Thesis - Kolegji AAB · Gjithashtu, vërehen edhe disa emra të cilët në të pashquarën e ruajnë sonanten r, ndërsa trajtën e shquar e formojnë me bashkëtingëlloren sonante

Thesis, nr.3, 2015 1

Thesis Revistë Kërkimore Ndërkombëtare

Nr.3, 2015

Pasqyra e lëndës

Editorial .................................................................................................................. 3

Manjola Lubishtani

Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve

kalimtare në gjuhën shqipe ........................................................................... 5

Avni Islami

Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën

angleze .................................................................................................................. 17

Sejdi Sejdiu & Aida Alla

Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës .................. 29

Mustafa Erdem

Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë ................................... 45

Ahmet Hadrović

Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane ... 57

Bajram Kosumi

Donkishotizmi i poezisë ............................................................................... 94

Mbi guximin e të shkruarit poezi në kohën e babëzisë ................. 94

Udhëzime teknike për autorë ................................................................. 103

Stili i Universitetit të Çikagos ................................................................. 106

2 Thesis, nr.3, 2015


Editorial

Ky numër i ri revistës Thesis, me ISSN dhe Bord Ndërkombëtar

i Kolegjit AAB, përmban punime nga fusha të ndryshme

studimore, si: gjuhësi, metodikë, arkitekturë etj.

Revista hapet me punimin e autores Manjolla Lubishtani, që

trajton kontributin e gjuhëtares së njohur Agnia Desnickaja

lidhur me të folmet kalimtare në gjuhën shqipe.

Punimi i radhës është i autorit Avni Islami, në të cilin bëhet

fjalë për rolin e parafjalëve dhe vështirësitë që paraqesin ato në

mësimin e gjuhës angleze.

Më pas, punimi i autorëve Sejdi Sejdiu dhe Aida Alla është

rezultat i projektit të realizuar nga Fakulteti i Gjuhës Angleze të

AAB-së, lidhur me ndikimin leksikut anglez në gjuhën e

mediave në Kosovë.

Nga fusha e metodologjisë së mësimdhënies vjen punimi i

autorit Mustafa Erdem, në të cilin bëhet fjalë për idetë mbi rolin

e mësuesit në mësimdhënien e letërsisë.

Më radhë vjen punimi nga fusha e arkitekturës që ka të bëjë

me urat në Bosnje e Hercegovinë që nga Perandoria Osmane.

Ky punim është prezantuar më parë në një konferencë

shkencore ndërkombëtare, e mbajtur në Kolegjin AAB.

Revista mbyllet me esenë e autorit Bajram Kosumi që trajton

poezinë në shekullin 21, sipas të cilit, të shkruash poezi në këtë

kohë është sikur ta sfidosh gjithë modernitetin.

Masar Stavileci,

kryeredaktor


Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin

e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe

Manjola Lubishtani

Përmbledhje Studimi i dialekteve të gjuhës shqipe, ndarja dhe klasifikimi bashkëkohor i tyre, marrëdhëniet me rrethin gjeografik e shoqëroro-historik të zhvillimit të shqipes shënojnë edhe objektin kryesor të hartimit të monografisë “Gjuha shqipe dhe dialektet e saj” nga albanologia ruse, Agnia Desnickaja. Ndër të tjera, ajo sjell një pasqyrë analitike të veçorive dialektore në të folmet e tipit kalimtar, të cilat formojnë një brez krahinash, që shtrihet në jug të rrjedhës së lumit Shkumbin (shënues i kufirit ndërmjet krahinave dialektore gege dhe toske) e që njihet si Zona e të folmeve kalimtare. Veçoritë dalluese, elementet tipike dialektore, gërshetimi i tyre në këto të folme tranzitore janë analizuar e klasifikuar nga autorja duke u bazuar dhe duke vlerësuar hulumtimet e dialektologëve shqiptarë, si: J.Gjinari, Q.Haxhihasani, M.Çeliku, por gjithnjë të argumentuara bindshëm nga vetë ajo. Hulumtimi i kujdesshëm e i thelluar i këtyre të folmeve nga ana e Desnickajës i ka shërbyer jo vetëm evidentimit të tipareve karakteristike gege a toske të lokalizuara në këto zona, por edhe studimit të dukurive më të ndërlikuara që lidhen me formimin e tyre e që reflektojnë zhvillimet historike, kulturore e shoqërore, vendimtare për vetë dialektet e shqipes. Fjalë kyç: të folmet kalimtare, vokalizmi gegë, rotacizmi toskë, kontaminim veçorish dialektore, huazime.

Manjola Lubishtani MSc. Asistente. Fakulteti i Shkencave Sociale, Kolegji AAB. E-

mail: [email protected]

Manjola Lubishtani


Hyrje

Trajtimi i të folmeve kalimtare në monografinë e Desnickajës

“Gjuha shqipe dhe dialektet e saj” (1972) është konsideruar nga

vetë autorja si mjaft interesant në aspektin linguistik e me

shumë rëndësi për sferën e dialektologjisë historike. Kështu, ajo

identifikon si tipar me vlerë për të gjitha të folmet që hyjnë në

këtë zonë kalimtare, gërshetimin e veçorive të të dy tipeve

dialektore, gjë që e vështirëson përcaktimin e ndikimit themelor

dominues të njërit apo tjetrit tip në krijimin e tyre.1

Për të evidentuar faktorët kushtëzues Desnickaja u është

referuar hulumtimeve të disa studiuesve shqiptarë, si J.Gjinari,

Q.Haxhihasani, M.Çeliku, për të cilët thotë se “kanë dhënë një

pasqyrë të qartë të tipit linguistik, që është krijuar në kufi të dy

krahinave themelore dialektore”.2 Duke u bazuar në këto të

dhëna, ajo thekson pozitën gjeografike të këtyre rajoneve,

lidhjet ekonomike e administrative, ndikimin e qendrave të

qyteteve (të Elbasanit, të Peqinit, të Beratit) dhe lëvizjen e

përzierjen e popullsisë, si faktorë përcaktues historikë “të

krijimit të landshaftit specifik linguistik”.3

E folmja e krahinës së Myzeqesë

Analizën dhe kategorizimin e këtyre të folmeve Desnickaja e

fillon nga periferia perëndimore me rrafshinën e gjerë të

Myzeqesë, e cila shtrihet përgjatë bregdetit Adriatik, në kufirin

në mes rrjedhave të poshtme të Shkumbinit në veri dhe të

Vjosës në jug. Duke pasur qëllim vënien në dukje të elementeve 1 Agnia Desnickaja, Gjuha shqipe dhe dialektet e saj, Prishtinë, Enti i teksteve dhe i

mjeteve mësimore, 1972, f.184.

2 Po aty. 3 Po aty.

Kontributi i Agnia Desnickajës në studimin e të folmeve kalimtare në gjuhën shqipe


më kryesore të të dy dialekteve, që janë ngërthyer në të folmet e

kësaj zone kalimtare, Desnickaja vë në pah karakterin toskë të

pjesës jugore përkundrejt pjesës veriore, e cila karakterizohet

nga shtimi gradual i elementeve dialektore gege me tendencë

përhapjeje nga jugu në veri.4

Është pikërisht qyteti i Lushnjës, ai që shënon edhe zonën ku

demonstrohen elementet karakteristike të së folmes kalimtare të

rajonit duke e karakterizuar të folmen në veri e në verilindje të

qytetit, që gjeografikisht bashkohen me krahinat gege të jugut

në bregun tjetër të Shkumbinit, si e folme gege e jugut .5

Përballë një numri dukurish specifike gege, të cilat e

karakterizojnë të folmen e periferisë veriore të rajonit dialektor

të Myzeqesë, si : 1) nazaliteti i zanoreve në pozitë të theksuar:

frê, pê, hî, ullî, hûnna, gjû; 2) monoftongizimi i diftongjeve ue>ū,

ye>ȳ, ie>ī,: dūr (<duer), grū (<grue), fȳll (<fyell), dill (<diell); 3)

asimilimi i vijueshëm mb>n, nd>n: mush (<mbush), pamuku

(<pambuku), naloj (<ndaloj); 4) grupi vo- në fillim të fjalës: voj

(në toskërishten e mesme vaj), vorr (t. varr), votër (t. vatër), i

vorfën (t. i varfër); 5) mungesa e rotacizmit: ullîni (kr.t. ulliri),

gruni (t. gruri), dimni (t. dimëri); 6) lëvizja e theksit prej rrokjes

së fundit në rrokjen e parafundit në emrat e huazuar prej gjuhës

turke: téqe (t. teqé), híle (t. hilé), etj., Desnickaja paraqet

elementet tipike ndikuese të së folmes toske, të cilat

bashkëjetojnë në variante paralele me trajtat gege, si p.sh.: 1)

prania e diftongut ua të toskërishtes krahas trajtave me -u(ū), e

cila është fituar prej diftongut të vjetër -ue : thu//thua, gru//grua,

mu//mua; 2) grupi va- (karakteristikë për të folmen toske) krahas

grupit -vo në fillim të fjalës: vor, votër, i vokët dhe njëkohësisht

varr, vaj, i varfër;

4 Jorgji Gjinari, Të folmet e Myzeqesë, Bul. Univ.,Nr.4, 1958, ff.76-84, sipas A.

Desnickajës, vep. e cit., f.185.

5 Po aty.

Manjola Lubishtani


3) shfaqja e rotacizmit, që lind si pasojë e ndikimit të madh të

së folmes toske, jo vetëm te emrat: kalliri (g. kallini), trari (g.

trani), por edhe në participet me sufiksin –r (historikisht -n):

bredhur (<bredh), prishur (<prish), ardhur (<vij) etj. Paralelisht me

to, autorja spikat edhe përdorimin e trajtave gege të

parotacizuara: dimën ( t. dimër), e shkurtën (t. e shkurtër), gjilpana

(t. gjilpëra) etj.

E folmja e krahinës së Dumresë

Tiparet e gërshetuara të këtij rajoni tranzitor zvetënohen

gradualisht drejt jugut për t‟u zëvendësuar krejtësisht nga

elementet dialektore toske. Gjithnjë, duke respektuar e

vlerësuar prurjet dhe rezultatet e dialektologëve shqiptarë,

Desnickaja vijon të shpalosë e të argumentojë tiparet e

krahinave përbërëse të këtij brezi tranzitor me veçoritë e së

folmes të krahinës së Dumresë, e cila kufizohet në veri me

lumin Shkumbin, në lindje me krahinën e Shpatit, në juglindje

me Sulovën e në perëndim me rajonin e Lushnjës. Duke iu

referuar M. Çelikut,6 ajo e cilëson të folmen e kësaj krahine si

tipike gege, por të nënshtruar ndaj ndikimeve të mëdha toske.

Edhe në këtë të folme shfaqen të njëjtat dukuri fonetike

karakteristike për zonën dialektore gege, por, siç vë në dukje

Desnickaja, “kjo pamje tipike për krahinën dialektore gege të

jugut prishet me dukuritë që kanë hyrë nga e folmja toske në

sajë të kontakteve të përhershme të krahinës Dumre me banorët

e rajoneve në jug”.7 Depërtimin e këtyre veçorive fonetike,

krahas fjalëve e trajtave të huazuara, autorja e argumenton si

rezultat të ndikimit të rrethit dialektor të huaj e jo si evolucion

6 Mehmet Çeliku, Vërejtje mbi të folmen e Dumresë, Bul. Univ., Nr.3, 1963, f.234,

sipas Desnickajës, Gjuha shqipe dhe…., f.186. 7 Po aty, f.187.



të brendshëm të sistemit të tingujve, duke u shfaqur një gjendje

e paqëndrueshmërisë që shprehet në praninë e numrit të madh

të dubleteve fonetike dhe në varietetin e madh të të

shqiptuarit.8

Në lëmin e vokalizmit, Desnickaja thekson pozitën e

papërshtatshme të zanores ū- në rastet e përftimit nga

monoftongizimi i diftongut të vjetër gegë (ue<*uo), e cila në të

folmen e Dumresë, sidomos në zonat ku banorët kanë kontakte

të shpeshta me rrethin dialektor toskë, shfaqet e shqiptuar në

variantin toskë të diftongut të përgjithshëm të shqipes (ua<*uo).

Ndërsa sa u takon trajtave toske të rotacizuara, ato shfaqen

paralelisht me trajtat gege të parotacizuara, si: dimri//dimni,

emri//emni. Gjithashtu, vërehen edhe disa emra të cilët në të

pashquarën e ruajnë sonanten r, ndërsa trajtën e shquar e

formojnë me bashkëtingëlloren sonante n, p.sh.: dimër,drapër-

dimni,drapni.9

Në lëmin e morfologjisë, kryqëzimi i veçorive dialektore

shfaqet nëpërmjet participeve, të cilat kanë një ndikim shumë të

madh në evidentimin e dallimeve dialektore. Në të folmen e

Dumresë (si dhe në të folmet e tjera gege) haset tipi i

participeve me sufiksin –m, që bashkohet me zanore : fillūm,

hȳm, shkūm, kalūm etj. Gjithashtu, po si veçori e dialektit gegë,

paraqiten si të përdorura edhe participet me sufiksin zero,

veçanërisht në strukturën e trajtave analitike: kam kalū, kam

kallzū, kam shkū etj. Krahas tyre, Desnickaja thekson edhe

praninë e tipit të përgjithshëm të participeve të shqipes, që

formohen nga tema në bashkëtingëlloren me sufiksin –un :

hequn, mshtjellun etj. Ky sufiks, sipas autores, gjatë lëvizjes

analoge me rendet e tjera mund të bashkohet me trajtat

participore që formohen me anë të sufiksit –m, si rezultat i të

8 Po aty. 9 Po aty, f.188.

Manjola Lubishtani

10 Thesis, nr.3, 2015

cilit shfaqet i formuar sufiksi i ri –mun : kërkumun (<kërkoj),

shkumun (<shkoj). Janë pikërisht trajtat me –un (dhe ato

përkatëse me –mun), që i janë nënshtruar ndikimit të fuqishëm

të trajtave toske të rotacizuara me të njëjtin sufiks, duke bërë që

trajtat participore gege të zëvendësohen me trajtat e tipit toskë:

hapur (<hap), varur (<var), vdekur (<vdes), mushur (<mbush),

çuditur (<çuditem). Si shembuj mjaft interesantë “të

kontaminacionit të veçorive të ndryshme dialektore” 10

Desnickaja tërheq vëmendjen te trajtat e vokalizmit gegë (u):

kërkūr, fillūr, të ruajtura gjatë rotacizmit toskë të sufiksit (krs.

kërkuar, filluar).

E folmja e krahinës së Sulovës

Hulumtimi i realizuar nga Desnickaja vazhdon rrjedhën drejt

krahinës së Sulovës, e cila shtrihet në juglindje të Dumresë dhe

ndahet me të nga lumi Devoll. Por, ndërsa e folmja e Dumresë

tipizohet si e folme gege, e folmja e krahinës së Sulovës

përcaktohet si e folme toske, e cila nën ndikimin e kontakteve

koherente me Elbasanin manifeston një sërë tiparesh të rrethit

dialektor gegë. Dukshëm këto veçori shprehen në zonën veriore

të këtij territori dialektor me tendencë graduale të zhdukjes nga

veriu në jug.11

E ndarë në dy zona dialektore, në sajë të veçorive tipike e

individuale si pasojë e marrëdhënieve materiale, shpirtërore e

gjuhësore me Elbasanin (zona veriore) dhe me Beratin (zona

jugore), krahina e Sulovës shfaq “në qendër të saj, pikërisht aty

ku kryqëzohen edhe ndikimet dialektore të veriut dhe të jugut,

një gjendje të paqëndrueshmërisë, rezultat i së cilës është

10 Po aty. 11 Qemal Haxhihasani, Një vështrim mbi të folmen e krahinës së Sulovës. Bul. Shk.

Shoq., Nr.3, 1955, f.170, sipas Desnickajës, vep. e cit., f.189.


Thesis, nr.3, 2015 11

varieteti i dukshëm i së folmes”.12 Veçoritë toske në të folmen e

Sulovës, që i janë shmangur kontaminimit nga trajtat gege janë :

1) realizimi i vijueshëm i rotacizmit (historikisht –n->-r-); 2)

mungesa e nazalitetit të zanoreve; 3) prania e grupit –va në

fillim të fjalës: varr, vaj, vatër.

Në tipin e së folmes të Sulovës, si veçori karakteristike toske

haset ruajtja e diftongjeve të vjetra të shqipes. Kështu,

Desnickaja përballë diftongut të vjetër të shqipes uo, i cili në

këtë të folme paraqitet me variantin toskë ua: grua, thua, mua

etj., vë trajtat e participeve të foljeve të zgjedhimit të parë në të

cilat, në pjesën veriore, diftongu ua nuk shqiptohet, por

zëvendësohet me zanoren ū : punūr (<punoj), kërkūr (<kërkoj).

Këto trajta, sipas autores, janë produkt tipik i kontaminimit të

veçorive dialektore toske me veçoritë gege, ndoshta si pasojë e

huazimit nga të folmet kalimtare të krahinës së Dumresë dhe të

Shpatit, fqinjë me krahinën e Sulovës.13 Po ashtu, Desnickaja

radhit edhe të tjera veçori fonetike ndikuese të arealit gegë, si

p.sh.:

a) grupet mb, nd në pjesën veriore reduktohen në m e n (tipar

për tipin dialektor gegë);

b) në zonën veriore, si pasojë e kontakteve intensive me

rrethin dialektor gegë, vërehet dukuria e kalimit të h-së në –f :

shoh>shof, nxeh>nxef etj.

c) zanorja o, shqiptimi i së cilës shqyrtohet si fazë

ndërmjetëse në zhvillimin gradual prej zanores ã hundore të

gegërishtes drejt zanores së toskërishtes –ë : boj (g.let. bâj, t. bëj),

asht (g.let. âsht, t. është), koma (g.let. kâmba, t. këmba), fëlloza

(g.let. fëllânza, t. thëllëza).14

12 Po aty.

13 Po aty, f.190.

14 Po aty.

Manjola Lubishtani

12 Thesis, nr.3, 2015

Gjithashtu, përveç tipareve fonetike në të folmen e Sulovës,

si elemente karakteristike të ndikimit gegë nga kontaktet me

krahinën e Elbasanit, Desnickaja vë në pah edhe ndryshimet

leksikore të hasura në pjesën veriore, si : sqokë, sqilë, qete, xham

përkundrejt trajtave klloçkë, dhelpër, mace, poçe, që përdoren në

zonën jugore të kësaj krahine.15

Veçoritë e të folmeve të krahinave që shtrihen përgjatë

rrjedhës së Shkumbinit

Panorama e të folmeve të zonës kalimtare plotësohet me

karakteristikat dalluese të të folmeve të krahinave që shtrihen

përgjatë rrjedhës së Shkumbinit: Shpat, Vërçë, Polis e

Bërzhishte. Duke iu referuar konkluzioneve të Q.Haxhihasanit16

në hulumtimin e tipareve të këtyre të folmeve, Desnickaja

thekson si veçori karakteristike të të folmeve të Shpatit, të

Polisit, të Vërçës e të Bërzhishtes praninë e trajtave të

kontaminuara. Kështu, në krahinën e Bërzhishtes hasen trajtat e

formuara me rotacizmin toskë, por duke ruajtur vokalizmin

tipik gegë: râra (g.let. râna, t.rërë), shullâr (g.let. shullâni,

t.shullëri). Në Shpat e në Vërçë, ashtu si dhe në Sulovë,

mbizotërojnë trajtat e participeve të tipit pamūr, kërkūr, të cilat

janë hasur edhe në të folmen e Dumresë si shembuj

karakteristikë të kontaminimit të veçorive dialektore, tipike për

të folmet kalimtare. Krejt ndryshe paraqiten veçoritë e

kryqëzuara në të folmen e Polisit, në të cilën haset përdorimi i

participeve të tipit punuam, luftuam, në të cilat diftongu toskë ua

ndiqet nga sufiksi gegë –m.17

15 Po aty, f.191. 16 Q. Haxhihasani, Një vështrim mbi të folmen e krahinës së Sulovës, f.147, sipas

Desnickajës, vep. e cit., f.191. 17 Po aty.


Thesis, nr.3, 2015 13

Gjithashtu, për të përmbushur pasqyrën e zhvillimit të

veçorive dalluese dialektore Desnickaja, duke cituar

M.Lambertz-in,18 rendit elementet e përziera të së folmes së

krahinës së Shpatit, si më poshtë:

a) prania e luhatjeve në shqiptimin e diftongut toskë ua dhe

të monoftongut gegë ū në fjalën grua: grua//gruja;

b) asimilimi mb>m, nd>n;

c) trajta e rotacizuar ere, krahas trajtave ene, ne;

d) grupi va- në fillim të fjalës.

Në përfundim të analizimit të të folmeve tranzitore, Agnia

Desnickaja konstaton që “të folmet e krahinës së Shpatit, të

Polisit, të Vërçës e të Bërzhishtes shfaqin të njëjtat veçori

karakteristike të përzierjes së veçorive dialektore si edhe të

folmet kalimtare të Myzeqesë, të Dumresë e të Sulovës”.19 Me

bindje të plotë, autorja dëshmon se zhvillimi gradual i veçorive

të ndryshme dialektore në të folmet e arealit të mësipërm nuk

është diçka e lindur organikisht, por e zhvilluar historikisht si

rezultat i kontakteve të vazhdueshme dhe i ndikimit reciprok

në kushtet konkrete historike.20

Përfundime

Zona e të folmeve kalimtare ngërthen në vete një numër të

folmesh, të cilat shfaqin gërshetim të veçorive të të dy tipeve

dialektore. Agnia Desnickaja, nëpërmjet përshkrimit e

krahasimit, ka analizuar të folmet e krahinave përbërëse të këtij

brezi dialektor duke theksuar bazën dialektore gege ose toske të

secilës krahinë, me të cilën bashkëjetojnë elementet tipike

18 M. Lambertz, Albanische Märchen, Akad. D. Wiss, in Wien, Abt.XII, Wien, 1922,

f. 203, sipas Desnickajës, vep. e cit., f. 191. 19 Po aty.

20 Po aty, f.192.

Manjola Lubishtani

14 Thesis, nr.3, 2015

ndikuese të njërit apo tjetrit dialekt. Kështu, Desnickaja gjatë

analizimit të veçorive individuale dialektore thekson:

a) krahina e Myzeqesë karakterizohet nga tiparet dialektore

toske në jug e nga ato gege në veri të saj. Qyteti i Lushnjës

shënon oazin e shfaqjes së tipareve ndikuese të së folmes toske,

krahas varianteve paralele gege. Dukuritë e gërshetimit

dialektor janë: 1) prania e diftongut ua të toskërishtes krahas

trajtave gege me -u(ū); 2) grupi va- krahas grupit –vo- në fillim

të fjalës; 3) shfaqja dhe përdorimi i trajtave të rotacizuara toske

paralelisht me trajtat e parotacizuara gege.

b) krahina e Dumresë e manifeston të folmen e saj si tipike

gege, por të ndikuar fuqimisht nga elemente toske. Praninë e

këtyre tipareve Desnickaja e sheh si rezultat të rrethit dialektor

të huaj e jo si veçori evolutive të brendshme fonetike. Në këtë

të folme, përveç paqëndrueshmërisë së zanores ū dhe pranisë së

rotacizmit krahas trajtave të parotacizuara, hasen edhe trajtat e

kontaminuara participore , të cilat kanë një rol vendimtar në

evidentimin e dallimeve të ndryshme dialektore.

c) krahina e Sulovës klasifikohet si zonë me të folme toske.

Qendra e kësaj krahine shënon pikën kryqëzuese të ndikimeve

dialektore veri-jug duke shfaqur gjendjen e paqëndrueshmërisë,

pasojë e së cilës është varieteti i dukshëm i së folmes. Ndikimi

gegë në këtë të folme argumentohet nga Desnickaja me praninë

e elementeve fonetike dhe të atyre leksikore.

ç) lidhur me veçoritë e konstatuara në krahinën e Shpatit, të

Polisit, të Vërçës e të Bërzhishtes, duke mbështetur plotësisht

arritjet e dialektologëvë shqiptarë, Desnickaja pohon praninë e

trajtave të kontaminuara duke i paralelizuar të folmet e këtyre

krahinave, sipas veçorive ndikuese dialektore, me të folmet

kalimtare të Myzeqesë, të Dumresë e të Sulovës.

Duke analizuar veçoritë e këtyre të folmeve, Agnia

Desnickaja arrin të sjellë një pasqyrë të arritjeve kërkimore të

asaj periudhe në fushën e dialektologjisë historike, të cilat


Thesis, nr.3, 2015 15

theksojnë tiparet karakterizuese identifikuese të këtij tipi

linguistik , që është krijuar historikisht në kufi të dy krahinave

themelore dialektore e që përfaqëson një pjesë të rëndësishme

të arealit gjuhësor të shqipes së sotme.

Bibliografia

Çeliku,Mehmet. Vërejtje mbi të folmen e Dumresë, BUSHT,

SSHSH, 3, Tiranë, 1963.

Desnickaja, Agnia. Gjuha shqipe dhe dialektet e saj, Enti i

teksteve dhe i mjeteve mësimore, Prishtinë, 1972

Gjinari, Jorgji. Të folmet e Myzeqesë, BUSHT, SSHSH , 4,

Tiranë, 1958.

Haxhihasani, Qemal. Një vështrim mbi të folmen e krahinës

së Sulovës, BUSHT, 3, Tiranë, 1955.

Lambertz , Maximilian. Albanische Märchen und andere

Texte zur albanischen Volkskunde, Vienë,1922.

Thesis, nr.3, 2015 17

Vështirësitë kryesore në përvetësimin e

parafjalëve në gjuhën angleze

Avni Islami

Abstrakti

Përvetësimi i parafjalëve në gjuhën angleze nuk është detyrë e lehtë për ata që e mësojnë anglishten si gjuhë të dytë apo të huaj. Ky studim specifikon se zotërimi i parafjalëve në gjuhën angleze është një nga parakushtet për t'u aftësuar që këtë gjuhë ta flasim rrjedhshëm dhe me saktësi. Së pari, ky studim trajton mënyrat e përdorimit të parafjalëve në gjuhën angleze, ndërsa pastaj reflekton mbi disa nga arsyet pse parafjalët shkaktojnë vështirësi për studentët e gjuhës angleze. Ky punim gjithashtu analizon sistemin themelor që rregullon parafjalët dhe se si ky sistem mund t‟u ofrohet studentëve në përvetësimin e gjuhës angleze, duke analizuar pedagogjinë aktuale të mësimdhënies dhe mandej sugjeron një alternativë adekuate. Pastaj, ky punim merret edhe me keqpërdorimin e parafjalëve nga studentët e vitit të parë të Fakultetit Ekonomik në Kolegjin Privat AAB në Kosovë, si dhe studentet e Fakultetit të Edukimit në Universitetin Publik të Prishtinës. Hulumtimi ka treguar se shumica e studentëve bëjnë gabime të përsëritura edhe me parafjalët më të zakonshme të përdorura të kohës dhe të vendit (në, të dhe në) për shkak të ndikimit të gjuhës së parë dhe pasigurisë së krijuar në prodhimin e një deklarate të përshtatshme me parafjalë të tilla. Nga ky hulumtim kam vërejtur se studentët e Fakultetit Ekonomik në AAB bëjnë me pak gabime në përdorimin e parafjalëve se sa studentët e Fakultetit të Edukimit . Fjalë kyç: përvetësimi, parafjalët e anglisht, vështirësitë, kohë.

Avni Islami, PhD Cand., Kolegji AAB, E-mail: [email protected]

Avni Islami

18 Thesis, nr.3, 2015

Hyrje

Studimi i parafjalëve nuk është një detyrë e lehtë në AGJD

(anglishtja si gjuhë e dytë), apo si gjuhë e huaj, për shkak të

alternativave të tyre të shumta dhe natyrës së tyre polisemike

në përgjithësi. Kjo ndodh për shkak se parafjalët paraqesin një

sfidë të madhe për studentët e gjuhës angleze. Është shumë e

rëndësishme që mësuesit të zhvillojnë metoda efektive të

mësimdhënies. Në raste të tilla, mësimdhënësit e gjuhës angleze

duhet të ndërmarrin hapa efektivë dhe seriozë për të aplikuar

metodologji të sofistikuara, me qëllim të tejkalimit të

vështirësive me lehtësi dhe sigurimit të një trajtim real të tyre

në mesin e grupeve heterogjene gjatë mësimit të gjuhës. Së pari,

detyra jonë është që të ofrojmë zgjidhje të duhura për vështirësi

në të nxënit dhe pastaj të bëhet një analizë e dobishme. Është

gjë e njohur se parafjalët kanë kuptime të shumta (Polisemike)

dhe se jo rrallë marrin një kuptim të vetëm (monosemik).

Polisemia është "një tipar semantik i fjalëve me kuptime të

shumta".1Ky efekt i parafjalëve streson dhe frikëson studentët

që e mësojnë gjuhën angleze si gjuhë të dytë, apo si gjuhë të

huaj. Kuptimi i parafjalëve kryesisht varet nga konteksti i

fjalisë. Së dyti, shumica e parafjalëve janë njërrokëshe

(monosilabike), siç vuri Lam në dukje, dhe janë të panjohura

për studentët, ngaqë ato shqiptohen shpejt dhe u mungon

qartësia gjatë shqiptimit të tyre në kontekst. Kompleksiteti i

përdorimit të parafjalëve si dhe kuptimi i tyre kontekstual janë

mjaft të ndryshme nga një gjuhë në një gjuhë tjetër dhe mund të

krijojnë shqetësim dhe frikë te studentët. Studentët nuk mund

të mbështeten në njohuritë që kanë për parafjalët në gjuhën e

tyre amtare. Nëse marrim si shembull transferimin e parafjalës

1 Randolph Quirk, Sidney Greenbaum, Geoffrey Leech and Jan Svartvik, A

Comprehensive Grammar of the English language, Longman, 1985, f. 659.

Vështirësitë kryesore në përvetësimin e parafjalëve në gjuhën angleze

Thesis, nr.3, 2015 19

shqipe 'në' në gjuhën angleze, krijohet një vështirësi, ngaqë kjo

parafjalë në gjuhën angleze mund të përkthehet me parafjalët

“in” dhe “at,”por nganjëherë edhe me parafjalën “on”. Çdo lloj

i "supozimit të ekuivalencës semantike ndërmjet gjuhës së parë

dhe të dytë" do të shkaktonte gabim në përdorimin e

parafjalëve. Është e qartë se anglishtja ka numër më të madh të

parafjalëve se shumë gjuhë të tjera. Parafjalët në gjuhën shqipe

kanë më shumë polisemi se në cilëndo gjuhë evropiane dhe se

dhe se është vështirë të sistemohen.

Gabimet që bëjnë studentët të cilët e mësojnë anglishtën si

gjuhë të huaj

Gabimet që bëhen nga studentët që e mësojnë anglishten si

gjuhë të huaj (AGJH), janë nga shkaqe të ndryshme. Në mesin e

të gjitha këtyre shkaqeve, dy janë kryesore: Njeri nga gabimet

shkaktohet nga ndërhyrja përmes gjuhës amtare dhe tjetri

përmes ndërhyrjes nga strukturat joadekuate. Parafjalët angleze

mbeten një problem i jashtëzakonshëm për çdo student të

AGJH, për shkak se studenti a studentja shpesh i lidhë ato me

sistemin e parafjalëve të gjuhës shqipe. Vështirësia shfaqet për

shkak të ndryshimit në numër, në të kuptuarit, si dhe në

përdorimin e parafjalës në gjuhën ( burimore) shqipe dhe

gjuhën (e synuar) angleze, si gjuhë e huaj. Të gjitha pjesët e

ligjëratës mund të ndikojnë në heqjen, futjen dhe zgjedhjen e një

parafjale të papërshtatshme në gjuhën angleze, e cila dëmton

thelbin e idesë së synuar nga studenti. Kjo përfshirje, përdorimi

idiomatik i parafjalëve, i bën ato të vështira madje edhe për ata

që e kanë gjuhë amtare anglishten.2 Normalisht, një parafjalë

shpreh një marrëdhënie në mes dy entiteteve: ajo shpreh një

2 Peter Watcyn-Jones Jake Allsope, Test Your Prepositions, Penguin Books 2000,

f.778.

Avni Islami

20 Thesis, nr.3, 2015

lidhje në hapësirë (në mes një gjëje dhe një tjetre), dhe / ose një

marrëdhënie në kohë (në mes të ngjarjeve), dhe marrëdhënieve

më abstrakte. Pra, karakteristika e parë është që si parafjalët e

shqipes, po edhe ato të anglishtes, nuk mund të qëndrojnë

vetëm; ato i marrin kuptimet e tyre në kontekste të ndryshme.

Pra, problemi kryesor është së pari në faktin se jo çdo parafjalë

e shqipes ka një ekuivalent të caktuar në gjuhën e synuar,

përkatësisht në anglishte dhe anasjelltas, dhe, së dyti, jo çdo

parafjalë e anglishtes apo e shqipes ka përdorim dhe kuptim të

caktuar, duke treguar vetëm hapësirë ose kohë apo duke i

paraprirë një fjale të caktuar.

A mund të vendosen parafjalët kudo?

Pothuajse të gjitha parafjalët mund të vendosen në fillim të

fjalisë. Një parafjalë mund të zërë një pozitë para dhe pas çdo

parafjale tjetër. Jo rrallë zbatohen edhe shprehjet idiomatike,

p.sh. “She thinks she is for it at the moment,” “We are not up to

such an inconvenient job,” “She is not sure she is up for a long

trip.” Normalisht ajo mund të zërë një vend përpara ose pas

ndonjë ndajfoljeje, foljeje, emri (ose emri foljor) dhe mbiemri, si

dhe para nyjave: a, an, the dhe përemrave pronorë /his,

her/her, it/its/ por assesi nuk mund të vendoset para as pas

përemrave kryefjalorë (unë, ai, ajo).3

Qasja tradicionale

Mënyra tradicionale e ligjërimit të parafjalëve bëhet nëpërmjet

strukturave gramatikore dhe disa konteksteve. Kjo qasje nuk

mund t‟u garantojë studentëve një sukses dhe efikasitet në të

kujtuarit se si duhet përdorur parafjalët kur të jetë e

3 S. Lindstromberg, English Prepositions Explained, Philadelphia, 1998, f. 165.


Thesis, nr.3, 2015 21

nevojshme, sepse ata do të kenë në mendje që lista është shumë

e paparashikueshme dhe se memorizimi i parafjalëve

kontekstuale në të do të jetë praktikisht fare i pamundshëm për

t‟u nxënë. Lam jep më tepër detaje për këtë, ”duke u përpjekur

studentët të mbajnë në mend një listë të veçantë, vështirë se do

të arrinin të kuptonin se si përdoren parafjalët, vetëm për

arsyen se e njëjta parafjalë mund të shprehë një gamë të gjerë

kuptimesh". Nga kjo del se arsimtarët e gjuhës, pashmangshëm,

duhet të përpiqen të ndjekin metoda më të reja që kanë kërkesa

më të vogla kognitive.

Qasja kolokacionale

Parafjalët është më mirë të ligjërohen dhe mësohen “pjesë,

pjesë” ose me fjalë që shkojnë shpesh së bashku (togfjalësha) se

sa të ligjërohen njësi individuale të tyre, si psh: to depend on, to

wait on, to step on, to work on and to rely on, etj. Për ata që

merren me mësimdhënie dhe ata që mësojnë, fjala kolokacion

do të thotë bashkëndodhje “(BND), apo pjesë ose sekuencë

konvencionale.” Në rastin e parafjalëve, këto janë zakonisht

togfjalësha foljorë. Togfjalëshat foljorë, së bashku me

togfjalëshat parafjalorë si, on time, on schedule, on…screen or

on …leg përvetësohen më lehtë.4 Kjo metodë është e dobishme,

ngaqë stimulon natyrshëm ndjeshmërinë dhe lehtë-nxënien e

strukturave të shpeshta gjuhësore te studentët.5 Më së shpeshti

të mësuarit varet nga ideja që qenia njerëzore e përpunon dhe e

trajton gjuhën ashtu meqë ajo është njësi e ndjeshme. Sipas

Mullerit6, "Mësimi i tillë asociativ është i nevojshëm dhe

4 Douglas Biber, Susan Conrad and Geoffrey Leech, Students Grammar of

Spoken and Written English, Pearson Education, Harlow, Essex, 2002,pp. 121.

5 Ibid. 6 Ibid.

Avni Islami

22 Thesis, nr.3, 2015

kontribuon në nxënien e formave të rregullta dhe idiomave

fikse”. Shumë ekspertë dhe hulumtues të gjuhës besojnë se të

përvetësuarit e gjuhës pjesë- pjesë dhe duke përdorur në

mënyrë të përsëritur kontekstet kuptimplota mbushin

studentin me besim, pra e ndërtojnë besimin të tij dhe e fusin

atë në analiza të thella. Ligjërimi i parafjalëve përmes qasjes së

kolokacionit mundëson përdorimin e korpusit dhe harmonisë.

Koosha dhe Jafarpour kanë vënë në dukje se teknika e DHOGJ

(Të dhënat operacionale të gjuhës) "trajton vetitë kolokacionale

të gjuhës përmes vijës harmonike" dhe ka avantazh të plotë mbi

metodat konvencionale.7 Harmonia është një analizë e

strukturave dhe modeleve leksikore në bazat e të dhënave

digjitale8. Ky avantazh është manifestuar dukshëm përmes një

eksperimenti të kryer nga ata në dy grupe të ndryshme; një me

teknikë DHOGJ dhe tjetri me metodën tradicionale me tekste të

zakonshme. (Brown Corpus Online and searched Web

Concordancer janë përdorur nga Koosha dhe Jafarpourfor në

studimin e tyre.9 Pra, qasja kolokacionale me të dhëna autentike

përmes harmonisë është më e dobishme se sa metoda

konvencionale.

Qasja prototipike:

Të mësuarit e thellë të parafjalëve, sipas Lindstromberg dhe

Lam, është e mundur nëpërmjet metodave shpjeguese dhe

kuptimit themelor, të cilat në një mënyrë e përforcojnë besimin

dhe rrisin shkallën e mbajtjes mend. Teoria prototipike e Lakoff

7 Ibid. 8 Peter Watcyn-Jones Jake Allsope, Test Your Prepositions, Penguin Books 2000,

f.778. 9 Seth Lindstromberg, English Prepositions Explained, John Benjamin‟s

Longman, 1987, pp. 321.


Thesis, nr.3, 2015 23

është bazë e pretendimit të këtyre dy gjuhëtarëve.10 Dhe kjo

teori pretendon se në mesin e kuptimeve të shumta të

parafjalëve vetëm një kuptim është real ndër të gjithë të tjerët.

Ky kuptim real ose dominues është prototipik. Prototipike janë

edhe parafjalët me kuptim hapësinor dhe fizik. Për shembull

parafjala "mbi" ka disa kuptime, por prototipike është "kontakti

i një objekti me një linjë të sipërfaqes".11 Duke studiuar dhe

kuptuar domethënien prototipike dhe duke i analizuar ato,

studentëve do t‟u mundësohet të kuptojnë se kuptimet

polisemike të parafjalëve janë zgjerime metaforike. Përsëri duke

marrë shembullin "on", Lindstromberg shpjegon se kuptimi jo-

prototipik i sintagmës "com on" mund të kuptohet përmes

zgjerimit metaforik të kuptimit prototipik të "on"12. Pra

kuptimet prototipike mund të mësohen përmes PFF

(Përgjigjeve Fare Fizike) dhe arsimtari mund të inkurajojë

zgjerimin dhe eliminimin e kuptimeve abstrakte. Krahasimi dhe

kontrastimi i teknikave të parafjalëve është shumë i dobishëm

për të zgjeruar më tej aspektin semantik të tyre te studentët.

Lindstromberg shpjegoi kuptimin e "come on" duke e

kontrastuar atë me "come back". Qasjet bazike semantike

shpesh i lidhin kuptimet e ndryshme të parafjalëve në një tablo

mendore duke siguruar lidhje të besueshme dhe logjike midis

disa parafjalëve individuale, të cilat përndryshe duken të

palidhura. Vështirësia e të mësuarit të parafjalëve nuk është

vetëm në gjuhën angleze, por edhe në gjuhë të tjera, siç është

vërejtur nga Lam13. Lam ka kryer një studim me dy grupe të

studentëve për të gjetur se cila metodë është më e mirë në mes

të qasjes kognitive gjuhësore ose të mësuarit e parafjalëve në

10 Ibid. 11 Ibid. 12 Ibid. 13 Seth Lindstromberg, English Prepositions Explained, John Benjamin‟s

Longman, 1987, pp. 321.

Avni Islami

24 Thesis, nr.3, 2015

mënyrë individuale. Meqë qasja kognitive gjuhësore nis me

kuptimin prototipik dhe shtrihet në kuptimet metaforike, ka

rezultuar të jetë shumë më e dobishme, më efektive, më e

qëndrueshme dhe që mundëson të mësuarit me më pak

përpjekje se sa mësimi tradicional. Qasja kognitive gjuhësore, “i

mundëson arsimtarit të nxjerrë në pah marrëdhëniet midis

përdorimeve të ndryshme të parafjalëve dhe përshkruan

strukturat e kuptimeve të zgjeruara.14 Kjo kundërshton idenë e

mësimit përmendësh të secilës parafjalë veç e veç. Në këtë

mënyrë, studentët me gjasë do të jenë më të vetëdijshëm për

shtrirjen ekspresive të një parafjale.s" Rezultatet janë vërejtur

edhe nga (Lam) se grupi i cili ka mësuar përmes qasjes

kognitive gjuhësore doli mirë në test pas trajnimit.15 Kjo tregon

qartë se mësimi i bazuar në semantikë përshpejton rezultatin e

nxënies së menjëhershme dhe zgjat mbajtjen mend të gjërave.

Të gjeturat

Analiza e gabimeve: Mësimi i parafjalëve në mesin e

studentëve të Fakultetit Ekonomik në Universitetin Privat

AAB dhe Fakultetit të Edukimit, Universiteti Publik në

Kosovë. Pjesëmarrësit ishin studentët e vitit të parë

Në këtë studim krahasues kanë marrë pjesë 364, gjegjësisht nga

182 studentë të zgjedhur rastësisht në Kolegjin Privat AAB në

Kosovë, dhe Universitetin Publik, përkatësisht Fakulteti i

Edukimit. Instrument i përdorur në studim ishin ese të

shkruara nga studentët e vitit të I (parë) të Fakultetit të

Ekonomisë të AAB-ës dhe të Fakultetit të Edukimit,

14 Starvik, Jan. A Comprehensive Grammar of English Language, Longman,

1985, pp. 231. 15 Geoffrey Leech and Jan Svartvik, A Comprehensive Grammar of the English

language, Longman, 1985, f. 442.


Thesis, nr.3, 2015 25

Universitetit Publik me rastin e mbajtjes së provimit në fund të

semestrit të parë. Provimi i semestrit të parë në lëndën e gjuhës

angleze dëshmon se studentët kanë më shumë vështirësi në

përdorimin e saktë të parafjalëve në gjuhën angleze se të çdo

pjese tjetër të ligjëratës. Gabimet e bëra nga studentët në

përdorimin e parafjalë të shënuara në tabelarët vijues:

Tabela 1 e rezultateve të Universitetit Privat AAB

Numri total dhe përqindja e gabimeve të bëra nga studentët

Fakultetit të Ekonomisë gjatë vlerësimit të njohurive të parafjalëve:

Një element Nr i gabimeve përqindja

Parafjalët 83 39.83%

Totali 83 39.83%

Tabela 1 tregon se numri total i gabimeve të bëra nga

studentët e ekonomisë ishte 104, gjegjësisht 39.83%. Me këtë

kuptojmë se studentët e ekonomisë kanë vështirësi në të

mësuarit e parafjalëve.

Tabela 2 e rezultateve të Universitetit Publik, Fakulteti i

Edukimit

Numri total dhe përqindja e gabimeve të bëra nga studentët e

Fakultetit të Edukimit gjatë vlerësimit të njohurive të parafjalëve:

Një element Nr i gabimeve përqindja

Parafjalët 138 77.94%

Totali 138 77.94%

Tabela 1 tregon se numri total i gabimeve të bëra nga

studentët e Fakultetit të Edukimit ishte 138 gjegjësisht 77.94%.

Me këtë kuptojmë se studentët e Fakultetit të Edukimit kanë

vështirësi të mëdha në të mësuarit e parafjalëve.

Avni Islami

26 Thesis, nr.3, 2015

Tabela 3 e rezultateve të Universitetit Privat AAB


Fakultetit të Ekonomisë gjatë vlerësimit të njohurive në llojet

parafjalëve:

Llojet e parafjalëve numri i gabimeve përqindja

Parafjalët e vendit 111 56.21

Parafjalët e kohës 48 21.39

Parafjalët e kahes, drejtimit 51 28.39

Totali 210 182

Tabela 2 tregon se numri total i gabimeve në njohjen e llojeve

të parafjalëve nga studentët e Fakultetit të Ekonomisë në AAB

ishte 210, nga të cilat (111) 56.21 % ishin te parafjalët të

vendit, (48), 21.39% te parafjalët e kohës, ndërsa (51) 28.39 %

ishte te parafjalët që tregojnë lëvizje, kahe dhe drejtim. Kjo

dëshmon se studentët e ekonomikut ballafaqohen më vështirësi

në nxënien e parafjalëve.

Tabela 1 e rezultateve të Universitetit Publik, Fakulteti i

Edukimit


Fakultetit të Edukimit gjatë vlerësimit të njohurive në llojet e

parafjalëve:

Llojet e parafjalëve numri i gabimeve përqindja

Parafjalët e vendit 92 47.39

Parafjalët e kohës 149 78.32

Parafjalët e kahes, drejtimit 62 33.36

Totali 303 182%


Thesis, nr.3, 2015 27

Tabela 2 tregon se numri total i gabimeve në njohjen e llojeve

të parafjalëve nga studentët e Fakultetit të Edukimit ishte 303,

nga të cilat (92) 47.39 % ishte vërejtur te parafjalët e vendit,

(149), 78.32% në parafjalët e kohës, ndërsa (62) 33.36 % ishte

vërejtur në parafjalët që tregojnë kahe, drejtim. Kjo dëshmon se

studentët e Fakultetit të Edukimit ballafaqohen më vështirësi të

mëdha në nxënien e parafjalëve.

Përfundim

Kufizimi i ndonjë strategjie të veçantë mund të jetë

mbingarkesë psikologjike për disa arsimtarë dhe hulumtues.

Por aplikimi i qasjes se kolokacionit dhe qasjes së prototipit me

siguri do të ofrojnë më shumë ekspozim duke e rritur qëllimin e

absorbimit. Sasitë më të mëdha të informacioneve u japin rast

studentëve t‟i lidhin përvojat e tyre me kohën reale të të

mësuarit dhe se si parafjalët të përdoren në praktikën aktuale.

Në të njëjtën mënyrë, Koffi thekson dobinë e nën-kategorizimit

të kornizave të foljeve dhe mbiemrave. Nën-kategorizimi

ndihmon studentët në zgjedhjen e parafjalëve të sakta për foljet

ose mbiemrat në varësi të kontekstit. Një kuptim i ndër-

marrëdhënieve ndërmjet pjesëve të ndryshme të ligjëratës do të

rrisë më tej të kuptuarit e nivelit të rrënjës dhe zbatimin e saktë

të mundur. Për këtë arsye, arsimtarët duhet të mbështeten në

burimet që janë të shëndosha dhe që janë dëshmuar të

suksesshme në kapërcimin e kufizimeve të metodave

tradicionale në një atmosferë mësimi.

Avni Islami

28 Thesis, nr.3, 2015

Bibliografia

Jiménez, R. M. Frequency and variability in errors in the use

of English prepositions. Miscelánea: A Journal of English and

American Studies, 17, 1996. (171-187).

Koffi, E. Applied English syntax: Foundations for word, phrase,

and sentence analysis. Dubuque, Iowa: Kendall Hunt Publishing

Company. 2010.

Koosha, M& Jafarpour, A. A. Data-driven learning and

teaching collocation of Prepositions: The case of Iranian EFL

adult learners. Asian EFL Journal, 8.

Lindstromberg, S. Prepositions: Meaning and method. ELT

Journal, 50 (3),(1996): 225- 236. Web.25 May 2015.

Mueller, C. M. English learners‟ knowledge of prepositions:

Collocational knowledge or knowledge based on meaning?

System: An International Journal of Educational Technology and

Applied Linguistics, 39 (4),(2011): 480-490. Web. 25 May 2015.

Thesis, nr.3, 2015 29

Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të

Kosovës


Abstrakt

Qëllimi i këtij hulumtimi është pasqyrimi i ndikimit të gjuhës angleze në gjuhën e përdorur shqipe në mediumet e Kosovës. Gjuha shqipe gjithmonë është ndikuar nga gjuhët e tjera, duke përfshirë edhe ndikimin e pushtuesve të ndryshëm gjatë historisë mbi popullin shqiptar. Gjuha angleze zë një vend të veçantë si gjuhë botërore apo ndërkombëtare. Përdorimi i saj ndikon në të gjitha gjuhët e botës, përfshirë këtu edhe gjuhën shqipe, ku ndikimi i saj është bërë shumë i theksuar në njëzet vitet e fundit. Kjo ka ndodhur në sajë të hyrjes së pakontrolluar të anglicizmave në gjuhën shqipe dhe nevojës për emërtime të përshtatshme terminologjike si pasojë e zhvillimit të teknologjise. Fjalët e barazvlerëshme të shqipës tashme nuk përdoren as në mediume e as në publik për arsye të prestigjit që gëzojnë fjalët angleze. Mungesa e fjalëve me barazvlerë të njëjtë është gjithashtu një arsye për të përdorur më shumë anglicizma. Sot, me gjithë angazhimin e lektorëve të gjuhës shqipe, mediumet televizive dhe shtypi ditor janë me të theksuarat për përdorime të anglicizmave. Ky hulumtim merret me historikun, përdorimin, shkaqet, kohën dhe të ardhmen e anglicizmave në gjuhen shqipe. Fjalët kyç: gjuha shqipe, anglicizma, ndikim, përdorim, mediume

Hyrje

Që nga ekzistenca e gjuheve, ato kanë huazuar fjalë nga njëra

tjetra, disa më shumë e disa më pak varësisht nga prestigji i

Sejdi Sejdiu (PhD), Kolegji AAB, email: [email protected] & Aida Alla (PhD

Cand.), Kolegji AAB, email: [email protected]


30 Thesis, nr.3, 2015

tyre.Huazimi lind nga kontaktet njerëzore meqenëse njerëzit

janë gjithmonë në lëvizje.

Në këtë aspekt, gjuha shqipe ka huazuar shume fjalë nga

gjuhët e huaja dhe kjo varësisht nga pushtuesit e ndryshëm,

shprehjet e të cilëve janë ende të pranishme në gjuhën

shqipe.Ndikimi i anglishtes në gjuhen shqipe ka marrë vrull në

dy-tri dekadat e fundit dhe tashmë anglicizmat janë të

pranishme pothuajse në çdo fushë të jetës.Zhvillimi intelektual i

njerëzve sjell edhe zhvillimin e gjuhës, gjë qëështë edhe

pasurim gjuhësor individual.Sot, huazimi është mënyra më e

zakonshme e pasurimit gjuhësor.Fjalët e huazuara kryesisht

mbulojnë ato emërtime për të cilat nuk ekziston një shprehje e

përshtatshme në gjuhën marrëse.Një shembull mund të jenë

fjalët që emërtojnë koncepte teknologjike, ato që emërtojnë

veprime në sporte të ndryshme, shprehje politike apo

ekonomike, etj.

Për nga kategoria gramatikore, gjuha shqipe ka huazuar nga

anglishtja më se shumti emra. Sot, janë të zakonshme fjalët si:

obligim (detyrim), atak (sulm), event (shfaqje), intervenim

(ndërhyrje), asociacon (shoqatë), lider (udhëheqës), kompetencë

(përgjegjësi), implementim (zbatim), koordinim

(bashkërendim), departament (njësi), aprovim (miratim),

progres (përmirësim), barrierë (pengesë), staf (ekipi), resurs

(burim), akceptim (pranim), e shumë e shumë të tjera. Këto

janë vetëm disa nga mijera fjalë të huaja që janë të pranishme në

mediumet dhe në shtypin tonë.

Por, shtrohet pyetja, a duhet fjalët e mësiperme të jenë pjesë

e gjuhës së mediumeve në Kosovë kur për secilën prej tyre

ekziston një fjalë me barazvlerë të njejtë? A kuptohen këto fjalë

nga secila moshë? Përse përdoren dhe nga kush përdoren më së

shumti? Këto çështje janë pjesë e këtij hulumtimi i cili është

kryer në tri gazeta ditore dhe në katër mediume televizive gjatë

një periudhe kohore prej tre muajve, mars-maj 2015.

Ndikimi i anglishtes në gjuhën e mediave të Kosovës

Thesis, nr.3, 2015 31

Anglicizmat sot janë të pranishme në pothuajse çdo gjuhënë

botë, por në mënyrë që ato të jenë pjesë e një gjuhe, duhet t‟i

nënshtrohen rregullave gramamtikore, ortografike, fonetike

dhe fonologjike në mënyre që të përshtaten sa me mirë në

gjuhën marrëse. Fillimisht, para pranimit të fjalëve të huaja,

duhet përpjekur që të gjejmë fjalët me barazvlerë të njejtë në

gjuhën tonë dhe vetëm kur të gjitha mundësitë të shterën,

ateherë të huazohen fjalët e huaja. Një mënyrë tjetër për të

krijuar fjalë të reja është edhe përkthimi i fjalëve të huaja në

gjuhen shqipe.

Gjuha angleze është gjuha e dytë më e përdorur në mbarë

botën.Fjalët e huaja sillen nga njerëz që e flasin një gjuhë tjeter.

Njerëzit sot përdorin anglicizma për të treguar nivelin e tyre të

lartë arsimor apo për të dëshmuar ndonjë vend pune të lartë.

Fjalët e huaja me pas bëhen model nga njerëz të tjerë dhe në një

kohë të shkurtër ato zenë vend në fjalorin e tyre. Një mënyrë

për t‟i shmangur fjalët e huaja është krijimi i tyre nga gjuhëtarët

vendore. Por, meqë nuk ka kurrfarë nisme apo punë nga ta,

atëherë gjuha jonë vërshohet nga fjalë të huaja e që nganjëherë

as që përdoren a kuptohen qartë nga masa e gjerë e

shqipfolësve.

Janë pikërisht gazetarët, ekonomistët, politikanët, juristët e

shumë e shumë të tjerë, të cilët flasin një shqipe të pacaktuar, të

cilën vështirë se mund ta kuptojnë njerëzit e moshuar apo ata

që nuk e kuptojnë gjuhën angleze. Në anën tjetër, përdorimi i

anglicizmave në të folur dhe në tëshkruar nuk e bën një njeri

më intelektual se tjetri, përkundrazi, përdorimi i tyre vë në pah

varfërinë e fjalorit të shqipes dhe varfërinë apo mangësinë e

fjalorit të përdoruesve të tyre.

Gjuha shqipe duhet të zhvillohet dhe të mbrohet

njëkohësisht me mekanizma aktive nga anglicizmat e

pakontrolluara që po përdoren në vend të fjalëve me barazvlerë

të njejtë.


32 Thesis, nr.3, 2015

Megjithatë, është e qartë se një numër i anglicizmave janë të

nevojshme meqenëse emërtojnë koncepte të reja, të cilat janë

kryesisht të fushës teknike, e për të cilat gjuha shqipe nuk ka

fjalë të përshtatshme. Disa prej tyre janë: projekt, internet,

kompjuter, e-mail, rekord, printer, koalicion, investim, eksport,

import, radar, databaze, e të tjera.

Do të ishte ide e qëlluar sikur të kishim një fjalor të

anglicizmave në mënyrë që të dinim dhe të merreshim me këtë

dukuri që ka marr vrull të madh.

Literatura

Huazimet gjuhësore ndodhin kur dy apo më shumë gjuhë janë

në kontakt me njera tjetrën. Në këto rrethana,është gjithmonë

gjuha me e varfër ajo e cila merr fjalë a shprehje të reja nga

gjuhëtëtjera. Gjuhëtarë të shumtë, si Rasmus Rask1, Franc Bopp2

dhe Jakob Grimm 3, kanë shprehur mendimet e tyre për

huazimet gjuhësore dhe përzirjen e gjuhëve. Ata kanë ardhur

në përfundimin se fjalët mund të huazohen, por jo të ndryshojë

struktura gjuhësore nga huazimet.

Hugo Schuchardt ishte i mendimit se nuk ekzistonte gjuhë e

pastër, e papërzier apo e pa ndikuar nga ndonjë gjuhë tjetër dhe

se për të huazimi ishte dicka krejt normale.4Ernst

Windischparaqiti idenë se ndikimet gjuhësore ndodhin si

rrjedhojë e zhvillimit të dygjuhësisë.5Ndryshe nga këta,

1Rask, R. Essay on the Origin of the Ancient Norse or Icelandic Tongue,

Copenhagen, 1818 2Bopp, F. On the conjugational system of the Sanskrit language - In comparison with

that of Greek, Latin, Persian and the Germanic languages. Germany 1816 3Grimm, J. Deutsche Grammatik, USA, 1819 4Schuchardt, H. Contact Linguistics, Berlin, 1884 5Windsich, E.A Bibliography of English Etymology, Published by the University

of Minnesota Press, USA, 1897


Thesis, nr.3, 2015 33

Hermann Paul mendonte se për të ekzistuar apo mbijetuar një

gjuhë, atëherë perzierja apo huazimi është i domosdoshem.

Në shekullin XX fjala përzierje u zëvendesua me fjalën

huazim, meqenëse dukej më i përshtatshëm nga gjuhetaret e

asaj kohe. Uriel Weinreich më vonë përdori fjalën ndërhyrje

(interference) meqë kjo i përshkruante më së miri ndikimet

gjuhësore që i sillnin njerëzit që flisnin dy gjuhë. Interferenca

dallohet tek shqiptarët kur në të folurit e tyre ka fjalë të huaja,

apo gjuha e tyre është e përzier.Interferenca zakonisht është e

dukshme gjatë mësimit të një gjuhe tjeter.6

Antoine Meilletnëanën tjetër, e konsideronte huazimin e

fjalëve si veprim të natyrshëm meqë shumica e gjuhëve mund

të marrin elemente të gjuhëve të tjera të cilat mund të mos kenë

jetë të gjatë.7Leonard Bloomfield shprehej se fjalët me së shumti

huazohen me bartjen e kulturave mes popujve.Kjo, sipas tij,

është difuzion kulturor meqëemertime të reja ndodhin gjatë

këtij procesi.8

Si dy gjuhë indoevropiane, shqipja ka bërë huazime

kulturore nga anglishtja meqë gjeografikisht nuk jane afër.

Duke e ditur numrin e madh të bashkësisë ndërkombëtare në

Kosovë që nga fundi i viteve të nëntëdhjeta dhe kur dihet se

gjuha angleze ka shërbyer si lingua franca për komunikim mes

shqiptarëve dhe të huajve, nuk do mend se është gjuha shqipe

ajo e cila iu nënshtrua anglishtes për shkak të prestigjit që e

gëzon kjo e fundit. Ky vërshim i anglicizmave në gjuhën shqipe

nuk është kontrolluar nga asnjë institucion gjuhësor. Shumica e

gjuhëtareve sot shprehen se ndikimi i anglishtes në të gjitha

gjuhët ekzistuese është si pasojë e globalizmit ndërkombetar,

6Weinreich, U. Languages in Contact: Findings and Problems, Linguistic Circle of

New York. No. 1. New York, 1963 7Millet, A. Linguistique historique et linguistique générale, Paris, 1921 8Bloofied, L. Language, Allen and Unwin, London 1935


34 Thesis, nr.3, 2015

meqë anglishtja gjithnjë e më shumë po përdoret si lingua

franca.

Këndvështrimet e gjuhëtarëve shqiptarë për huazimet

Kur bëhet fjalë për huazimet nga gjuha angleze në gjuhën

shqipe, është e vështirë të gjesh gjuhëtarë shqiptarëqë të kenë

një qëndrim të prerë pro ose kundër këtij fenomeni. Kjo ndodh

për shkak të kompleksitetit që mbart në vetvete ky fenomen

pasi vendos përballë dy ekstreme: pasurimin e gjuhës nësë këto

prurje sjellin koncepte të reja, ose varfërimin e saj nëse futja e

tyre në fjalorin e shqipes mbivendoset dhe për rrjedhojë lë

mënjanë fjalën ekzistuese shqipe e cila më së miri mund ta kryej

po atë funksion.

Profesor Vesel Nuhiu në librin e tij „Ndikimi i anglishtes ne

gjuhen shqipe’, mendon se gjuha shqipe sot ka rrëshqitur nga

norma në shumë drejtime dhe në shumë rrafshe, andaj nevojitet

një riparim i thellë meqë ka dalë nga suazat e normës letrare.

Është pikërisht përdorimi i anglicizmave, që është objekti i ketij

studimi, që edhe profesor Nuhiu e sheh si një nga shkeljet më

të mëdha të normës letrare.9Ai me tutje shprehet se gjuha duhet

të zhvillohet, mirëmbahet qoftë me edhe me huazime, por të

cilat duhet të jenë të arsyeshme në përputhje edhe me sistemin

e drejtshkrimit dhe shqiptimin të gjuhës shqipe.10

Rami Memushaj është shumë i drejtpërdrejtë dhe tepër kritik

kur shprehet se “Këto shëmti gjuhësore, që shpjegohen jo vetëm

me kulturën e paktë gjuhësore, por edhe me një formim të

përgjithshëm të mangët të njërëzve të përfshirë në ligjërimin

publik, si gazetarët, politikanët, etj. mund të imitohen nga

9 Vesel Nuhiu. Ndikimi i anglishtes ne gjuhen shqipe, Akademia e shkencave,

Prishtinë, 2013. 10Po aty.


Thesis, nr.3, 2015 35

folësit e thjeshtë dheta barstardojnë gjuhën”11.Megjithatë, Prof.

Memushaj pajtohet me faktin që gjuha duhet të pasurohet dhe

modernizohet nëse është e nevojshme.12

Edhe personat me të njëjtën kombësi, sidomos të rinjtë, gjatë

bisedave të tyre të përditshme përdorin shprehje por edhe fjali

të plota në gjuhën angleze për të treguar statusin e tyre

shoqëror dhe arsimor. Gjatë këtij procesi, fjalë të veçanta fitojnë

një përdorim më të shpeshtë dhe me kalimin e kohës bëhen

pjesë e fjalorit të tyre të përgjithshëm sikur të ishin fjalë të

pastra shqipe. P.sh. “Kjo nukështë fair.”, në vend të “Kjo nuk

është e drejtë”. “Ajo është një fashion lover.”,në vend të “Ajo

është një adhuruese/ndjekëse e modës”.13 Megjithatë, këto

shprehje mund të konsiderohen si modizma, të cilat janë risi ose

më shpesh risi huazimesh që kanë si tipar dallues

përkohëshmërinë. Ato përhapen gjerësisht, ashtu si moda në

një kohë të caktuar.14 Eshtë tashmë e qartë për këdo se shqipja

po hapët ndaj ndërhyrjeve të huaja, gjuhët po japin dhe

huazojnë në ditët tona si kurrë ndonjëhëre, dhe një dukuri e

tillë ndodh për shumë arsye objektive; por kjo nuk duhet

kuptuar sikur gjithçka që hyn duhet patjetër të pranohet dhe të

kthehet në normë.

Çdo sjellje apo qëndrim është shprehje e emancipimit të

kulturës, por në guackën e formimit të identitetit kulturor për të

ligjëruar me të tjerët, individi fillimisht trashëgon dhe pastaj

zgjedh, duke u përpjekur në vazhdimësi të japë kontribute për

modelin e jetës.Ky model pranon edhe “modelin e zhvillimit të

gjuhës”. Konstatimi ka bazën e vet logjike. Marrja e njësive

11Rami Memushaj.Shqipja Standarde, Si ta flasim dhe ta shkruajmë. Botimet

Toena. Tiranë 2011.fq. 110. 12Po aty. 13Lilo, R. Mbi huazimet frënge në gjuhën shqipe. Konferencë shkencore: Kontakte

gjuhësore dhe kulturore mos shqipes dhe gjuhëve të tjera në 100 vjet (1912 – 2012), fq. 22.

14 po aty, fq 27


36 Thesis, nr.3, 2015

terminologjike nga gjuhët e tjera nuk është tragjike për një

gjuhë.E dëmshme është sidomos marrja e fjalëve dhe

shprehjeve pa arsye, të cilat janë të mjaftueshme në fjalorët e

përditshëm, apo mund të zëvendësohen me fjalë të moçme të

shqipes, duke ju dhënë atyre kuptime bashkëkohore.

Fjalformimet e reja në gjuhën shqipe realisht janë të

pranishme.15

Metodologjia e hulumtimit

Siç edhe u përmend më sipër, gjuhët gjjithmonë japin dhe

marrin nga njëra tjetra për t‟u pasuruar dhe kjo dukuri ështe

duke u berë gjithnjë e më e pranishme në dakadat e fundit ku

mundësia për t‟u shprehur në mediumet ekektronike apo ato të

shkruara, qofshin ato sociale apo jo, është rritur në mënyrë të

konsiderueshme.

Duke u nisur nga alarmi që ngrenë teoricienët e gjuhësisë

shqipe, si dhe duke patur parasysh faktin që shumica e

aktivitetit komunikues ndër njerëzve kryehet nëpërmjet

mediumeve elektronike apo të shkruara, e konsideruam të

nevojshme kryerjen e një hulumtimi të detajuar të prezencës

dhe ndikimit të anglicizmave në mediumet e Republikës së

Kosovës.

Gjithashtu, një arsye tjetër që legjitimon hulumtimit tone

është fakti se, shumicën e rasteve, lajmet në shtypin shqiptar e

kanë burimin në gjuhën angleze dhe përkthehen nga përkthyes

amatorë ose nga vetë gazetari/rja të cilët shpesh here

zëvendësojnë fjalën shqipe me barazvlerën në gjuhën angleze.

Hulumtimi ynë u përqendrua në mediumet më të

rëndësishme televizive dhe ato të shkruara të Republikës së

Kosovës, respektivisht në mediumet televizive RTK, KTV, Klan

15Mëniqi, K. Anglicizat në ligjërimit. Prishtina Press, Prishtinë, 2012.


Thesis, nr.3, 2015 37

Kosova dhe RTV21 si dhe në shtypin e shkruar, ku u shqyrtuan

gazetat Koha Ditore, Zëri, dhe Kosova Sot duke mbuluar një

periudhë kohore 30 vjeçare, nga viti 1998 deri në prill tëvitit

2015. Hulumtimi u përqëndrua më shumë në artikujt që

mbulonin politikën dhe kulturën pasi terminologjia politiko-

diplomatike, për shkak të zhvillimeve të dakadave të fundit, ka

pësuar më së shumti ndryshime dhe transformime, për kundër

fushës së kulturës e cila dukej sikur deri diku i kishte bërë ballë

joshjes së fjalëve të huaja, përkatësisht angleze.

Megjithatë, siç edhe do të vërehet në analizën e mëposhtme,

gjuha në artikujt e kulturës është ndikuar po aq sa edhe

polotika. U pa e udhës të merrej në shqyrtim kjo periudhë

kohore pasi pikërisht në vitet 90-të ka ndodhur futja masive e

internetit dhe për rrjedhojë kemi edhe prurjet e para të cilat më

vonë vërshuan gjithnjë e më shumë. Njëzetë studentë të Kolegjit

AAB, Fakulteti i Gjuhës Angleze, vullnetarish u morën me

fazën hulumtuese e cila zgjati tre muaj. Ata bashkërenduan

punën e tyre në tre grupe dhe dolën me të dhëna shumë

interante të cilat do të diskutohen dhe analizohen në vijim të

këtij studimi.

Të dhënave të hulumtimit

Hulumtimet tona mbuluan një periudhë kohe 30 vjeçare me

qëllim konstatiminin e dendurisë së këture huazimeve. Ashtu

siç e kishim parashikuar, pikërisht në ketë periudhë kemi një

numër gjithnjë e në rritje të anglicizmave. Shumë prej tyre, të

futur ne leksikun tonë për arsye që i përmendëm më sipër, janë

fjalë të panevojshme pasi barasvlera e tyre në gjuhën shqipe ka

të njejtën vlerë semantike. Një tjetër grupim është ai i fjalëve të

cilat e kanë pasuruar gjuhën shqipe me koncepte të reja të

panjohura më pare ose i kanë shtuar fjalës egzistuese

konotacione të cilat i përshtaten konteksteve të ndryshme.


38 Thesis, nr.3, 2015

Gjithashtu, një tjetër dukuri interesante gjuhësore është edhe

përdorimi i ndajshtesave fjalëformuese angleze në vend të atyre

vendase. Në këtë kuptim, klasifikimin e shembujve të cilët do të

demonstrohen në ketë studim do të identifikojnë natyrën e

këtyre anglicizmave dhe pozicionin që ato zënë në leksikun e

gjuhës shqipe. Ja vlen të përmendim se për asrye të mungesës

së hapësirës, shembujt e mëposhtëm janë vëtëm një munër i

vogël krahasuar me gjetjet e bëra nga studentët e Kolegjit AAB.

Liste me huazime të panevojshme nga anglishtja (shmangiet

nganorma leksikore)

Anglisht Huazimi Shqip

Abuse

apply

agenda

cancel

correct

confidence

consensus

confuse

concentration

dedication

event

perform

performance

principle

leadership

quality

quantity

observation

implementation

support

treatment

Union

abuzim

aplikoj

axhenda

kanceloj

korrektoj

konfidencë

konsensus

konfuzoj

koncentrim

dedikim

event

performoj

performancë

princip

lidership

kualitet

kuantitet

observim

implementim

suport

tretman

union

shpërdoroj

zbatoj

rend dite

anulloj

korrigjoj

besim

pëlqim

ngatërroj

përqëndrim

kushtim

aktivitet/ngjarje

shfaq

shfaqje

parim

udhëheqje

cilësi

sasi

vrojtim

zbatim

mbështje

trajtim

bashkim


Thesis, nr.3, 2015 39

Lista e fjalëve me ndajshtesa fjalëformuese të huazuara

Anglisht Huazimi Shqip

Unfavorable

demonition

maltreatment

multiethnic

illegal

destabilization

disinformation

depolicization

post-electoral

demilitarization

disfavorshme

demontim

maltrajtim

multietnike

ilegale,

destabilizim

disinformim

depolitizim

postzgjedhor

demilitarizim

i/e jovavorshme

çmontim

keqtrajtim

shumetnike

joligjore/e jashteligjshme

jostabilizim

keqinformim

çpolitizim

paszgjedhor

çarmatim/çmilitarizim

Lista e fjalëve të integruara në leksikun e gjuhës shqipe

Anglisht Huazimi

Mission

context

process

execution

contribution

manipulation

consultation

proposition

transmit

internet,

computer

e-mail

record,

printer

coalition

investment

export

import

mision

kontekst

proces

ekzekutim

kontribut

manipulim

konsultim

propozim

transmetoj

internet,

kompjuter,

e-mail,

rekord,

printer,

koalicion,

investim,

eksport

import


40 Thesis, nr.3, 2015

Rekomandime

Në kontekstin bashkëkohor të globalizimit dhe të komunikimit

virtual është e pamundur që gjuhët të mos ndikohen nga njera

tjetra, sidomos kur prezantohen koncepte të reja.Megjithatë,

prurjet e reja pa kriter nga gjuha angleze në gjuhën shqipe, dhe

sidomos nëpërmjet shtypit, bëhen pengesë për zhvillimin dhe

njësiminin e normës. Nga ana tjetër, kemi një kontigjent fjalësh

të përvetësuara në leksikun e shqipes, duke iu përshtatur

natyrës gramatikore të saj. Grupi i fundit ka zënë statusin e

pasuruesit të gjuhës.Megjithatë, gjuhëtari i shquar Eqerem

Çabej është shprehur se “janë të gjitha mundësitë për një

zëvendësim të fjalëve të huaja me fjalë vendi, dhe kjo pa bjerrje

aspak të vlerës kuptimore të fjalëve”.

Nga të gjeturat e hulumtimit vihet në pah dukuria e shtimit

të anglicizmave në gjuhën shqipe gjatë viteve të fundit e

përdorur kryesisht nga mediet tona dhe për rrjedhojë nevojën

që të merremi sa më parë me këtë dukuri. Asnjë gjuhë nuk

është imune nga dukuria e ndikimve të gjuhëve të tjera.Por, ne

nuk duhet ta përdorim ketë fakt si arsyetim.

Personat që thirren për të shqyrtuar apo mbrojtur gjuhen

shqipe nga një dukuri e tillë, duhet që sa më parë të punojnë në

këtë drejtim në mënyrë që të arrihet në një vendim për

përdorimin apo pervetësimin e anglicizmave. Një komision i

tille madje do të duhej të ishte i vazhdueshëm ashtu siç është

roli i komisionit të fjalorit te Oksfordit ne Angli i cili i shqyrton

të gjitha fjalët e reja apo te huaja dhe jep mendimin për

perdorimin apo ndryshimin e tyre.

Në këtë kuptim, do të ishte e udhës që redaksitë e

mediumeve në Kosove të krojojnë një komision kryesisht të

përbërë nga gjuhëtarë, të cilët të mund të redaktojnë materialet

para se ato të shtypen dhe të kenë një shpërndarje të gjerë në

popullatë. Ngritja e një komisioni të tillë do tëkontribuonte jo


Thesis, nr.3, 2015 41

vetëm në ruajtjen e normave gjuhësore por edhe për të

orientuar zhvillimin e shqipes, pasi kjo e fundit ka nevojë për

përmirësime të cilat shkojnë në një linjë me zhvillimin e

shoqërisë shqiptare.

Gjithashtu, redaksitë e mediumeve duhet të zbatojnë politika

më të ashpra në lidhje me përzgjedhjen e gazetarëvë, roli i të

cilëve është shumë i rëndësishëm për përhapjen e fjalëve të cilat

më vonë bëhen pjesë e pandashme e leksikut tonë dukë shtyrë

gjithnjëë më shumë në skajë fjalët shqipe.

Përfundime

Qëllimi kryesor i lajmit është që ta kuptojë secili qytetar, pa

pasur nevojë për sqarime apo përkthime.Gjuha e përzier

shqipe-angleze në mediumet tona është bërë vështirë e

kuptueshme nga gjeneratat e vjetra meqë ata nuk janë rritur

bashkë me teknologjinë bashkëkohore dhe kontaktet e tyre me

gjuhën angleze kanë qenë shumë të pakta, të mosthemi nuk ka

pasur fare të tilla.

Përdorimi i madh i fjalëve të huaja është rrjedhojë e nivelit të

ulët te leximit në gjuhën amtare e që pasqyron në mosnjohjen e

shumë fjalëve burimore shqipe.Madje sot ka shumë raste ku me

qëllim përdoren fjalë të huaja me arsyetimin se tingellon me i

shkolluar.

Nga ky hulumtim kemi arritur në perfundim se në disa

fusha të lajmeve përdoren deri ne 40% fjalë funksionale të

huaja. Fusha e politikës, drejtesisë, ekonomisë janë fushat ku

mediet tona përdorin pothuajse vetëm anglicizma, si për

shembull: opozita, lidership, koordinim, realizim, online,

degradim, devijim, kompani, performance, e tjera.

Me këtë hulumtim kemi dashur ta pasqyrojme gjendjen e

tanishme të përdorimit të anglicizmave në mediumet e

Kosoves.Nga ajo që u tha më lart, vërehet qartë se anglicizmat


42 Thesis, nr.3, 2015

po hyjnë dhe po përdoren në masë të madhe në mediet tona.

Duke e ditur se mediet janë burim i lajmeve dhe pasqyrim i

gjuhes se nje vendi, ne vijmë në përfundim se përdorimi i

fjalëve burimore shqipe do të ndihmonte mediumet që lajmet e

tyre të kuptoheshin nga të gjitha shtresat e njerëzve dhe si

rrjedhoje gjuha shqipe nuk do të varfërohej gjithnjë e më

shumë.

Bibliografia:

Bloofied, L. Language, Allen and Unwin, London 1935

Bopp, F. On the conjugational system of the Sanskrit language -

In comparison with that of Greek, Latin, Persian and the Germanic

languages. Germany 1816

Grimm, J. Deutsche Grammatik, USA, 1819

Lilo, R. Mbi huazimet frënge në gjuhën shqipe. Konferencë

shkencore: Kontakte gjuhësore dhe kulturore mos shqipes dhe

gjuhëve të tjera në 100 vjet. Tirana, GEER, 2013.

Mëniqi, K. Anglicizat në ligjërimit. Prishtina Press, Prishtinë,

2012.

Memushaj, R. Shqipja Standarde, Si ta flasim dhe ta shkruajmë.

Botimet Toena. Tiranë 2011.

Millet, A. Linguistique historique et linguistique générale, Paris,

1921

Nuhiu, V.Ndikimi i anglishtes ne gjuhen shqipe, Akademia e

Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Prishtinë, 2013.

Rask, R. Essay on the Origin of the Ancient Norse or Icelandic

Tongue, Copenhagen, 1818

Schuchardt, H. Contact Linguistics, Berlin, 1884

Weinreich, U. Languages in Contact: Findings and Problems,

Linguistic Circle of New York. No. 1. New York, 1963

Windsich, E.A Bibliography of English Etymology, Published by

the University of Minnesota Press, USA, 1897


Thesis, nr.3, 2015 43

Lista e studenteve hulumtues në mbledhjen e të dhënave:

1. Albana Gashi

2. Arben Shabani

3. Arber Xhemajli

4. ArgjendBerisha

5. Arjeta Bllaca

6. Bardha Ajvazi

7. BlerinaSfishta

8. DafinaHasanaj

9. Diana Aliu

10. Donika Iberdemaj

11. Fehmi Qerimi

12. FortesaKuqi

13. Gresa Xani

14. Nergis Gjinolli

15. Selda Savqi

16. Shkumbin Baxhuku

17. Uran Berisha

18. Valdet Bytyqi

19. Valeri Ahmeti

20. Valon Sejdiu

Thesis, nr.3, 2015 45

Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e

letërsisë

Mustafa Erdem

Abstrakt

Ky punim parashikon përmbledhje të ideve dhe kërkimeve mbi rolin e mësuesit në mësimdhënien e letërsisë. Letërsia dhe gjuha janë të lidhura ngushtë dhe ky është një fakt që askush nuk mund ta mohojë. Letërsia përbëhet nga gjuha dhe paraqet një nga përdorimet më të shpeshta. Prandaj, është për të besuar që letërsia e gjuhës angleze ndihmon nxënësit në përmirësimin e fushëveprimit në lexim dhe në mënyrën e tyre të të shprehurit. Mësuesit janë lidhja mes nxënësve dhe diturisë. Mësuesit janë udhëheqësit e mësimit dhe mundësojnë nxënësit për të rritur aftësitë e tyre të të mësuarit të pavarur. Mësuesit janë aktorë të rëndësishëm në procesin e të mësuarit dhe ata duhet të inkurajojnë nxënësit që të diskutojnë, imagjinojnë, lexojnë dhe ritregojnë tregimet në mënyrë që të rritet motivimi dhe vlera e letërsisë. Fjalë kyç: Letërsi, letërsia e mësimdhënies, gjuhë, mësimi i gjuhës, mësimdhënësi, roli i mësimdhënësit etj.

Hyrje

Edukimi i mirë ka një rëndësi jetike për të përgatitur një forcë

punëtore me kualifikimin e duhur për shekullin në të cilin

jetojmë. Përgatitja e individëve, të cilët mendojnë, sjellin ide të

reja, mësojnë, shprehen në mënyrë të saktë dhe përdorin

aktivisht dijet e tyre në jetë është një nga qëllimet kryesore të

edukimit dhe përmirësimit të aftësive gjuhësore; bën të mundur

arritjen e këtyre qëllimeve të rëndësishme.

Mustafa Erdem (PhD. Cand.), Universiteti i Tiranës.

E-mail: [email protected]

Mustafa Erdem

46 Thesis, nr.3, 2015

Bazuar në English Proficiency Index1 58 % e fëmijëve që

jetojnë në vendet e Evropës flasin dy gjuhë të huaja, si dhe se

mësimdhënies së gjuhës angleze si gjuhë e dytë i vihet një theks

i veçantë. Të njëjtën situatë vërejmë edhe në Kosovë, ku numri i

studentëve të interesuar për të mësuar gjuhën angleze si gjuhë

të dytë po rritet nga dita në ditë. Zhvillimi i madh i teknologjisë

së komunikimit e bëri diçka të tillë të mundur dhe, në çdo cep

të botës, njerëzit janë të ndërgjegjshëm për zhvillimet që

ndodhin shumë larg tyre.

Këto zhvillime kanë bërë që shtetet t‟i kushtojnë një rëndësi

të veçantë mësimit të gjuhës së huaj.

Fakti që numri i njerëzve që flasin anglishten si gjuhë e dytë

e kalon numrin e atyre që e flasin anglishten si gjuhë amtare

tregon rëndësinë e edukimit në këtë gjuhë për të huajt.2

Gjuha amtare mësohet në mënyrë të pandërgjegjshme dhe

pa shumë përpjekje nga fëmijët. Ato gjithashtu mësojnë një

tjetër gjuhë të folur përreth tyre pa pasur nevojën e mësimeve

deri në moshën 4-5 vjeçare. Për moshat më të mëdha lind

nevoja e mësimit të gjuhës së huaj me më shumë përpjekje. Janë

bërë një numër i madh kërkimesh gjetjen e metodave dhe

teknikave më të mira për të mësuar gjuhën e huaj në mënyrën

më efikase. Kështu që, metodat e mësimdhënies po ndryshojnë

nga zbulimet e reja që bie koha dhe sa vjen e po përdoren

metoda gjithnjë e më të sofistikuara.

1 Education first: EF English Proficiency Index 2012. E qasshme edhe në:

http://www.kernvakengels.nl/english-in-54-countries.pdf 2 Graddol, David. The Future of English? A guide to forecasting the popularity of

the English language in the 21st century. The British Council. 2000. E qasshme edhe në: https://microsites.bournemouth.ac.uk/business-postgraduate/ files/2014/09/CIGBE-The-Future-of-English.pdf

http://www.kernvakengels.nl/english-in-54-countries.pdf

https://microsites.bournemouth.ac.uk/business-postgraduate/%20files/2014/09/CIGBE-The-Future-of-English.pdf

https://microsites.bournemouth.ac.uk/business-postgraduate/%20files/2014/09/CIGBE-The-Future-of-English.pdf

Roli i mësimdhënësit në ligjërimin e letërsisë

Thesis, nr.3, 2015 47

Letërsia e mësimdhënies

Ekziston një lidhje e ngushtë në mes të gjuhës dhe letërsisë.

Letërsia përbëhet nga gjuha dhe paraqet një nga përdorimet më

të shpeshta të gjuhës. Mësuesit duhet ta kuptojnë këtë lidhje

dhe duhet të përpiqen më shumë për të ndryshuar metodat

tradicionale. Nëse mësimdhënësi dëshiron të largojë barrierat

kulturore dhe gjuhësore dhe të bëjë mësimin më të frytshëm ata

duhet të përdorin teknikat moderne, materialet audio-vizuele

dhe të zhvillojnë shkathtësitë e sintezave të njohurive në mesin

e studentëve. Me ndihmën e materialeve audio-vizuele dhe

teknologjisë studentët mund të kenë informacione vizuele në

lidhje me vendet e ndryshme, kulturat dhe kombet. Mësuesi

dhe studenti mund të gjejë informacione nga interneti për të

pajisur veten me informata para se të fillojnë me temën. Për

këtë arsye, mësuesit dhe institucionet duhet të kenë perspektivë

të re dhe vizion, qasje të re dhe gatishmërinë për të ndryshuar

në mënyrë që mësimdhënia dhe mësimi mund të bëhet lehtë,

interesant dhe e frytshëm.

Norling3 beson se "mësuesi ka një rol të rëndësishëm në

mësimdhënien e gjuhës angleze përmes letërsisë". Një nga

prioritetet e para si mësues është të përcaktojë qëllimin e

letërsisë së përdorur për qëllime mësimore. A është kjo për

shkak se ajo është e nevojshme për nevojat dhe pritshmërinë e

studentëve? Apo, thjesht është e detyrueshme për mësuesit që

ta kryejnë mësimdhënien nëpërmjet letërsisë? Norling4

propozon një pyetësor ose intervistimin e studentëve në

mënyrë që të vendoset për qëllimet dhe objektivat e kursit. Kjo

është ndoshta një nga idetë e shëndosha. Siç u tha më lart, është

3 Teresa Norling, Aims and objectives in the teaching of English literature at upper

secondary school. http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:292256 /fulltext01

4 Ibid.

http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:292256%20/fulltext01

http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:292256%20/fulltext01

Mustafa Erdem

48 Thesis, nr.3, 2015

e rëndësishme të krijojnë një program i cili i përshtatet mirë

nxënësit, dhe mënyra më e mirë për ta bërë këtë është duke u

kthyer kah personazhet kryesore: nxënësit. Së dyti, Norling5

thekson se mësuesi është përgjegjës për zhvillimin e

aktiviteteve, zbatimin e metodave dhe teknikave të

mësimdhënies, si dhe për të përcaktuar nivelet e duhura të

gjuhës. Duke e bërë këtë, mësuesit janë afër që të krijojnë tema

të përshtatshme të kurrikulës dhe objektivave dhe të jenë më

afër për t‟i arritur qëllimet e tyre gjatë gjithë vitit shkollor. Pas

kësaj, Norling6 beson se hapi i tretë duhet të jetë zgjedhja e

teksteve, të cilat mësuesi duhet patjetër t‟i marrë në

konsideratë: aftësinë gjuhësore të studentëve, interesat, gjininë,

moshën, etj. Ky është një hap i shëndetshëm pasi nuk merr

parasysh nevojat e nxënësve në mënyrë individuale, por vë në

dukje praninë e secilit dhe çdo nxënës, si dhe pritshmërinë e

tyre.

Norling këshillon që:

Për shembull, në nivelet elementare, nxënësve duhet t'u

jepen tregime të thjeshta apo veçanërisht të shkruara.

Megjithatë, në nivelet e avancuara, nxënësve u jepet letërsia në

formën e vet origjinale në mënyrë që ata të mund të zhvillojnë

aftësitë e tyre letrare në gjuhën e caktuar. Për ta shprehur me

fjalë të tjera, nxënësit mësojnë përdorimin e gjuhës në mënyrën

figurative dhe në atë të përditshme, e cila është synuar në

tekstet letrare dhe ndeshen me zhanret e ndryshme të letërsisë

në nivele të avancuara. Duke vëzhguar se si personazhet në një

dramë ose në një tregim të shkurtër përdorin mënyrën e të

folurit siç është e qeshura, metafora, metonimia, etj, në mënyrë

që të shprehin qëllimin e tyre komunikues, nxënësit mësojnë se

5 Ibid. 6 Ibid.


Thesis, nr.3, 2015 49

si të shkruajnë në gjuhën angleze më qartë, si të jenë më

kreativë, dhe të ndihen më të fortë në përvetësimin e tyre. 7

Me fjalë të tjera, Norling përpiqet thjesht që të shpjegojë se,

ashtu siç nxënësve të nivelit elementar u jepen tregime që më së

shumti janë të shkruara veçanërisht për ta ose që u drejtohen në

mënyrë specifike nevojave të tyre, nxënësve të nivelit të

avancuar u duhen dhënë tekste, të cilat janë origjinale në formë,

por që u japin atyre mundësi që të mundë të zhvillojnë aftësitë e

tyre të të menduarit dhe të të shkruarit.

Roli i mësimdhënësit

Mësuesit janë lidhja ndërmjet nxënësve dhe njohurisë. Ata janë

hallka e parë e zinxhirit në këtë proces, ajo u jep atyre

mundësinë të jenë udhëheqësit e mësimit dhe gjithashtu u jep

atyre autoritetin që mundësojnë rritjen e aftësive të të mësuarit

të pavarur te nxënësit. Për t‟iu mundësuar nxënësve që t‟i

shijojnë dhe t‟i vlerësojnë tekstet letrare dhe të zhvillojnë

aftësinë e tyre të të menduarit kritik, kreativitetit dhe shprehjes

së vet, mësuesit nxiten që:8

• negociojnë lidhur me qëllimet dhe përmbajtjen e të

mësuarit; duke e mbajtur aktiv të mësuarit pozitiv dhe të

harmonishëm.

• të marrin pjesë së bashku dhe të shprehin idetë dhe

pikëpamjet e tyre.

• Të veprojnë si një model leximi të letërsisë

• Ta përshtatin mësimin sipas reagimeve të nxënësve.

• të rrisin ndërveprimin cilësor në klasë

7 Ibid. 8http://www.edb.gov.hk/attachment/en/curriculumdevelopment/kla/enge

du/Curriculum%20Document/LitEngCAGuide.pdf

http://www.edb.gov.hk/attachment/en/curriculum-development/kla/engedu/Curriculum%20Document/LitEngCAGuide.pdf


Mustafa Erdem

50 Thesis, nr.3, 2015

• Sigurimi i skelave të përshtatshme dhe reagimet cilësore;

dhe

• Promovimin e të mësuarit me vetë-qasje.

Hulumtimi thekson se roli i mësuesit në klasë është shumë i

rëndësishëm pasi ata shtojnë arritjet për sa i përket realizimit të

mësimit dhe mësimdhënies së gjuhës së huaj. Roli i mësuesit

është më i madh se programi apo metodat e përdorura në klasë.

Mjedisi i mësimit mund të jetë më ideal nëse ua ofron nxënësve

mundësinë për të zbuluar letërsinë dhe shqyrtimin e situatave

të reja të ngritura. Mësuesit mund të jenë ndihmës në vend që të

jenë lektorë apo trajnerë, duke u siguruar studentëve situata ku

ata duhet të kenë stimulime të ndryshme dhe shembuj më

praktikë.

Pika më e rëndësishme në mësimin e letërsisë është se

mësuesit duhet të jenë të vetëdijshëm për objektivat e letërsisë

mësimore dhe duhet të bëjnë zgjedhjen specifike dhe adekuate

të letërsisë së përdorur. Lidhur me këtë, Purves9 ndan rolin e

mësuesit të letërsisë në serinë e objektivave si më poshtë:

• mësuesi duhet t‟i ofrojë çdo nxënësi sa më shumë vepra të

ndryshme të jetë e mundur,

• mësuesi duhet të nxisë çdo nxënës për t'u përgjigjur në

mënyrë të plotë

• mësuesi duhet të inkurajojë nxënësin për të kuptuar se pse

ai përgjigjet në atë mënyrë

• mësuesi duhet të inkurajojë nxënësit të kenë mundësi të

përgjigjen në sa më shumë vepra që është e mundur

• mësuesi duhet të inkurajojë nxënësit që të tolerojnë përgjigjet

që ndryshojnë prej përgjigjeve të tij

9 Alan C. Purves, How Porcupines Make Love. Massachusetts. Xerox College.

Publishing, 1972.f. 25.


Thesis, nr.3, 2015 51

• mësuesi duhet të nxisë studentët të eksplorojnë, si fushat

me të cilat ata pajtohen, si ato me të cilat ata nuk janë të një

mendimi.

Në këtë mënyrë, mësuesit janë aktorë të rëndësishëm në

procesin e mësimit, ata duhet të inkurajojnë nxënësit që të

diskutojnë, të imagjinojnë, të lexojnë dhe analizojnë tregimet e

lexuara. Mësuesit duhet të organizojnë aktivitete të ndryshme

për të vënë të gjitha tekstet e mësuara në praktikë si: nëpërmjet

improvizimeve teatrale, me prozë, me pantomimë dhe të

ofrojnë mënyra të tjera fleksibile dhe kreative në menaxhimin e

klasës në mënyrë që të motivojnë nxënësit dhe rrisin vlerësimin

e letërsisë. Për shkak të mungesës së interesit në letërsinë nga

ana e studentëve, efekti i rëndësishëm bie mbi mësuesit.

Kjo është për shkak se mësuesit shpesh nuk përdorin librat e

duhura; për nxënësit objektivat e mësuesit nuk janë të arritshme

me atë që mësojnë në klasë; mësuesit e kuptojnë tekstin në

përvojën e tyre, por nuk janë fleksibël ndaj pikëpamjeve të

ndryshme dhe kontekstit që studentët mund ta keqkuptojnë

tekstin; dhe teprimi në dhënien e informacionit është një tjetër

kurth për mësuesit, pasi kjo mund të shpjerë në një “fokus” të

gabuar Alm10 cituar në Talif .11Arritjet e studentit në klasë varen

shumë nga mësimdhënësi, nga mënyra e mësimdhënies dhe

nga sendërtimi i metodave të ndryshme të mësimdhënies.

Duhet të ketë një ekuilibër mes mësimeve, i cili arrihet nga

mësuesi ndërsa nxënësit dëgjojnë informacione të reja dhe

ndjekin mësime interaktive të cilat inkurajojnë nxënësit që të

mësojnë dhe të marrin pjesë në mënyrë aktive në klasat

interaktive.

10 Richard S.Aim, "Goose Flesh and Glimpses of Glory”. Në: English Journal 52,

1963. 11 Talif Rosli, Teaching literature in ESL the Malaysian context, Kuala Lumpur:

Penerbit Universiti Pertanian Malaysia, 1995.

Mustafa Erdem

52 Thesis, nr.3, 2015

Norling12 argumenton, se një nga mënyrat për të realizuar

një mësimdhënie efektive është që ata t‟u japin nxënësve

hapësirë për atë se çfarë ata dëshirojnë të lexojnë në situata të

jetës reale. Mënyrë për të arritur këtë, ai/ajo ata duhet "të

trajnojnë mendjen e lexuesve", të zhytet në botën e shkrimtarit

dhe ta vënë veten në vendin e tyre. Me fjalë të tjera, në mënyrë

që të kuptojnë më mirë një tekst, nxënësit duhet të inkurajohen

që të lexojnë me një thjerrëz - me një thjerrëz të një karakteri të

veçantë ose te shkrimtari për të kuptuar më mirë se çfarë janë

duke lexuar. Pas kësaj, mësuesi duhet të ketë aftësinë për të

lëvizur përmes së kaluarës, lidhur me çështjen e "jo-amtarësisë",

dhe të bëjnë tekstet e përshtatshme për studentët që jetojnë në

botë krejtësisht të ndryshme me ato që janë të detyruar të

lexojnë. Për më tepër, kjo është një mënyrë për të përmirësuar

vetëdijen letrare.

Rezultati i përmendur më lart, është një tregues i rolit të

rëndësishëm që luan mësuesi në perceptimin e nxënësve për

leximet e caktuara apo temat e diskutuara në klasë. Është e

vërtetë që mësuesi duhet të ndajë diskutimin në një mënyrë që i

lejon nxënësit të shprehin vetveten dhe të ndërveprojnë me

njëri-tjetrin, por gjithashtu duhet të lënë hapësirë për të

udhëhequr dhe drejtuar diskutimet si figurë autoritare, pa e

keqpërdorur autoritetin e vet.

Mbi të gjitha, së pari mësuesi duhet të kuptojë pse mësimi i

letërsisë është i rëndësishëm në mënyrë që ata të bëjnë që

studentët të kuptojnë qëllimin e këtij procesi në tërësi. Nëse

mësuesi mund të shpjegojë qëllimin kryesor pse studentët janë

të nënshtruar letërsisë se gjuhës angleze, studentët gjithashtu

do të jenë në gjendje të kuptojnë qëllimet e tyre në kurs dhe do

të jenë të motivuar në mësimin e tyre.

12 Ibid.


Thesis, nr.3, 2015 53

Përzgjedhja e letërsisë dhe mënyra se si ajo u ofrohet

studentëve në klasë është gjithashtu shumë e rëndësishme.

Mësuesit duhet ta bëjnë mësimin sa më kreativ duke provuar

metoda të ndryshme dhe nuk duhet të lejojnë që nxënësit ta

ndiejnë veten të mërzitur në klasë. Mësuesit duhet të jenë në

gjendje të përgatisin një klasë të organizuar mirë, ku

ndërveprimi midis letërsisë, gjuhës do të sjellë metodën më të

mirë për mësimin e gjuhës te studentët.

Për të ruajtur interesimin e studentit drejt mësimit të

letërsisë dhe për të rritur aftësinë e tyre të perceptimit kritik

dhe estetik, mësuesit duhet t'i japin atij mundësinë e praktikës,

me diskutime, pyetje, dhe duke mbrojtur mendimet e tyre të

diskutueshme ndaj mendimeve të ndryshme në klasë. Arsyeja

kryesore për të bërë këtë është që të ruajnë motivimin dhe

interesin e studentëve për të shmangur një orë të mërzitshme

me studentë pasivë.

Konkluzioni

Në mënyrë figurative, mësuesi është personazhi kryesor në këtë

tregim. Mësuesi luan një rol të rëndësishëm në mënyrën se si

letërsia përkapet nga nxënësit në klasë. Kjo varet nga mjedisi i

përftuar prej mësuesit për të krijuar një ambient ku studentët

pikë së pari të dëshirojnë të vijnë në klasë. Kur kjo sigurohet, ka

gjasa dhjetë herë më shumë që studentët të marrin pjesë në të

gjitha orët mësimore dhe të investojnë më shumë në arsimimin

e tyre. Mësuesi është ai që "orkestron dhe mbështet

ndërveprimin e studentëve me tekstin dhe me studentët e tjerë"

Kim13. Po ashtu çelësi i krijimit të kurrikulumit të duhur është

përdorimi i metodave të duhura.

13 Myonghee Kim, “Literature discussions in adult L2 learning”, në: Language

and Education, v18 n2, 2004, f. 145-166.

Mustafa Erdem

54 Thesis, nr.3, 2015

Pasi mësuesi ka krijuar një plan-program për të përmbushur

nevojat e nxënësve në vend që të ndjekë kurrikulumet e

shurdhëta, të cilat nuk janë edhe aq të përshtatshme, vetëm

atëherë studentët ecin tutje me një kuptim solid për letërsinë që

u është dhënë atyre brenda periudhës të cilën ata e kalojnë në

klasë. Për këtë arsye, gjatë përgatitjes së kurrikulumit është

thelbësore që opinionet e teksteve të pëlqehen nga studentët

dhe interesi për leximin të merret në konsideratë. Kjo siguron

rezultate më të suksesshme dhe një probabilitet më të lartë që

shkolla dhe mësuesit të arrijnë qëllimet e vendosura. Tjetra,

pikë e rëndësishme për mësuesin, është realizimi i aktivitete për

nxënësit, në mënyrë që ata të mund të shprehin se sa shumë

dinë dhe në të njëjtën kohë të intrigohen nga ajo që lexojnë.

Mjeti më i rëndësishëm për mësuesit është mundësia për të

ofruar njohuri.

Përdorimi i letërsisë autentike në klasë është një nga shtigjet

më të mëdha për kultivimin e kësaj urie. Në fund të fundit, për

të krijuar këtë mundësi është në dorën e tyre. Megjithatë,

mësimdhënësit duhet të kuptojnë se nevojat e nxënësve duhet

të vendosen përpara tyre dhe duke përdorur gjykimin e

shëndoshë që çdo lëndë të bëhet më funksionale.


Thesis, nr.3, 2015 55

Bibliografia

Graddol, David. The Future of English? A guide to forecasting

the popularity of the English language in the 21st century. The

British Council. 2000.

E qasshme edhe në: https://microsites.bournemouth.ac.uk/

business-postgraduate/files/2014/09/CIGBE-The-Future-of-

English.pdf (parë për herë të fundit: 01.10.2015).

Kim, Myonghee. “Literature Discussions in Adult L2

Learning”. Language and Education. v18 n2 2004. (145–166).

Norling, Teresa. “Aims and objectives in the teaching of

English literature at upper secondary school”. 2009. E qasshme

edhe në: http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:

292256/fulltext01 (parë për herë të fundit: 02.10.2015).

Purves, Alan C. How Porcupines Make Love. Massachusetts:

Xerox College Publishing. 1972.

Richard S. Aim. "Goose Flesh and Glimpses of Glory”. Në:

English Journal. 52, 1963. (262-268).

Rosli, Talif. Teaching literature in ESL the Malaysian context.

Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Pertanian Malaysia. 1995.

Education first: EF English Proficiency Index 2012. E qasshme

edhe në: http://www.kernvakengels.nl/english-in-54-

countries.pdf (parë për herë të fundit: 01.10.2015).

http://www.edb.gov.hk/attachment/en/curriculum-

development/kla/engedu/Curriculum%20Document/LitEngC

AGuide.pdf

(parë për herë të fundit: 01.10.2015)

https://microsites.bournemouth.ac.uk/%20business-postgraduate/files/2014/09/CIGBE-The-Future-of-English.pdf



http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:%20292256/fulltext01

http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:%20292256/fulltext01






Thesis, nr.3, 2015 57

Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga

Perandoria Osmane

Ahmet Hadrović

Abstrakt Ura është kryesisht ndërtim utilitar për të siguruar vazhdimësinë e komunikimit në pengesat e ndryshme, në një ambient të hapur natyror, si dhe strukturën fizike e cila është projektuar dhe ndërtuar nga njeriu. Shfaqja e parë e urës lidhet me nevojën e njeriut "për të kaluar në krahun tjetër" për arsye ekzistenciale. Si çdo herë karakteristikat e kushtëzuara natyrore (gjeomorfologjia, rrjedhat e ujit, rezervuarët e ujit ...), në rrugën e barrierave të saj fizike që ndodhin shumë shpesh, rrugët e udhëtimit shmangen dhe rregullojnë jetën e njerëzve dhe komunitetet e tyre, nga individi deri në rang shtetëror. Ndërtimi i urës e cila tejkalon barrierën, mund të jetë aq e rëndësishme për të gjithë vendin duke hapur mundësi të mëdha ekonomike – aktivizon maksimalisht burimet natyrore, për njerëzit dhe kompanitë e përfshira në zhvillimet civilizuese në rajon dhe botë… Për shkak të rëndësisë së saj të madhe, ura gjatë gjithë historisë njerëzore është bërë fotografia më përfaqësuese e njeriut dhe komunitetit të tij. Numri i urave, stabiliteti e tyre fizik, inxhinieria potenciale dhe dizajni arkitektonik, materializimi (...), janë objekt i kërkimeve të vazhdueshme, e cila është, përsëri dhe përsëri, zbulim i dimensioneve të reja përtej përdorimit të tyre të thjeshtë. Ky punim është një prej këtyre përpjekjeve, ku ura është trajtuar në një kontekst shumë më kompleks: territori i Bosnjës dhe Hercegovinës gjatë sundimit osman. Përzgjedhja e zonave tematike për "urën" nuk ka qenë i rastësishëm: duhet theksuar se zona e Bosnjës dhe Hercegovinës e parë si "udhëkryqi i

Prof. dr. Ahmet Hadrović. Fakulteti i Arkitekturës, Universiteti i Sarajevës, Bosnjës

dhe Hercegovinës. E-mail: ahmet.hadrović@gmail.com

Ahmet Hadrović

58 Thesis, nr.3, 2015

botëve", si në kuptimin natyror dhe gjeografik (Figura 01), dhe në atë socio-historik. Në këto kushte, ura (si strukturë fizike) mori një kuptim tjetër: filozofik, fetar, estetik, psikologjik . Si e tillë, ura është bërë një temë e njohur në literaturë (si letërsi autoriale dhe në traditat popullore), pikturë, film e të tjera Fjalë kyç: Ura, Bosnja dhe Hercegovina, Perandoria Osmane, Uji, Pengesë, Ndarja, Lidhja.

Hyrje

Kur ne flasim për urat që janë ndërtuar në Bosnjë dhe

Hercegovinë gjatë Perandorisë Osmane, ne duam që debati të

përfshijë një numër të inputeve të mjediseve natyrore dhe

shoqërore që për hapësirën e Bosnjës dhe Hercegovinës janë

specifike. Në anën tjetër, ato janë unike, dhe rezultatet që vijnë

nëpërmjet urës.

Në kushtet natyrore-gjeografike, Bosnja dhe Hercegovina

është një vegzë në Ballkanin Perëndimor, që shtrihet afër Detit

Adriatik në jug, në veri në një shtrirje me të gjerë me rrafshinën

e Panonisë. Sipas Detit Adriatik, vargmalet e larta Dinare -

pengesë e madhe natyrore, të cilat Lugina Neretva i pret

nëpërmjet lidhjes së gjerë natyrore midis brendësisë së Bosnjës

dhe Hercegovinës dhe Detit Adriatik. Resurset e shumta të

lumenjve që rrjedhin në veri (në të majtë në lumin Sava, një

degë e Danubit), e bëjnë këtë luginë të konsiderueshme. Në këtë

mënyrë, të gjitha shtigjet historike (themeluar nga romakët si

komunikimet me kryesore) drejtuar drejt detit Adriatik nga

njëra anë dhe lumit Sava, në anën tjetër, dhe nga këtu nëpër

gjithë botën. Komunikimi lindje-perëndim në Bosnjë dhe

Hercegovinë, ka hasur gjithmonë një numër të pengesave fizike

në lumenj, për të cilat gjithmonë është dashur të mendohet se si

të tejkalohen me qëllim të integrimit të territorit të Bosnjës dhe

Urat në Bosnje dhe Hercegovinë që nga Perandoria Osmane

Thesis, nr.3, 2015 59

Hercegovinës për organizimin e mirëfilltë shtetëror që të vet-

performojnë çdo vend dhe kohë.1

Për të kuptuar paraqitjen e urave (si programe arkitekturore

dhe inxhinierie) në Bosnjë dhe Hercegovinë vihet re rëndësia e

inputeve për historinë e saj. Nga historia gjejmë ekzistencë të

pashmangshme të urave, por edhe rrënime dhe rinovimin e

tyre.

Historia e Bosnjës dhe Hercegovinës mund të ndiqet përmes

periudhave të mëposhtme: në epokën parahistorike (epoka e

paleolitit 12000-7500 , Neolitit 7500-4000 pes, Epokë e Bronxit

3300-700 pes, të Hekurit 700-400 pes), periudha e lashtë,

helenizmit Ilir (300-27 pes), keltët (BC shekullit të katërt),

romakët (shekulli 3. pes), Perandoria Romake Perëndimore

(395-475), gotët (493-535), Origjina e shtetit Boshnjak (7.-10.),

Perandoria Romake e Lindjes (476-), pushtuesit e huaj, serbët

(931-960), kroatët (968), bizanti (1019), hungarezët (1102-1135),

Bosnja si rang i dukës (1154-1163) , Bosnja, si një mbretëri (1353-

1463), periudha osmane (1463-1878), periudha Monarkisë

austro-hungarez (1878-1918), Mbretëria e SKS (1918-1929),

Mbretëria e Jugosllavisë (1929-1941), Epoka NDH (1941-1945),

Republika Federale e Jugosllavisë, ("Jugosllavia e Titos", 1943-

1991), Bosnjë dhe Hercegovinë (1992-1995 -).

Kalimi nga një periudhë historike në tjetrën ka qenë, në

përgjithësi, dramatike, me "fituesit e rinj dhe të mëdhenjtë" të

cilët u përpoqën të nënvleftësojnë zotërinjtë e mëparshëm, dhe

sa më shumë të ç‟rrënjosej kultura dhe ekzistenca e tyre. Së

fundmi, një histori e tillë e trazuar e ka bërë Bosnjën dhe

Hercegovinën vend të veçantë dhe unik që jo të gjithë mund ta

kuptojnë. Ajo do të mbetet shumë misterioze dhe tërheqëse për

kërkuesit ndaj së vërtetës dhe kuptimit të jetës. Është e

1 Përveç faktit se Perandoria Osmane ishte një prej perandorive më të mëdha

në histori, dhe njëra prej perandorive që ka qëndruar më së gjati (në rajonin e Bosnjës dhe Hercegovinës së sotshme, 1463 deri 1878)

Ahmet Hadrović

60 Thesis, nr.3, 2015

rëndësishme të theksohet se është dëshmuar historikisht

origjinaliteti i Bosnjës dhe Hercegovinës krahasuar me disa

shtete në fqinjësi dhe në botë në përgjithësi (diversiteti etnik

dhe fetar, sidomos). Ky vend ka kaluar nëpër periudha të

ndryshme në historinë e saj, shpesh diametralisht të kundërta

për nga aspekti kombëtar dhe fetar.2

Prandaj thuhet se në Bosnjë dhe Hercegovinë, "ka të paktën

tri të vërteta, tri interpretime të historisë, të paktën tri gjuhë" ...

në ç‟rast vëzhguesi nga anash, me paragjykime të ndryshme e

ka vështirë të mbetet objektiv (të mos anojë nga njëra anë

dominuese).

Një gamë e gjërë e programeve arkitektonike

Fuqia e një shoqërie (shteti) nuk matet vetëm me zgjerimin e saj

territoriale dhe stabilitetin e përkohshëm, por edhe në aspektin

e sukseseve në shkencë, art, realizimet praktike (inxhinieri) dhe

veprimet në gamën e gjerë të mallrave-"kultura materiale". Nuk

mund të anashkalohet fakti se hapësira dhe jetëgjatësia e një

shoqërie (shteti) është proporcionale me arritjen e përgjithshme

të përcaktimit të kulturave dhe qytetërimeve. Perandoria

Osmane u krijua në tre kontinente, përmes pesë shekuj3. Urat

(trajtuar këtu) janë vetëm pjesë e një game të gjerë të

2 "Një nga temat që përsëriten gjatë gjithë këtij libri është fakti se Bosnja dhe

Hercegovina është një vend që ka identitetin e vet historik - që është në fakt një nga krahinat historike në Evropë, me histori pothuajse të pandërprerë, si një entitet i veçantë gjeopolitike nga Shekulli i mesëm e deri në ditët e sotme".

Malcolm, N., Bosna, kratka povijest, Buybook, Biblioteka Memorija, Sarajevo, 2011., faqe 19.

3 Perandoria Osmane u themelua zyrtarisht në 1299 (themeluesit të saj Osman Sulltanit, 1281-1326), dhe më në fund pushoi së ekzistuari 17.11.1922. (Sulltani i fundit ishte sulltan Mehmedi VI). Në kulmin e tyre (1680), Perandoria Osmane u përhap në 5.5 milionë km2.


Thesis, nr.3, 2015 61

programeve arkitektonike që janë arritur në Bosnjë dhe

Hercegovinë gjatë periudhës së vëzhguar.4

Në këtë punë do të trajtohen urat e mëposhtme:

- Ura në Klepci, Ĉapljina (1517, dhuratë Mustafa Beut-

Hercegovina Sanxhaku i madh),

- Ura në Pllandishte ("Ura romake", një urë mbi lumin Bosna

në Plandishte), Ilixha afër Sarajevës (1530-1550),

- Kozja Ćuprija (Ura e dhisë) mbi lumin Miljacka në Sarajevë

(para 1550),

- Ura e Vjetër në Mostar (1557-1566, puna e ndërtuesit

Hajredin),

- Ura Latine në Sarajevë (1565, dhuratë Ajni lypin, Sarajevo

Ajana)

- Ura Karagjozbej mbi lumin Buna në Blagaj (para 1570),

- Mehmed Pasha Sokoloviq Ura në Vishegrad (1571-1577),

- Ura mbi Zhepë (shekulli 16.),

- Ura e Arslanagiqëve në Trebinje (1575, dhuratë Mehmed

Pasha Sokoloviq),

- Ura Livno Duman-Firdous (në fund të shekullit 16.),

- Ura Sheherqehaja në Sarajevë (shënimet e sakta nuk dihen

mbi kohën dhe ndërtuesin e urës. Vitet e mundshme të

ndërtimit 1585/1586, 1620),

- Ura e Gurit në Konjic (1682).

Duhet të theksohet se shumica e urave (të cilat qëndruan në

vend deri më sot), të ndërtuara gjatë mbretërimit të Sulltan

Sulejmanit të Madhërishëm (1494-1566), kur Perandoria

Osmane ishte në kulmin e fuqive të saj. Në atë kohë, arkitekti

kryesor i Perandorisë Osmane ishte Koca Mimar Sinan (1489-

1588), autor i disa prej urave më të rëndësishme në Bosnjë dhe

4 Ishte një gamë e gjerë të programit arkitektonik gjatë sundimit osman në

Bosnje dhe Hercegovinë: xhami, medrese, teqe, bezistans, hane dhe hotele, hamame, sebile, fontana, kroje publike, sahatkulla, kullat, tyrbe (varret, mauzole), kishat, sinagogat, ndërtesat utilitare (stacionet hekurudhore)...

Ahmet Hadrović

62 Thesis, nr.3, 2015

Hercegovinë. Në pozita të rëndësishme në Perandorinë, ishin

shumë njerëz origjina e të cilëve ishte nga Bosnja dhe

Hercegovina.5

Interesant është fakti, se si shkrimtari Ivo Andriç (1892-1975),

u fokusua në kohën e Perandorisë Osmane.6 Për më tepër,

romani i tij “Na Drini Ćuprija” (Ura mbi Lumin Drina, 1945) ka

urën për "personazhin kryesor", rreth të cilit valët e jetës i

përkonin një periudhe kohore prej katër shekujsh. Për këtë

roman, Ivo Andriç, fitoi Çmimin Nobel për letërsi (1961). Në

botë nuk ka asnjë objekt që në vetvete mishëron kaq shumë

energji.

Ura

Ura, si program inxhinierie-arkitektonike, mund të trajtohet në

shumë aspekte. Nga pikëpamja inxhinierie, shqyrtimi i urës do

të jetë i ngjashëm në të gjitha rajonet e botës (rrjedhimisht, edhe

në Bosnjë e Hercegovinë) dhe në të gjitha kohët. Përqendrimi i

këtyre konsideratave do të vendoset në përshtatshmërinë e

zgjidhjeve inxhinierie në kontekstin e zgjidhjes se barrierave

specifike fizike, në kushte natyrore ose të ndërtuar nga njeriu.7

5 Besohet se gjatë mbretërimit të Sulltan Sulejman të Madhërishëm 35 persona

nga Bosnja dhe Hercegovina kishin pozicionet më të larta në Perandorinë Osmane.

6 Përveç kësaj, Ivo Andriç ka fituar një PhD në Graz (1924) me një tezë të titulluar: Zhvillimi i Jetës Shpirtërore në Bosnjë dhe Hercegovinë nën ndikimin e Sundimit Osman (Die Entwicklung des Lebens geistigen in Bosnien unter der der Einwirgung Türkische Herrschaft).

7 Këtu janë disa nga urat më të famshme të botës në historinë e tanishme: 1. Taşköprü (Stone Bridge), Adana (384),


Thesis, nr.3, 2015 63

Ura: ndërtimi utilitar

Në kuptimin e mirëfilltë fizik, koha është një linjë e

materializuar e ndërtuar nga njeriu me qëllim të lidhjes së

vendeve ekzistencialisht të rëndësishme (pikat) në hapësirën e

një njësie të vetme që gjeneron jetën kuptimplote.8 Duke

vepruar kështu, me gjetjen e hapësirës fizike (gjeomorfologjia

dhe karakteristika të tjera natyrore: lumenjtë, liqenet, pyjet,

shkretëtirat...) përcaktohet kompleksiteti gjeometrik i kohës: një

2. The Ponte Vecchio („Old Bridge“), Florence (1345), 3. The Charles Bridge (Czech: Karlův most), Prag (1357-1402), 4. The Kintai Bridge (renoviran 1673), 5. Richmond Bridge, London (1777), 6. The Széchenyi Chain Bridge, Budapest (Hungarian: Széchenyi lánchíd)

(1849), 7. Westminster bridge, London (1862), 8. Bruklinski most, New York (1883), 9. Tower bridge, London (1886–1894), 10. The Sydney Harbour Bridge (1923-1932), 11. Golden gate, San Francisco (1937), 12. The San Diego–Coronado Bridge, San Diego (1969), 13. The Bosphorus Bridge, (1973), 14. The Nanpu Bridge, Shanghai (1991), 15. Erasmus Bridge (Dutch: Erasmusbrug) (1996), 16. The Tsing Ma Bridge, Hong Kong (1997), 17. Akashi Kaikyō Bridge, Kobe-Naruto (1998), 18. The Magdeburg Water Bridge (German: Kanalbrücke Magdeburg),

Magdeburg (2003), 19. (le Viaduc de Millau), Francuska (2001-2004), 20. Hangzhou Bay Bridge, Zhejiang (2008). 8 "Nga çdo gjë që njeriu në instinktin e tij të jetës rritet dhe ndërton, asgjë nuk

është në sytë e mi më të mirë dhe më e vlefshme se ura. Ato janë më të rëndësishme se shtëpitë, më të lehta dhe më të përgjithësuara se tempujt. Gjithkush dhe për çdo të njëjtë, të dobishme, kuptimplotë gjithmonë ngritur në vendin ku tejkalojnë nevojat më njerëzore dhe janë më këmbëngulëse se ndërtesat e tjera dhe nuk u shërbejnë ndonjë nevoje që është e fshehtë dhe e keqe".

(Andriq, I., Znakovi pored puta, Veprat e zgjedhura, 1976. Burimi:

http://www.svetlost.org/podaci/ivo_andric_znakovi_pored_puta.pdf. Access: 13.03.2013.).

Ahmet Hadrović

64 Thesis, nr.3, 2015

herë në formën e një linje kohore dhe nganjëherë më shumë

kthesa (në planin horizontal ose nga profili gjatësor). Në

momentin që njeriu përshtat plotësisht burimet e tij natyrore në

përcaktimin e rrugës, ndonjëherë duke ndërhyrë ekstremisht në

këto hapësira ekzistuese natyrore, në mënyrë që rrugët të

thjeshtohen, reduktohen ose të bëhen më të rehatshme.

Ura është ndërtimi që zgjidh konfliktet mes nevojave

njerëzore dhe kufizimet natyrore. Ura shkurton kohën, një urë

bashkon dy brigjet e lumit, me pak fjalë, "me urë arrihet

vazhdimi i ndërprerjes". Ura rrit komunikimin e njerëzve dhe

mallrave, integron vendet dhe natyrën, njerëzit, kulturën dhe

qytetërimin.9

Në varësi të pengesës për t'u kapërcyer, "ura" mund të

përfaqësojë pjesë të gurëve të pengesave në ujit në gjatësinë e

shtrirjes se hapave, njeriu kërcen mbi pengesat ngritët në litar

(Figura: 02., 03.), në një dërrasë druri, e të tjera. Konceptimi dhe

materializimi i urës përcakton qëndrimin tonë ndaj zgjidhjes së

barrierave natyrore: a do funksionojë përkohësisht apo

përgjithmonë. Duke vepruar kështu, zgjidhja e përkohshme (në

9 Për rëndësinë e urës për ekzistencën e njerëzve flet pasazhi i mëposhtëm për

historinë Ura mbi Zhepa, Laureati Nobel Ivo Andriq: “Ai (Grand vezir Jusuf, donatori) përcakton të gjithë ndihmën e tyre të

konsiderueshme, pa marrë parasysh sa shumë të tjera janë në Zhepë, dhe në të njëjtën kohë ka urdhëruar për të parë se çfarë ndërtese kanë nevoje më të madhe të ata. Dhe ai u tha se kishte katër shtëpi më të pasura në fshat të familjes Setkiq, por fshati dhe i gjithë rajoni është i lodhur, që xhamia e tyre të shkatërruara, që parafytyronin burim tharë, dhe më e keqja është se ata nuk kanë një urë mbi Zhepa. Fshati është në kodrën pranë Zhepës në Drina, dhe e vetmja mënyrë për të shkuar në Vishegrad nëpër Zhepë, pesëdhjetë hapa mbi gojë. Çfarëdo mënyre ura, shkrimet dhe uji i ka dënuar. Sepse përmbysjet e Zhepës, përnjëherë dhe papritmas, me të gjitha rrjedhat malore shpërlan dhe bartë trarët, ose ngrit nivelin lumi Drina dhe Zhepës ndalon dhe qëndron në gojë, dhe ajo rritet dhe shkatërron urën sikur ajo kurrë nuk ka ekzistuar”. Andriq, I., Ura mbi Zhepë”.

(Burimi: http://ebiblioteka.blogger.ba/arhiva/2009/02/11/2052787).


Thesis, nr.3, 2015 65

përgjithësi) e lirë dhe me zgjidhje të qëndrueshme-

kontraktuese.10

Duke iu referuar periudhës (të shekullit 16.), zona e Bosnjës

dhe Hercegovinës ishte pjesë e Perandorisë Osmane, dhe në atë

pjesë të periferisë së perandorisë, shfaqej: dëshira e madhe dhe

përpjekje të mëdha për zgjerimin e saj në perëndim të Europës.

Edhe pse në territori e Bosnjës dhe Hercegovinës është ndërtuar

një numër i urave prej druri,11 ndërtimi ishte i vazhdueshëm,

duke kërkuar kështu nga inxhinierët ura me gurë të shtrenjtë që

të sigurohej komunikim stabil në harmoni me intensitetin e

zhvillimeve të Perandorisë.

Figura 2. "ura" per gjatë lumit Mekong

(Foto: http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/flashback/0204/

index.html)

10 Pasi zgjidhjet e përkohshme të sofistikuara dhe zgjidhjet e sistemit të lartë

për të kapërcyer pengesat, hartuar në një mënyrë ripërdorimin tyre. Zgjidhjet e tilla janë ura "lundruese", ura të parafabrikuara (ura lundruese prej çeliku) ... Këto janë zgjidhje për të kapërcyer pengesat ujore në kryerjen e operacioneve ushtarake ose në rast të fatkeqësive natyrore.

11 "Urë prej drurit ishte shumë, duke filluar nga ura vogla në përrenj dhe lumenj, struktura të atilla për të kënaqur nevojat e lumenjve më të mëdhenj Bosna, Drina, Vërbas, Neretva”.

Ĉelić, Dž. i Mujezinović, M., Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, Veselin Masleša, Sarajevë, 1969., faqe 29.

http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/flashback/0204/%20index.html

http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/flashback/0204/%20index.html

Ahmet Hadrović

66 Thesis, nr.3, 2015

Figure 03. Varja pezull e urës në lumin Neretva

(Foto: http://www.panoramio.com/Foto/5138547?source=wapi)

Figure 04. Ura e Rialtos, Venedik, Itali (1591)

Arkitekt: Antonio da Ponte

(Foto: http://www.touropia.com/most-famous-bridges-in-the-world/)

Figurë 05. Ura Chengyang, China (1912)

(Foto: http://www.technology.am/most-amazing-bridges-around-the-

world-052127.html)

http://www.panoramio.com/photo/5138547?source=wapi&referrer

http://www.touropia.com/most-famous-bridges-in-the-world/

http://www.technology.am/most-amazing-bridges-around-the-world-052127.html

http://www.technology.am/most-amazing-bridges-around-the-world-052127.html


Thesis, nr.3, 2015 67

Ura: simbol i jetës

Rruga, si një strukturë fizike, simbolizon jetën: një herë e

drejtë dhe e lumtur, nganjëherë e pjerrtë, me kthesa dhe me

shumë pengesa. Pengesa është simbol i vdekjes ("kundër jetës"),

dhe zgjidhja e saj është një simbol i jetës. Ura gjithmonë

nënkupton një lidhje, vazhdimësi, mirëqenie, miqësi, jetë12 ...

Ashtu si çdo ndërtim tjetër njerëzor, ura përtej dobisë së saj,

përdoret si simbol i interpretimit të njeriut në krijimin e

vazhdimësisë në të gjitha sferat dhe veprat praktike, artistike

dhe shpirtërore. Harku korrespondon plotësisht me vetitë e

gurit si material ndërtimi. Ndryshe nga trarët, si bartës në të

cilin seksioni kryq ndikon direkt në performancën mekanike-

strukturore të materialit të vërtetë, pjesa e sipërme (ose tavani)

mund të bëhet nga elemente relativisht te vegjël (për shembull

copë prej guri), në një varg relativisht të madh. Në kulmin e

tipit të majave të tij (kulmi e linjës se harkut që lidh dy pikat

mbështetëse) parametrin që i jep performancën konstruktive të

harkut (voult). Në këtë mënyrë, materiali i "kompensuar" i

harkut, që e bën të përkulet, me fjalë të tjera, tensegritetin

ndërtimor. Qepët në manifestimin e tyre tregojnë një kohë të

gjatë që simbolizon "derën për një botë më të mirë".

12 “Ura, bashkon dy rrugët e Sarajevës, duke lidhur qytetin me fshatrat

epërreth. Në fakt, për të thënë "lidhë", është po aq e vërtetë aq sa të thuhet se dielli lind në mëngjes në mënyrë që njerëzit mund të shohin përreth tyre dhe të krzejnë punën e tyre, dhe vendos në mbrëmje në mënyrë që të mund të flejnë dhe të pushojnë nga angazhimet e përditshme. Ura e madhe e gurit, është një strukturë e rrallë me bukuri të veçantë, pasi ne nuk kemi pasur qytete shumë të zhurmshme ("Unë kam vetëm dy nga këto në Perandori", u tha në kohët e lashta), është i vetmi pasazh i përhershëm dhe të sigurt në kursin e mesëm dhe të sipërm të lumit Drina në rrugën që lidh me Serbinë dhe Bosnjën nëpër Serbi, mbetet, dhe me pjesët e tjera të Perandorisë turke, të gjitha kah Stambolli. Një vendbanim me fshatrat e tij përreth që janë gjithmonë vetëm në mënyrë të pashmangshme të zhvillojnë pikat kryesore të trafikut me të dyja anët e urave të mëdha”. Andriq, I., Ura mbi lumin Drina, roman.

Ahmet Hadrović

68 Thesis, nr.3, 2015

Ura lidh "këtë" (kalimtaren) dhe "atë" jetë (të përjetshme).13

Rëndësia e lidhjes, një njeri që ndërton një urë në "këtë" botë,

dhe kjo është e lidhur gjithmonë me ndërtimin e shprehjes së

përpjekjeve të veçanta dhe sakrificat ''. Më së shumti arti përdor

urën si një metaforë për jetën: arkitekturë, letërsi, muzikë14, film

etj,.15

Duke vepruar kështu, ndërtuesit e urave janë gjithmonë në

anën e jetës dhe shkatërruesit e urave në anën e vdekjes.

Tensioni dhe lufta konstant temës ndërtuesit dhe shkatërruesit

simbolizon kohën në të cilën alternohen dy të kundërtat, jeta

dhe vdekja.

Ura: Mesazhe estetike

Ura është ndërtuar me rritjen e "njerëzve të mirë" dhe për të

mirën e përbashkët. Që nga ekzistimi i saj, ura shihet si ndërtim

i besueshëm dhe i qëndrueshëm, e cila përmbledh tërësinë e saj

më të mirë dhe më sublime të ekzistencës së njeriut. Ndërtimi i

urës përveç individëve, bën prevalenca e saj të jetë e

pashpjegueshme për njerëzit e zakonshëm.16 Ura, ashtu si

13 Në latinisht, për shembull, fjala Pontifex thotë ndërtues, kështu që Papa si

Pontifex simbolizon urë në mes njerëzimit dhe Zotit. - Fillimi i shoqërive sekrete kineze janë shënuar duke kaluar urën. - "Ura e psherëtin" (Ponte dei Sospiri) në Venedik, që lidh vendin e gjykimit dhe ekzekutimet. 14 Ura mbi ujin e trazuar (1969), Kënga performuar nga Simon dhe Garfunkel

(Paul Simon, Art Garfunkel): ... "Ashtu si një urë mbi ujë trazuar...Unë do të jap më poshtë.“ 15 Ura në kampin e lumit, regjisori David Lean (1957), - Ura (Most), film boshnjak, drejtor Hajrudin Krvavac (1969), - Filmi çek Ura (Most), i drejtuar nga Bobby Garabedian (2003). 16 “Por peizazhi nuk ishte në gjendje të bashkohet me urën, nuk ka urë për

peizazhin. Shiquar nga ky këndvështrim, është e bardhë e tij me guxim të vendosur gjithmonë e izoluar dhe e vetmuar, duke befasuar pasagjerët me mendime të pazakonta, i humbur, dhe u kap në rrënojat në shkretëtirë”.


Thesis, nr.3, 2015 69

betoni dhe ndërtimtaria, është shprehje e mirësisë dhe fuqisë së

themeluesit të saj, dhe vepra që mund të krijojë ky individ i

jashtëzakonshëm (inxhinier-artist),17që është vetëm një vepër e

cila qëndron jashtë nga e përditshmja dhe e zakonshmja.

Ura: Mesazhi filozofik

Një nga temat më të vjetra në filozofi, marrëdhënia mes të

mirës dhe të keqes. Ne pamë që gjatë ndërtimit të urës, e cila

më shumë se çdo ndërtesë tjetër në përgjithësi, përdor numrin

më të madh të njerëzve. Prandaj ndërtimi i urës cilësohet si

ndërtimi më i mirë i mundshëm që njeriu mund të bëjë.

Ndërsa flasim për ndërtimin e urave në Bosnjë dhe

Hercegovinë gjatë administrimit të Perandorisë Osmane, islami

si fe dhe si pikëpamje e përgjithshme e botës, ajo përbënte

fokusin e çdo aktiviteti njerëzor.18

(Burimi: http://ebiblioteka.blogger.ba/arhiva/2009/02/11/2052787). 17 Në mesin e ndërtuesit më të njohur të urave mund të numërohen si: - Koca Mimar Sinan (1489 / 1490-1588): Mehmed Pasha Sokoloviç Ura mbi

lumin Drina në Vishegrad (1571-1577), - Gustave Eiffel (1832-1923): Ura mbi lumin Garabito Truyère (1884), - Robert Maillard (1878-1940): Ura mbi lumin Thur në Felsegga (1933), - Sir Norman Foster (1935 -): Ura e Mijëvjeçarit, MB (1996-2000), Millan

Viaduct, Francë (1996-2004), Arsta Ura, Suedi (1994-2005), - Santiago Calatrava (1951 -): Bach de Roda Ura Philip II, Barcelona (1984-

1987), - Shandong Gaosu Grupi: Jiaozhou Bay Bridge (2011) ... 18 "Ti nuk do të arrihet deri në pjesën bamirësie një pjesë e ga pasurisë duash

veten". (Kur'an, Ali Imran, 92), - "A e mirë për të qenë i lumtur dhe i shpëtuar". (Kur'an, el-Haxh, 77), - "Nëse dikush e bën si një grimë e mirë do të shihni atë". (Kur'an, ez-Zilzal,

7). Burimi: Quran (Translation: Besim Korkut), Oriental Institute in Sarajevo,

special editions VII, Sarajevo, 1977). Suneti (Tradita nga jeta e Muhammed Profeti (as) thotë:

"Me vdekjen e një njeriu pushon të gjitha veprat e tij, përveç në tri raste: - Nëse keni lënë pas një pasardhës të mirë-edukuar,

http://ebiblioteka.blogger.ba/arhiva/2009/02/11/2052787

Ahmet Hadrović

70 Thesis, nr.3, 2015

Në përputhje me këtë pikëpamje të botës, dhe të bërit atë pas

jetës së tij ("kjo" botë) me veprat e mira, kuptohet organizimi i

universit dhe vendi dhe roli i njeriut në të. "Kjo" botë (Jeta në

Tokë), është një mundësi jetëshkurtër, që vetëm që Perëndia i

dha njeriut për të bërë punën e mirë që ai do të përcaktonte

vendndodhjen e "kësaj" bote, në proporcion me madhësinë e

saj.19 Për më tepër, njeriu, dhe pas largimit të tij nga "kjo" botë

(pas vdekjes), të gdhendet në vepër të mirë (do të thotë, do të

jetë i gjallë) në qoftë se do të lihet pas një pune të qëndrueshme

dhe të mirë.20

Njerëzit e zakonshëm, megjithatë, në mënyrën e tyre të

përjetuarit dhe të kuptuarit veprat e mëdha që janë fizikisht të

qëndrueshme, i përdoren ato si një metaforë për fuqinë fizike

dhe durimin:

- "I fuqishëm si Drina".

- "Besimi i fortë si Drina".

- Njohuritë që njerëzit përdorin (punë shkencore), - Ndoj të mirë që përdor populli ". 19 Gazi Husrev Beu porositë: "Njeriu intelektual dhe inteligjent nuk ka sekret se kjo botë është kalimtare.

Përfitimet e qipullit dhe frutave nuk do të ndalet deri në fillimin e botës, dhe efekti i saj është i përhershëm. Sepse ai e kuptoi përmbajtjen e këtyre parimeve, realizohen nëpërmjet njohurive dhe të kuptuarit, që Perëndia e ka nderuar një shpirt të pastër, përsosmërinë e njeriut, cilësitë engjëllore, veprave të mëdha dhe të mira, heronj fisnikët udhëzimi, emirin e diellit, angazhimi i pranishëm emir Husraw Bej el-Gazës guvernatorit në Bosnjë, ngre xhaminë e bukur në Sarajevë e cila gjen bukurinë në ndërtesat e saja më të mira".

(Burimi: http://www.islambosna.ba/tekstovi-i-knjige/oziljci-vremena/29210-vakufname-u-gazi-husrev-begovoj-biblioteci. Çasja: 14.03.2013.).

20 "Për sa kohë që bota vazhdon të përfitojë vëkëf nuk ndalet aktivitetin e saj derisa të përfundojë ditën e gjykimit".

Cituar nga indaumentit Gaza Husrev Beut (1531). (Burimi: http://www.vakuf-gazi.ba/. Approach: 14.03.2013.).

http://www.islambosna.ba/tekstovi-i-knjige/oziljci-vremena/29210-vakufname-u-gazi-husrev-begovoj-biblioteci

http://www.islambosna.ba/tekstovi-i-knjige/oziljci-vremena/29210-vakufname-u-gazi-husrev-begovoj-biblioteci


Thesis, nr.3, 2015 71

Urat më të famshme në Bosnjë dhe Hercegovinë nga

sundimi osman

Si ndërtim me rëndësi të madhe kombëtare, urat më të

rëndësishme në Bosnjë dhe Hercegovinë gjatë Perandorisë

Otomane janë ndërtuar nga njerëzit e pozitës më të lartë në

shtet: Sulltan Sulejmani i Madhërishëm, Veziri i Madh Rustem

Pasha apo Veziri i Madh Mehmed Pasha Sokoloviq. Kjo temë

është e mbuluar mirë në literaturën tonë shkencore dhe

teknike.21

Ura e Klepcit afër Çapljinës (1517)

Ura e Klepcit pranë Capljinës, përgjatë lumit Bregava, e

ndërtuar (1517) në Sanxhakun e Hercegovinës nga Bej Mustafa

Beut Davudpashiq. Fizionomia dhe eleganca e tij kujton e Urën

e Vjetër në Mostar. Ndryshe nga Ura e Vjetër në Mostar (e cila

duket si e infiltruar buzë lumit shkëmbor, e cila lidh dy anët e

saj), ura mbi lumin Bregava në Klepci duket si një ndërhyrje e

veçantë dhe e guximshme e njeriut në zonën natyrore: ura e

gurit, në terren të sheshtë, tejkalimi i lumit (i cili kur rrit nivelin

arrin fuqi të madhe shkatërruese) gjatë shtrirjes se tij (Figura

06.). Kjo urë është konsideruar si një nga kryeveprat në

ndërtimin e objekteve të infrastrukturës nga koha e

administratës së Perandorisë Osmane në Bosnjë dhe

Hercegovinë.22

21 ... “16 pëllëmbë epoka e artë e urave në Bosnje, me 34 objekte, shekulli 17.,

me vetëm 10 në shekullin e 18., rritet deri në 15 ura, të cilat janë kryesisht më të reja.”

Çeliç, Xh. dhe Mujezinoviç, M., Stari Mostovi ue Bosni i Hercegovini, Veselin Maslesa, Sarajevë, 1969., faqe 29.

22 Ura është shpallur Monument kombëtar i Bosnje-Hercegovinës (vendimi nga 21 deri më 27 janar 2003.).

Ahmet Hadrović

72 Thesis, nr.3, 2015

Shtrirja e urës është 17.52 m, ndërsa kulmi i harkut të tij

është 6.30 m, kupa midis harqeve për rreth 4 cm është e

tërhequr brenda në krahasim me muret ballore duke lejuar

harkun të theksohet. Gjerësia e shtyllës se urës është 3.75 m me

shkallë pjerrtësie. Pika më e lartë e sipërfaqes drejtuese të urës

është 7.20 m mbi nivelin minimal të ujit të lumit Bregava, dhe

6.44 cm në të djathtë dhe 5.71 m nga bregu i majtë. Shtyllat e

urës janë punuara me gurë të lumit.

Figura 06. Ura e Klepcit afer Capljina

(Foto: http://www.panoramio.com/Foto/14435409?source=wapi)

Ura në Plandishte (“Urë Romake”), urë mbi lumin Bosna

në Plandishte, Ilixha afër Sarajevës (1530-1550)

Ura në Plandishte afër Sarajevës (“Urë Romake”),23është e

vetmja urë e ruajtur e cila ishte e ndërtuar nën administrimin e

Perandorisë Osmane.24Kjo urë,25e cila është një siluetë e

23 Emri "Ura romake" vjen, besohet, për shkak se ajo është është ndërtuar gjatë

Perandorisë Romake, dhe se ura aktuale është ndërtuar nga materiali i paraardhësit të tij.

24 Është e mundur që kjo është vetëm urë guri e ndërtuar mbi lumin Bosna nga Perandoria Osmane, pasi ajo nuk është e njohur nëse ura tjetër përtej lumit Bosna e përmendur (ura Çekrekqi dhe ura e Haxhi Mustafa Daud Pashait të cilat ishin ndërtuar në Visoko) ishin prej guri.



Thesis, nr.3, 2015 73

jashtëzakonshme e ndërfutur në peizazh qëndron në një rrafsh

të sheshtë, në mënyrë të atillë që tiparet gjeometrike dhe

strukturore të korrespondojnë me shumëllojshmërinë e masave

ujore të lumit të Bosnjës gjatë vitit, pjerrtësia në hyrje të

territorit rrethues të vetë urës është mesatarisht e gjatë,

përmbytjet shmangen me hapje drejtkëndore të urës (10x100

cm). Gjatësia e kësaj pjerrtësie nga ana lindore është 85.30 m,

ndërsa gjatësia e urës është 52.10 m gjerësia 4.55 m, dhe lartësia

në kulm 4.50 m në pjesën e sipërme të vërshimit të zakonshëm

të lumit Bosna, ura mbi lum ka 6 mbështetëse në seksionin kryq

tradicional (me akullthyesin në pjesën e sipërme), ndërsa linja e

tretë, pjesa e pasme ka të ndërtuar kontraforin. Ura ka shtatë

harqe të rrumbullakëta me rreze të ndryshme të cilat

korrespondojnë me nivelin e projektuar të urës. Po të lëvizim

nga lindja drejt perëndimit të urës, në varësi të gjatësisë, llojeve

të harqeve mund të vërehet: harku i parë është 3.30 m, 4.10 m

harku i dytë, harku i tretë 4.90 m, ndërsa lloji i harkut të katërt

(qendror) është 5.70 m. Elemente të caktuar të urës janë

estetikisht të theksuar: profili i harqeve mbrapa nga muret

ballore, dhe pjesa e ulët e murit - i vendoset një rreth i hollë në

kontakt me pjesën kryesore të trupi të urës (Figura 07).

Në materializimin e urës gjatë ndërtimit të saj dallohet,

niveli me i lartë: pjesa kryesore e trupit të urës është ndërtuar

nga blloqe të prera të gurit të murosura me llaç gëlqereje,

parapeti i prerë në blloqe të holla guri të lidhura me

shtrënguese hekuri të vendosura në plumb, ndërsa pjesa e ecjes

mbi urë ka formën e trotuarit të rrafshët.

25 Ura ishte shpallur Monument kombëtar i Bosnje dhe Herzegovinës (15 deri

21 mars 2005.).

Ahmet Hadrović

74 Thesis, nr.3, 2015

Figura 07. Ura ne Plandishte ("Roman Bridge"), Ilixha pranë

Sarajevës

(Fotos:

http://www.panoramio.com/Foto/21245184?source=wapi&referrer)

Kozija ćuprija (Ura e dhisë ) në lumin Miljacka në Sarajevë

(para vitit 1550)

Kozija ćuprija (Ura dhisë)26 u ndërtua përgjatë lumit

Miljacka, 3 km nga rrjedhja e sipërme e Sarajevës, në rrugën e

famshme udha e karvanit (rruga e Stambollit) që udhëhiqet nga

Sarajeva (me konkretisht, nga ura Sheherqehaja, mbi urën

Alifakovac dhe Urën e dhisë, vazhdon mbi Praca dhe

Gorazhde, Serbi dhe Bullgari) në Kostandinopoje (Stamboll).

Kjo është një urë e cila në një farë mënyre ka pasur rol në portat

e Sarajevës, të cilat u ndërtuan në Sarajevë dhe mirëpriten

udhëheqësit mbretërorë dhe vezirët.

Kozija ćuprija (Ura dhisë) është urë prej guri e cila

karakterizohet nga një hark i vetëm (me hapje prej 17.60 m)

muret mbajtëse në brigje ndihmohen nga hapja harkore nga të

dyja anët e harkut qendror. Gjatësia totale e urës është 42 m,

26 Ura e dhisë ishte shpallur Monument kombëtar i Bosnje dhe Herzegovinës

(30 gusht deri 05 shtator 2004).



Thesis, nr.3, 2015 75

dhe gjerësia është 4.75 m; elementet e urës karakterizohen nga

gurë të urave të përdorur të periudhës osmane: profili i pikës

hyrëse është pak larg nga rrafshi i mureve mbështetëse, ndërsa

parapeti me kornizën e linjës se hollë ndahet në një pjesë të

kontaktit me pjesën kryesore të trupit të urës (Figura 08).

Për këtë urë (dhe për të gjitha ndërtesat e mëdha dhe të

rëndësishme në Bosnje dhe Hercegovinë të periudhës osmane)

lidhet me një numër të madh legjendash të cilat plotësojnë në

një farë mënyrë dukjen e saj.

Figura 08. Kozija ćuprija (Ura e dhisë) mbi lumin Miljacka

në Sarajevë

(Foto: Profesor A. Hadrović, PhD, 02.05.2014.)

Stari most (Ura e Vjetër) në Mostar (1557-1566)

Ura e Vjetër e Mostarit u ndërtua mbi lumin Neretva nën

urdhrat e Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm në Mostar (1557-

1566), ku me parë qëndronte një urë druri (1452). Natyrisht,

është mjaft e rëndësishme në atë pikë (barriera natyrore) të

komunikohej ndërmjet detit Adriatik dhe Bosnjës, e cila ndiqej

nga lumi Neretva. Arkitekti që ndërtoi atë ishte Hajredini, një

nga nxënësit më të mirë të madhit Mimar Sinan. Ura është e

harkuar, një harkore, me një kontur të futur kufizues, tipike për

Ahmet Hadrović

76 Thesis, nr.3, 2015

urat e kohës së Perandorisë Osmane. Shtrirja e pikave hyrëse

është 29 m, lartësia e harkut është 20 m e gjate dhe 4 m e gjerë.

Ura është pjesë e një zone të gjerë urbane,27 ku dy kullat

(Halebija Tara në të djathtë dhe në të majtë lumi Neretva, e cila

e ka zanafillën nga viti 1444) janë ngritur së bashku me

elementet përskaj të urës për t‟u dukur si pjesë përbërëse e saj

(Figurë 09).

E ngjashme me urat e tjera, arritjet domethënëse në

ndërtimtari në Bosnje Hercegovinë gjatë administrimit të

Perandorisë Osmane bëri që ato të lidhin shumë legjenda.

Figura 09. Stari most (Ura e vjetër) mbi lumin Neretva ,

Mostar


Latinska ćuprija (Latin Bridge) in Sarajevo (1565)

Latinska Ćuprija (Ura Latine) është ura që u ndërtua (1565)

nga i madhërishmi Ajni Ali-Bey mbi lumin Miljacka në qendrën

e Sarajevës vjetër (figurë 10). Para kësaj ure në këtë vend ka

qenë e ndërtuar ura e drurit (1541) të cilën e ndërtoi Husseini, i

biri i Shirmerda. Emri “Latin” iu dha kësaj ure nga banorët pasi

27 Shpallur Monument kombëtar i Bosnje dhe Herzegovinës (06 deri10 korrik

2004). Ansambli i vjetër (Ura e Vjetër) dhe mjedisi urban rreth tij është në Listën e Trashëgimisë Botërore të UNESKO (2005).


Thesis, nr.3, 2015 77

që kjo urë lidhte bregun e djathtë të lumit Miljacka, veturat dhe

mëhallën e banuar me myslimanë, me bregun e majtë në të cilën

është mëhalla e banuar me Krishterë (koloni e tregtarëve

dubrovnikas).

Ura është ndërtuar me gur të skalitur,28me tri mbështetje në

lumin Miljacka, mbështetet në brigje dhe mure të fuqishme të

gurit dhe katër voluta. Shtyllat e urës kanë formë të zakonshme

të prerjes tërthore të urave osmane nga guri: tehet e sipërme në

drejtim të burimit të lumit kanë profil të preftë (akullthyes), dhe

faqe të forta. Performimet rrethore të urës, njëra shtyllë më e

lartë se dy të tjerat të vendosura në lumin Miljacka tërheqin

vëmendjen dhe na kujtojnë (për nga trupi në breg) ato të Kozija

Ćuprija (Ura e dhisë) e lumit Miljacka, disa kilometra larg në

drejtim të burimit të lumit.

Vaults e urës kanë një profil me harqe të pastër rrethor me

ritëm (nga bregu i majta në të e djathtë): hapja e parë 6.20 m,

3,00 m maja e parë, vrima e dytë 6.80 m, 2.40 m kolona e dytë,

vrima e tretë 8.40 m, 2.40 m shtylla e tretë, vrima e katërt 7.00

m, dhe bregu afrohet hapja e fundit me 3.00 m, me gjatësi totale

të urës (sot) 39.20 m, edhe pse gjatësia e saj në formën e vet

origjinale (para rregullimit të shtratit të lumit Miljacka) ishte 50

m.

28 Ngjashëm me historinë e të gjitha urave të mëdha në Bosnje dhe

Hercegovinë, dhe për këtë ndërlidhen ngjarje të rëndësishme. Sigurisht se përpjekja më e rëndësishme e vrasjes në rrugë (në qasjen deri te ura në bregun e djathtë të lumit), ai Gavrilo Principit vrau princin austro-hungarez Franz Ferdinand dhe gruan e tij Sophie, Dukeshës Hohenberg (1914/07/28.). Është e njohur se vrasja rezultoi me shpalljen e luftës së Monarkisë Austro-Hungareze Serbisë dhe fillimin e Luftës së Parë Botërore.

Është interesante se në këtë urë është ndërtuar Crown Ferdinand Monument (Monument për vrasjen, 1917/06/28.), Por edhe se ky monument u hoq, dhe ura emëruar sipas vrasësit (Gavrilo Princip), Ura e Principit. Emri i urës qëndroi në mes të Luftës së parë dhe Luftës së dytë Botërore, pastaj nga fundi i Luftës së Dytë Botërore deri në vitin 1992, urës iu kthye emri origjinal.

Ahmet Hadrović

78 Thesis, nr.3, 2015

Figura 10. Latinska ćuprija (Ura Latine ), Sarajevë


Ura Karađozbeg (Kragjosbeu) në Lumin Buna në Blagaj

(para 1570)

Ura Kargjozbej në lumin Buna29 është ndërtuar (para 1570)

nga Zaim Haji Mehmed Bey, i njohur më shumë si Karagjoz-

Bey,30mirëbërësi më i njohur në Hercegovinë. Ura gjendet në

vendin në rrugën (e vjetër) drejt Stolac nga tregu i Mostarit dhe

burimi i lumit Buna, 700 metra poshtë rrjedhës së lumit Buna,

(figurë 11). Supozohet se ura është ndërtuar në vendin mesjetar

të lumit Buna.31

Karakteristikat gjeometrike të projektimit dhe inxhinierisë të

kësaj ure janë ato që janë të përbashkëta për urat prej guri të

Perandorisë Osmane: ndryshon profili më i pjerrët e urës Nivea

që dalin nga fusha e ndërtimit dhe rrjedhja e ujit, apo

madhësisë së harqeve (harqe) urë. Kjo urë ka pesë harqe në të

29 Ura ishte shpallur Monument kombëtar të Bosnje dhe Herzegovinës (06

deri 11 dhjetor 2003.). 30 Karagjoz Beu është shumë më mirë se i vëllai i tij i njohur Rustem Pasha,

veziri i madh dhe dhëndër i Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm. 31 Çeliç, Xh. dhe Mujezinoviç, M., Stari Mostovi ue Bosni i Hercegovini, Veselin

Maslesa, Sarajevë, 1969, faqe 206.


Thesis, nr.3, 2015 79

cilat ajo pushon, katër shtylla në shtratin e lumit dhe dy këmbët

në brigjet e lumit. Shtyllat e urës janë bërë nga blloqe të gurit të

latuar, me seksion kryq e cila është e zakonshme për këtë lloj të

urës. Diametrat e harqeve janë duke u rritur nga bregu në mes

të urës, simetrike në raport me qendrën e urës: harku i fundit (i

pari nga bregu), ka një 3.90 m, 4.90 m dyti, ndërsa voluta e

mesme ka një hapje prej 6.00 m, me gjatësi totale të urës prej

33.40 m duke përfshirë edhe një devijim të qasjes.

Rruga e rrafshët e urës është me gjerësi 2.68 m dhe gjerësia e

përgjithshme e urës (duke përfshirë parapetin) 2.98 m.

Vendkalimi i urës është e shtruar me kalldrëm.

Volutat e urë janë të theksuara nëpërmjet harqeve ballore (rreth

3 inç) në raport me planin e mureve, ndërsa parapeti (gardhi)

muri i urës janë punuar prej gurit të latuar, të ndara me kurorë

të hollë (në një rresht të blloqeve prej guri) nga korpusi bazë urë

Figura 11. Ura Karađozbeg mbi lumin Buna në Blagaj


Ura e Mehmed Pashë Sokoloviqit (1571-1577)

Ndërtimi i urës së Mehmed Pasha Sokolović, që lidhet për

një periudhë jashtëzakonisht të gjatë të ekzistencës (më shumë

se katër shekuj), historinë e trazuar, shumë figura të mëdha

historike, inxhinieri të shquar dhe ndërtimit të objekteve

Ahmet Hadrović

80 Thesis, nr.3, 2015

arkitektonike. Këto ndërmarrje të lidhura me fatin e njeriut, u

përpoq për të lidhur në një mënyrë artistike laureati shkrimtar-

Nobel (1961) në romanin e tij Ivo Andriç “Na Drini Ćuprija”

(“Ura mbi lumin Drina”, 1945). Ura e Mehmed Pasha

Sokoloviqit32 është ura më e shquar në Bosnje dhe Hercegovine,

jo vetëm nga periudha osmane por në përgjithësi. Kjo urë e

ndërtuar gjatë kulmit të sulltanëve osmanë, Sulejmanit të

Madhërishëm dhe e vezirit më të famshëm të Perandorisë

Osmane, Mehmed Pasha Sokoloviq, është një nga kryeveprat

më të famshme të arkitektit të madh osman Mimar Sinan Koca,

(Figura 12).

Ura u ndërtua (1571-1577) mbi lumin Drina në rrugën për të

kaluar lumin Drina, një nga pengesat më të mëdha në

Perandorinë Osmane në perëndim të saj, në xhaden e famshme

të Carigradit (Constantinople Judd).

Ura ka njëmbëdhjetë harqe që pushojnë në nëntë kolona të

fuqishme (me prerje tërthore te kryqore 11.50 / 3,50-400 m) në

shtratin e lumit Drina dhe në një mur me profil i cili është në

formën e harqeve - tipike për shumicën e ndërtesave të

arkitekturës osmane. Ritmi i volutave shkon prej 10.70 deri në

14.80 m dhe me një hark në bregun e djathtë me hapje prej 5.20

m.

Ura në bregun e majtë të lumit Drina, përballohet me qasje të

fuqishme me gjatësi 120 dhe gjerësia 6.60 m. Gjatësia e urës

është 179.44 metra dhe gjerësia e rrafshit të rrugës- trotuarit

është 6.00 m urë gardh i gjerësisë prej 60 cm. Gardhin nga

shtresat blloqeve prej guri te ura kryesore e ndan kurora në

lartësi prej 30 cm. Në mes të urës, është një portal mbresëlënës

guri me një epitaf (mbishkrim) mbi urë dhe Vakifin dhe me një

32 Ura ishte shpallur Monument kombëtar i Bosnje dhe Herzegovinës (21 deri

27 janar 2003.). Kjo urë është në Listën e Trashëgimisë Botërore të UNESCO (2007).


Thesis, nr.3, 2015 81

portal i cili në anën e poshtme të urës ka zgjerim (divan) për të

ulur dhe pushuar.

Asnjë ndërtesë në Bosnjë dhe Hercegovinë nuk është e

mveshur me aq shumë legjendë të gjallë dhe polemika si

Mehmed Pasha Sokoloviq në Vishegrad. Ajo ndërlidh të

kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen dhe, si e tillë, është

simboli më i spikatur i Bosnjës dhe Hercegovinës, dhe i jetës në

përgjithësi.

Figura 12. Ura Mehmed Pasha Sokoloviqit në Vishegrad

(Foto: Profesor A. Hadrović, 04.08.2011.)

Ura mbi lumin Zhepë (shek. 16.)

Ura u ngrit (shekulli i 16.) në Zhepë e vendosur në bregun e

majtë të lumit Drina, mbi 30 km në drejtim të rrymës nga

Vishegradit Drina. Ura është ndërtuar me qëllim sigurimin e

komunikimit me vendbanimet në bregun e majtë të lumit

Drina. Pas ndërtimit të një hidrocentralit (dhe ngritjen e nivelit

të lumit Drina), ura mbi duhej zhytur. Si kjo është një punë e

jashtëzakonshme me vlera të mëdha,33 objekti është

"transferuar" në Zhepa (1967), një vend më lartë në rrjedhën e

sipërme e lumit Drina.

33 The bridge was declared a national monument of Bosnia and Herzegovina

(25th to 31st January 2005.).

Ahmet Hadrović

82 Thesis, nr.3, 2015

Edhe pse ka shumë pak informacione të sakta për ndërtimin

e kësaj ure, analizuar imazhin e elementeve të saj gjeometrike-

strukturore dhe arkitekturore mund të konkludohet se koha e

ndërtimit të saj, ndërtuesit që e kanë projektuar dhe mjeshtrit që

e ndërtuan atë përkon me kohën dhe të tjera rrethana që lidhen

me Mehmed Pasha Sokoloviq në Vishegrad. Kjo urë ka qenë

subjekt i shumë legjendave, duke përfshirë edhe fituesin e

çmimit Nobel Ivo Andriç, i cili shkroi tregim të madh. Ura e

bukur mbi lumin Zhepë përdoret si një mostër për një ese mbi

jetën, artit dhe artistin, të mirës dhe të keqes, përkohshmërisë

dhe përjetësisë.

Gjatësia maksimale prej 21.60 m dhe gjerësi 3.95 m është

arritur me një hark të vetëm. Seksioni i frontal i harkut është

10.20 dhe maja ka lartësi 6.50 m, me mbështetje të fuqishme në

brigjet linjë të rrafshet. Gardhi i urës është bërë nga blloqe të

latuara të gurit me gjerësi 20 cm (Figura 13).

Figura 13. Ura mbi lumin Zhepa



Thesis, nr.3, 2015 83

Një pasqyrë e shkurtër e ndërtimit të urave në pjesë të

tjera të ballkanit perëndimor gjatë administrimit të

Perandorisë Osmane

Zyrtarisht, Perandoria Osmane u themelua në vitin 1299,

themeluesi i saj dhe sulltani i parë ishte Osman I (1281-1326).

Kryeqyteti i parë ishte Sögüt (1299-1326), një qytet në Azinë e

Vogël, perandori qe u përhap shpejt, rend u zhvilluan: Bursa

(1326-1365), Edirne (Jedren, Adrianopolisit më herët, 1365-

1453), Konstandinopoja (Stambol, dikur Konstandinopoja dhe

tani Stambolli, 1453-1922).

Ngjashëm me të gjitha qytetërimet e mëparshme të mëdha

(Mesopotamia, Persia, Egjipti Antik, Greqia antike, Roma

Antike), zgjerimi e Perandorisë Osmane u fokusua në ndërtimin

e rrugëve dhe urave mbi pengesat natyrore, rrugët e tyre të

preferuara.

Gjatë një periudhe prej më shumë se shtatë shekuj, arritjet

me të mëdha u përqendruan në ndërtimin e urave, si në

territorin e Republikës së sotme të Turqisë ashtu edhe në zonat

për sa kohë ishte administrata e Perandorinë Osmane. Në

mënyrë të veçantë, ndërtimi intensiv i urave ishin në drejtim të

Evropës (pjesën evropiane të Turqisë, Bullgaria, Maqedonia,

Bosnja dhe Hercegovina, Greqia, Shqipëria ...).

Ndër arritjet më të vlefshme të urave në territorin e

Perandorisë Osmane në Turqi mund të përmendim:

- Ura e Gjatë (Uzunköprü) mbi lumin Ergen, Uzunköprü në

Edirne (1426-1443), e cila ishte projektuar nga arkitekti

Müslihiddin, gjatë mbretërimit të Sulltan Murati II (Fig 14.). Ura

është ndërtuar si rindërtim i urës së lashtë, e cila kishte 174

harqe, gjatësi 1392 m, gjerësia 6.80 m.

- Ura e Sulltan Sulejmanit , Byjukçekmeçe (1568), e cila është

ndërtim i Koca Mimar Sinanit, (Fig 15.).

Ahmet Hadrović

84 Thesis, nr.3, 2015

- Tunca Köprüsü, Edirne, (1615), dhuratë e Ekmekçizade

Ahmet Pasha, e cila ishte projektuar nga arkitekti Sedefkar

Mehmet Aga, (Fig 16.).

- Një numër i madh i urave mbi lumin Firtina, Çamlıhemşin,

Rize Provinca në bregun e Detit të Zi (Fig 17.).

Ura me vlerë të jashtëzakonshme në territorin e Bullgarisë

përfshin:

- Ura Kadin mbi lumin Strugë, Nevestino (1470), dhuratë e

Isak Pashës (në kohën e Sulltan Mehmed I, 1389-1421), (Fig 18),

- Ura e Vjetër (мост Старият) mbi Lumin Marica, Svilengrad

(1529), dhuratë e Mustafa Pashës, punë e arkitektit Mimar

Sinan. Ura është 295 m, gjerësi 6 m, ura ka një 20 (21) vargje,

dhe vargu më i lartë është 18 m (Fig. 19).

Një nga urat më të famshme e ngritur gjatë sundimit osman

është ura greke në lumin Arachthos, Artë (shekulli 17.), (Fig.

20).

Në Shqipëri gjenden ura më të vlefshme, ndër të cilat ura e

Mesit mbi lumin e Kirit, pranë Shkodrës (1770), një nga më të

famshmet. Ura iu dhurua Kara Mahmud Bushatit, (Fig. 21).

Ura më e famshme në Maqedoni në Shkup është Ura e Gurit

(1451-1469, e ndërtuar gjatë mbretërimit të Sulltan Mehmetit II

El Fatih Pushtuesi. Ura është 214 m e gjatë dhe 6 m e gjerë, (Fig.

22).

Ura më e famshme në këtë periudhë është Ura mbi lumin

Lumbardh në Prizren (shekulli 15-16), (Fig. 23), Ura e Bardhë

Serbe në Vranjë (1844), (Fig. 24), në Mal të Zi Ura mbi lumin

Ribnica, në Podgoricë (shekulli 16.), (Fig. 25).

Një nga urat më spektakolare të të gjitha kohërave, e

ndërtuar për qeverinë e Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm

është ura prej druri pranë Osijekut, Kroaci. Kjo urë u ndërtua

nga Koca Mimar Sinani dhe u përfundua nën mbikëqyrjen e

drejtpërdrejtë të vezirit të madh Ibrahim Pashasë, Pargali


Thesis, nr.3, 2015 85

(Fillimi i ndërtimit gusht 16 1526). Ura ishte 7 km e gjatë, 6 m e

gjerë, dhe e kombinuar mes Osijekut Darda, (Fig.26). Kjo

ndërtesë ishte ndërtimi i një rëndësie strategjike në fushatën e

luftërave kundër Perandorisë Osmane të dinastisë së

Habsburgëve. Ura e Sulejmanit u shkatërrua përfundimisht nga

fisniku kroat Nikola Zrinjski VII (1664).

Figura 14. Ura e Gjatë (Uzunköprü) në lumin Ergen,

Uzunköprü Edirne (1426-1443)

(Arkitekt: Mimar Müslihiddin)

(Foto: http://www.edirnecityguide.com/uzunkopru/)

Figure 15. Ura e Sulltan Sulejmanit, Büyükçekmece, Turqi

(1568)

(Arkitekt: Mimar Koca Sinan)

(Foto: http://www.panoramio.com/photo/9721151?source=wapi)

http://www.edirnecityguide.com/uzunkopru/

http://www.panoramio.com/photo/9721151?source=wapi

Ahmet Hadrović

86 Thesis, nr.3, 2015

Figure 16. Tunca Köprüsü (Ekmekçizade Ahmet Paşa

Köprüsü), Edirne, Turqi (1615)

(Arkitekt: Mimar Mehmet Sedefkar aga)

(Foto: http://www.panoramio.com/photo/212489)

Figura 17. Ura mbi lumin Firtina, Çamlıhemşin, Rize

Province, Turqi

(Foto: http://www.mytripolog.com/2009/04/turkey-four-season-at-the-

same-time-part-3/)

http://www.panoramio.com/photo/212489

http://www.mytripolog.com/2009/04/turkey-four-season-at-the-same-time-part-3/

http://www.mytripolog.com/2009/04/turkey-four-season-at-the-same-time-part-3/


Thesis, nr.3, 2015 87

Figura 18. Ura Kadin në limin e Strugës Nevestino, Bullgari

(1470)

(Foto: http://bulstack.com/2009/09/23/kadin-bridge/)

Figura 19. Ura e Vjetër (Старият мост) në lumin Maritsa,

Svilengrad, Bullgaria (1529)

(Arkitekt: Mimar Koca Sinan)

(Fotos: http://www.panoramio.com/photo/47420414)

http://bulstack.com/2009/09/23/kadin-bridge/

http://www.panoramio.com/photo/47420414?

Ahmet Hadrović

88 Thesis, nr.3, 2015

Figura 20. Ura mbi lumin Arachthos (Άραχθος), Arta, Greqi

(Shekulli i 17.)

(Foto: http://foter.com/f/Foto/8379172493/d4d09b7c4d/)

Figura 21. Ura e Mesit (Ura e Mesita) në lumin Kir, afer

Shkodrës, Albania (1770)

(Foto: http://albaniatoday.files.wordpress.com/2011/06/mes-

bridge.jpg)

http://foter.com/f/photo/8379172493/d4d09b7c4d/

http://albaniatoday.files.wordpress.com/2011/06/mes-bridge.jpg

http://albaniatoday.files.wordpress.com/2011/06/mes-bridge.jpg


Thesis, nr.3, 2015 89

Figura 22. Ura e Gurit në Shkup, Maqedoni (1451-1469,

mbretërimi i Sultan Mehmed II dhe pushtuesit Al Fatiha)


Figure 23. Ura mbi lumin Bistrica, Prizren, Kosovë (shek.15.-

16.)




Ahmet Hadrović

90 Thesis, nr.3, 2015

Figure 24. Ura e bardhë, Vranje, Sërbi (1844)


Figura 25. Ura mbi lumin Ribnica, Podgoricë, Mali i Zi (shek.

16)





Thesis, nr.3, 2015 91

Figura 26. Ura e Sulejmanit( publikimi hungarez i historisë

Botërore Tolna) (1526)

(Foto:

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Esz%C3%A9ki_h%C3%ADd_.jpg)

Përfundimi

Pas banesave (duke përfshirë të gjitha ndërtimet e banueshme),

ura është një nga ndërtimet e cila mban në vete lidhjen me

konceptin e ekzistencës. Në qoftë se shtëpia është një vend në

hapësirë (ku njeriu ushtron shkallën më të madhe të ekzistencës

së tij), atëherë urat janë koha-shënimi i saj ose komunikimi i

ndërsjellë. Barrierat në kuadrin e komunikimit parandalojnë

marrëdhëniet ndërmjet tyre, duke kaluar në mohim të

komunikimit dhe mohim të jetës. Në këtë rast ura është një

strukturë fizike e cila e shmang barrierën, strukturë të cilën

njeriu e krijoi dhe e materializoi në atë mënyrë që të mbajë këto

dimensione të komunikimit, dhe intensitetin e tyre, si dhe bëri

që jeta të pulsojë mes dy vendesh në hapësirë. Në këtë mënyrë

ura u bë një vend i cili, si asnjë vend tjetër i hapësirës, merr

multituden e dimensioneve, bëhet emërtuesi i përbashkët i të

gjithë elementeve, gjithashtu si shprehje e energjisë së jetës e

cila pulson për një komunikim të veçantë.

Vërehet tashmë rëndësia e komunikimit, si dhe rëndësia e

urave përgjatë barrierave të komunikimit, në proporcion me

fuqinë e shoqërisë (shtetit). Është e nevojshme të rikujtohen

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Esz%C3%A9ki_h%C3%ADd_.jpg

Ahmet Hadrović

92 Thesis, nr.3, 2015

arritjet e mëdha në arkitekturë dhe inxhinieri të realizuara në

mes të civilizimeve të mëdha.

Ky punim ka si qellim jo vetëm të konfirmojë traktatet e

pranuara, por të shkojë edhe me tej: të ekzaminojë efektet e

urës, të eksplorojë varietetin e kuptimit të saj, në mes të një

niveli të ulët të zhvillimit ku ajo parashihet në një sferë me të

gjerë, pushteti shtetëror dhe civilizimi.

Studimi tregon se urat u ndërtuan në Bosnje Hercegovinë në

periudhën e administrimit të Perandorisë Osmane (në kulmin e

mbretërimit të Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm), një shprehje

jo vetëm e dobisë, por për mirëqenien e gjithë popullsisë dhe

shoqërisë së Bosnje Hercegovinës: besimi, morali, filozofia, arti,

miti, dhe legjendat…

Bibliografia

Andrić, I., Na Drini ćuprija, roman, (Ura mbi lumin Drina,

roman), 1945.,

Andrić, I., Most na Žepi, pripovijest (Ura mbi Zhupë, tregim),

1925.,

Bašagić, S., Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj

Carevini, Svjetlost, Sarajevë, 1986.,

Ĉelebija, E. Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama

(Përktheu, hzrja dhe komente nga Hazim Shabanoviq),

Svjetlost, Sarajevë, 1967.,

(Gjithashtu: http://www.scribd.com/doc/18345823/Evlija-

Celebi-Putopisi. Qasja: 16.03.2013.).,

Ĉelić, Dž. i Mujezinović, M., Stari mostovi u Bosni i

Hercegovini, Veselin Masleša, Sarajevë, 1969.,

Hadrović, A., Defining Architectural Space on the Model of the

Oriental Style City House in Bosnia and Herzegovina, Serbia,

http://www.scribd.com/doc/18345823/Evlija-Celebi-Putopisi

http://www.scribd.com/doc/18345823/Evlija-Celebi-Putopisi


Thesis, nr.3, 2015 93

Montenegro, Kosovo and Macedonia, Booksurge, LLC, North

Charleston, SC, ShBA, 2007,

Hadrović, A., Architectura in Context, Sarajevo, Acta

Architectonica et Urbanistica, Fakulteti i Arkitekturës në

Sarajevë, 2011.,

Hasandedić, H., Nekoliko novih podataka o kamenom

mostu u Konjicu, Most br. 7, Mostar, 1976.,

Kreševljaković, H., Izabrana djela, knj. III, Veselin Masleša,

Sarajevo, 1991, faqe 229-240.,

Kur'an, (Përkthimi: Besim Korkut), Orijentalni institut u

Sarajevu, posebna izdanja VII, Sarajevë, 1977.,

Malcolm, N., Bosna, kratka povijest, Buybook, Biblioteka

Memorija, Sarajevë, 2011.,

Mulalić-Handan, M., Izvještaj o planu upravljanja mostom

Mehmed-paše Sokolovića, Baština, Komisioni për ruajtjen e

monumenteve kombëtare, Botimi no. II/2006.

Thesis, nr.3, 2015 94

Donkishotizmi i poezisë

Mbi guximin e të shkruarit poezi në kohën e

babëzisë

Bajram Kosumi

Poezia e sfidon modernitetin

Të shkruash poezi në kohën e modernitetit është guxim

intelektual. Në modernitetin e shekullit XXI. Të shkruash poezi

në këtë kohë është ta sfidosh gjithë modernitetin. Mos ndoshta

poezia dhe moderniteti janë skajet e dy kulturave të ndryshme?

Edhe nëse kjo pyetje është e skajshme, një gjë dihet me siguri:

moderniteti dhe poezia janë shumë larg njëra tjetrës. Sidomos

moderniteti në Kosovë dhe poezia janë shumë larg njëra tjetrës,

por njësoj është edhe gjetiu, sepse Kosova po bëhet vetëm një

kopje e egër e gjetiut.

Poezia është e plagosur

Letërsia, në veçanti poezia, është kështjellë e rrethuar, në muret

e së cilës hedhin zjarr e gurë, shigjeta e shtiza..., në të vërtetë,

hedhjet nuk janë armë të vërteta mesjetare, por janë armë cinike

e përqeshëse: përbuzje si shigjeta, nënçmime si gurë gopedre,

cinizëm si zjarri, përqeshje si helmimi i ujit. Përfundimisht,

letërsia është shumë e plagosur.

Ajo ka tri plagë të rënda nga sulmet e gjithanshme: nga kulti

për paranë, nga jeta virtuale dhe nga vetë letërsia.

Prof. Assoc. Dr. Bajram Kosumi, rektor i Universitetit Publik të Gjilanit

Bajram Kosumi

Thesis, nr.3, 2015 95

Kulti për paranë, i shprehur aq mirë në mitin për një

dollarëshin amerikan, ia nënshtron vetes çdo vlerë tjetër, duke

krijuar një hierarki të re: gjithçka që është më larg parasë është

rrjedhimisht më e pavlerë. Kulti për paranë në Kosovë merr

forma groteske: babëzi për të përlarë gjithçka para vetes, deri

edhe vetë tokën që na mban e na ushqen. Në këtë babëzi

letërsia veç prishë punë.

Sepse, letërsia është komunikim njerëzor dhe jo para.

Jeta virtuale po i bën njerëzit gjithnjë e më të pakënaqur, më

të hidhëruar me të gjithë, më të dëshpëruar e më të etur për

gjithçka, projektues të fushatave të ndërdijshme për pushtime të

mbarë njerëzimit.

Mirëpo, letërsia është komunikim njerëzor dhe jo armë për

dominim.

Më në fund, letërsia është e rrezikuar nga vetvetja, nën

trysninë e manireve për të shpikur letërsi që ikën nga letërsia,

letërsi që nuk komunikon me njeriun dhe lexuesi nuk gjen ide

me të cilat mund të komunikojë në letërsi.

Si rrjedhojë, gjithnjë e më të pakët janë ata që kanë luksin të

lexojnë.

Cvetan Todorov: rreziku për letërsinë

Cvetan Todorovi, njëri prej mendjeve më të mëdha të letërsisë

në shekullin XX, kontribuues i madh që letërsia të futet në këtë

rrugë ku është sot, në librin e viteve të fundit Letërsia në rrezik

(2007) alarmon se letërsia është e rrezikuar nga vetvetja, sepse

ajo po e humbë idenë mbi të cilën komunikon me lexuesin dhe,

po ashtu, kritika letrare e historia e letërsisë janë vënë në

shërbim të vetvetes, në vend që ta ndihmojnë lexuesin ta

kuptojë letërsinë.

Kështu, letërsia sot është shumë e plagosur.


Mbi guximin e të shkruarit poezi në kohën e babëzisë

96 Thesis, nr.3, 2015

Poezia ndërkaq është buzë varrit, është viktima parë dhe më

e brishta e modernitetit.

Romanet e famshme tradhtare

Mu për këtë arsye e çmoj thellësisht cilindo që e merr guximin

të shkruajë poezi. E çmoj, në radhë të parë, për guximin për ta

sfiduar modernitetin. Unë personalisht më shumë e çmoj

romanin postmodern, por guximi për të shkruar poezinë është

shumë më i madh se guximi për të shkruar romanin, sepse

romani ka krijuar hapësira të mbijetesës duke u përshtatur me

modernitetin. Ka plot romane të famshme të modernitetit, të

cilat kanë tradhtuar idealet e letërsisë, megjithatë janë të

famshëm. Kodi i Da Vinçit i Dan Brown-it për më pak se dhjetë

vjet është shitur në 17 milion ekzemplarë luksi dhe në 6 milion

ekzemplarë të lirë. A mund ta marrë me mend dikush që poezia

e një poeti modern të shitet në mbi njëzetetre milion

ekzemplarë? Duke lavdëruar nominimin e librit me poezi të Jan

Wagnerit për Çmimin e Panairit të Lajpcigut (2015) në

kundërvënie ndaj romaneve, kritikja letrare gjermane Felicitas

von Lovenberg, thotë se “ka mundësi që ky panair do të mbetet

në histori” mu për këtë arsye. Megjithatë, ky libër me poezi që

mundi romanet, mezi është shitur nja gjashtë mijë kopje.

Letërsia CocaCola

Kodi i Da Vinçit ishte top-hit për disa vjet në tregun amerikan

dhe europian. Bestseller numër Një. Njoh amvise dhe bujq në

Kosovë që e kanë lexuar këtë libër, asi të cilët, ma merr mendja,

kurrë nuk kanë dëgjuar për romanin tjetër të fundshekullit XX,

Emrin e trëndafilit të Umberto Ekos.

Bajram Kosumi

Thesis, nr.3, 2015 97

Ndoshta asgjë më mirë se fjala bestseller nuk e shënjon këtë

letërsi të plagosur. Fjala bestseller i gjykon vlerat letrare dhe të

artit në përgjithësi, e në sfond e shprehë se çka i ka bërë artit e

letërsisë kulti për paranë. Bestseller do të thotë diçka që shitet

më së miri. Për pijet, psh., bestseller është CocaCola. Letërsia në

të cilën mbizotërojnë vlerat bestseller është analoge me

CocaColën në mbretërinë e saj. Një letërsi-Coca Colë,

përfaqësuese e denjë e atij vargu bizar të këngës shqiptare

“Edhe e bukur edhe tradhtare”.

Sigurisht që Fausti i Gëtes nuk do të ishte bestseller. Supozoj

që Hegeli, një prej mendjeve më të mëdha të historisë së re

evropiane, po të konkurronte në tregun bestseller të ideve, do të

ishte krejt i pavlerë dhe do të vdiste urie.

Arti ka kuptim vetëm nëse komunikon me njeriun

Për këtë arsye, pasi e lexova Religjionin e pikëllimit të Ismail

Sylës, pata kënaqësinë të shkruaj pasthënien për poezinë e atij

libri, në fund të vitit të kaluar. Poezia e Ismailit e rikthen me

siguri të madhe statusin individual e social të poezisë, si art që

komunikon me njeriun. Arti, në cilëndo formë, nuk mund të

ekzistojë pa komunikim të drejtpërdrejtë e të thellë me njeriun,

me mendjen dhe me shpirtin e tij. Përndryshe, do të mbetej

vetëm një modë, apo një manir. Në të dy rastet, diçka kalimtare,

në zhdukje.

Poezia e Ismail Sylës tregon humnerën shpirtërore

Religjioni i pikëllimit vërteton të kundërtën.

Kjo poezi mund të interpretohet me vetëm një simbol:

tempulli i babëzisë.

Në tempullin e babëzisë ka uri të pangopshme, babëzi,

pikëllim, mospajtim, çuditje, dëshpërim.



98 Thesis, nr.3, 2015

Në tempullin e babëzisë:

- njeriu i shëndoshë turpërohet nga shëndeti i tij;

- njeriu i ndershëm turpërohet nga ndershmëria e tij;

- njeriu i drejtë turpërohet nga drejtësia e tij;

- njeriu i bukur turpërohet nga bukuria e tij;

- njeriu që dashuron turpërohet nga dashuria e tij;

- njeriu që derdh djersën në tokën e tij turpërohet nga

djersa e tij;

- njeriu që dergj gjakun për tokën e tij turpërohet për

gjakun e derdhur...

- ...dhe e kundërta, ai i kundërti i të gjithëve krenohet me

babëzinë e tij, krenohet me keqësinë e tij, fryhet e

bymehet, e zë hapësirën e vendin, ta zë atdheun, ta

ngushton atdheun tënd dhe të prridhë...

Por, gjithmonë ka kryengritës, njerëz që nuk i nënshtrohen

së keqes: nuk turpërohen nga shëndeti, nga ndershmëria, nga

drejtësia... Po, por janë ata të tjerët, të cilët:

- njeriun e shëndoshë e sëmurin;

- njeriun e ndershëm e turpërojnë;

- njeriun e drejtë e gjykojnë;

- njeriun e bukur e zhbukurojnë;

- njeriun e dashuruar e bishërojnë;

- njeriun që derdh djersën në tokën e tij e korruptojnë;

- njeriun që derdh gjakun për tokën e tij e mohojnë...

Ja, kështu pak a shumë është tempulli i babëzisë së Ismail

Sylës.

Kjo poezi na tregon humnerën shpirtërore mbi të cilën po

gjëllijmë pezull, me rrezikun që në çdo çast të humbim në të.

Në tempullin e babëzisë poezia nuk ofron kurrfarë vlere: me

të nuk fitohet pushteti, nuk ndërtohet shtëpia, nuk fitohet fama.

Atëherë çfarë vlere na qenka kjo? Poezia është e denjë për

përbuzje, për përqeshje.

Bajram Kosumi

Thesis, nr.3, 2015 99

Katarsisi në art nuk është i tejkaluar kurrë! Nuk ka

katarsis, nuk ka art!

Por, në këtë humbëtirë shpirti, poezia e Ismailit më bën të besoj

të kundërtën.

Poezia e Ismailit më bën të besoj se fuqia e artit dhe e poezisë

ende ndikon në mendjet dhe në shpirtin tonë të hallakatur. Arti

nuk na i zgjidhe problemet, por ai na bën të vetëdijshëm për to,

na bën esëll për greminën në skajin e së cilës po ecim.

Vargjet programatike të poezisë Katarsis:

Spektatorët hyjnë të rënduar,

Kainçe, në shfaqje,

Por dalin të lehtësuar

Me shpirtin Abel.

dëshmojnë fuqishëm misionin social, psikologjik, njerëzor

dhe moral të letërsisë, të shprehur që nga antika, përmes

katarsisit të Aristotelit, e jashtë të cilit letërsia dhe arti

rrezikojnë të zhduken.

Arti na bën më njerëzor dhe, sa herë mëdyshemi se po vdes

letërsia, kundër argumenti më i fortë është pikërisht ky mision i

letërsisë dhe përsosmëria e përdorimit të gjuhës sonë. Ne hyjmë

në teatër kainçe dhe dalim abelçe. Arti na fisnikëron, na zbutë,

na qytetëron, sa më shumë mospajtim të artit me jetën e

përditshme, aq më shumë ai na qytetëron dhe na bën të

vetëdijshëm se si ta perceptojmë jetën, si ta jetojmë jetën dhe si

të vdesim. Letërsia nuk është një ushtri armësh, por një ushtri

fjalësh të bukura e idesh që na bëjnë të kënaqemi dhe ta

pastrojmë veten tonë.



100 Thesis, nr.3, 2015

Poezia si anti-delirium

Qysh kur Sokrati e vë në lojë aedin Ijon të Paltoni duke

përfunduar se “Poeti është qenie e veçantë: e lehtë, fluturues

dhe i shenjtë, dhe nuk mund të këndojë para se të dalldiset,

para se të dalë jashtë vetes dhe mendjes së tij të kthjellët...” e

deri te romantikët dhe bohemistët, poezia lirike është

konsideruar si një delirium, si një gjendje ndryshe nga katarsisi

i Aristotelit. Poezia ka shërbyer si një azil për poetët e

frymëzuar nga muzat, zanat dhe prej perëndive të tjerë të artit.

Atëherë kur njeriu është lodhë e dërmuar nga prozaiteti i

realitetit, nga ujqëria dhe babëzia e përditshmërisë, nga urrejtja

dhe cinizmi, nga xhelozia dhe smira..., atëherë është fshehur në

kështjellën e poezisë dhe ka vazhduar aty të jetojë në afshin e

frymëzimit, deri sa një ditë i ka prerë venat dhe ka shkruar

poezinë e fundit me gjakun e vet.

Por gjithmonë, krahas kësaj poezie, është krijuar edhe poezia

si anti-delirium. Poezia e cila, edhe nëse nuk vepron si bar, së

pakut të trishton, të tmerron, të ftohë e të alarmon duke të vënë

para situatave të papranueshme të jetës. Kjo poezi ta shuan

dalldinë. Ajo ta vdes pjesën e zezë. Ajo ta shthurë Mbretërinë

Barbare brenda teje.

Moderniteti nuk duhet kuptuar vetëm si shpërfytyrim!

Moderniteti më shumë se asnjë kohë më parë ka shpikur mjaft

mënyra, mediume e forma për të ikur prej realitetit. Në

dekadën e parë të shekullit XXI, pikërisht në mediumin më

global të mundshëm, në atë që ka bërë gjithë botën jo një fshat

global, jo një metropol global, po thjeshtë një dhomë globale,

edhe më tej, një kuti të vogël globale, llaptop, IPad apo mobil,

pra pikërisht në kulmin e globalizimit, në facebook, njeriu është

më i vetmuar se kurrë, ndërsa jeta e tij virtuale më larg se kurrë

Bajram Kosumi

Thesis, nr.3, 2015 101

prej jetës së tij reale. Presidenti amerikan Obama, në një çast

dëshpërimi dhe homazhi, e pat përdorur shprehjen “ujqër të

vetmuar”, duke aluduar në sojin më të ri të njeriut, prodhim i

kompjuterizimit e të shkëputur shumë nga realiteti,

ëndërrimtarë për pushtimin apo ndryshimin e botës.

Për këtë arsye, e admiroj Ismail Sylën, Merxhanin Avdylin,

Visar Zhitin...., apo edhe të vjetrit të cilët na mrekulluan dhe na

spastruan me vargje jetike, si Dritëro Agolli..., për guximin për

ta shkruar poezinë, kur të gjithë e përqeshin. I falënderoj që na

dërgojnë mesazhe trishtuese dhe alarmuese për humnerën

shpirtërore të Tempullit të Babëzisë, në të cilin njeriu po lutet qe

sa kohë.

Kështu, në fund, i nxitur prej interesave krejtësisht

pragmatiste dhe jo virtuale, e lus poezinë që të jetojë dhe për aq

sa mundet t‟ia ofrojë shpirtit tonë të babëzitur një copë akulli.

4 mars 2015

Thesis, nr.3, 2015 103

Udhëzime teknike për autorë

1. THESIS është revistë kosovare me karakter ndërkombëtar, të cilën e boton Universiteti AAB me seli në Prishtinë. Ajo është revistë periodike shkencore dhe kërkimore, në të cilën trajtohen kryesisht çështje nga fushat e quajtura shkenca shoqërore ose humane.

2. Redaksia e saj, e përbërë edhe me ekspertë ndërkombëtarë, do të pranojë dhe botojë punime e artikuj të shkruar në gjuhët shqipe dhe angleze. Bordi redaktues rezervon të drejtën për ripunimin dhe përmirësimin e tyre gjuhësor.

3. Punimet mund të shtrihen në një gjatësi prej 12-15 faqe me hapësirë dyshe të shkruar vetëm në njërën faqe të letrës. Në anën e majtë të secilës faqe, duhet të lihet margjina prej 3-4 cm. Fotografitë origjinale, vizatimet dhe tabelat janë të mirëpritura, si dhe disqet me përmbajtjen e tekstit, bashkë me referencën e programit të përdorur.

4. Dorëshkrimet duhet të përgatiten sipas modelit udhëzues të Çikagos. (Botim i Universiteti të Çikagos 2003).

5. Çdo punim duhet të përmbajë: titullin, eventualisht nëntitullin, emrin e autorit, titullin akademik, emrin e institucionit ku punon ose adresën personale dhe, mundësisht, adresën elektronike.

Redaksia i klasifikon punimet dhe artikujt në kategoritë e

tyre përkatëse, si vijon:

- Studime shkencore origjinale: përmbajnë rezultate

ende të panjohura të hulumtimit të autorit. Redaksia

rezervon të drejtën e vlerësimit të tyre nga recensues

kompetentë. Autorët zotohen të mos e botojnë

materialin e tyre në asnjë revistë apo magazinë tjetër.

- Artikuj studimorë: trajtohen si punime origjinale nga

fusha të ndryshme të hulumtimit. Quhen kështu edhe

recensionet e hollësishme dhe kritike të teksteve që u

përkasin disiplinave të veçanta speciale.


104 Thesis, nr.3, 2015

- Parashtresa dhe materiale: edhe këto trajtohen si

punime origjinale.

- Punime profesionale: janë rezultate të kërkimit dhe të

punës në fushën e një specialiteti. Edhe këto do të

vlerësohen nga recensentë kompetentë dhe nuk duhet

të publikohen gjetiu.

- Parashtresa: përmbajnë rezultate të shkurtra shkencore

të hulumtimeve të përfunduara, ose informacione të

përmbledhura thelbësore nga takimet ose publikimet

shkencore. Kontributet e kësaj natyre nuk duhet të

tejkalojnë gjatësinë prej 5 faqesh.

- Punime shkollore kërkimore: trajtohen si punime

specialiteti.

- Komente: shkrime që trajtojnë tema aktuale nga

disiplina të veçanta. Këto nuk duhet të tejkalojnë

gjatësinë prej 2 faqesh.

- Informacione: reflektojnë aktivitetin e shoqatave të

ndryshme; këto nuk duhet të tejkalojnë gjatësinë prej 1

faqeje.

6. Artikujt duhet të përmbajnë në parim një përmbledhje hyrëse (abstract) dhe një përmbyllje ose përfundim (conclusion).

Përmbledhja hyrëse fillon me fjalinë që kumton porosinë

themelore të kontributit. Autori e shkruan atë në veten e

tretë, duke përdorur foljet pavetore vetëm në raste të

veçanta. Fjalitë nuk duhet të jenë shumë të gjata. Duhet të

përdoren terma të saktë shkencorë, duke shmangur

shkurtimet jo aq të njohura. Duhet përmbajtur

informacioneve themelore dhe duhet shmangur

përfundimet që nuk i përmban teksti. Autorët duhet t‟i

specifikojnë dhe shpjegojnë fjalët kyç (në fund të


Thesis, nr.3, 2015 105

përmbledhjes hyrëse). Në raste të kundërta, për këtë

përkujdeset Redaksia.

Përmbyllja duhet të jetë e shkurtër dhe nuk përfshin,

krahasuar me përmbledhjen hyrëse, komente shpjeguese.

Atje përshkruhen shkurtimisht metodat dhe rezultatet e

kërkimeve, si dhe arsyet që i kanë përcaktuar ato. Burimet

e publikuara përmenden vetëm nëse përbëjnë argumentin

kryesor të punimit. Teknikat e punës do të sqarohen në

mënyrë të përmbledhur vetëm në rast se është e

domosdoshme, si dhe në qoftë se dallojnë nga ato tashmë

të njohura. Nëse në artikull nuk është përshkruar puna

eksperimentale apo praktike, atëherë duhet cituar burimet

e informacionit. Rezultatet e konkluzionet dhe mund të

përsëdyten. Vetëm përfundimet ose zbulimet e arritura

raportohen si informacion në mënyrë të përmbledhur.

7. Teksti duhet strukturuar në parim në kapitujt vijues: 1. Përmbledhja hyrëse (Abstract). 2. Fjalë kyç (Key Words). 3. Hyrja. 4. Pasqyra e punimeve që keni publikuar nga fusha

përkatëse.

5. Materialet dhe metodologjia.

6. Rezultatet.

7. Komentet ose diskutimet e rezultateve.

8. Përfundimet.

9. Falënderimi (nëse është e nevojshme).

10. Shtojca (nëse është e nevojshme).

11. Bibliografia dhe burimet.

Thesis, nr.3, 2015 106

Stili i Universitetit të Çikagos

Ndonëse liria autoriale për të vendosur burimet e një punimi

dhe për të bërë dokumentimin e tyre është e drejtë e

pacenueshme e saj, Redaksia e Revistës “Thesis Kosova” ka

lirinë të adoptojë një qëndrim të përgjithshëm për natyrën

teknike të punimeve që do të botojë në numrat e saj. Ajo ka

parapëlqyer metodën e dokumentimit të punimeve të quajtur

Stili i Universitetit të Çikagos, sipas të cilit shënimet

vendosen në fund të faqes për të vetmen arsye praktike të

leximit të tyre.

Duke mbajtur parasysh që vlera e një punimi gjykohet si

nga dokumentimi, ashtu dhe nga mënyra, në të cilën i bëhet ai,

Redaksia ka lirinë të paraqesë këtu poshtë disa nga rregullat e

tij, edhe pse ky stil dokumentimi është i njohur.

Autori i punimit identifikohet si vijon:

Emri dhe mbiemri i autorit të punimit, shoqëruar nga një

yllth lart, figurojnë nën titullin e punimit, në këndin e djathtë

të faqes.

Në fund të po kësaj faqe, prirë nga yllthi, figurojnë : emri

dhe mbiemri, titulli shkencor e akademik, institucioni ku

punon dhe koordinatat personale elektronike të autorit /

bashkautorëve.

Shënimet dhe referencat e tjera të dokumentimit renditen si

vijon:

Ato jepen me numra arabë që radhiten njëpasnjëshëm në tërë

kapitullin. Në punimin e strukturuar në disa kapituj, numrat

radhiten nga fillimi në fund të çdo kapitulli veç e veç. Numri i

shënimit (referencës) vendoset në formën e një numri të fuqisë

pas shenjës së pikësimit, pa u shoqëruar ai vetë nga ndonjë


Thesis, nr.3, 2015 107

shenjë pikësimi ose kllapa. Numri në tekst i përgjigjet shënimit

në fund të faqes.

Këto shënime ndahen nga teksti i punimit me një vijë që nis

nga e majta dhe zgjatet sa rreshti më i gjatë i faqes përkatëse.

Ndërsa shënimet ndahen nga teksti me një hapësirë dyshe, ato

vetë kanë mes rreshtave hapësirë njëshe.

Në rastet ku numrat e shënimeve mund të ngatërrohen me

shifra matematikore, autori mund të përdorë simbole të tjera,

siç është p. sh. asterisku ose yllthi, yllthi i dyfishtë etj., të cilët

ripërdoren në çdo faqe ku ai quan të nevojshme dokumentimin

e informacionit.

Shënimi për veprën e cituar, duhet të përmbajë gjithë

informacionin e nevojshëm për ta lokalizuar me lehtësi atë,

sidomos në rastet kur ajo citohet për herë të parë. Emrat e

përveçëm dhe titujt e veprave shkruhen me germa normale, jo

me germa të mëdha.

Shënimet dhe referencat në fund të faqes duhet bërë në

mënyrën si vijon:

- për libra - emri dhe mbiemri i autorit (inicialet e emrit të

dytë, nëse ka), ndjekur nga një presje + titulli i librit me

shkronja pjerrtas - italic ( numri i vëllimit, nëse ka, i

shënuar me numra romakë), ndjekur nga një presje + vendi

+ emri i botuesit + kolana, nëse ka, + viti i botimit + numri

i faqeve, ndjekur nga një pikë.

- për artikuj - emri dhe mbiemri i autorit + titulli i artikullit

(mbyllur brenda thonjëzave) + titulli i librit ose revistës i

pjerrtëzuar - italic + numri i revistës, po të jetë revistë +

vendi + viti i botimit + numri i faqeve të artikullit, ndjekur

nga një pikë.

Titulli i çdo vepre të botuar duhet, pra, të pjerrtëzohet, por

titujt e veprave të brendësuar në tekst mbyllen brenda

thonjëzave, ndërsa titujt e dorëshkrimeve dhe të akteve


108 Thesis, nr.3, 2015

legjislative as nuk pjerrtëzohen, as nuk mbyllen brenda

thonjëzave. Pika vendoset në fund të të gjitha shënimeve.

Të dhënat e botimit, të vërë në fund të faqes, duhet të

përmbajnë vendin dhe datën e botimit, por, për ndryshim nga

bibliografia, këtu dhe mund të mos shënohet domosdo shtëpia

botuese apo institucioni botues. Në rastet kur bëhet fjalë për një

botim të rishikuar, atëherë duhet të vendoset data e tij.

Në rastet kur bëhet fjalë për libra të përkthyer, emri i

përkthyesit duhet vënë menjëherë pas titullit.

Numri i faqeve, të cilave u referohet autori, është i

domosdoshëm.

Në rastet kur vendi i botimit nuk është i njohur, mund të

jepet edhe shteti.

Kur bëhet fjalë për më shumë se një autor libri, në shënime

vihen emrat e të dy autorëve, ashtu siç figurojnë në libër. Në

bëhet fjalë për më shumë se dy autorë, atëherë shkruhet vetëm

emri i autorit të parë, i cili ndiqet nga: e të tjerë.

Citimet e burimeve dytësore bëhen duke shënuar faktet e

plota të burimit parësor, por duke dhënë informacionin se ato

janë dytësore, nëse nuk është e mundur t‟i referohemi vetë

burimit parësor drejtpërdrejt.

Të gjitha këto shënime jepen në fund të faqes kur burimi

përmendet për herë të parë në tekst.

Gjithnjë sipas stilit të Universitetit të Çikagos, kur bëhet fjalë

për referenca që përmenden për herë të dytë brenda kapitullit

përkatës, ato përmenden, pastaj, në forma të shkurtuara, si më

poshtë:

Shkurtesa ibid. (nga lat. ibidem = në të njëjtin vend, po aty)

përdoret për t‟iu referuar të njëjtës vepër, si dhe të njëjtave faqe

të saj, në rastet kur i referohemi të njëjtit burim pa ndonjë

referim burimi tjetër që ndërhyn mes tyre, edhe nëse atë e

ndajnë disa faqe në punim. Çdo ndryshim vëllimi ose numri

faqeje duhet të vendoset pas shkurtesës ibid.


Thesis, nr.3, 2015 109

Pra, referenca e parë jepet e plotë si më lart; referenca e

dytë e së njëjtës vepër dhe faqe ibid., kurse po pati ndryshim

faqeje, ibid., f.151.

Shkurtesa op.cit. ( nga lat. opere citate = vepër e cituar-

vep.cit.) përdoret për një vepër që është cituar një herë në

formën e saj të plotë, por jo në referencën paraprijëse, sepse në

atë rast do të duhej përdorur ibid. Kjo shkurtesë duhet të

përmbajë mbiemrin e autorit; kjo do të përmbajë edhe emrin e

autorit nëse në punim janë cituar dy autorë me të njëjtin

mbiemër. Në shumicën e rasteve, op.cit. ndiqet nga numri i

faqes ose faqeve.

Shkurtesa loc.cit. ( nga lat. loco citato = në vendin e cituar)

përdoret në vend të shkurtesës op.cit. kur nuk i referohemi

vetëm veprës, por edhe të njëjtës dhe/ose të njëjtave faqe. Kjo

shkurtesë përdoret gjithashtu në vend të shkurtesës op.cit.,

kur referenca i përket veprës së cituar më parë dhe të njëjtës

faqe të asaj vepre. Shkurtesa loc.cit. nuk ndiqet kurrë nga

vëllimi dhe/ose numrat e faqes. Kur kjo shkurtesë zë vendin e

shkurtesës ibid., atëherë ajo duhet të nisë me germa të mëdha.

Të tre këto shkurtesa: ibid., loc.cit., dhe op.cit., shkruhen

me germë të madhe. Të gjitha shënimet përfundojnë me pikë.

Ato duhet të shkruhen me gjuhë precize dhe të pastër. Në rastet

kur punimi ndahet në kapituj, shënimet fillojnë çdo herë me

numrin një dhe, siç e kemi theksuar, vendosen në fund të faqes.

Bibliografia

Bibliografia vendoset në fund të punimit dhe ajo është pjesë e

domosdoshme e punimit shkencor. Bibliografia mund të

përfshijë vetëm ato vepra që autori quan si më të përshtatshme

për tematikën e punimit të tij ose mund të përfshijë edhe vepra


110 Thesis, nr.3, 2015

që ka shfrytëzuar dhe që lidhen sadopak me punimin e tij. Pra,

bibliografia mund të ketë gjatësi të ndryshme. Kur ajo është e

shkurtër, veprat mund të radhiten në një kapitull të vetëm. Kur

ajo është e gjatë, mund të ketë nënndarje të ndryshme, si p.sh.

tekste, periodikë, intervista publike, fjalime, raporte, burime

nga interneti, si dhe burime natyrash të tjera.

Titujt e bibliografisë renditen në mënyrë alfabetike sipas

mbiemrit të autorit. Në rastet ku nuk ka autor, vepra radhitet

sipas germës së parë të titullit të veprës. Titujt e veprave në

gjuhë të huaj kur ato fillojnë me pjesëz si “the, “a”, “an”, “le”,

“les” , “un”, kjo vendoset në fund të tij dhe renditja bëhet sipas

germës së parë të fjalës tjetër. Veprat pa autorë nuk duhet të

radhiten nën kategorinë „anonim‟.

Titujt bibliografikë duhet të përmbajnë të dhënat si vijon:

- mbiemri i autorit, i ndjekur nga një presje, emri dhe emri i dytë (nëse ka), të ndjekur nga një pikë.

- Titulli i veprës, i ndjekur nga një pikë. Titujt e veprave të plota shkruhen me germa të pjerrëta ose nënvizohen, ndërsa titujt e veprave që janë pjesë e ndonjë antologjie ose koleksioni tjetër, vendosen në thonjëza.

- Numri i botimit, i ndjekur nga një pikë. - Emri i përkthyesit, hartuesit apo botuesit ( në rastet ku

ka), i ndjekur nga një pikë. - Vendi i botimit, i ndjekur nga dy pika. Në rast se

qyteti nuk është i njohur, vendoset edhe shteti. Në rast se jepet më shumë se një vend i botimit, vendoset vendi i parë në listë.

- Emri i botuesit, i ndjekur nga një presje. - Viti i botimit, i ndjekur nga një pikë. Në rast se data e

botimit nuk është e dhënë në faqen e titullit, por diku tjetër, atëherë ajo duhet të vendoset ndërmjet kllapave; në rast se ajo nuk është dhënë fare, atëherë data e përafërt mund të jepet me shënimin c. (circa); në rast se vepra nuk ka asnjë datë botimi, atëherë vendoset


Thesis, nr.3, 2015 111

shënimi s.d. (lat.) ose m.d. (shq.) = mungon data ose pa datë.

Mund të jepet edhe numri i faqeve që përmbajnë informacionin

përkatës, i ndjekur nga një pikë.

Burimet nga interneti duhet dhënë me adresën e tyre të plotë,

nën një nënndarje të veçantë: Burime nga interneti, si p. sh.

Në këto raste, pas adresës së uebfaqes, duhet të shkruhet dhe

data kur është vizituar për herë të fundit ajo, më saktësisht kur

është parë për herë të fundit teksti i cituar.

1. http://www.bbc.co.uk/albania/region (parë për herë të fundit më 10/04/2007)

2. http://www.cde-ct.org/rwct

Thesis, nr.3, 2015 112

Abonimi

Abonimi vjetor - katër botime

abonimi individual......................40.00 €

abonimi institucional.................. 80.00 €

abonimi për një botim............... 15.00 €

Çmimi përfshin edhe shërbimet postare!

Pagesa duhet të bëhet në xhirollogarinë e Universitetit AAB

att. Thesis Kosova abonim

VETËM PËR PAGESA NDËRKOMBËTARE!!!

Intermediary Bank

LJBASI2X

Nova Ljubljanska Banka d.d.

Ljubljana, Slovenia

Beneficiary Bank

SI56029130253418174

NLB Prishtina

Rr. Rexhep Luci no.5

Prishtina, Kosova - UNMIK

Final Beneficiary

17-00-2000000843.53

UNIVERSITETI AAB

Prishtine KOSOVE

PËR PAGESA NË VEND PËRDOREN VETËM KËTO TË

DHËNA (FINAL BENEFICIARY) !!!

Documents

Thesis - Kolegji AAB · Gjithashtu, vërehen edhe disa emra të cilët në të pashquarën e ruajnë sonanten r, ndërsa trajtën e shquar e formojnë me bashkëtingëlloren sonante