Pagninilay Hinggil sa Relasyon ng Conscience at Konsensya: Isang Panimulang Pag-aaral

Isang Tesis sa Di-GradwadoIhinanda para sa

Departamento ng PilosopiyaKolehiyo ng Agham Panlipunan at Pilosopiya

Unibersidad ng PilipinaDiliman, Lungsod ng Quezon

Bahagyang Pagtupad sa mga Kailangan Para sa Degree na

Bachelor of Arts Major in Philosophy

Ni

Marie Gerone R. Ba-ang2008-57232

Marso 2012

APPROVAL SHEET

The undergraduate thesis hereto attached entitled ―Pagninilay Hinggil sa

Relasyon ng Conscience at Konsensya ― prepared and submitted by Marie

Gerone Ba-ang in partial fulfillment of the requirements for the degree of

Bachelor of Arts Major in Philosophy is hereby recommended for acceptance and

approval.

_______________________________

Ma. Theresa T. Payongayong, Ph. DThesis Adviser

_______________________________

Jerwin F. AgpaoaPanel Member

In partial fulfillment of the requirements for the degree of Bachelor of Arts Major

in Philosophy, the undergraduate thesis attached hereto is accepted and approved.

_____________________________

Jeannette L. Yasol-Naval, Ph. D

Chairperson

Department of Philosophy

College of Social Sciences and Philosophy

University of the Philippines- Diliman

Diliman, Quezon City

Pagpapasalamat

Lubos ang pagpapasalamat ng may-akda sa kanyang thesis adviser na si Ma.

Theresa T. Payongayong, Ph. D. para sa kanyang paggabay sa pagbubuo ng thesis

na ito. Kailanman ay hindi ko naranasan na kinulong at pinilit ng aking thesis

adviser na gawin ang isang bagay na ayaw kong gawin; sa halip ay tinulungan

niya akong tunguhin ang direksyon na naaayon sa pagkumpleto ng papel na ito.

Malayo na ang narating ng papel na ito mula sa inisyal na ideya, bagkus, sa huli’t

huli ay narating din nito ang pinakarurok. Dahil dito, buong-puso kong

ipinagpapasalamat ang kanyang pasensya, ang kanyang mga input, at lahat ng

kanyang ginawa upang magkahugis ang papel na ito. Nagpapasalamat din ako kay

G. Jerwin Agpaoa, ang tumayong kritiko ng presentasyon ng tesis na ito. Bilang

unang propesor ko sa Pilosopiya, nakita niya kung paano ako umusbong mula sa

pagiging makulit na bubwit hanggang sa kung ano na ako ngayon—salamat po sa

mga kritisismo para sa lalo pang pagpapabuti ng papel na ito—salamat po sir. Kay

Mara, tayong dalawa ang natira, tayong dalawa ang nagpatuloy. Salamat sa

pakikinig, at higit sa lahat, salamat sa pagkakaibigan (kung hindi dahil sa’yo,

hindi ko magagawa ang mga assignment ko sa Philo 12. Naaalala mo pa ba ang

mga lunch date natin dati?)

Nagpapasalamat din ako sa mga kaibigan ko sa UP Asterisk. Sa buong panahong

iginugol ko sa Unibersidad, kayo ang lagi kong kasama sa mga panahon ng

kainan, sa mga sining series, sa mga pagtambay, lalo na sa mga panahon na tayo

ay nagi-“intellectual masturbation” hinggil sa mga bagay-bagay sa mundo.

Naging tahanan ko ang, kubo 13 noon na ngayon ay, kubo 5; at kayo ang

pamilyang kumupkop sa akin. Hindi perpekto ang ating pagkakaibigan pero

ngayon, buong-buo ang aking puso ng pagpapasalamat para sa inyong lahat.

Acads pa rin ang pinakamagaling na komite!

Kina Mabel, Mara, Paula, Shayne, Mia, Geno, Cath, Hope, Apa, Tim, Karl—ang

da best na blockmates sa buong mundo. Ang mga block lunch natin noong mga

freshie pa tayo ang naging simula ng ating pagkakaibigan. Salamat sa inyo, nasa

Philo pa rin ako.

Kay Patrick na ang huling taon ko sa kolehiyo ay ginawang masaya at punung-

puno ng alaala. Salamat sa mga kritisismo, sa pagpipilit sa akin na magpatuloy—

sa’yo ko hinugot ang lakas na kailangan ko—hindi ako sumuko dahil hindi ka rin

sumuko. Salamat sa pakikibahagi sa mga pasanin ko, sa pagiging karamay ko sa

lahat ng hirap at stress. Higit sa lahat, salamat sa mga araw na magkasama tayo, at

salamat sa mga darating pang mga araw.

(Also, thanks for putting up with my crazies and for making everything seem so

light all the time.)

At panghuli, nagpapasalamat ako sa aking pamilya para sa lahat ng tulong at

suporta na kanilang walang-tumpik na binigay sa akin, pinansyal man o

emosyonal. Salamat kina mami at dadi dahil kung hindi kayo nagmamahalan,

wala ako. Kayo ang taga-gising sa akin sa mga umagang hindi ko na kaya at ayaw

ko nang bumangon; lagi kayong nagrereply at binibigay niyo sa akin lahat ng

kailangan ko; at higit sa lahat, lagi niyong pinapalakas ang kalooban ko dahil

mahina ako lalo na dahil malayo ako sa inyo. Love you ma, dad! Salamat kina tita

Charm, tito Ben, tita Monet, tita Sally, tito Ferds, tito Ding, at tita Loni na

kumupkop sa akin at nag-alaga habang malayo ako sa aking pamilya, lalo na

noong Ondoy (salamat po talaga tita Loni!); sa pagmamahal at pagturing sa akin

na parang anak niyo na rin; at sa pagtitiwala at paniniwala na kaya kong abutin

ang lahat ng aking mga pangarap—maraming salamat sa lahat ng tulong at

pagmamahal. Salamat kina Gerald, Gio, Daday, ate Camille, ate Kay, kuya Juno,

ate Lian, kuya Mikko, ate Bea, kuya Yuri, Keo, Egee, kuya Ralph, at Theo; kina

Maris, Paco, at Duding; ang aking mga kalaro, kakulitan, kasama sa buhay—

maswerte akong kayo ang aking mga kapatid at mga pinsan. At pinakahigit sa

lahat, buong pusong pasasalamat para kina Nanay na “gem” ang turing sa akin at

walang palya sa paniniwalang magiging sikat ako balang araw; at kina Tatay,

Lolo, at Lola, na kahit hindi na nila nakita ang diploma kong nakasabit sa pader

ng mga diploma, alam kong masaya at pinagmamalaki pa rin nila ako.

Kung hindi dahil sa inyong lahat, hindi ako ako at hindi ko matatapos ang papel

na ito.

(Jamal, may espasyo rin para sa ‘yo sa thesis na ito. Kahit hindi mo ito mababasa, ide-dedicate ko ang papel

na ito sa ‘yo dahil lagi mo akong pinapasaya. Ikaw pa rin ang pinaka-cute na pitbull sa buong mundo.)

Talaan ng Nilalaman

Introduksyon……………………………………………………………..1

Pagsusuri ng mga Kaugnay na Literatura……………………………...4

I. Ang Conscience…………………………………………………………..8

Sarbey sa Kasaysayan ng Conscience…………………………..9

Kasalukuyang Kahulugan ng Conscience……………………...17

Conscience at Moral Judgment…………………………………20

Paglalagom……………………………………………………….21

II. Ang Konsensya…………………………………………………………..24

Pagsasalin………………………………………………………...24

Kasaysayan ng Paggamit ng “Konsensya”…………………….26

Kasalukuyang Gamit at Kahulugan ng Konsensya

(Ilang Halimbawa)………………………………………35

Konsepto ng Moralidad sa Pilipinas……………………………39

Paglalagom……………………………………………………….42

III. Diskurso Hinggil sa Conscience at Konsensya………………………..45

Paglalagom at Konklusyon……………………………………...50

Mga Sanggunian

Introduksyon

Tulad ng maraming salita sa mundo na palaging ginagamit, isa ang Konsensya sa

mga salitang hindi tiyak kung ano ang ibig sabihin. Sa isang banda, mayroong

ideya ng Konsensya na siyang tila ba gumagabay sa mga dapat o hindi dapat

gawin; tila isang tinig na naririnig na nagsasabing “gawin mo ‘yan” o “wag mong

gawin ‘yon”. Sa ganitong mga pagkakataon, ginagamit ang Konsensya bilang

salitang tumutukoy sa tinig na ito na wari ba ay bumubulong, tulad ng sa

katagang: “binubulungan ng konsensya”. Sa kabilang banda, may iba pang gamit

ang salitang Konsensya kung saan nagkakaroon ito ng higit na kaibang

kahulugan: nagiging guilt ito o pagsisisi.

Ano nga ba ang Konsensya? Isa ba itong “tinig sa kalooban” o pagpapahiwatig ba

ito ng guilt? At, bukod sa pagiging salin, ano ang pinagkaiba o pagkakatulad nito

sa Ingles na Conscience?

Naisipan itong pag-aralan at talakayin ng may-akda upang masubukang bigyang-

linaw at magkaroon ng panibagong lapat o perspektib sa pagtingin sa Konsensya

hindi lamang bilang konsepto kundi pati bilang salita.

Sisimulan ang pag-aaral na ito sa pamamagitan ng pagpapakahulugan muna sa

Conscience. Mayroong pangangailangan na ito muna ang bigyang-linaw at pag-

usapan sapagkat dito naka-halaw ang salitang Konsensya. Maraming pantas na

ang nagsabing sinasalamin ng wika ang paraan ng pagtingin ng tao sa kanyang

mundo. Sa ganitong dahilan, nakita ng may-akda ang pangangailangang ipakita

muna ang Conscience, saka ang Konsensya. Kailangang makita kung paano

ginagamit sa Kanluran ang Conscience at sa kung paanong paraan naman

ginagamit sa Pilipinas ang Konsensya; dahil sa ganitong paraan lamang makikita

ang pagkakaiba o pagkakatulad ng dalawang salita. Pagkatapos bigyang-

kahulugan ang Conscience at Konsensya, ipapakita naman ang kasaysayan ng

paggamit ng salita, hanggang sa kasalukuyang paggamit sa mga ito. Mula sa mga

ito mahihinuha ang pagkakaiba o pagkakatulad ng paggamit sa mga salitang

Conscience at Konsensya. Ilan sa mga tanong na dapat sagutin sa huling bahagi

ng pag-aaral ay a.) ano ang pag-unlad at galaw sa kasaysayan ng Conscience at

Konsensya at paano nito naapektuhan ang kasalukuyang kahulugan ng salita

(halimbawa, paano naging “malinis/marumi” ang paglalarawan sa konsensya ng

isang tao)? b.) ano ang relasyon ng Konsensya sa Conscience? c.) bakit kaya sa

karaniwang paggamit ng salita, karamihan sa pakahulugan ng Konsensya ay

tumutukoy sa guilt, at kung gayon ba, ang Konsensya ay nangangahulugang guilt

at hindi tulad ng Conscience?

Gumamit ng linguistic at textual analysis ang may-akda upang masuri ang

kasaysayan at kahulugan ng Conscience at Konsensya; at nakamit ito sa

pamamagitan ng pagsasaliksik at pagbabasa ng mga existing na materyal hinggil

sa Conscience at Konsensya. Mula roon, gumawa ng sariling pag-unawa ang

may-akda, gamit ang linguistic at textual analysis, upang maiangkop ang mga

bahagyang pagkakaiba o nuance ng dalawang salita, at upang makapaglahad ng

isang bagong pag-aaral hinggil sa relasyon ng dalawa.

Pagkatapos ng pag-aaral na ito, inaasahang mabigyang-linaw na ng may-akda ang

pagkakaiba o pagkakatulad ng Konsensya sa katumbas nitong Conscience; at

kung gayon ay makapag-bigay din ng isang alternatibong pagtingin at pag-intindi

sa Konsensya bilang parehong Conscience at guilt.

Mayroong halaga o significance ang pag-aaral na ito sapagkat kaunti lamang ang

mga pag-aaral na may kinalaman sa Konsensya, lalo na bilang salita (hindi

konsepto). Sa pag-aaral na ito, susubukang bigyang-kabuluhan ang konsensya

bilang salita na, bagamat dayuhan ang etimolohiya, ay nakalubog sa pagkatao ng

Pilipino. At kung sakali, ito ang magiging kontribusyon ng may-akda sa pag-aaral

ng mga salita sa kabuuan, lalo ng mga galaw ng mga salitang salin sa Pilipinas,

pati na rin para sa higit pang pagpapaunlad sa Pilosopiyang Pilipino.

Pagsusuri ng mga Kaugnay na Literatura

Sa kabuuan ng pagsusulat ng papel na ito, masasabing madali at mahirap ang

pagsasaliksik ng mga materyal upang mabuo ang pag-aaral. Madali sapagkat sa

bahaging nagtatalakay ng Conscience ay marami-rami naman ang materyal na

nakuha; mahirap sapagkat pagdating sa pagtatalakay ng Konsensya ay limitado

ang mga babasahin, at madalas, o karamihan sa mga naisulat ng may-akda sa

bahaging iyon at sa malaking bahagi ng papel, ay mula sa sariling sintesis at pag-

unawa ng may-akda. Dagdag pa rito, sa isang banda, maaaring naging madali ang

paghahanap ng materyal na babasahin, kahit kaunti lamang, ngunit sa isang banda

rin, hindi naman taglay ng karamihan sa mga materyal na binasa ang iilang datos

na kailangan upang bigyang-laman ang papel; dahilan kaya karamihan ng naisulat

sa papel na ito ay mula sa sarili ng may-akda.

Sa “Conscience: An Interdisciplinary View” at sa “Conduct and Conscience, The

Socialization of Internalized Control over Behavior” mababasa ang

komprehensibong tala ng galaw ng salitang Conscience sa kasaysayan ng

kanluraning mundo. Dito makikita ang iba’t ibang gamit at kahulugan ng

Conscience depende sa kontekstong kinabibilangan nito. Halimbawa, dito

nalaman ng may-akda ang galaw at pag-iba ng salitang Conscience mula sa

panahon ng mga Griyego hanggang sa modernong panahon. Sa “Conscience: An

Interdisciplinary View”, tinalakay kung paano nag-evolve ang salitang

conscience, mula sa syneidesis ng mga Griyego, synderesis at conscientia ng

gitnang panahong Medieval, hanggang sa kasalukuyang anyo nito bilang

conscience; habang sa “Conduct and Conscience...” naman makikita kung ano

ang ibig sabihin ng bawat galaw sa panahon ng conscience—mula sa pagiging

rasyunal na bahagi, hanggang sa pagiging kaloob ng diyos, hanggang sa pagiging

“moral compass” ng tao. Sa bahaging kasaysayan pa rin, sinasabi sa “Conscience

in World Religions” kung ano ang tingin ni Cicero sa syneidesis: para sa kanya ito

ang bahagi ng tao na may kinalaman sa moral judgment. At nakasaad sa

“Conscience and Conscientious Objections” na para kay Seneca, ang syneidesis

ay evaluative awareness ng tao, o kanyang kamalayang panghusga. Sa website na

http://www.rsrevision.com/Alevel/ethics/a2conscience/index.htm mababasa ang

pagtanaw nina St. Augustine at St. Thomas hinggil sa conscientia—na isa itong

bahaging likas sa tao at pinagkaloob ng diyos upang magsilbing gabay sa tao

upang mabuhay siya nang wasto. Pagdating sa konteksto ng modernong panahon,

sinasalaysay sa website na

http://www.stanford.edu/~allenw/webpapers/KantOnConscience.pdf ang iba’t

ibang pananaw nina Kant, at Mill; para kay Kant, ang conscience ay resulta ng

pagkilala ng tao sa kanyang mga duty at kung gayon ay kailangan niya itong

sundin, sapagkat ang marapat na pagkilos ng tao ay naaayon sa kanyang pagsunod

sa kanyang mga duty, samantalang para naman kay Mill ang conscience ay resulta

ng moral education ng isang tao. Sa pagbibigay-kahulugan sa conscience sa

kontemporaryong konteksto, sumangguni ang may-akda sa website na

http://www.orthodoxphotos.com/readings/conscience/psychological.shtml kung

saan nakasaad ang kasalukuyang kahulugan ng conscience sa larangan ng

sikolohiya, antropolohiya, at sosyoloji. Substansyal ang mga impormasyong

nakuha sa mga ito at malaki ang naitulong sa paghuhubog ng kahulugan at

kabuuang larawan ng Conscience na naaayon sa nais tunguhin ng papel na ito.

Subalit, mapapansin na ang laman lamang ng mga nasabing aklat at website ay

isang deskriptib na pag-aaral sa Conscience kung saan isinasalaysay lamang ang

kasaysayan ng salita at kung paano ito naging kung ano ito sa kasalukuyan;

hanggang sa lebel lamang ng pagtatalakay sa anyo ng salita sa galaw nito sa iba’t

ibang konteksto sa kasaysayan ang isinasaad sa mga nabanggit na sanggunian.

Pagdating sa pagtataya ng kasaysayan at kahulugan ng Konsensya, maraming

tagpi-tagping kabanata ng iba’t ibang aklat ang pinaghalawan ng may-akda

sapagkat wala pang komprehensibong pag-aaral tungkol dito, hindi tulad ng

Conscience. Mula sa “Elements of Filipino Ethics” at “The Structure of Filipino

Morality” nakuha ng may-akda ang kahulugan ng Konsesya, at mula rin dito ang

kahulugan at kabuluhan ng moralidad sa Pilipinas na ginamit ng may-akda sa

papel na ito. Sa “Elements of Filipino Ethics” sinalaysay ni Mercado kung ano

ang penomenolohiya ng konsensya: na sa Pilipinas, ang konsensya ay salitang

ginagamit upang magpahiwatig ng guilt, at na hindi tulad ng conscience, ang

konsensya ay hindi bahaging nakahiwalay sa tao kundi, bahagi ito ng lahat ng

aspeto ng buhay ng tao. Sa “The Structure of Filipino Morality” naman nakasaad

kung ano ang mga batayan ng pagtataya ng tama o mali, o moralidad sa lipunang

Pilipino; at ito ay ang norm ng lipunan, o kung anuman ang itinatakda ng lipunan.

Kinikilala ng may-akdang si Demetrio na ang kultura ay hindi statiko kung gayon,

ang batayan ng moralidad ay dinamiko rin at umaayon sa kung anuman ang

itinatakda ng ispesipikong konteksto. Sa bahaging kasaysayan, pinagtahi-tahi ng

may-akda ang mga nakalap na impormasyon: mula sa “History of the Filipino

People”, “Kalintow, the Code that never Was”, “Barangay: Sixteenth Century

Philippine Culture and Society” at “Religion and Morals of the Early Filipinos at

the Coming of the Spaniards” pinulot at pinagsama-sama ng may-akda ang mga

impormasyon upang makabuo ng isang sistematikong sarbey sa kasaysayan ng

konsensya at moralidad sa Pilipinas bago pa man dumating ang mga Kastila.

Mula naman sa Confessonario o “Manual Tagalog Para Auxilio de los

Religiosos” at sa “Origins and Rise of the Filipino Novel: A Generic Study of the

Novel until 1940” ang larawang ipininta ng may-akda tungkol sa kasaysayan ng

moralidad at konsepto ng konsensya sa Pilipinas—mula dito nahinuha na ang

konsepto ng isang Konsensya ay maaaring ipinakilala ng mga Kastila sa mga

Pilipino sapagkat kasama ng kanilang pagbibinyag sa mga Pilipino bilang

Katoliko ang pagkakaroon ng konsensya, na noong panahong iyon ay nakatago sa

maskara ng “urbanidad” at “relihiyoso”. Dala naman ng mga Amerikano ang

isang uri ng urbanidad at moralidad na may pagpapahalaga sa kalinisan ng

katawan bilang katumbas ng kalinis ng kalooban, at mula sa "The Sacred and the

Sanitary: The Colonial Medicalization of the Filipino Body" malalaman na ang

proyekto ng mga Amerikano na paglilinis ng Pilipino at Pilipinas ay katumbas sa

indokrinasyon sa Katolisismo at ng pagpupunta sa Confessonario. Kung susuriin,

wala sa mga aklat na ito ang iisang kabuuang kasaysayan at kahulugan ng

konsensya, kundi ang papel na ito ay resulta ng mga impormasyong mahahanap

sa mga aklat na nabanggit.

Ang huling bahagi ng papel ay may bahid ng kanluraning teorya ng iterability ni

Derrida na matatagpuan sa aklat na "Ltd., Inc. abc....," kung saan ipinapaliwanag

ang dahilan kung bakit napahihintulutan ang pag-iiba ng kahulugan ng

Conscience at Konsensya.

Sa kabuuan, ang papel na ito ay naiiba at hindi tulad ng mga nauna nang hinggil

sa Conscience at Konsensya. Ang mga akdang ginamit upang buuin ang pag-aaral

na ito ay ipinakita lamang ang kahulugan ng parehong salita: ang mga

internasyunal na akda ay nagsilbing pinagkunan ng mga kahulugan, ng

kasaysayan, at gamit ng salitang Conscience, samantalang ang mga akdang galing

sa Pilipinas naman ay pinagkunan ng may-akda ng kasaysayan, gamit, at mga

kahulugan ng salitang Konsensya. Sa papel na ito, sinubukang ipakita ng may-

akda ang relasyon ng dalawang salita. Inigpawan nito ang mga existing nang pag-

aaral hinggil sa Conscience at Konsensya sapagkat hindi lamang nito ipinapakita

ang kasaysayan, mga kahulugan, at gamit ng parehong salita; ipinakita nito ang

relasyon ng dalawang salita: ang mga pagkakaiba at pagkakatulad na buhat ng

pagsasalin at ng magkaibang konteksto at kasaysayan ng dalawang salita. Bukod

dito, tinitingnan ding maigi ng pag-aaral na ito ang ginagampanan ng wika sa

pagsasalamin ng diwa at nais ipakahulugan ng isang kultura, lalo na sa

paggagamit ng salitang Conscience at Konsensya.

I. Ang Conscience

Walang tiyak na makapagtutukoy kung ano ang conscience at kung saan ito

matatagpuan. Sa pinakapayak, ang alam ng karamihan ay: ang conscience ay

isang bahagi ng pagkatao na siyang tila ba nagdidikta o gumagabay sa isang tao sa

kanyang pagkilos, lalo na sa pagpili kung alin sa kanyang mga gagawin ang tama

o mali. Mayroon itong moral na pahiwatig kung saan ang pangunahing silbi nito

sa tao ay ang gabayan siyang gumawa ng mga desisyong naaayon sa pamantayan

[ng lipunan] ng mga dapat o hindi dapat, tama o mali.

Maraming pag-aaral na ang tumalakay sa paksa ng conscience. Halimbawa,

dalawa sa pangunahing katanungang sinusubukang sagutin at ipaliwanag ng

sikolohiya ay kung a) ang conscience ba ay natural na naroon sa tao—na mayroon

na ba nito pagkapanganak pa lamang—o epekto ba ito ng mga impluwensiya ng

kalikasan at napag-aaralan at natututunan? b) ang conscience ba ay resulta ng

paraan kung paano gumagana ang ating pag-iisip at ng emosyon, o may sarili ba

itong katangian at proseso?1 Dagdag pa rito, ayon sa sikolohiya, ang conscience

ang nagbubunsod ng mga emosyon ng pagkalungkot kapag ang isang tao ay

nakagawa ng pagkakamali o ng mga bagay na taliwas sa personal na paniniwala

ng tao, pati ng sa mga batayang itinalaga ng lipunan.2 Sa sosyoloji naman,

mayroong tinatawag na social conscience na nangangahulugang mayroong [likas

na] kusa ang tao na maging responsable hinggil sa kawalang-katarungan at mga

problemang panlipunan. Sapagkat likas sa tao ang pagiging social being,

kinikilala niya na hindi lamang siya ang mahalaga at dapat pahalagahan; laging

may “other” siyang iniintindi upang maging mas madali at mas payapa ang

pamumuhay. Bahagi ito ng pagkakaroon ng mga social na relasyon ng tao. Ang

ganitong nosyon ng conscience ang ginagamit upang ipaliwanag ang

nasyonalismo o pati ang nosyon ng kapatiran;3 samakatuwid, isa rin itong aspeto

ng pagbubuo ng sariling conscience ng isang tao.

Sa bahaging ito ng pag-aaral, tatalakayin ng may-akda ang conscience. Lalagumin

ang kasaysayan, kahulugan, at kabuluhan ng conscience upang mas higit itong

mabigyang-linaw at upang mas lalo pang mapatingkad ang kahalagahan ng

pagtatalakay nito.

1 Salin mula sa Psychological Side of Conscience http://www.orthodoxphotos.com/readings/conscience/psychological.shtml. Last visited Jan.17, 20122 May, L. (1983). "On Conscience". American Philosophical Quarterly 20: p57–67.3 George Kateb. Hannah Arendt: politics, conscience, evil. Martin Robertson, Oxford. 1984.

Sarbey sa Kasaysayan ng Conscience

Malayo na ang nilakbay ng salitang conscience. Mula sa mga unang pantas na

Griyego hanggang sa mga kontemporaryong pantas, sa buong lawas ng

kasaysayan at pag-unlad ng pag-iisip at diskurso ng tao, mayroong pagbabago at

pag-unlad ang nosyon [at paggamit sa salita] na conscience.

Ginamit ng mga Griyego ang salitang συνειδησις4 (syneidesis) upang ipahayag

ang isang ‘accompanying knowledge’ na tumutukoy sa pagkilala sa sariling pag-

iisip. Sa isang banda, ito ay “conscious self-awareness” kung saan kinikilala ng

isang tao na mayroon siyang pag-iisip at sa pag-iisip na ito niya nahihinuha ang

mga bagay na angkop o hindi angkop para sa kanya. Para kay Cicero, ang

syneidesis ay bahagi ng tao na may kinalaman sa moral judgement—tinuring

itong rasyunal, o may kinalaman sa pag-iisip—at kaya nalalaman ng tao kung alin

ang tama o mali.5 Sa madaling salita, ang conscience ay bahagi ng tao kung saan

ginagamit niya ang kanyang pag-iisip sa pag-unawa ng kawastuhan o kamalian ng

isang kilos. Para naman kay Seneca, ang syneidesis ay isang kamalayang-

panghusga, o evaluative awareness, ng tao sa kanyang mga kilos.6 Mahalagang

idagdag din dito ang pagtanaw ni Marcus Aurelius hinggil sa [conscience]; para

sa kanya ang conscience ay ang kakayahan ng tao na mabuhay nang rasyunal at

naaayon sa mga prinsipyo ng tunay na kaayusan at likas na katangian ng pag-

4 Conscience: An Interdsciplinary View, Edited by Gerhard Zecha and Paul Weingartner, D. Reidel Publishing Company, Holland, 1986. preface 5 Hoose, Jayne. Conscience in World Religions, Leominster [England]: Gracewing ; Notre Dame, IN : University of Notre Dame Press, 1999. p100-1026 Schinkel, Anders. Conscience and Conscientious Objections, Amsterdam : Pallas, 2007. p157

iisip.7 Sa madaling salita, nakita ng mga Griyegong pantas ang syneidesis bilang

katuwang na kaalaman ng tao; katuwang sapagkat bukod pa sa karaniwang pag-

uunawa ang ginagampanan nito: ang pag-unawa sa kawastuhan o hindi ng bawat

kilos na gagawin ng tao.

Paglipas ng panahon, nagkaroon ng bagong salitang gamit para tumukoy sa

syneidesis: conscientia.8 Hango ang salitang conscientia sa dalawa pang salitang

Latin na “con” na nangangahulugang ‘kasama’ at “scio” na ang ibig sabihin

naman ay ‘pag-alam o kaaalaman’. Kapag pinagsama, ang literal na kahulugan ng

dalawang salita ay maaaring: “pag-alam nang magkasama, o to know together;”

“kaalaman kasama ang ibang tao, o knowledge we share with others;” o maaari

rin namang “ang kaalaman na binabahagi o kabahagi ng tao sa ibang tao, o

knowledge that we share to others.” Sa ganitong kahulugan din umiinog ang ibig

sabihin ng conscientia. Taliwas sa karaniwang nosyon na ang conscientia ay

personal at indibidwal na bahagi at katangian ng pag-iisip ng isang tao, ang tunay

na dahilan nito para sa Latin ay karaniwan, o common, at kolektibong kaalaman

ng tao.

Inilarawan ni St. Augustine ang Golden Rule bilang nakasulat na conscience at

natural na batas. Sa ganitong paraan, masasabing tinig ng diyos ang conscience

7 Marcus Aurelius. Meditations. Gregory Hays (trans). Weidenfeld and & Nicholson. London. 2003 pp. 70 and 75.8 Kapansin-pansin ang pagbabagong-salita sapagkat ginawa ito sa panahong ang pangunahing wika na ng mundo ay Latin.

sapagkat isinulat ito ng diyos sa puso ng tao.9 Marahil dito maiuugat ang

pagtingin sa conscience bilang “tinig mula sa kalooban” sapagkat, ayon na rin kay

St. Augustine, sa pamamagitan nito, nagagabayan ang tamang pamumuhay ng tao.

Dagdag pa rito, bilang batas na nakasulat sa puso, nakikilala ng tao ang

conscience na boses na nagsasabing gawin ang tama at iwasan ang mali.

Kumbaga, bukod sa pagiging “tinig sa kalooban”, nagigiya ng conscience ang tao

sa paggawa at pagkilos nang tama, at sa ganitong paraan, maituturing na ‘moral

compass’ ang conscience. Ngunit, naniniwala rin siya na hindi ito sapat na ito na

ang pinaka-ultimong gabay ng tao sa kanyang pagkilos. Ayon kay St. Augustine,

hindi isang infallible, o perpektong, moral code ang conscience kung kaya dapat

ay kinikilala pa rin ng tao ang kapangyarihan ng simbahan at ng Scripture;10

sapagkat ang conscience ay isang patuloy na umuunlad na moral judgment ng tao;

at dahil hindi perpekto ang tao, marapat lamang na sumangguni pa rin siya sa

diyos. Iba naman ang pananaw ni St. Thomas sa conscience—hindi siya

naniniwalang walang “binding force”ang conscience ng tao, hindi tulad ng

ipinapahiwatig ni St. Augustine. Upang patunayan ito, ipinagbukod muna niya

ang ‘synderesis’ sa ‘conscientia’. Ang synderesis ay tumutukoy sa isang natural

na kaalaman hinggil sa pangkalahatang prinsipyo ng pagkilos samantalang ang

conscientia naman ay aplikasyon ng kaalamang ito. Sa madaling salita, may

kakayahang alamin ng praktikal na kaalaman, o practical reason, kung ano ang

mga moral na prinsipyong dapat sinusundan ng tao. Dagdag pa rito, naniniwala si

St. Thomas na maaaring magkamali ang tao sa kanyang paggamit ng kanyang

9 Ibid, 1986. preface10 Conscience. http://www.rsrevision.com/Alevel/ethics/a2conscience/index.htm. Last visited Jan. 17, 2011

conscientia—na maaaring, sa isang banda ang tingin ng tao sa kanyang ginagawa

ay tama ngunit sa katunayan ay higit pala itong nakasasama11—sapagkat ang

moral na halaga ng bawat kilos ng tao ay nakabatay sa pagsunod ng tao sa

kanyang conscientia, hindi na bale kung ang ikinilos niya ay tunay na tama.12

Ayon pa kay St. Thomas, ang pagkilos nang hindi naaayon sa conscientia ay

maituturing na masamang gawain, ngunit, ang pagkakamali ng paggamit sa

conscientia ay masama lamang kung, kahit na may kaalaman sa kamalian ng

isang kilos, pinagpapatuloy pa ring gawin ang isang kilos. Sa panahong medieval,

bagamat may kaunting pagkakaiba ng pananaw ang dalawa sa pinakatanyag na

pantas ng panahong ito, nanaig ang ideya na ang conscience ay isang bahagi ng

tao na ipinagkaloob ng diyos, at dahil dito, nararapat lamang na ang bawat kilos

ng tao ay nakatuon sa pagkakamit ng tunay na good na mula sa diyos, na siya ring

tutulong sa pag-unlad ng tao, sa halip ng pagkamit ng good na busod ng pleasure

ng katawan. Sinabi rin ni St. Thomas na mahinang kusa, o weak will, ang

nagbubuhat sa tao upang piliin ang mga bagay at kilos na nagreresulta ng pleasure

kaysa sa pagpili ng mga bagay at kilos na nangangailangan ng moral restraint. Sa

The Imitation of Christ13 ni Thomas Kempis, sinabi niya na ang kagalingan ng

isang mabuting tao ay ang paggamit niya sa kanyang conscience.14 Dagdag pa

niya, kapag ang tao ay may tahimik na conscience, lagi siyang magkakaroon ng

kasiyahan; sapagkat ang tahimik na conscience ay malayo ang mararating, at

11 Halimbawa: Maaaring sa tingin ng isang kaibigan, tama lang na siya ang gumawa ng tesis ng kanyang kaibigan dahil hirap ang kaibigang ito sa kanyang tesis. Ngunit sa katunayan, sa halip na makabuti, ang magiging resulta nito ay ang pagsisinungaling ng kaibigang nagpagawa ng tesis, at ng kanyang pag-aasa na lamang ng gawaig dapat niyng ginagawa sa iba. 12 http://www.rsrevision.com/Alevel/ethics/a2conscience/index.htm13 Thomas A Kempis. "The Imitation of Christ". Leo Sherley-Price (trans) Penguin Books. London. 1965 Bk II, ch. 6 On The Joys of a Good Conscience. p. 74.14 “The glory of a good man is the witness of a good conscience.”

nananatiling kalmado at masaya kahit sa gitna ng problema, samatalang ang

masamang conscience ay laging hindi mapalagay at may kinatatakutan.15

Pagdating sa modernong panahon, higit na pinalalim ang diskusyon ng mga

pantas hinggil sa conscience. Ayon kay Joseph Butler, na minsan ang turing sa

conscience ay ‘reason’ o ‘moral faculty’, ang conscience ay isang rasyunal at

tahimik na pagninilay ng mga bagay na dapat gawin ng tao. Kumbaga, para kay

Butler, ang conscience ay isang proseso ng pagninilay, kung saan kinakailangan

ang kaalaman (knowledge) at udyok (motivation) para sa pagkilos nang tama.16 Si

John Stuart Mill ang unang tumukoy sa conscience bilang isang

masakit/masama/hindi magandang pakiramdam na may kinalaman sa kung paano

tinuruan ng tungkol sa tama at mali ang isang tao. Sa madaling salita, mayroong

tila ba ugnayan ang moral education at ang damdamin ng tao.17 Hindi tulad ni

Mill, si Immanuel Kant ay hindi naniniwala na ang conscience ay resulta ng moral

knowledge na buhat sa moral education ng tao sapagkat tinuturing niyang

magkaiba ang conscience at moral judgment. Ang moral judgment ang tanging

pinagmumulan ng moral knowledge na umaandar sa proseso ng pagsusuri sa sarili

at ng kaugnay na udyok [na tinutukoy ni Mill] na siya namang conscience.

Mahahati sa dalawa ang teorya ni Kant hinggil sa conscience: una, ang conscience

ay isang proseso ng pagsusuri sa sarili at pagpapalagay ng sarili, at pangalawa,

15 "Preserve a quiet conscience and you will always have joy. A quiet conscience can endure much, and remains joyful in all trouble, but an evil conscience is always fearful and uneasy."16 Wood, Allen. Kant on Conscience, http://www.stanford.edu/~allenw/webpapers/KantOnConscience.pdf. p 217 Mill, John Stuart, Utilitarianism, ed. George Sher. 2ndedition. Indianapolis: Hackett, 2001. p 28-29

ang conscience ay isang uri ng damdamin na mahalagang bahagi ng pagiging

isang moral agent.18 Sinasabi rin ni Kant na ang conscience ay batas na nasa ating

kalooban, o tinatawag niyang “the law within us”. Dagdag pa niya, ang mga taong

morally mature na ay karaniwang nakakaranas ng pagkapanatag ng loob matapos

sundin ang conscience sa kanilang pagkilos; ngunit, magiging virtuous lamang

ang mga kilos ng tao kung ang pangunahin nitong udyok ay duty at hindi

kapanatagan ng loob lamang.19 Sa madaling sabi, inihahalintulad ni Kant ang

conscience sa categorical imperative kung saan ang isang tao ay kumikilos nang

dahil sa obligasyon o duty. Sinususugan ni Jean-Jacques Rousseau ang ganitong

pagtingin ni Kant sa conscience. Dagdag pa niya, ang conscience ay ang

damdamin na humihimok sa tao na magkaroon ng pagkakaisa ang kanyang isip at

mga [simbuyo ng] damdamin, at ng tao sa kanyang mga kapwa sa lipunan.

Ngunit, para kay John Locke, may kabalintunaan ang mga kasabihang tulad ng

“sundan mo ang iyong conscience:” sapagkat, tanong niya, sinususugan ba nito

ang isang subjectivist o objectivist na pagtingin sa conscience bilang gabay sa

pagpipili ng mga tamang kilos, o isa ba itong likas na pagpapahayag ng mga

prinsipyo na walang hanggan at hindi nagbabago sa isang tao? Para kay Locke,

kung ang conscience ay pruweba ng mga natural na prinsipyo ng tao, ang mga

hindi pagsang-ayon ay maaaring natural din sa tao sapagkat may iilang

magkakatulad ng conscience ngunit hindi naman sumasang-ayon sa mga

18 Wood, Allen. Kant on Conscience, http://www.stanford.edu/~allenw/webpapers/KantOnConscience.pdf. p 319 Kant I. "The Doctrine of Virtue" in Metaphyics and Morals. Cambridge University Press. Cambridge. 1991. pp. 183 and 233–234.

ginagawa ng ibang tao.20 Dagdag naman ni Thomas Hobbes, ang mga ideya at

kuru-kuro na nabubuo batay sa conscience, kahit gaano ka-buo o ka-tunay, ay

hindi dapat tinatanggap, bagkus, tinatanggap bilang isang pahayag na maaaring

magkamali at hindi kinakailangang tanggapin bilang absolute na kaalaman o

katotohanan.21

Nakita ng ika-20 siglo ang higit pang pag-usbong ng salitang conscience. Mula sa

pagtingin nito bilang rasyunal na bahagi ng pagkatao na gumagabay sa tamang

pagkilos ng tao, hanggang sa pagtunggali nito bilang isang natural na bahagi ng

pag-iisip ng tao na hindi dapat basta-basta sinusunod dahil hindi naman ito

nagpapahayag ng katotohanan, nagbigay ng halos katulad bagkus ay kaibang

depinisyon ang mga pantas ng kontemporanyong panahon, at mahahati ito sa

tatlong tema. Una, binigyang-kahulugan ang conscience bilang isang natural na

kamalayan ng mga tamang ugali na maaaring nagmumula sa mga damdamin

(ayon kina Max Scheler at Nikolai Hartman), o sa isang transcendental na

nakatataas (tulad ng sabi nina Viktor Cathrein at Viktor Frankl). Ibig sabihin,

hindi nililikha ng conscience ang mga tamang ugali kundi ito ang nagbibigay-

kahulugan sa mga ito. Taliwas sa pagtinging ito ang pangalawang tema ng

pagtingin sa conscience kung saan para sa mga existential na pantas, ang tao ay

may likas na kamalayan sa kanyang conscience. Para kay Karl Jaspers, ang

conscience ay ang ‘tinig ko na kumakausap sa akin ding sarili’.22 May katulad na

20 Locke, John. An Essay Concerning Human Understanding. Dover Publications. New York. 1959 pp 71-7221 Hobbes, Thomas. Leviathan (Molesworth W ed) J Bohn. London, 1837 Pt 2. Ch 29 p. 311.22 “Im Gewissen spricht eine Stimme zu mir, die ich selbst bin.”

saloobin si Martin Heidegger nang sabihin niyang ang conscience ay ‘ang sarili na

kinakausap ang kanyang sarili’.23 At pangatlo, isa sa mga pinakatanyag na teorya

ngayon na nagpapaliwanag tungkol sa conscience ay nakahalaw sa psycho-

analysis ni Sigmund Freud. Ang mga tamang ugali at mga socio-cultural na

batayan ng lipunan na nakikita sa [pagiging awtoridad ng] ama, at ng kagustuhang

maging tulad ng ama, sa gitna ng takot at pagmamahal sa kanya, ang

pinagmumulan ng isang “ideal” sa unconscious. Tinatawag ni Freud ang ideal na

ito bilang Superego na siyang nagdidikta sa ego kung ano ang dapat at tamang

gawin.24 Kumbaga, para kay Freud, ang conscience ay katumbas ng Superego.

Sa ganito kalawak ngunit masalimuot na tradisyon ng pag-aaral ng conscience,

patuloy pa ring pinagtutuunan ng pansin ng mga eksperto sa iba’t ibang disiplina

ang panibagong pagtingin sa conscience upang makabuo rin ng panibagong pag-

unawa sa konsepto, nilalaman, at kabuluhan ng conscience sa buhay ng tao.

Kasalukuyang Kahulugan ng Conscience

Ang salitang conscience ay mas nakadikit na sa mga konseptong nagpapahiwatig

ng mga mabuting ugali na may kinalaman sa kalinisan (halimbawa sa katagang:

“My conscience is clean”), sexual na gawain, pagpupunyagi upang makamit ang

mga adhikain sa buhay, at iba pang personal at indibidwalistikong kilos ng tao.

Kung sa mas nauna pang panahon ang conscience ay tinuturing na “shared

knowledge” o “shared consciousness” ng mga dapat at tamang pagkilos ng tao, sa

23 “Das dasein ruft im Gewissen sich selbst.”24 Conscience: An Interdsciplinary View, Edited by Gerhard Zecha and Paul Weingartner, D. Reidel Publishing Company, Holland, 1986. preface

kasalukuyan ay nasa indibidwal ang tutok nito: kung paano nabubuhay ang tao sa

lipunan, kasama ang ibang tao, kung saan kahit magkakaiba ang mga dikta ng

conscience ay posible pa rin ang pamumuhay nang magkasama at kahit papaano

ay matiwasay. Nangangahulugan ito na kalaunan, umusbong ang panibagong

paggamit sa conscience na labas sa mga moral na pahiwatig.

Sa pinakapayak, ang conscience ay maaari ring ituring kasama ang values kung

saan ang conscience ay nagiging kakayahan ng sarili na alamin kung ano ang

makabubuti o makasasama sa kanyang buhay, batay na rin sa kanyang mga

naging karanasan. Kapag inihalintulad sa moral law, ang conscience ay

nangangahulugang taga-ramdam, o sensor, ng moral imperative, na ayon kay

Kant ay ang pagkilos nang naaayon sa obligasyon: kailangan na ito ay

intrinsically valid, mabuti sa sarili, at kinakailangang unibersal, sinusunod ng

lahat sa lahat ng pagkakataon at konteksto, lalo na kung ito ay magiging unibersal

na batas.25 At panghuli, kapag ang conscience ay itinabi sa kahulugan ng pagkilos

ng tao, ito ay nagiging gabay ng tao upang kumilos siya nang makatao.

Sa Conduct and Conscience26 ni Justin Aronfreed, mayroon siyag tinutukoy na

apat na dahilan ng paglawak ng kahulugan ng conscience labas sa moral nitong

konotasyon. Una, cultural relativism: sa pag-aaral ng mga social anthropologist,

ipinakita nila na iba-iba ang diwa o esensya ng mga dominanteng values, o

mabuting ugali, sa iba’t ibang kultura. Masasabi na sa iba’t ibang kultura,

25 Categorical Imperative26 Aronfreed, Justin. Conduct and Conscience, The Socialization of Internalized Control over Behavior. Academic Press, New York, 1968. pp 2-4

mayroon ding sari-sariling pagtingin sa ginagampanan ng conscience sa buhay ng

tao. Sa isang kultura, maaaring ang conscience ay kaloob ng diyos, o kaya naman

ay emosyon. Pangalawa, may epekto rin sa paglawak ng paggamit at kahulugan

ng conscience ang mga teoryang socio-psychological na nagsasabing ang

conscience ay nabubuo ng isang bata mula sa kayang mga panimulang

interaksyon at relasyon sa kanyang paligid at sa mga taong malapit sa kanya.

Pangatlo, ang teorya tungkol sa Superego ni Sigmund Freud ay nag-ambag din sa

paglawak ng kahulugan ng conscience. Binubuo ng tatlong bahagi ang tao: ang Id,

Ego, at Superego. Ang Id ang gumagabay sa Ego upang sundin at gawin gawin

nito ang lahat ng gusto nitong gawin; at pinamamahalaan ito ng pleasure

principle. Ang Ego naman ang actualization ng sarili at pagkatao. At ang

Superego ang nagdidikta sa Ego kung ano ang dapat nitong gawin. Sa ganitong

iskema, nasabi ni Freud na ang conscience ay ang Superego sapagkat

pinamamahalaan ito ng guilt principle. Hindi mahihiwalay ang damdamin ng guilt

sa conscience sapagkat ito ang batayang emosyon na nagsasabi kung ang epekto

ng isang kilos ay tama o mali. At pang-apat, tinitingnan ang conscience na may

kinalaman sa mga teorya ng social learning. Ayon dito, ang conscience ay

binubuo ng mga value system na nagsisilbing tagapamagitan sa social na

interaksyon ng mga tao.

Sa pag-usbong ng behavioral at social sciences, nagkaroon ng bagong pagtanaw

sa conscience bilang naturalistic, at may higit na diin sa mga aspetong

motivational. Sa ganitong konteksto, tiningnan ng Moral Philosophy ang

moralidad bilang nakatuon lamang sa mga relasyon ng tao, partikular sa

ikabubuti, o welfare, ng ibang tao. Sa madaling salita, ang isang moral judgment

ay nabubuo lamang kapag tinitingnan ang epekto ng isang kilos sa ibang tao.27

Magkaganito man, hindi pa rin tiyak at wala pa ring absolute na kahulugan ang

conscience; wala ring unibersal na pagsasang-ayon hinggil sa ginagampanan nito

sa paggawa ng mga moral na desisyon ng tao. Bagkus, mayroong tatlong

naghaharing paglapat ang tumatalakay sa kasalukuyang kabuluhan nito: sa

relihiyon, secular, at maging pilosopikal.

Sa madaling sabi, ang salitang conscience ay karaniwang ginagamit bilang

pagtukoy sa isang tila “moral guidance” na mayroon ang isang tao na siyang

nagtataglay ng kanyang mga values at sumasalamin sa kanyang mga paniniwala.

Conscience at Moral Judgement

Matagal nang dinidiin ng mga teorya ng moral judgment na ang reasoning at pag-

iisip ang mas mahalaga kaysa emosyon, lalo na sa usapin ng paggamit ng

conscience.

Nakita ng mga Griyego ang moral judgment bilang resulta ng isang rasyunal na

gawain. Sinusugan naman ito ng mga pantas na sina Bentham at Mill sa kanilang

pagsabi na mayroong intellect sa moral judgment. Ngunit sa paglipas ng panahon,

mas nagkaroon ng higit na pagdiin sa conscience bilang isang affective, o 27 Ibid pp 4-5

nakabatay sa emosyon, at hindi cognitive na aspeto. Para sa mga

kontemporaryong pantas na sina Ayer, Perry, at Stevenson, ang pusod ng

moralidad ay affective. Mayroong mga pag-aaral na nagsasabing ang mga

damdamin, tulad ng pagkamuhi at guilt, ay mas higit na nakaiimpluwensiya sa

paggawa ng moral judgement ng mga tao. Ipinapakita sa resulta ng mga nasabing

pag-aaral na ang moral judgment ng tao ay maaaring resulta ng mga intuitive at

affective na proseso, at hindi kinakailangan ng pwersahang reasoning.28

Mahihinuha na ang relasyon ng conscience sa pagbubuo ng moral judgment ay

malaki sapagkat dito nahuhugot ang pinakabatayang nosyon ng moralidad ng

isang tao. Sinasabing ang kakayahan ng tao na alamin at paghiwalayin ang tama

sa mali ay nasa conscience ng tao; kumbaga, tulad ng sa Superego ni Freud, ang

conscience ang nagsasabi sa tao kung ano o alin ang kanyang dapat gawin. Ito ang

pinakasimplistikong kahulugan at kabuluhan ng conscience: na sa huli’t huli, ito

ang gabay ng tao sa kanyang pagdedesisyon ng kanyang mga kilos.

Paglalagom

Sa buong lawas ng kasaysayan ng kanluraning pag-iisip, naging mahalagang

bahagi ng pag-uunawa sa tao—sa kanyang mga kilos, sa kawastuhan o kamalian

nito, at sa kanyang pagbubuo ng mga desisyon—ang nosyon ng conscience. Mula

sa mga Griyego na kinilala ang pagiging rasyunal na bahagi nito ng tao, sa

28 With a clean conscience: cleanliness reduces the severity of moral judgments. Schnall S, BentonJ, Harvey S. University of Plymouth, School of Psychology, 2008 Dec. 19

panahong medieval na itinali ang depinisyon ng conscience sa nosyon ng diyos na

nakaaalam sa lahat ng [tamang] bagay at sa tao na nilikha ng diyos upang

gumawa ng mabuti at umayon sa tama, hanggang sa kontemporaryong panahon

kung saan ang conscience ay biglang naging kaakibat na ng sikolohiya,

sosyolohiya, at antropolohiya upang higit na maipaliwanag ang kilos ng tao, hindi

lamang sa internal na aspetong tumutukoy sa paraan ng pag-iisip ng tao, kundi

pati sa relasyon ng tao sa kanyang paligid, lalo na sa iba pang taong nakakasama

niya.

Sa conscience nakatuon ang mga pantas upang mapaliwanag ang nature, o pati

ang pinanggagalingan ng ideya ng tao ng moralidad. Tila bukal ng moral na

kaalaman ng tao ang kanyang conscience, at sa ganitong palagay, nakatutok ang

mga sikolohista, sosyolohista, antropolohista, pati pantas, dito.

Ngunit, mahihinuha na ang conscience ay napaka-kanluraning ideya. May iilang

agam-agam ang may-akda upang ipaliwanag ito. Una, maaaring ibaling sa

dahilang mas malakas ang idyolohikal na gahum29 ng kanluran kung kaya ang

karaniwang nosyon ng conscience ay kanluranin; maliit o halos walang materyal

na matatagpuan mula sa silangan ang tumutukoy at nagpapaliwanag sa isang

konsepto ng conscience; maaari rin kasing may ibang salitang ginagamit para rito.

29 Cultural hegemony (mula sa ideya ni Gramsci). Ibig sabihin: “a culturally diverse society can be dominated (ruled) by one social class, by manipulating the societal culture (beliefs, explanations, perceptions, values) so that its ruling-class worldview is imposed as the societal norm, which then is perceived as a universally valid ideology and status quobeneficial to all of society, whilst benefiting only the ruling class. (Alan Bullock and Stephen Trombley, eds. The New Fontana Dictionary of Modern Thought, Third Edition. (1999) pp. 387–388.)

Pangalawa, at karugtong ng una, maaari rin namang ipaliwanag ng oryentalismo30

kung bakit tila kanluranin lamang ang nosyon ng salitang conscience. Sa mata ng

isang oryentalistang mananakop, ang orient ay isang hindi sibilisadong setting

kung saan walang kaayusan ang lipunan, walang alam ang mga tao, at napaka-

primitibo ng lahat ng aspeto ng pamumuhay. Sa kanyang messianic complex,

iisipin ng mananakop na siya ang tagapagligtas sa orient kaya susubukan niyang

turuan ang mga tao, iindoktrinahin, at unti-unting kokontrolin ang idyolohiya ng

mga tao hanggang sa mag-anyong “natural” ang mga idyolohiya na isinubo ng

mananakop sa kanyang mga sinakop. Ang resulta: isang grupo ng mga taong

sinakop na sinaksakan ng banyagang idyolohiya at patuloy na nabubuhay sa

ideyal na itinalaga ng oryentalistang mananakop. Pangatlo, hindi naman

isasawalang-bahala ng may-akda na maaaring mayroong nosyon ng conscience

ang hindi kanlurang mundo dahil maaari namang mayroong ibang salitang

ginagamit ang ibang lugar na tumutukoy sa isang mala-conscience na aspeto ng

tao.

Sa susunod na kabanata ng pag-aaral na ito, ipapakita ng may-akda na ang nosyon

[at paggamit sa salita] ng conscience ay hindi natural sa kamalayan ng Pilipino

bagkus ay naging bahagi na ng buhay ng Pilipino bilang resulta ng pag-aangkop

sa mga idyolohiya at impluwensiya ng mga mananakop na Kastila at Amerikano.

At kung gayon, may kaibang kahulugan ang nosyon at paggamit sa conscience.

30 Orientalism (mula sa ideya ni Edward Said)

II. Ang Konsensya

Mula sa pagtatalakay ng conscience, susunod na tutunguhin ng papel na ito ang

pagtatalakay naman sa konsensya, ang salitang salin nito sa Filipino. Mahalagang

pag-usapan, sa mga ganitong uri ng pilosopikal na papel, ang, una, pinagmulan ng

isang salita—sa papel na ito, halimbawa, sinimulang pag-usapan ang hinggil sa

conscience sapagkat dito nagsimula ang ideya ng konsensya—saka palalalimin

ang diskusyon patungo sa pagtatalakay ng salita sa konteksto nito sa bagong

espasyo. Tulad ng ginawa ng may-akda sa papel na ito, sa bahaging ito,

tatalakayin naman ang konsensya: ang conscience sa bagong espasyo.

Pagsasalin

Maraming pantas na ang nagsabi na sinasalamin ng wika ang [paraan ng] pag-

iisip ng tao at ang kanyang pagtingin at opinyon sa mundo. Sa kanyang paggamit

ng salita, nailalarawan at nabibigyan niya ng kabuluhan ang mga bagay at pati

mga ideya sa kanyang mundong ginagalawan. Sa ganitong paraan, ang wika ay

gumagampan bilang isang mekanismo na repleksibo sa mundo. Repleksibo

sapagkat sinusubukan nitong ipakita ang isang larawan o isang mala-repleksyon

ng mundo sa pamamagitan ng mga salita, pati ng non-verbal na pag-uusap. Sa

isang banda, sa pamamagitan ng wika ay naipapaliwanag din ang buong mundo at

mga bagay dito. Tulad ng sabi ni Wittgenstein, hangga’t kaya pang pag-usapan,

hangga’t kayang ipaliwanag, ay nariyan at malinaw.31

31 Salin at sariling pagkakaintindi ng may akda sa "what can we say at all can be said clearly"

Ngunit, oras na isalin ang isang salita mula sa orihinal nitong anyo at wika

patungo sa isang anyo at wikang banyaga, minsan ay nagkakaroon ng pagkakaiba

sa paggamit at kung gayon, pati ang kahulugan ng salita.

Ayon kay Hilary Putnam, ang lahat ng tao, anuman ang lahi at saan man

nagmumula, ay mayroong mga karaniwan at pangkalahatang konseptong

kinikilala at naiintindihan; ang pagkakaiba sa mga ito ay kung paano tinitingnan o

kung paano ito piniperceive.32 Kung gayon, ang nosyon ng isang “konsepto” ay

mayroong tila generic o pangkalahatang katangian, at ang paraan upang tingnan

ito ay umaayon depende sa ispesipikong pagbasa ng isang kultura o ng isang tao.

Ngayon, maaaring tanungin: nanatili ba ang diwa ng isang salita pagkatapos itong

maisalin? At kung gayon, maaaring kwestyunin kung mayroon nga bang

maituturing na eksaktong katumbas sa pagsasalin. Ngunit sa ganitong problema

ng pagsasalin, mayroon din namang sagot: na ang pagsasalin [ng salita] ay dapat

tapat sa wikang pinanggalingan nito at hindi nakasasagabal sa pag-unawa ng tao.

Sang-ayon ito sa teorya ng self-regulation of communication33 ni Enrique

Bernárdez kung saan aayusin at iaangkop ng taga-salin ang impormasyon, ang

salita o pahayag na isasalin, ayon sa pangangailangan ng tao na tatanggap at

iintindi ng impormasyon. Mula dito magkakaroon ng proseso ng self-regulation

kung saan mararating naman ang isang equilibrium: ang punto kung saan ang

32 [isinalin mula sa:] Putnam, Hilary. Mind, language and Reality, Cambridge: Cambridge University Press. 197533 Bernárdez, Enrique (1995) Teoría y Espistemología del Texto, Madrid: Cátedra.

impormasyon ay higit na maiintindihan ng tao, habang nananatili ang

pinakamalapit na esensya ng salitang isinalin.

Sa kaso ng conscience at konsensya makikitang may ibang naidulot ang

pagsasalin. Sa halip na panatilihin ang esensya ng salitang conscience, nagkaroon

ng ibang dimensyon ang salitang konsensya. Bukod sa pagiging pantukoy nito sa

isang moral consciousness na gumagabay sa tao, ang salitang konsensya ay

nagagamit na ring pantukoy sa isang emosyon: guilt. Nagiging posible ito

sapagkat sa wikang Pilipino, oras na madagdagan ang isang salita, salin man o

hindi, lalo na kung pangngalan, ng panlapi, nagiging pandiwa ito, nagiging

aksyon. Sa gayon, mula sa pagiging isang pantukoy ng isang bagay, ang

konsensya, tulad ng ibang salita, ay nagkaroon ng ibang hugis at naaalpasan nito

ang diwa ng salitang pinaghalawan nito, na sa kasong ito ay conscience.34

Kasaysayan ng Paggamit ng Konsensya

Madaling sabihin na ang konsepto ng konsensya ay hindi likas sa Pilipino.

Mapapansin na sa wika pa lamang ay wala tayong sariling salita para rito, bagkus

ay inangkop lamang ang ‘konsensya’ sa ‘conciencia’ ng Kastila. Unang nakilala

ng mga Pilipino diumano ang nosyon ng konsensya kasabay ng pagtuturo ng mga

Kastila ng Kristyanismo. Ayon kay Dame Edmunde Delbeke, isang

misyonaryong madre na pumunta sa Pilipinas upang pag-aralan ang epekto ng

34 Mula sa isang lektyur ni Propesor Felipe Jocano sa klaseng STS noong Pebrero 16, 2012 sa CS Auditorium. Ang lektyur ay tungkol sa wika at tao.

Kristyanismo sa mga Pilipino,35 pagdating ng mga Kastila, napansin nilang

walang konsepto ng konsensya ang mga Pilipino. Para sa mga Pilipino noon, ang

tama o mali ay masusukat lamang sa pamamagitan ng batas ng mga ninuno; na

kung ang isang Pilipino ay hindi sumunod sa batas na nagpasalin-salin mula sa

mga ninuno ay marapat lamang na siya ay parusahan. Dagdag pa rito, sabi ni

Delbeke, “Not the least clue can be found of a conscience which might have

spoken to the indios in an obliging or in an admonishing tone, or in a manner of

discharge or condemnation. When the indios abstained from an act, this was not

because they received a warning from the interior, or from their own personality,

or because they felt that this act was bad in itself…it was only because they

feared…”36

Sa oryentalismo, ang ganitong mga pahayag ay nagpapakita lamang ng intensyon

at ng pagra-rasyunalisa ng mananakop sa kanyang gagawing pananakop.

Halimbawa, sa pagsabi nito ni Delbeke maaaring mahinuha na tinitingnan niya

lamang ang pangyayaring ito sa Pilipinas sa mata ng kanluraning “may alam” o

“nakakaalam”; walang pagpapahalaga sa konteksto ng Pilipino na kanyang pinag-

aaralan. Nasabi ito ng may-akda sapagkat sa isang banda, maaari namang hindi

lang lubos na naintindihan ni Delbeke ang tunay na disposisyon ng mga Pilipino

noon hinggil sa pagtitimbang ng mga tamang gawain at kilos mula sa mali; at

35 Delbeke, M. Edmunde. Religion and morals of the early Filipinos at the coming of the Spaniards. UST Press, Manila. 192836 Ibid, p. 41

maaari rin na hindi lang niya lubos na nagagap ang nosyon ng pansariling

pagtataya ng isang tao ng tama o mali.37

Bago pa man dumating ang mga Kastila, mayroon nang isang tila code of conduct

na sinusundan ang mga Pilipino na maaaring ituring na kanilang batayan ng

moralidad. Halimbawa, habang pinahihintulutan ang pagpatay at pagsakop ng

ibang tribo, hindi tama ang pumatay ng kamag-anak. Ilan sa mga moral o mga

dapat gawin ng mga Pilipino noon ay ang [mataas na] paggalang sa mga anito,

diwata, at iba pa; paggalang din sa datu at sa babaylan, lalo na sa mga

kababaihan; ipinagbabawal naman ang panggagahasa at ang pag-agaw ng asawa

ng iba.38 Mayroon ding mala-Ten Commandments ang mga naunang Pilipino at

ito raw ang nakasaad sa misteryosong Code of Kalantiaw. Halimbawa, nakasulat

dito na bawal ang pumatay ng kapwa, ang utang na loob ay dapat binabayaran,

dapat ginagalang ang mga ninuno, at bawal ang panggagahasa; nakasulat din sa

Code ang mga kaukulang kaparusahan para sa bawat paglabag sa mga batas na

nakasaad, halimbawa, pagpapakagat sa langgam at paglulublob ng ulo sa ilog ang

nag-aabang na kaparusahan para sa mga hindi nagbabayad ng utang.39 Ngunit,

matagal na ring napabulaanan ang katotohanan sa likod ng Code of Kalantiaw.

37 Nabanggit sa isang klase ng Panitikang Pilipino na kapag ang isang salita ay hindi nasasalaminsa pamamagitan ng panitikan, halimbawa, kung ang isang konsepto ay hindi nababanggit sa anumang bugtong o salawikain, maaaring sabihin na walang kamalayan ang tao hinggil sa konseptong ito; sapagkat ayon din kay Lope K. Santos, ang panitikang oral, na kinabibilangan ng mga bugtong at salawikain ay naglalaman ng mga paniniwalang panlipunan, pilosopiya at mga minanang kapaniwalaan. Kung gayon, maaari rin namang tama si Delbeke na walang konsepto ng konsensya ang mga Pilipino noon, sapagkat kung mayroon man, e di sana ay makikita ito sa panitikan. 38 Scott, William Henry. Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. 1994. pp. 132-13339 Agoncillo, Teodoro C., History of the Filipino People (8th ed.), Quezon City: Garotech Publishing. 1990

Ayon kay William Henry Scott, ang Code of Kalantiaw ay isang kathang-isip

lamang ng manunulat na si Jose Marco na nilagay niya sa kanyang piksyunal na

akdang Las Antiguas Leyendas de la Isla de Negros.40 Dagdag pa ng tanyag na

historyador na si Teodoro Agoncillo, isang “disputed document” ang Code of

Kalantiaw, at sa kanyang History of the Filipino People, inaanyayahan niya ang

kanyang mga mambabasa na: “[for you] to decide on its veracity and accuracy.”41

Pagdating ng mga Kastila, hindi na kailangan pang sabihin na malaki ang naging

epekto nila sa buhay ng mga Pilipino. Nabago ang struktura ng mga lipunan mula

sa sistemang-datu o sistemang-barangay patungo sa mga sistemang alcaldia at

ayuntamiento kung saan sentro sa mga ito ang pamumuno ng gobernadorcillo at

higit sa lahat, ng mga prayle. Naging masigasig ang kampanya ng Espanya na

binyagang muli ang mga Pilipino at gawin silang Kristyano. Tulad ng karaniwang

pag-isip ng mga mananakop, ang mga Kastila rin ay may messianic complex kung

saan nakita nila ang kanilang mga sarili bilang tagapagligtas ng mga Pilipino mula

sa kanilang pagiging hindi sibilisado; kaya naman inayos nila ang mga sistemang

panlipunan at pang-ekonomiya, at ipinakilala ang Kristyanismo sa mga Pilipino;

sa pag-iisip na malulutas nito ang lahat ng problema ng mga Pilipino. “Krus at

espada” ang naging armas ng mga Kastila upang tuluyang mapasailalim ang mga

Pilipino sa paghahari ng Espanya; espada bilang simbolo ng dahas at krus bilang

simbolo ng Kristyanismo.

40 Scott, William Henry. "Kalintow: The Code That Never Was", Looking for the Prehispanic Filipino and Other Essays in Philippine History: And Other Essays in Philippine History, New Day Publishers. 1992. pp. 159-17041 Ibid, p.26

Maigting ang pagpupumilit at masigasig ang mga Kastila sa pagpapalaganap ng

urbanidad sa mga Pilipino; dahil nga “hindi sibilisado” ang mga Pilipinong

nadatnan ng mga Kastila sa kanilang pagsakop, naging layunin nila ang baguhin,

hindi lamang ang sistema at uri ng pamumuhay ng mga Pilipino, kundi maging

ang buhay mismo ng mga Pilipino. Ang kasigasigang ito ay ramdam sa

pagpopormalisa ng tamang pag-uugali—kung saan ang pananampalataya at

tamang pagkilos ay umiinog sa pagiging masunurin sa simbahan at sa mga utos

ng diyos—sa pamamagitan ng mga librong conduct na ginamit ng mga Kastila

upang ituro sa mga Pilipino ang mga bagay na dapat at hindi dapat gawin.

Matingkad na halimbawa nito ang Pagsusulatan nang Dalauang Binibini na si

Urbana at Feliza na Nagtuturo ng Mabuting Kaugalian ni Modesto de Castro. Sa

librong ito isinulat at ipinahayag ng mga Kastila kung paano ang tamang asal at

pagkilos na dapat sundin ng mga indio. Ang kuwento ay umiinog sa pagsusulatan

ng dalawang magkapatid na nalayo sa isa’t isa—si Urbana, ang nakatatandang

kapatid ay sinusulatan si Feliza, na nasa probinsya, mula sa Maynila kung saan

siya nag-aaral. Ang palitan ng dalawa ay pare-pareho: si Urbana ay susulatan si

Feliza tungkol sa mga bagay na dapat gawin, at mga kilos na tama; halimbawa, sa

isang liham, nagsulat si Urbana ng tungkol sa kung paano dapat naglalakad ang

mga babae sa lansangan, o kung paano ang tamang pagsubo ng pagkain lalo na

kapag may mga bisita.42 Samakatwid, sa pamamagitan ng mga palitan ng

dalawang magkapatid, naipapakita sa mambabasang Pilipino na mayroong mga

42 Mojares, Resil. Origins and Rise of the Filipino Novel: A Generic Study of the Novel until 1940. University of the Philippines Press. 1983 pp. 80-81

tila obligasyon o duty ang bawat Pilipino na dapat sundin; at na ang kapalit ng

hindi pagsunod o pagsang-ayon o paniniwala man lang sa katotohanan ng mga ito

ay ang marapat na pagpunta sa kumpisal upang ihingi ng patawad sa diyos ang

pagkakamali sa pag-asal at pagkilos; at kung pati ang pagpunta sa kumpisal ay

hindi gagawin, mapupunta sa impiyerno o sa purgatoryo ang kaluluwa ng isang

tao. Katuwang ng nosyon na may diyos na siyang nagbabantay sa lahat ng mga

ginagawa ng bawat tao, unti-unting nabuo ng mga Pilipino noon ang isang uri ng

pag-iisip at pagtataya ng kung ano ang tama o mali na nakabatay sa pagtingin na

ito ng diyos, sa itinatakda ng naghaharing Espanya, na makikita naman sa mga

librong conduct na naglipana.

Dagdag pa rito, ang mga librong conduct ay nagsilbing mga anatomiya ng mga

dapat na pag-uugali at disposisyon, o mental attitudes43 ng isang tao. Ang mga

tauhan sa mga kwento, tulad nina Urbana at Feliza, ay nagsisilbi namang tila

bibig lamang na nagsasabi ng mga ideya, konsepto at nosyon na nais palaganapin

ng mga Kastila. Dinidetalye, tulad ng sa pagsusulatan ng dalawang magkapatid,

kung paano dapat kumikilos ang isang tao mula sa kanyang pagbangon hanggang

sa kanyang pagtulog; at ang diin ay nasa pagkakaroon at pagpapanatili ng

kalinisan, pagiging masunurin, pagiging kimi, pagiging matapat, at hindi

pagmamalabis. Inaanyayahan din ang tao, sa pamamagitan ng mga librong

conduct, na magkaroon ng moral vigilance44 upang maiwasan ang pagkakasala.

Sa pagkakaroon ng didaktikong katangian ng mga librong conduct makikita ang

43 Ibid, p. 8144 Ibid, p.81

mga “unang” bakas ng pagpapakilala ng konsensya sa mga Pilipino; nakikilala at

nasisimulang malaman ng mambasa ng librong conduct ang kanyang mga

obligasyon o duties, tulad ng ipinahahayag ni Kant, sa kanyang kapwa, pamilya,

sa simbahan at pamahalaan upang mapanatili ang moral at sosyal na kaayusan ng

lipunan.45

Sa panahon ding ito lumitaw ang Confessonario ni Fray Sebastian de Totanes,46

isang aklat na nagsilbing gabay ng mga unang Pilipino upang “malinis” ang

kanilang konsensya. Ang Confessonario ay nagtataglay ng maraming katanungan

hinggil sa kung paano kumilos ang isang tao; mga tanong na tulad ng “tumingin

ka ba sa asawa ng kapitbahay mo?” at ang mga ito ay sasagutin naman sa harap

ng pari sa tuwing mangungumpisal. Sa ganitong paraan, nalilinis ang “konsensya”

sa mga masasamang bagay at ideya na mayroon ang isang tao.

Sa madaling sabi, mahihinuha na ang konsensya, kung gayon ay isang tila lulan

ng mga tamang ugali at kilos ng isang tao. Taglay nito ang pagkilala sa mga

obligasyon ng isang tao at kung paano siya dapat umasal sa lipunan. At kung

gayon, ang kawastuhan o kamalian ng isang kilos ay nakabatay sa kung ang mga

ikinikilos ba ng isang tao ay nasa kanyang konsensya. Sa isang banda, maaari rin

namang itinuro ng mga Kastila sa mga Pilipino na ang konsensya ay isang tinig na

45 Kung maaalala, ang konsepto ni Kant ng Categorical Imperative ay maaaring gamitin na paliwanag sa conscience; kung saan ang isang tao ay may pagkilala at kamalayan sa kanyang conscience sapagkat kinikilala niya ang kanyang mga obligasyon o duty. 46 De Totanes, Sebastian. Manual Tagalog Para Auxilio de los Religiosos. Imprenta de Miguel Sanchez Y C. Binondo. 1865. (Confessonario)

ipinagkaloob ng diyos sa bawat puso ng tao na siyang magsisilbing gabay niya sa

pagkilos at pag-asal nang tama.47

Matagal nang nakalipas ang panahon ng pananakop ng mga Kastila ngunit

hanggang ngayon ay mababakas pa rin ang kanilang epekto at impluwensiya sa

kamalayan at pag-iisip ng mga Pilipino. Naging malalim ang ugat na itinanim ng

mga Kastila sa Pilipino kaya naman hanggang ngayon, nananatili ang mahigpit na

pagkapit sa pananampalataya ng karamihan ng mga Pilipino sa Kristyanismo at

siyempre, kaakibat nito, nananatili ang pagtingin sa konsensya bilang kaloob ng

diyos upang maging gabay ng tao sa kanyang pagkilos sa buhay.

Umiba ang ihip ng hangin sa pagdating ng mga Amerikano. Mula sa pagiging

ultra-relihiyoso ng mga Kastila, bitbit ng mga Amerikano ang pangako ng isang

maaliwalas na bukas para sa kanilang mga kapatid na “little brown Americans.”

Maaliwalas o maliwanag sapagkat mala-enlightenment ang moda ng kanilang

“pagsalba” sa mga Pilipino: dinala nila ang sistema ng pampublikong edukasyon

upang hindi malimitahan sa uring mayaman ang kakayahang makapag-aral at

dinala rin nila ang sistema ng pampublikong kalusugan. Bahagi ng programa ng

mga Amerikano ang pagdadala ng sistemang pampubliko dahil hangga’t maaari

hinangad nilang makarating sa mas malawak na bilang ng mga Pilipino ang

kakayahan upang pagbutihin ang sarili pati ang bayan; bahagi ng misyon ng

47 Ang ganitong pagpapalagay ay nahinuha ng may-akda sa katunayan na ang ganitong ideya ay mula sa mga pantas na sina St. Augustine at St. Thomas na malamang ay pinag-aralan naman ng mga prayleng pumunta sa Pilipinas.

Amerika na ihanda at hubugin ang mga Pilipino sa kanilang kapasidad sa

pagsasarili.

Bitbit ng parehong mga Amerikano at mga Kastila ang mga pagbabago sa

pulitikal, pang-ekonomiko, at panlipunang sistema na humikayat sa mga Pilipino

na magkaroon ng panibagong pananaw hinggil sa kanilang mga sarili. Ang mga

pagbabagong ito naman ay makikita at ipinahahayag sa mga highly regulated at

regimented na mga kautusan at mga pagbabawal na siyang konektado sa

espiritwal (Kastila) at pisikal (Amerikano) na pagkatao. 48 Bukod pa rito,

mahihinuha na ang mga kautusan at mga pagbabawal na ipinataw ng mga Kastila

at mga Amerikano sa mga Pilipino ay maituturing na mga normative ng pag-

uugali na maaaring nag-impluwensiya sa etika ng mga Pilipino noon, hanggang

ngayon.

Ayon kay Marcel Mauss, isang mananaliksik na may kiling kay Foucault at nag-

aral hinggil sa mga galaw ng mga Pilipino, ang katawan daw ng Pilipino ay

maihahalintulad sa isang kambas na maaaring kulayan at pintahan, at bigyan ng

panibagong anyo depende sa kung sino ang magpipinta dito, Kastila man o

Amerikano. Mababakas sa katawan ng Pilipino ang bahid ng impluwensiya ng

sumakop sa kanya: Kastila sa kalooban, Amerikano sa panlabas na

pangangatawan. Mula sa pagtuon ng mga Kastila ng atensyon sa espiritwal at sa

kabutihan at kagandahan ng kalooban ng tao, nakatuon ang mga Amerikano sa

48 Bautista, Julius. "The Sacred and the Sanitary: The Colonial Medicalization of the Filipino Body." The Body in Asia. Bryan S. Turner and Zheng Yangwen Eds. Berghahn Books, 2009.

pagiging mabuti, maayos, at malinis ng katawan. Tulad ng mga librong conduct

na ipinakalat ng mga Kastila, nagpakalat din ng mga pamphlet at mga kasulatan

ang mga Amerikano na naghihikayat at, kahit papaano’y, pinipilit na hubugin ang

kamalayan ng mga Pilipino hinggil sa panibagong konsepto ng pag-aayos at

pagpapabuti ng sarili.49 Mapapansin, kung gayon, na pareho ang layunin ng mga

Kastila at Amerikano sa pagsakop sa Pilipino: linisin ang pagkatao at

pangangatawan sa pamamagitan ng espiritwal na paglilinis, o sa Confessonario, at

sa pamamagitan ng paglilinis ng katawan upang mapigilan ang dumi, bakterya, at

sakit sa pagsira ng katawan. Tila ipinapahiwatig ng mga Kastila at mga

Amerikano na ang katawan ng Pilipino ay nangangailangan ng matinding

paglilinis, at nariyan sila, ang mga mananakop na may messianic complex, upang

linisin ang kabuuang pagkatao ng Pilipino.

Kung susuriin, ang paggamit ng Pilipino sa salitang konsensya, ay may bakas na

na hindi lamang moral, o taga-dikta ng tama o mali, o dapat o hindi dapat gawin,

kundi maging ng pagiging affective. Sa kasaysayan pa lamang mismo ay hayag at

kapansin-pansin ang pag-iiba ng kahulugan at kabuluhan ng konsensya: mula sa

Kastila na ang turing dito ay isang lulan ng kabutihang asal at marapat na

pagkilos, hanggang sa Amerikano na ang kabutihan at pagiging marapat ay

nasusukat sa kalinisan ng katawan. Tulad ng sa pag-unlad ng conscience sa

kanluran, nag-iba rin ang kahulugan ng konsensya lalo sa gamit nito.

49 Bautista, pp. 147-148

Kasalukuyang Gamit at Kahulugan ng Konsensya (Ilang halimbawa)

Sa kontemporaryong panahon, nagkaroon ng bagong hugis at bagong mukha ang

salitang konsensya, at kung gayon ay nagkaroon din ito ng maraming gamit. Dahil

sa pagiging fluid at flexible ng wikang Filipino, naging madali upang baguhin at

gamitin sa bagong konteksto ang konsensya, at bilang salita, maituturing itong

may maraming gamit. Halimbawa, kapag nilagay sa konteksto ng pulitika, may

ibang ibig sabihin ang konsensya, gayundin sa iba pang aspeto ng buhay ng

Pilipino. Ang mga sumusunod ay talaan ng iilan sa kasalukuyang gamit at

kahulugan ng salitang konsensya sa iba’t ibang konteksto.

Pulitikal

Madalas ginagamit ang salitang konsensya ng mga pulitiko lalo na kapag panahon

ng eleksyon, o sa mga pagkakataong kailangan nilang “linisin” ang kanilang

pangalan, sa gitna ng mga kontrobersyang nagdadawit sa kanila. Halimbawa,

kamakailan lamang ay naging headline sa gmanews.tv50 ang sinabi ni dating

pangulong Gloria Arroyo na “I have peace of mind dahil malinis ang aking

konsensya.” Ginamit din ang salitang konsensya sa mga debate hinggil sa

pagpapasa ng RH Bill, at sa marami pang pagkakataon.

Relihiyoso

Hanggang ngayon nararamdaman pa rin ang kamay ng simbahan lalo na sa

pagpapatakbo ng mga palisiya sa bansa. Nito ring kamakailan lamang ay muling

50 http://www.gmanetwork.com/news/video/101704/exclusive-panayam-kay-rep-gloria-macapagalarroyo?utm_source=GMANews&utm_medium=Twitter&utm_campaign=GMANewsTwitter

dinidiin ng simbahan ang kanilang papel bilang “taga-hubog ng konsensya” ng

mga tao. Sa isang panayam sa Catholic Bishops Conference of the Philippines,

sinabi nila na “Ang konsensya natin ang dapat nating sundin. Pero dapat nating

sikapin na ang ating konsensya ay maging right conscience.”51 Makikita na sa

dalawang konteksto, kung tutuusin, iisang kahulugan ng konsensya ang

ginagamit: ang konsensya bilang moral consciousness ng tao.

Kultura

Pansinin ang mga sumusunod na kataga at pangungusap na gumagamit ng

“konsensya:” (1. ang konsensya bilang “tinig sa kalooban” na tumutukoy sa isang

moral consciousness, at 2. ang konsensya bilang salita na tumutukoy sa isang

emosyon)

A.) Binulungan ng konsensya—may tila tinig na naririnig ang isang taong

“binulungan ng konsensya” na nagsasabing huwag niyang gawin ang

isang bagay.

Pinigilan ng konsensya—kadikit ng pagbulong ng konsensya ang

pagpipigil o “pinigilan ng konsensya.” Dahil sa isang mala-tinig ay

napipigilang gumawa ng masama ang isang tao sapagkat kinikilala niya

ang kapangyarihan sa likod ng “tinig” na kanyang naririnig.

51 http://www.gmanetwork.com/news/video/86361/saksi-miriam-konsensya-maaaring-manaig-sa-turo-ng-simbahan

Ginugulo ng konsensya—kapag hindi sinusunod ang bulong ng

konsensya at hindi napigilang gumawa ng masama, pagkatapos ng isang

maling gawain, ang isang tao ay nakararanas ng panggugulo ng

konsensya. Ang isang tao ay nagugulo ng konsensya sapagkat kinikilala

niya na mali ang kanyang ginawa, ngunit ginawa niya pa rin ito.

Mayroong elemento ng pagkatakot at pagkabahala na kaakibat ang

katagang ito.

Hindi kaya [tanggapin] ng konsensya—kapag ang isang tao ay

inuudyok na gumawa ng isang bagay na taliwas sa kanyang nakagisnan, o

taliwas sa kanyang paniniwala ng tama at mali, siya ay makararanas ng

isang hindi pagtanggap ng konsensya, o hindi kakayanin ng konsensya ng

isang tao na gumawa ng isang bagay na sa paniwala niya ay mali o

masama.

Malinis/marumi ang konsensya—tumutukoy naman ito sa kalagayan ng

konsensya, o ng kakayahan niyang alamin at gawin ang tama at mali, ng

isang tao. Masasabing ang taong may malinis na konsensya ay isang tao

na gumagawa ng kilos at ng mga bagay na umaayon hindi lang sa kanyang

sariling paniniwala, kundi maging sa mga batayan ng tama o mali ng

lipunan; samantalang ang taong marumi ang konsensya naman ay isang

tao na may ginawa o ginagawang mali at masama batay sa itinakda ng

lipunan. Ang katagang ito ay maiuugat din sa pagtingin sa konsensya

batay sa epekto ng pagsakop ng mga Kastila at Amerikano na may higit na

pagdiin sa kalinisan ng kalooban at ng katawan.

Kinain ng Konsensya—ang taong kinakain ng konsensya ay isang tao na

umabot na sa sukdulan at hindi na kayang tanggapin ang kamalian ng

kanyang mga ginawa.

B.) Nakonsensya/nakokonsensya—kapag ginagamit ang salitang ito, ibig

sabihin, kinikilala ng isang tao na may nararamdaman siyang emosyon ng

pagiging guilty. “Nakonsensya” o “nakokonsensya” ang isang tao bilang

pagkilala sa emosyon na nararamdaman niya.

Kinonsensya—ginagawa ito sa ibang tao. Kapag kinokonsensya ang isang

tao, ibig sabihin, may isang external na tinig siyang naririnig na nagsasabi

sa kanyang huwag gawin ang isang kilos.

Nangongonsensya—ito ang ginagawa ng isang tao na siyang nagsisilbing

panlabas o external na tinig sa taong kinokonsensya.

Ang mga salitang nakagrupo sa A ay may kinalaman sa paggamit ng konsensya

bilang konsepto ng konsensya na umaayon sa moralidad. Samantalang ang mga

salitang nakagrupo naman sa B ay tumtukoy sa isang pagpapahayag ng

damdamin, at ang damdamin na ito ay maaaring guilt o pagsisisi.

Sa isang lektyur ni Felipe Jocano Jr., Ph.D, kilalang Pilipinong antropologo,

tungkol sa wika, sinabi niya na ang paglalagay ng mga panlapi sa mga salitang

hiram, o mga salitang tumutukoy sa mga pangngalan, ay nagreresulta sa pagiging

pandiwa ng isang salita. Sa pagbabagong ito, nagkakaroon ng ibang hugis at

kahulugan ang salita na siyang nagdudulot at sumususog sa ideya ng pagiging

fluid ng wikang Filipino sa kakayahan nitong mag-angkop ayon sa

pangangailangan ng nagsasalita.

Konsepto ng Moralidad sa Pilipinas

Tulad ng konsensya, pamana rin ng Kastila ang konsepto ng moralidad sa

Pilipinas at dahil dito, Kristyanismo ang naging ugat ng batayan ng moralidad ng

mga Pilipino. Sa tatlong dantaong ipinamalagi ng mga Kastila sa Pilipinas,

nakapagpanday sila ng isang sistema ng moralidad kung saan relihiyon ang

naging pinakabatayan ng kawastuhan at kamalian ng isang kilos.

Sa ating kasalukuyang konteksto, may bilang pa rin ng mga Pilipino na ang

pangunahing ginagamit sa paghusga ng pagiging tama o mali ng isang kilos ay

mga turo at utos pa rin ng simbahan. [Hindi na yata kailangan pang banggitin na]

dahil dito, may ilang mga programa at batas na hindi naipatutupad sa ating bansa

sapagkat kung gagamiting basehan ang Kristyanismo, hindi ito sumasang-ayon

dito o labag ito sa mga paniniwala ng simbahan, halimbawa na lamang ang RH

Bill. Hanggang ngayon ay patuloy pa ring tinututulan ang pagsasabatas ng RH

Bill kahit na may sapat nang katibayan na magiging mainam ito lalo na para sa

mga babaeng Pilipino, sapagkat ang utos daw ng diyos ay “go forth and multiply”

at ang pagkontra rito ay mali at makasalanan.

Bagamat iba’t iba ang batayan o pagtingin ng tao sa moralidad, kinikilala ng

bawat Pilipino kung ano ang “katanggap-tanggap” na kilos at ugali. At bagamat

kinikilala na may iba’t ibang anggulo sa pagsasaalang-alang ng tama at mali,

masasabing may ideya ang isang tao kung ano ang mga konsepto o ideya na moral

sa hindi. ‘Yun nga lang, ang sukatan nito, madalas, ay nakasentro sa

Kristyanismo.

Ngunit para sa iilan, ang konsepto ng moralidad sa Pilipinas ay maaari ring

tukuyin bilang “folk” o tradisyunal sapagkat sumasang-ayon naman ito sa mga

kasabihan at kaugalian ng sinaunang panahon. Natutukoy ang tama at

napaghihiwalay ito sa mali gamit ang mga paniniwalang napagpasa-pasahan na

mula sa mga sinaunang Pilipino. Halimbawa, ang konsepto ng utang na loob:

gagawa ka ng mabuti at tama sa taong pinagkaka-utangan mo ng loob. Sa lente ng

Kanluraning pag-iisip, ang isang tao na ginawan ng kabutihan ay walang moral na

obligasyon na ibalik sa taong gumawa ng mabuti para sa kanya ang pabor,

kumbaga, wala naman talagang utang na naganap. Ngunit sa kulturang Pilipino,

ang pagdulot ng mabuti sa kapwa ay, madalas, tinitingnan bilang isang utang na

loob na kung kinakailangan ay maaaring hingin muli. Dagdag pa rito, batayan pa

rin, para sa iilan, lalo na sa pag-tataya ng tama o mali, ang mga kasabihan o

salawikain na pinamana rin sa atin sa pamamagitan ng oral na tradisyon ng

panitikan. “Ang magandang asal ay kaban ng yaman”, o “Ang mabuting

halimbawa, ay higit na mabisa kaysa pahayag na dakila”52 ay ilan sa mga

salawikain patuloy na tinuturo sa mga bata sa mababang paaralan upang kahit

papaano ay maintindihan nila at magkaroon sila ng ideya ng tama at mabuting

asal.

Ayon kay Feorillo Demetrio, isang propesor ng Pilosopiya sa De La Salle

University Manila, para sa isang Pilipino, [isa pang] ginagamit na sukatan ng

tama o maling pagkilos ang kung ano ang norm sa lipunan.53 Dahil ang mga

values ay nakaugat sa uri ng kultura na mayroon ang isang lugar, maaaring

sabihin na, sa kabuuan, ang pinakapundasyon pa rin ng konsepto ng moralidad ng

Pilipino ay, higit pa sa simbahan, nasa kultura.54 Dagdag pa ni Dionisio Miranda,

SVD, nakaliligtaan umano ng mga tao na ang kultura ay hindi statiko kundi

dinamiko; at kung tutuusin, nasa dinamismong ito ang pagtitiyak na may

pagbabago na siyang magbubunga ng isang tiyak na batayan ng tama o mali para

sa Pilipino. Ngunit, sa pag-usad ng kasaysayan ng Pilipino, walang radikal na

pagbabago ang naganap kung kaya’t ang mga values ng mga Pilipino noon ay

nananatiling values pa rin ng mga Pilipino ngayon. Kung gayon, ang batayan ng

tama o mali ng Pilipino ay nahuhubog ng isang dinamikong kultura.55

52 Mga salawikain mula sa http://www.angelfire.com/hero/iskulbukul/mgasalawikain.html53 Demetrio, Feorillo. The Structure of Filipino Morality. University of Santo Tomas Press. 199254 Sa pagsabi ng kultura, tumutukoy ang may-akda sa isang complex na sistema na binubuo ng mga batas, paniniwala, tradisyon, sining, kaalaman, mga moral, at kung anu-ano pang kakayahan na nakukuha ng tao bilang bahagi ng lipunang kanyang ginagalawan. 55 Demetrio, p. 2

Paglalagom

Bitbit ng mga Kastilang mananakop ang mga ideyang magpasahanggang ngayon

ay nagpapatuloy na umiiral sa kamalayan ng mga Pilipino; at bitbit nila, higit sa

lahat, ang Kristyanismo. Sa pamamagitan ng relihiyon, madali nilang napag-isa at

nasakop ang mga Pilipino, at gamit din ito, naturo at napilit nila ang mga bagay,

ideya, konsepto, at kung ano pa, sa mga Pilipino; relihiyon ang naging behikulo

upang maiparating sa atin ang mga nais nilang mangyari para sa Pilipinas.

Hinubog nila ang kamalayan ng mga tao at lumikha sila ng panibagong lipunan

para sa mga Pilipino.

Kasama sa mga naituro ng mga Kastila ang konsepto ng konsensya at isang uri ng

moralidad. Pagdating ng mga mananakop, saka lamang umano nakilala ng mga

Pilipino ang nosyon ng isang konsensya—isang tinig sa kalooban na nagsasabi ng

kung ano ang dapat o hindi dapat ginagawa o gagawin, at isang sisidlan na lulan

ang mga tama, mabuti, wasto, at dapat na kinikilos at inaasal—at naging malay

sila sa isang obligasyong dapat nilang gampanan sa kanilang pamilya, lipunan, sa

simbahan, at sa pamahalaan. Sa pamamagitan ng mga librong conduct, naipaabot

ng mga Kastila ang mga ugali at kilos na gusto nilang magkaroon ang mga

Pilipino; naging midyum ang pagpapalitan ng liham ng magkapatid na Urbana at

Feliza upang maipaalam sa mga Pilipino kung ano ang tama at dapat, at nang sa

gayon, ang hamak na indio ay marating ang antas ng pagiging “ideyal na

Pilipino”.

Mula sa loob, labas naman ng katawan ng Pilipino ang pinagtuunan ng pansin ng

mga mananakop na Amerikano. Nakatuon ang kanilang pagbabagong-hubog sa

“ideyal na Pilipino” sa paglilinis ng panlabas na katawan. Ipinakilala nila ang

sistema ng public health kung saan kabilang sa mga programa ay mga libreng

pabakuna, pagpapatayo ng mas marami pang ospital, at iba pa; ginawa nila ito

upang masiguro na maging “malinis” ang katawan ng Pilipino bilang paghahanda

sa kanyang pagsasarili. Para sa mga Amerikano, katumbas o tantamount ng

kalinisan ng katawan ang pagiging mabuting tao, ang kakayahang alamin ang

mali sa tama.

Sa parehong kalagayan, mapapansin na ang tutok ng dalawang mananakop ay ang

paglilinis sa Pilipino upang makumpleto at mailapit sa katunayan ang

pagkakaroon ng mabuting mamamayan. Sa pagkakaroon ng messianic complex,

tinanggap ng mga Kastila at mga Amerikano ang kanilang obligasyon na “linisin”

at isalba ang primitibong Pilipino. Ang tuon, kung gayon, ng konsepto ng

konsensya sa kontekstong nabanggit ay nasa pagiging moral nito; sa pagiging

malinis ng isipan, kakayahang mag-isip at gawin ang mga tamang gawain at kilos,

at sa pagiging malinis sa pangangatawan.

Pagdating ng kontemporaryo at makabagong panahon at konteksto, tulad ng sa

kalakaran ng pag-unlad, umunlad at nag-iba rin ang gamit at kahulugan ng

konsensya. Dahil sa fluidity ng wikang Filipino, naging possible ang

pagbabagong-anyo ng salitang konsensya sa pamamagitan ng paglalagay ng mga

panlapi. Mula sa pagiging pangngalan na tumutukoy sa moral na patnubay na

likas sa tao, ang konsensya ay napahintulutan nang maging isang salitang

tumutukoy sa emosyon na guilt. Hindi pa rin naman nakaliligtaan ang gamit sa

salitang konsensya bilang naglululan ng mga values na mayroon ang isang tao

dahil hanggang ngayon, ginagamit pa rin ito sa sense ng pagiging “malinis” o

pagkakaroon ng walang bahid ng malisya at kasamaan, lalo na sa konteksto ng

panlipunang usapin, sa pulitika at sa relihiyoso.

Mula sa pagiging etikal na isyu, ang konsensya ngayon ay nalalagay sa pedestal

ng lingwistikong pagsusuri kung saan ang pangunahing tanong ay: paano at bakit

nagkakaroon ng extra-dimension ang salitang konsensya, lalo na kapag ginagamit

sa pangaraw-araw pag-uusap? Sa susunod na bahagi ng papel na ito, susubukang

sagutin ng may-akda ang katanungan at nawa’y mabigyan na rin ng katapusan ang

pag-aaral na ito hinggil sa relasyon ng conscience at konsensya.

III. Diskurso hinggil sa Conscience at Konsensya

Narating na ng pag-aaral ang punto kung saan kailangan nang isintesis ang

dalawang konsepto: conscience at konsensya. Pagkatapos bigyang-kahulugan ang

dalawang salita, matapos itong ipaliwanag at bigyang saysay—mula sa

pagtatalakay ng kasaysayan ng paggamit at kahulugan hanggang sa

pagpapaliwanag sa moral nitong pahiwatig—napunta na tayo sa bahagi ng pag-

aaral kung saan susubukan nang ipakita ng may-akda ang relasyon ng conscience

at konsensya.

Sa pinakapayak, masasabi na ang relasyon ng conscience sa konsensya ay

nakabatay sa pagiging salin lamang ng isa. Mahalaga at naging imperatibo sa

papel na ito na ipakita muna ang conscience sapagkat dito naman umuugat ang

konsensya; na kung wala ito, malamang ay wala ring konsepto ng konsensya, at

kung gayon ay walang mapag-aaralan ang may-akda. Kinailangang ipakita muna

ang kanluraning konsepto ng conscience bago ipakita ang konsepto ng konsensya

sapagkat malaking bahagdan ng saysay nito ay nanggaling dito; at bilang salin,

mahihinuha na ang pinaka-esensya nito ay nakabatay pa rin sa orihinal na

pinanggalingan.

Kaakibat ng pagiging salin ng konsensya, bitbit nito ang nosyon ng pagiging

bastardized o may lihis na mula sa orihinal na esensya ng pinanggalingan nitong

salita. Sapagkat sa proseso ng pagsasalin, hindi napananatili nang buo ang

esensya at diwa ng isang salita. Madalas, kapag sinasalin ang isang salita, unti-

unti itong nababago at sa huli, ang resulta ay isang tila bagong kahulugan para sa

isang salita na iba sa unang kahulugan.

Taglay ng lahat ng wika at ng lahat ng teksto ang katangian ng iterability o ang

kakayahan ng isang salita, wika, o teksto, na maging repeatable sa mga bagong

sitwasyon at maihanay sa iba’t ibang konteksto.56 Dala ng ganitong katangian ang

pagiging flexible at fluid ng mga salita dahil napahihintulutan ang pagpasok ng

isang salita sa bagong konteksto, pati na rin ang paglalagay ng bagong konteksto

sa isang salita, na siya namang dahilan ng patuloy na pagkakaroon ng mga bagong

kahulugan ng salita na maaaring ibang-iba o maaaring halos katulad ng mga

naunang kahulugan at pag-unawa sa salita. Sa pagkakaintindi ng may-akda sa

teorya ng iterability57 ni Jacques Derida, ang bawat salita, habang ginagamit nang

paulit-ulit sa pangmatagalan, ay nalalagay at nabibigyan ng bagong konteksto at

kung gayon, nabibigyan din ng halos bagong kahulugan. Halimbawa, ang paulit-

ulit na paggamit ng salitang “pulitiko” ay nagbunga ng iba at tila bagong

kahulugan para rito; kung saan dati ang ibig sabihin ng pulitiko ay isang tao na

bahagi ng pamahalaan, ngayon ay may kaakibat ng negatibong konotasyon at

imahe ang salita: ang pulitiko bilang isang mataba na kurakot, o ang pulitiko

bilang buwaya, sa madaling sabi, ang pulitiko bilang isang negatibong salita.

Sa ganitong perpsektib, masasabing ang konsensya, o kahit conscience, dahil sa

pagiging iterable nito ay napahihintulutan ang pagkakaroon ng iba-iba at bagong

56 Mula sa http://www.yale.edu/lawweb/jbalkin/articles/deconessay.pdf57 Derrida, Jacques. "Ltd., Inc. abc....," Glyph Publishing Arts, London. 1977

kahulugan. Napapatunayan ito ng sarbey sa kasaysayan at pag-unlad ng pag-iisip

ng mga tao: kung dati para sa mga Griyego ang conscience ay rasyunal na bahagi

ng pag-iisip, sa kasalukuyan ang conscience ay parang lalagyan na natataglay ng

mga tamang values na mayroon o wala ang isang tao; na kung mayroon kang

[malinis na] conscience ay mabuti kang tao, at kung wala naman ay hindi. Ganito

rin para sa konsensya. Kung dati ang salitang konsensya ay tumutukoy lamang sa

conscience, o diwa ng conscience, ngayon, maaari na itong gamitin upang

magpahayag ng damdamin. Pinakamatingkad ito sa agos ng kasaysayan ng

Pilipinas kung saan kitang-kita ang impluwensya ng mga Kastila at mga

Amerikano sa pag-iisip at pag-hubog ng wika at idyolohiya ng mga Pilipino.

Halimbawa, sa impluwensiya ng Kastila, nakilala ng mga Pilipino ang isang

bahagi ng tao na tinatawag na konsensya na siyang nagtataglay ng mga values at

mga dapat o di dapat gawin ng isang tao. Mayroong paglilinis ng sarili na

nagaganap sa pamamagitan ng Confessonario kung saan nililinis ang konsensya

sa marurumi at maling pag-uugali, gawain, at pag-iisip. Bitbit naman ng mga

Amerikano ang impluwensiya ng paglilinis ng sarili. Nakatuon sila sa paglilinis

ng pisikal na katawan sapagkat ito na ang naging batayan nila ng isang mabuti at

huwarang Pilipino. Sa paglipas ng panahon, nagkaroon na rin ng bagong mukha

ang konsensya; na kapag ang salitang konsensya ay nilagay sa iba at panibagong

konteksto, nagkaroon na rin ito ng iba at bagong kahulugan.

Dagdag pa rito, may sariling katangian ang wikang Filipino kung saan

napahihintulutan ang isang salita na magkaroon ng panibagong gamit at

kahulugan sa pamamagitan ng pagdadagdag ng panlapi dito. Halimabawa, sa

karaniwang gamit ng konsensya, maiintindihan ng nag-uusap kung ano ang

tinutukoy: ang bahagi ng tao na nagtataglay at gumagabay sa isang tao sa pagkilos

nang wasto at tama. Ngunit, oras na lagyan ng gitlaping “in” ang salitang

konsensya, napoprodyus ang panibagong salitang “kinonsensya” kung saan ang

salita ay naging pandiwa at ang ibig sabihin ay naging kilos na ginagawa ng isang

tao upang ang kanyang kasalamuha o kausap ay makaramdam ng guilt. Kapag

naman dinagdagan ng panlaping “na” ang konsensya at nagiging “nakonsensya”,

ibig naman nitong sabihin na ang isang taong nagsabi nito ay nakakaramdam ng

guilt. Ang key term sa mga pagbabagong-anyo ng salitang konsensya ay ramdam.

Ngayon, mula sa pagiging tila rasyunal ng konsensya, bilang tagataya ng tama o

mali, nagkaroon na ito ng panibagong mukha kung saan ang nasa pinakapusod

nito ay damdamin o pandama. Hindi na lamang faculty ng rasyunal na pag-iisip

ang konsensya kundi ngayon, isa na itong bahagi ng apektibo, o affective

faculty—ang bahagi ng tao na may kinalaman sa mga emosyon at damdamin ng

tao. Mapapansin na sa pagbabago ng salita, nalilihis ito sa “pinakadiwa” nito.

Isa pang puntong mainam pag-usapan ang tungkol sa guilt. Makailang-ulit na

itong nabanggit sa papel na ito ngunit ngayon pa lamang ipapaliwanag ng may-

akda ang kahalagahan nito sa buong diskurso ng papel. Tulad nga ng nabanggit

na, oras na magkaroon ng bagong anyo ang salitang konsensya, nag-iiba na rin

ang kahulugan nito at nagkakaroon na ito ng bahid ng emosyon, ng guilt. “Some

cultures train its members to feel guilty at a given stimuli which other cultures

would have shame at its counterpart.”58 May iilang baitang ng kahulugan ang

naintindihan ng may-akda sa sinabing ito ni Leonardo Mercado: una, ang bawat

kultura ay may iba-ibang interpretasyon sa ginagampanan ng konsensya, kung

saan maaaring ang konsensya ang nagdudulot ng response na guilt o pagkahiya;

pangalawa, ang konsensya ay nakikita bilang trigger na nagdudulot sa isang tao

upang makaramdam ng mga emosyong tulad ng guilt o pagkahiya; at pangatlo,

hindi lamang pala takot ang umuudyok upang gamitin ng tao ang kanyang

konsensya. Nakakaramdam ng guilt ang isang tao lalo na kapag alam niyang may

nagawa siyang pagkakamali o pagkukulang. At upang maramdaman o ma-

reinforce ang damdaming ito, inuudyok ang konsensya sapagkat tila dito ito

nagmumula; konsensya ang tila nagsasabi na ang tamang response sa isang

sitwasyon ay guilt.

“Conscience is usually presented as if it were a compartmentalized section of

man. But this is not so for the Filipino.”59 Ibig sabihin, hindi hiwalay at hindi

mahihiwalay ang konsensya sa tao; kung bakit, sasapantahin na lamang ng may-

akda. Sa kanluraning perspektibo, ang conscience ay isang common o kaalamang

mayroon ang lahat ng tao; sa konteksto ng Pilipinas, ang konsensya ay mas

personal kaysa common. Maaaring ito ang ibig sabihin ni Mercado nang sabihin

niya ito. Maaari rin naman na tinutukoy na kapag kasi sa Ingles, ang kadalasang

sasabihin ay: “my conscience says…” o “my conscience is clean”; tila ang

conscience ay isang bagay na hiwalay sa tao, isang pagmamay-ari niya.

58 Mercado, Leonardo N. Elements of Filipino ethics. Divine Word University Publications. 1979. p.3059 Mercado, p.39

Samantalang sa Filipino, ang kadalasang paggamit ay: “nakonsensya ako” o kaya

naman “kinonsensya niya ako”; sa parehong halimbawa, hindi talaga hiwalay ang

konsensya sa bahagi ng tao sapagkat nasa tao ito mismo, hindi bilang isang pag-

aari kundi bilang bahagi ng pagkatao. Sa usapin ng pagiging compartmentalized o

nakabukod na bahagi ng tao, ang conscience ay nagsisilbi at gumagampan bilang

isang hiwalay na bagay o bahagi ng tao, samantalang ang konsensya, dala na rin

ng kakayahan nitong magpalit ng anyo at kahulugan, ay mas maigting na

kabahagi ng pagkatao ng isang tao. Hindi lutang o metapisikal ang konsensya

tulad ng conscience, nakalubog ito sa damdamin at pagkatao.

Paglalagom at Konklusyon

Sa simula ng pag-aaral, sinubukang sagutin ng may-akda ang mga tanong na: a.)

ano ang pag-unlad at galaw sa kasaysayan ng Conscience at Konsensya at paano

nito naapektuhan ang kasalukuyang kahulugan ng salita? b.) ano ang relasyon ng

Konsensya sa Conscience? c.) bakit kaya sa karaniwang paggamit ng salita,

karamihan sa pakahulugan ng Konsensya ay tumutukoy sa guilt, at kung gayon

ba, ang Konsensya ay nangangahulugang guilt at hindi tulad ng Conscience? At

sa wakas ay nasubukan nang linawin ito ng may-akda.

Hinggil sa kasaysayan ng salita, hindi maikakaila na mayroong naging papel ang

mga naghaharing idyolohiya o paradigm ng isang konteksto sa pag-unlad at pag-

iiral ng salitang Conscience at Konsensya; at sa bawat paradigm shift ay may

kaakibat din na pagbabagong-hubog ang mga salita.

At hinggil sa relasyon ng Conscience at Konsensya, una, ang konsensya, bilang

salin ng conscience ay natural lamang na magkaroon ng ibang kahulugan at gamit

sapagkat sa proseso ng pagsasalin, may mga elementong hindi napananatili,

halimbawa, ang buong diwa at esensya ng isang salita ay hindi kayang kulungin o

mahuli sa panibagong anyo nito bilang salin. Lagi’t lagi, lalo na sa mga salin,

nababahiran ito ng bagong elemento na siyang nagbibigay dito ng bagong anyo,

gamit, at kahulugan na siya namang naiaangkop sa bagong setting nito.

Pangalawa, sa pagiging iterable, o pagkakaroon ng katangian ng iterability, ang

isang salita, habang tumatagal ang paggamit at habang kaya itong ipasok sa

bagong konteksto, nagkakaroon din ito ng mala-bagong kahulugan; mala-bago

lamang sapagkat nariyan naman na talaga at maaaring gamiting dahilan ngunit sa

bagong konteksto lamang nagkabuhay. Nagiging posible ang pagbabago ng

dahilan sa iterability ng wika sapagkat hindi naman ito stagnant, nasa flux ito at

kung gayon, nariyan at nariyan lagi ang posibilidad ng pagkakaroon ng bagong

ibig sabihin. Pangatlo, nagkaroon ng ibang kahulugan ang konsensya na kaiba sa

conscience sapagkat pinahihintulutan ng fluidity ng wikang Filipino ang

pagbabagong ito. Oras na lagyan ng panlapi ang isang salita, tulad ng kinonsensya

mula sa konsensya, tiyak na nag-iiba rin ang anyo at ibig sabihin nito.

Nagkakaroon ng extra-dimension ang salita at higit na napatitingkad ang role na

ginagampanan nito sa kamalayan at buhay ng tao. Sa konteksto ng konsensya, ang

extra-dimension nito ay ang pagiging midyum nito upang magpahayag ng

damdamin ng guilt. Hindi tulad ng conscience na compartmentalized sa pagkatao,

ang konsensya ay bahagi ng pagkatao na siyang umuudyok o nagdudulot ng

damdamin; at hindi rin tulad ng conscience na hindi mo maaaring gamiting bilang

pandiwa, sa kaso ng “consciencing”, ang konsensya ay nagiging bahagi ng tao na

hindi maihihiwalay sapagkat maaari kang “makonsensya” at “mangonsensya” at

sa gayon, nakalubog sa buhay at pagkatao.

Mga Sanggunian:(aklat)

Agoncillo, Teodoro C., History of the Filipino People (8th ed.), Quezon City: Garotech Publishing. 1990

Alan Bullock and Stephen Trombley, eds. The New Fontana Dictionary of Modern Thought, Third Edition. 1999

Aronfreed, Justin. Conduct and Conscience, The Socialization of Internalized Control over Behavior. Academic Press, New York, 1968.

Bautista, Julius. "The Sacred and the Sanitary: The Colonial Medicalization of the Filipino Body." The Body in Asia. Bryan S. Turner and Zheng Yangwen Eds. Berghahn Books, 2009.

Conscience: An Interdisciplinary View, Edited by Gerhard Zecha and Paul Weingartner, D. Reidel Publishing Company, Holland, 1986.

De Totanes, Sebastian. Manual Tagalog Para Auxilio de los Religiosos. Imprenta de Miguel Sanchez Y C. Binondo. 1865. (Confessonario)

Delbeke, M. Edmunde. Religion and Morals of the Early Filipinos at the Coming of the Spaniards. UST Press, Manila. 1928

Demetrio, Feorillo. The Structure of Filipino Morality. University of Santo Tomas Press. 1992

Derrida, Jacques. "Ltd., Inc. abc....," Glyph Publishing Arts, London. 1977

George Kateb. Hannah Arendt: politics, conscience, evil. Martin Robertson, Oxford. 1984.

Hobbes, Thomas. Leviathan (Molesworth W ed) J Bohn. London, 1837

Hoose, Jayne. Conscience in World Religions, Leominster [England]: Gracewing ; Notre Dame, IN : University of Notre Dame Press, 1999.

Kant I. "The Doctrine of Virtue" in Metaphyics and Morals. Cambridge University Press. Cambridge. 1991.

Locke, John. An Essay Concerning Human Understanding. Dover Publications. New York. 1959

Marcus Aurelius. Meditations. Gregory Hays (trans). Weidenfeld and & Nicholson. London. 2003

Mercado, Leonardo N. Elements of Filipino ethics. Divine Word University Publications. 1979.

Mill, John Stuart, Utilitarianism, ed. George Sher. 2ndedition. Indianapolis: Hackett, 2001.

Mojares, Resil. Origins and Rise of the Filipino Novel: A Generic Study of the Novel until 1940. University of the Philippines Press. 1983

Putnam, Hilary. Mind, language and Reality, Cambridge: Cambridge University Press. 1975

Schinkel, Anders. Conscience and Conscientious Objections, Amsterdam : Pallas, 2007.

Scott, William Henry. "Kalintow: The Code That Never Was", Looking for the Prehispanic Filipino and Other Essays in Philippine History: And Other Essays in Philippine History, New Day Publishers. 1992.

Scott, William Henry. Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. 1994.

Thomas A Kempis. "The Imitation of Christ". Leo Sherley-Price (trans) Penguin Books. London. 1965

(mula sa Internet)

Psychological Side of Conscience http://www.orthodoxphotos.com/readings/conscience/psychological.shtml. Last visited Jan.17, 2012

Conscience. http://www.rsrevision.com/Alevel/ethics/a2conscience/index.htm. Last visited Jan. 17, 2011

Wood, Allen. Kant on Conscience, http://www.stanford.edu/~allenw/webpapers/KantOnConscience.pdf

http://www.gmanetwork.com/news/video/101704/exclusive-panayam-kay-rep-gloria-macapagalarroyo?utm_source=GMANews&utm_medium=Twitter&utm_campaign=GMANewsTwitter

http://www.gmanetwork.com/news/video/86361/saksi-miriam-konsensya-maaaring-manaig-sa-turo-ng-simbahan

http://www.angelfire.com/hero/iskulbukul/mgasalawikain.html

http://www.yale.edu/lawweb/jbalkin/articles/deconessay.pdf

(artikulo)

With a clean conscience: cleanliness reduces the severity of moral judgments. SchnallS, Benton J, Harvey S. University of Plymouth, School of Psychology, 2008 Dec. 19

May, L. (1983). "On Conscience". American Philosophical Quarterly 20