای از قاوا در

عول حیات و نبود رنها در زمان دیگف، مالکای مناساب بافای

رورد. اثبات ترود قوا یفاهم می

شاود و گیفی قوای نفس از بون مادی ریااز مای شک،

قوای حسی و بونی، سفریاز پویوارشاون دیگاف قواسات؛

بنابفاین، تمایز قوا و ادراکات ییفحسی از ادراکات حسای

های بونی از رنهاست. کمال نفس در ابتاوا با سلب ویژگی

بونی است. باون، مباوأ ادراکاات با ادراکات حسی و مادۀ

حسی، خیاالی و عقلای اسات و تکثاف و تناوع در گانۀ سب

شاود. تصاویقات ادراکات بب رالت و ابزار باونی بااز مای

نیز بب مود حواس ظاهفی و ادراکاات جزلای پویاو عقلی

بون باب وسیلۀ ریو و استرواد نفس در تمامی ادراکات بب می

159/ النفس صورایی شناختی بون در تبیین پنج مسالب از علم نق هستی

یرلیت خواهو رسیو؛ البتب بف این نکتب نیز بایو ت کیاو کافد

کب قوای بونی و التفات بب محسوسات پس از اینکب انساان

بب مفاتب تجفد نالا، شاو، نقشای سالبی و بازدارناوه در

ات عقالنی دارد. ادراک

صااورا باافای اثبااات بقااای نفااس نیااز از روش ساالب

تنهاا دهو نفس نب بفد. او نشان می های بونی بهفه می ویژگی

بفخی حاالت بونی همچون ضرف در حالت خواب و یاا

خستگی در اثف یرالیات یکافی را ناوارد، کاامالی بافعکس

شااود. ساالب ایاان بااون، در ایاان مااوارد قورتمنااوتف ماای

ی باونی از سااحت نفاس ناعقاب و قاوۀ عاقلاب، ها ویژگی

کنو کب نفس ییفمادی است و این امف بب اثباات روشن می

شود. بقای نفس پس از مفگ بون منتهی می

منابع:

ی(، احاوال الانفس، 1952عباوا،، ) بان سینا، حسین ابن -1

حققب وقوی الیب احمو یاواد االهاوانی، القااهفه، دار احیااء

الکتب الرفبیب.

(، نجاااات، ویااافای 1364، )---------------- -2

پژوه، دانشگاه تهفان. محموتقی دان

ی(، عبیریاااات الشااافاء، 1966، )--------------- -3

الاانفس، حققااب و قااوی لااب عبااوالفحمن بااووی، القاااهفه،

دارالنهضب الرفبیب.

ی(، الترلیقات، تصاحیح 1972، )--------------- -4

لمیۀ قم.عبوالفحمن البووری، حوزۀ ع

(، شاااف االشاااارات و 1375، )-------------- -5

التنبیهات، قم، نشفالبالیب.

ی(، رساااال، الکناااوی 1950ابوریاااوه، عباااوالهادی، ) -6

الفلسفیب، قاهفه، دارالفکف الرفبی.

(، دروس شااف 1387انصاااری شاایفازی، یحیاای، ) -7

، قم، انتشارات بوستان کتاب.4منظومب، ج

(، یفهناگ علااوی عقلاای، 1361)ساجادی، ساایوجرفف، -8

انجمن حکمت و یلسفب، تهفان.

تا، رسالۀ اکسیف الراریین محمو، بی مالصورا، صورالوین -9

، قم، مکتبب المصطفوی.«الفسال،»در

ق(، ترلیقااااب بااااف 1315، )---------------- -10

حکمت االشفاق، قم، انتشارات بیوار.

بترالیااالم بالحکمااق(، 1410، )--------------- -11

حیاااء التاافا ابیاافوت، دار ب،ربراااال بیاای االساافار الرقلیاا

.الرفبی

(، الشواهو الفبوبیاب یای 1346، )-------------- -12

المناهج السلوکیب، با حواشای حااج مالهاادی سابزواری،

الااوین رشااتیانی، تصااحیح و ترلیاا و مقومااۀ ساایوجالل

انتشارات دانشگاه مشهو.

، 2، المبااوأ و المراااد، ج(1381، )------------- -13

تصااحیح و تحقیاا و مقومااب محمااود ذبیحاای و جرفااف

ای، تهافان، انتشاارات شانظفی، باشفاف سیومحمو خامناب

بنیاد حکمت اسالمی صورا.

الغیاب، تصاحیح، (، مفاتیح1386، )------------ -14

تحقیاا و مقومااۀ نجفقلاای حبیباای، باشاافاف ساایومحمو

اد حکمت اسالمی صورا.ای، تهفان، انتشارات بنی خامنب

(، المظاهف االلهیب یی اسافار 1391، )----------- -15

الرلااوی الکمالیااب، تصااحیح، تحقیاا و مقومااۀ ساایومحمو

ی، بنیاد حکمت اسالمی صورا، تهفان.ا خامنب

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 160