Thôngtinebook

Tênsách:NhữngkhámphávềhoàngđếQuangTrungTácgiả:ĐỗBangThểloại:HistoryNXB:VănhoáthôngtinNguồn:quansuvnTạovàhiệuchỉnhebook:HoàngNghĩaHạnh

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

LỜINÓIĐẦU

Mùahènăm1977, tôiđượcvinhdự thamgiađoànkhảosátvềPhongtràoTâySơnởcáctỉnhphíaNamsaungàyđấtnướcthôngnhất,doGiáosưPhanHuyLêphụtrách.TôiđãđượclàmviệcvớiGiáosưPhanHuyLêtạiHuếvàBìnhĐịnhtrongnhiềungày.Đólàkỷniệmsâusắcvàcũnglàvốnliêngquýđểcho tôi tiếpbướchành trình tìmhiểuvề thờiđạiTâySơnvàHoàngđếQuangTrung.

Cuốinăm1977, tôi đãxácminhđượcNúiBân,nơivuaQuangTrunglàmlễlênngôivàxuấtquânđánhgiặcThanhnăm1788.Cũngvàothờigianđó, tôiđãtìmđượcquêquánvàthânthếcủaTrungthưphụngchánhTrầnVănKỷ,mộtdanhthầncủatriềuTâySơn.

ĐólànhữngthànhtựubướcđầuđểtôitựđộngviênmìnhdấnthânmộtcáchnhiệtthànhtrênconđườngkhámphávềHoàngđếQuangTrung.

Đếnnayđãtròn30năm,cuộchànhtrìnhkhámphávềHoàngđếQuangTrung đối với tôi chỉmới làmột phần trongmuôn điều cần tìm hiểu.Cónhữngvấnđềtôiđãđặtra30nămqua,naycũngchỉdừnglạiởđiểmxuấtphát,như tìmkiếm lăngmộHoàngđếQuangTrung,kinh thànhPhúxuândướithờiTâySơn...

Tôivẫnbiếtcuộchànhtrìnhnàycòndàivàcònnhiềugiankhổ.Nhưngđượcsựđộngviêncủanhiềubạnđọctrongnướcvànướcngoàiđãđọcsau4lần tái bản cuộn sáchNhững khám phá vềHoàng đếQuang Trung, cùngnhiềuthếhệsinhviên25nămquacùngvớitôitìmtòi,thảoluậnvềchuyênđềPhongtràoTâySơnvàsựnghiệpcủaHoàngđếQuangTrung.

Tôi tựbiệtsứcmìnhcóhạn,nhưngsẽđemhếtkhảnăngđểkhôiphụcchândungvànhữngcônghiếntolớncủaHoàngđếQuangTrungtronglịchsửdântộc,cũngđểlàmphongphúchobàigiảngđôivớisinhviênvàđápứngsựmongđợicủabạnđọcgầnxa.

Huế,tháng4năm2006PGS.TSĐỖBANG

QUÊHƯƠNGTÂYSƠN

Khói lửacủacuộcchiếntranhTrịnh-Nguyễnnổra . . .DânhaimiềnNamBắcbịdồnđẩyvềhaiphíacủabờsôngGianhmộtmấtmộtcòntrongnhữngtrậnquyếtchiếnkinhhoàng,nhưngBắcquânkhôngmộtlầnnàovượtquakhỏiluỹtreThầytrênđấtĐồngHới.

Vàogiữa thếkỷXVII, quânNguyễnvượt sôngGianh tiến ra chiếm7huyệncủađấtNghệAn.DobấtbìnhgiữahaivịtướngtàigốcxứThanhlàNguyễnHữuTiếnvàNguyễnHữuDật,quânNguyễnphải triệt thoáikhỏiđấtNghệ,mangtheođámtùbinhvànhữngnôngdânbắtđượctrongchiếntranhđưavềNamnhưmộtnguồn thuchínhđáng thànhmột thứchiến lợiphẩmcóíchchosựpháttriểnsảnxuất.VìĐàngTrongđấtmới,cầnngười...

TrongnhữngdânnghèocủahuyệnHưngNguyênbịquânNguyễnbắtvềNam có ông tổ bốn đời củaNguyễnHuệ. Điều đó biết được từ sau năm1786.NguyễnHuệraxứNghệtìmlạicộinguồngiađình,nhậngiaphảhọHồởlàngTháiLão,huyệnHưngNguyênlàmđồngtộc,nhậnTháiLãolàmtổquán.

Năm 1789, vuaQuang Trung truyền cho dân làng Thái Lão tu tạo tổmiếuđểphụngtự..SaukhitriềuTâySơnsụpđổthìditíchtổmiếuởTháiLãocũngbịtriệthạ.

Hiệnnay,ởđịaphươngcònlưulạinhiềutruyềnthuyếtvề tổTâySơn.TrongbàivềlàngTháiLãocóhaicâuđầu:

XãTháiLãophátvươngTraianhhùngtrángkiệt.TruyềnthuyếtGiaLongtànsátdòngdõiTâySơnđượccácbôlãotruyền

rằng:ThờikỳđầukhiGiaLonglênngôi,cótruyềnchodânđịaphươngrằng:

“HễailàbàcontộcthuộccủaTâySơnrakhaibáosẽđượctrọngdụngbổlàmquan”.Các tộc thuộcTâySơnởHưngNguyên tưởng thật đã ra khaibáo.Khôngngờtấtcảđềubịbắtvàbịgiết.Hiệnnay,có24giađìnhgốchọHồđềucóngườichếttrongngàyđạitangTâySơn,kỵvàongày20tháng10âmlịchhàngnăm.

Nhữngngười còn sốngđượcdo lẩn trốn sangcác làngkhác, cóngườiphảiđổirahọNguyễnmớitránhđượcsựtruynãcủavuaquantriềuNguyễn.Hiệnnay,ởxãHưngThái,huyệnHưngNguyêntỉnhNghệAn,tươngtruyềnởđócókhumộtổcủaanhemTâySơn.

ĐoànchiếntùbịbắttừxứNghệ,chúaNguyễnchopháttánđinhiềunơi,một số trong họ có tổ tiên Nguyễn Huệ lại đưa lên khai phá vùng CaoNguyêntừthếkỷXVIIlấytênấpTâySơn,hiệnnaythuộchuyệnAnKhê,tỉnhGiaLai.ĐólàquêhươngđầutiêncủatổtiênNguyễnHuệởđấtĐàng

Trong.Đến đời Hồ Phi Phúc, ông có vợ là Nguyễn Thị Đồng, ông Phúc lại

chuyển về ngụ tại quê vợ ở thôn Phú Lạc. Phú Lạc nằm dưới chân núiNgang,nơicóhaihốhuyệt,chỗantáncủahaivịsinhthànhraNguyễnHuệtừngbịGiaLongchoquậtphávàothếkỷXIXnhưngkhôngthànhcông.

CáctruyềnthuyếtởđịaphươngđềucôngnhậnlàmộsongthâncácanhemTâySơnchônởnúiNgang(HoànhSơn).VìcómộôngHồPhiPhúcnênHoànhSơnđược tônxưng lànúiThiếuTổ.Songvẫnkhôngbiếtđíchxácchônởvịtrínào?

ĐứngởphíaĐôngHoànhSơnnhìnlên,ởkhoảnggiữacómộttrảngđấttrốngnhưmộtchiếcghếbànhmàthânnúilàlưngtựa.Ởtrảngđấtnàycóhainấmmộsongsong,bằngđáhìnhchữnhật.GiaLongngỡrằngđó làphầnmộcủaôngbàHồPhiPhúcnêntruyềnquanđịaphươngkhaiquật.Nhưngkhi khai quật lênkhông thấyhài cốtmà chỉ cóbốn chiếc chumđựngdầuphụngđãvơi,trongmỗichumcómộtngọnđènchongchóngđangcháy.

Aicũngbiết,haihuyệtmộgiảcóbốnngọnđèndầuphụngkhổnglồđangcháy làdoTâySơnchôn,nhưngkhôngaigiải thích rõmụcđíchcủaviệclàmđóCâuhỏinàytừđầuthếkỷXIXđãđặtrachoquanquântriềuNguyễn.Họ đã mất công đi tìm, đào bới, nhưng cuối cùng vẫn không thấy chínhhuyệtmộtángnằmởđâu?

Năm1990,ởditíchGòLăng(PhúLạc)pháthiệnbiamộcóchữ“Ngựchế”lậpnămKỷHợi,nhiềungườichođólàkhulăngmộcủanhàTâySơn.Năm1999,ởđâypháthiệnmộtkiếntrúccổ,dấuvếtcònlạilàbahàngcộtđá,vớinhiềumảnhngóivỡ,chén,bát.

SaumộtthờigiantrúngụởthônPhúLạc,ôngHồPhiPhúclạiđưagiađìnhvề lậpcưở thônKiênMỹ,cũngởgầnđó.KiênMỹvàPhúLạcđềuthuộcấpKiênThành,huyệnTuyViễn,phủQuyNhơn.Nay làđấtcủaxãBìnhThành,huyệnTâySơn,tỉnhBìnhĐịnh.

Tạiđây,ôngbàHồPhiPhúcvàNguyễnThịĐồngđãsinhracácanhemTâySơn.Năm1753,NguyễnHuệchàođờitrongmộtngôinhàlánhỏ,nằmbênbờsôngCôn,consôngnàyvềsaucóBếnTrầu,nơiNguyễnNhạcdùngđểđónkháchtrongnhữngchuyếnđibuônlịchsửcủamộtthờicòntiềmẩnhùngkhíTâySơn.

HiệnnayởthônPhúLạccònlưulạimộtamnhỏ,donhândândựnglênđểthờcácvịtiềnbốiTâySơn.TrongcôngviênTâySơn,bêncạnhbảotàngQuangTrungcóhaicâymecổthụvàgiếngnướclâuđờilàchứngtíchcủaquêhươngcótừthuởsinhraNguyễnHuệ.

Câyme,giếngnước,BếnTrầu.. .vẫntồntạinhưlòngchungthuỷcủanhândânQuyNhơn-BìnhĐịnhbaođời,gắnliềnvớisựnghiệpvẻvangcủaNguyễnHuệ-TâySơn.

Câymecũ,BếnTrầuxưa,

Khôngnêntìnhnghĩathìcũngđónđưachotrọnniềm.ĐấtQuyNhơnlàcáinôicủacuộckhởinghĩaTâySơn,đãhunđúclên

khípháchanhhùnghiênngangcủaNguyễnHuệ.ĐểrồiNguyễnHuệtunghoành từNamraBắc.NốiGiaĐịnh -PhúXuân -ThăngLong thànhmộtnướcViệtNamthốngnhấtđầutiên.

PhúXuân đã tiếp sức cho khởi nghĩa Tây Sơn, góp phần làm nên sựnghiệpvẻvangcủaQuangTrung-NguyễnHuệ.

AIĐẶTTÊNCHONGUYỄNHUỆ

MọitàiliệuđềuthừanhậntổtiêncủaanhemTâySơnlàhọHồ.CótàiliệuchođóthuộcdòngdõiHồQuýLy(HoàngLênhấtthốngchí).CóngườichoHồXuânHươngvềsaucũngthuộcdòngdõinày(VănTân).

ĐếnđờiôngHồPhiPhúc,ngườisinhthànhraanhemTâySơnvẫnlàhọHồ-HồPhiPhúc,nhưngtạisaocácconôngđềumanghọNguyễn?

NgườidânBìnhĐịnhtruyềnrằng-cómộtthuở,dânởđâysinhconlấyhọmẹ làphổbiếnđểcắtnghĩaviệcđổi thànhhọNguyễncủacácanhemTâySơncùnghọvớithânmẫulàNguyễnThịĐồng.Nhưngcũngcónguồntàiliệusưutầmởđịaphươngvàđãcólầnđượcbiênchép,thìchorằng:

Thuởnhỏ, anh emTâySơn có học vớimột thầy giáo xứHuế làGiáoHiến.DobịTrươngThúcLoan trùdập,hămdiệt.GiáoHiến trốnvàophủQuyNhơn,mởtrườngdạyhọcởđấtAnThái.GiáoHiếnmanghoàibão,ýchícủamìnhtruyềnlạicholớpmônsinh.GiáoHiếnđãkhámpháratàinăngkhácthườngcủaanhemTâySơnnênhếtlòngđầutưchosựnghiệplớnvềsau.

Hoàibãocònđượccổvũthêmbằngmộtsứcmạnhcủathầnlinh.GiáoHiếncholàcósấmtruyền:“Tâykhởinghĩa,Bắcthucông”-“Phụnguyênphục thống”.RồinóivớianhemNguyễnHuệ:“Cáccon làngườicủađấtTâySơn,TâySơnkhởinghĩasẽ lậpnênsựnghiệp lớnởmiềnBắcvàhếtlònggiúpchúaNguyễnđểphụchồinềnnhấtthống...cácconnênđổithànhhọNguyễnđểcódanhnghĩalậpcông”.Từđó,anhemTâySơntừhọHồđổirahọNguyễn.

NguyễnHuệ lúc nhỏ còn được gọi là chúBaThơm (HồThơm).GiáoHiếnchothơmlàhoaHuệ,thơmnênđổithànhtênHuệ,vìHuệvẫnlàThơmnhưnghayhơn.Thầygiáongàyxưa,tronggiềngmối“tamcáng”-Sưvẫnthườngcoihơncha:Phụ-tửnênlẽthườngvẫnđặttênchohọctrò,thìđâycũnglàmộtcáchgiảithíchcólý.

Vềsau,NguyễnHuệcòncónhiều têngọikhácnhaunhưQuangBình,tênnàytuyđặttrước,dânđịaphươnggọinúiôngBìnhtrêncăncứđịakhởinghĩađểchỉNguyễnHuệ.SaukhiNguyễnHuệchết,núiôngBìnhđượctônxưnglàhònTháiTổvìmiếuhiệucủaHoàngđếQuangTrunglàTháiTổVũhoàngđế.

NhưngtênQuangBìnhxuấthiệntrongsửsáchmuộnhơn,từsaukhángchiếnchốngThanh,tênđóxuấthiệntrongcácvănbảnngoạigiaogiữatavàTrungQuốc.Có người giải thích rằng, đểmuốn đẹp lòng vua Thanh nênQuangTrungđãdùnglạitênQuangBìnhnhằmthểhiệnmốihoàhiếu,thânthiếtgiữahainướcsaukhichiếntranhđãchấmdứt.

Trongcáctàihếubiênchépcủacácgiáosĩlúcđócómặttrênđấtnước

ta, gọi Nguyễn Huệ là Đức ông Tám và sau này có niên hiệu là QuangTrung.NhưngtênHuệđượmGiáoHiếnđặtchotừthờiđihọcvẫnlàtêngọithânthương,gợilênbaocảmxúctừtronglòngmọingười,tênđógắnliềnvớisựnghiệpđánhgiặc,dựngnướcvẻvangcủadântộcdướithờiTâySơn.

THÂNMẪUCỦAHOÀNGĐẾQUANGTRUNG

SửsáchghilạiđángtincậylàôngHồPhiPhúcvàbàNguyễnThịĐồnglàsongthâncủacácanhemTâySơn.HainhânvậttrêngắnliềnvớituổiấuthơcủacácanhemNguyễnHuệ.

Trongnhữngngàykhởinghĩachođếnnhữngnămthángchinhchiếnlậpnênsựnghiệprạngrỡ,thìkhônghềđượcnhắcđến,tưởngnhưcáccụđãquađời trong buổi đầu rong ruổi của các thủ lĩnh Tây Sơn. Nhưng đến năm1789, sau chiến thắng quân Thanh lại được sử sách nước ta lẫn sử sáchTrung Quốc nhắc đến thân mẫu của Hoàng đế Quang Trung nhân dịp lễthượngthọbáttuầncủavuaCànLong.

Nhândịpnày,vuaCànLongmờivuaQuangTrungsangBắcKinhdựlễ.VuaQuangTrunggiảvờnhậnlờinênvuaCànLongvuimừngphongQuangTrunglàmQuốcvương,saiquanmangsắcphongcủaHoàngđếThanhtriềusangban tặng.NhưngvuaQuangTrung lấycớThăngLongđãhếtvượngkhí,yêucầuxứđoànđếnPhúXuân.

Sứ nhàThanh cho là trái lệ nên không chịu đi. Bởi lẽ đó, vuaQuangTrunglấycớvìmắcbệnhlâungàynêncửngườikhácđithay.Dịpnày,vuaQuang Trung có biểu tạ ơn và nói có mẹ già xin nhân sâm làm phươngtrườngthọ.Bàibiểucóđoạn:“Thầncómẹcóchabáođápngưỡngnhờcônglớn,vualàthầylàcha,sinhthànhmongmỏiởơnnhuần”(1).

Tiếpđó,vuaQuangTrunglạigửi thưchoviêntuầnphủQuảngTâylàTônVĩnhThanhvànhờNguyễnHoằngKhuôngtrao.Trongthư,vuaQuangTrungviết: “Thânmẫuđã80 tuổi, thân thểkhôngđượckhoẻmạnhmuốnđượcmuathứnhânsâmthậttốtđểbồidưỡngsức”(2)vàbảoKhuôngphảitìmcáchmuachođượcđểgửivề.ThưcủavuaQuangTrungđượcTônVĩnhThanhđọcrồiđệlênvuaCànLong.

ĐọcxongthưcủavuaQuangTrung,vuaCànLongnói:“TrẫmxétQuốcvương(tứcvuaQuangTrung)mùaxuânnàytiếnkinhđixamuôndặm,tạmgácthầnhồnbènsaibồithầnđimuanhânsâmđểphụngdưỡngmẹgià,thếmớibiếtQuốcvươngnhiệttìnhđếnchừngnào.Chứkhôngphảikẻthườngtình;tưởnglàđãvuarồithìchẳngthiếtthagìđếnmẹ;trunghiếukiêmtoànthậtlàhiếmcórấtđángkhenngợi.

NayTrẫmgởi chomột cânnhâmsâmđểcụbàdùngcho lại sức.NếugiaonhâmsâmchoNguyễnHoằngKhuôngđemvềsợkhôngkịptrướckhiQuốcvươngkhởihànhtiếnkinh.Vậy,phátgiaobinhtrạmchạyđếnđưachotuầnphủTônVĩnhThanh.ThanhsẽđemđếntrấnNamQuangiaochoviêntrấnmụcnướcấyđemvềđểtrìnhQuốcvươngthunhận”(3).

ĐólàcânnhânsâmngựdụngmàkhiđọcxongbàibiểuvàthưcủavuaQuangTrung,vuaCànLongcảmkíchchocấpphátngay.

Hơnnửathángsau,trongmộtbàidụchoquâncơđạithần,vuaCànLongcóđềcập:“Vừarồi,PhúcKhangAn(4)tâurằng:ThangHùngNghiệpđemthư của Quốc vương An Nam do Nguyễn Hoằng Khuông mang đi; nhưthường lệ, PhúcKhangAn nhận thư làmở ra xem thì đó là việcNguyễnQuangBình(tứcvuaQuangTrung)bảosứthầnmuanhânsâm.Khôngthểlàmngơnhưkhôngbiết, nênKhangAnđãgởi4 lạngnhân sâmgiao choThangHùngNghiệp chongườimangđếnLạngSơnđể choquannướcấymangvềchoNguyễnQuangBình.Trẫmxét,PhúcKhangAnxửtrínhưthếcũngphải.

CònNguyễnQuangBình,nhânthânmẫugiàyếumuốnđượcnhânsâmnhưngkhôngdámxin thẳng (mànhờmua);chắcnghĩ rằngkhiđãgởi thưchocácquanĐạiThanh, tất cả cácquanbóc raxem trước rồi chuyển lênTrẫmthìTrẫmtấtgiaơnbanphátcho,dụngtâmnhưvậythậtlàkhônkhéo.PhúcKhangAnchongay4lạngnhânsâmđểcụbàbồibổ,đểQuốcvươngyêntâmvàochầu.ViệcấytuyhợpvớiýTrẫmnhưngnhânsâmlàvậtquýcủađấtnước.Khi tiếpđượcbản tâucủaTônVĩnhThanh,Trẫmđãgiaơnchomộtcân,nhưngPhúcKhangAnđãgởichotrước4lạng,nhưthế,hìnhnhưQuangBìnhcầngìđượcnấy,khôngcóhạnchếrồisẽcoithường,khôngphânbiệtkhinhtrọng.PhúcKhangAnnênlưuývềđiềuđóđểchoNguyễnQuangBìnhbiếtnhânsâmkhôngphải làcủadễ tìmkiếmđượcmàThiêntriềuđặccáchban“(5)

Quanhữngthôngtintrên,chochúngtathấyđượcsựđặcbiệtquýhiếmcủanhânsâmvàuythếcủavuaQuangTrungđốivớivuaquannhàThanhsauchiếnthắngvàođầuXuânKỷDậu(1789).

Quađây,cũngchochúngtathấy,vuaQuangTrungkhôngnhữnglàmộtnhânvậtkiệtxuấtcủađấtnướcmàcònlàconngườisốngcótình,cóhiếu,thuỷchunghiếmcó.

CũngnhờđặcđiểmnộitâmvàtìnhcảmđặcbiệtđómàthânmẫulàbàNguyễnThịĐồng,HoàngtháihậutriềuTâySơnchịurờibỏmảnhđấtchônnhau, cắt rốn ở Phú Lạc KiênMỹ (nay thuộc huyện Tây Sơn, tỉnh BìnhĐịnh).Cũngkhông theocon trưởng làNguyễnNhạcđanghưởngphúquýtrongthànhHoàngĐếvẫnthuộcphủQuyNhơn,cáchmộtquãngkhôngxaởvềphíaĐôngBắcsovớithônKiênMỹ,màlạitheoNguyễnHuệrasốngởPhúXuân(Huế)cùngvớibàHoànghậuhọPhạmvàBắccungHoànghậuNgọcHân.

CólẽbàNguyễnThịĐồngđãmấtvàođầunăm1790tạiPhúXuân,vìvào đầu năm 1790, nhận được lệnh vua Càn Long, Phúc Khang An chongườiđưabiểumờivuaQuangTrung sangchầuởBắcKinh.VuaQuangTrungviệnlýdolàmẹmất,xinchoconlàQuangThuỳthaymình.KhangAnkhôngchịu, chongườibímậtdòhỏivànếuquả thậtnhưvậy thìphảichọnmộtngườicótướngmạogiốngvuađểlàmvuagiảđithế.PhạmCông

Trị được chọn làm giả vuaQuang Trung cầm đầu đoàn sứViệtNam lênđườngsangTrungQuốc(1790).

Khôngrõlúcmớimất,thihàibàNguyễnThịĐồngđượctángởđâutạixứHuế.NhưngtheotruyềnthuyếtởBìnhĐịnhthìmộcủabàđượccảitángchôn ở Núi Ngang, gần thôn Phú Lạc, nơi bà sinh ra và chung sống vớichồngcontrongnhữngngàyhànvi.

Năm1802,hàicốtcủabàbịvuaGiaLongchođàobới rồiđưaraPhúXuânlàmlễhiếnphùởtônmiếuchothoảmốithù9đờiphảitrả.ĐólàtheosửsáchcủatriềuNguyễn,còntruyềnthuyếtởBìnhĐịnhthìchorằng,GiaLongcósaiquanquânvàotìmđàonhưngkhôngthànhcông.

VuaQuangTrung,mộtvịtướnglĩnhkiệtxuất,mộtanhhùngdântộcvĩđại,mộtvịhoàngđếanhminh,nhưngcũnglàmộtngườicontronggiađìnhtrọnđờihiếuthảovớichamẹ.Điềuđó,làmchonhâncáchcủavuaQuangTrungcàngthêmvĩđại.

__________________________(1)ĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.30,t.38b(2)Nhưvậy,bàNguyễnThịĐồng sinhkhoảngnăm1710,nămbà43

tuổi(1758)mớisinhNguyễnHuệ.(3)DụcủavuaCànLongngày17tháng1nămCànLongthứ55(1790),

trongĐạiThanhthựclục,HộpIX,tập1347,t.4a-b.(4)TổngđốcLưỡngQuảng,đượcvuaCànLongcử thayTônSĩNghị

saubạitrậnởThăngLongvàoTếtKỷDậu(1789).(5)ĐạiThanhthựclục,Q.1848,t.18a-14b

NGUYỄNHUỆCÓBAONHIÊUANHEM

Mọitài liệuđểlạichochúngtađềuxácnhậnNguyễnNhạclàanhđầucủatamkiệtTâySơn,nhưngcònNguyễnLữvàNguyễnHuệai làanhthìcáctàiliệukhôngthốngnhấtvớinhau.CácsửsáchcủanhàNguyễnvàbiênchépdướithờiNguyễncũngkhácnhau.

Các sáchĐạiNam thực lục tiềnbiên,ĐạiNamchínhbiên liệt truyện,TâySơnthuỷmạtkhảo...đềuthốngnhấtngôithứtrongbaanhemTâySơn.Khẳngđịnhrằng:“ContrưởnglàNhạckếlàLữ,kếnữalàHuệ”(Liệttruyện,Q.30,1a-b),trongkhiđóKhâmĐịnhviệtsửthônggiámcươngmụcthìxếptheothứtựNhạc-Huệ-Lữ(Q.44,22a).

DânphủQuyNhơnngàyxưatruyềnlạirằng,NguyễnNhạcthuởđibuôntrầu nên gọi là anh Hai Trầu, còn Nguyễn Huệ gọi là chú Ba Thơm vàNguyễnLữgọilàthầytưLữ,vìcóthuởLữđitutheođạoHồiBani(IslamBani),mộthệ tôngiáocủangườiChàmcổvào thờinữchúaThịHoả,nênthườnggọinhưthế.

Xét công trạng của Nguyễn Huệ ngay từ những ngày đầu khởi nghĩađượcNguyễnBáHuânghilạitrongTâySơntiềmlonglụcthìHuệphảilàemkếNguyễnNhạc,đúngnhưtruyềnthuyếtcủadânBìnhĐịnhxưa

Các giáo sĩ phương Tây đương thời có mặt trên đất nước ta nhưLabartetteghi:AnhcảlàThoiĐức(tứcTháiĐức)haiônghoànglàĐứcôngBai(ĐứcôngBảy)vàĐứcôngTám(thưviết12-5-1787).TrongthưcủaEyetngày15tháng1năm1783cóghi.“ChúngtôihaytinquânphiếnloạnNamHàđãchiếmđượchaitrấnBắcHà,quânchúngdongườiemnhỏnhấtcủaTâySơncầmđầusắpchạmtránvớiquânnhàLê”(gởiLetondal,Tonkin700,tr.1365).

Ngày30 tháng 6 năm1788,Varen có viết: “chiến tranh bùngnổ giữatháng1âmlịchnămngoáigiữaanhemNhạcvàôngYTám,chấmdứtvàotháng5âmlịch.MộtphầndânHuếtửtrận”(tậpCoehinchine746,tr.198).

TrongnhậtkýcủagiáohộiBắcKỳvềnhữngsựkiệnđángghitừtháng8năm1788đếntháng10năm1788đãxếprõthứbậccủaNguyễnHuệnhưsau:“ôngbạochúađángsợởmiềnNamKỳThượnggọilàDUCOUNG,emthứtámcủaTiếmVươngNhạc”NhưvậyDUCONGBailàngườiemthứbảytứcNguyễnLữ,cònDUCOUNGtámlàNguyễnHuệvàcảgiađìnhTâySơncóbảyanhemmàNguyễnNhạclàanhđầunênthườnggọianhHai,anhHaiTrầuvàNguyễnHuệlàemúttrongtổngsố7anhchịemTâySơn,LêTrọngHàmtrongMinhĐôsửlạichobiếtôngHồPhiPhúcsinh“Nhạc,LữđếnhaicongáirồimớiđếnHuệ”(quyển30,phầnchúthích).

MộttronghaichịgáicủaNguyễnHuệđóđượcsáchsửtiếtlộvàonăm1792.KhihaytinvuaQuangTrungchết,mộtđoàngianhânvàquanlạihơn

300người doNguyễnNhạc cầmđầu từQuyNhơn raPhúXuânđể dự lễquốctangđềubịquanquânCảnhThịnhchặnlạitrênđấtQuảngNgãi,chỉtrừmộtmìnhcôemgáiNguyễnNhạcđượcphépraPhúXuân(liệt truyện,Q.30,tr.15b).

ChúngtabiếtNguyễnHuệsinhnăm1753,lúcởtuổi30,NguyễnHuệcóhaitướngtàigiúpsứclàTrươngVănĐavàVũVănNhậm,haivịtướngđólại làcon rểcủaNguyễnNhạc.NhạccũngcómộtcongáigảchoNguyễnPhúcDươngtừnăm1775.

VậylúcNguyễnHuệởtuổi20,thìNguyễnNhạcđãcóconcùngởtuổi“lậpgiađình".NêntuổicủaNguyễnHuệkémhơntuổicủaanhcả,NguyễnNhạcchừng15đến20tuổivàNguyễnHuệlàemúttronggiađìnhTâySơnlàcólý.

VỀNHỮNGBÀVỢCỦANGUYỄNHUỆ

1.ChínhcungHoànghậuhọPhạmKhôngrõNguyễnHuệlậpgiađìnhtừnămnào,nhưngtrongnhữngnăm

thángchiếntranhđánhNamdẹpBắc,NguyễnHuệcũngcómộtbàvợngườihọPhạmquêởphủQuyNhơn,làanhemcùngchakhácmẹvớiquanTháisưBùiĐắcTuyênvàquanHìnhbộThượngthưBùiVănNhậtsaunày.

Theo Đại Nam chính biên liệt truyện, bà họ Phạm năm 16 tuổi đượcNguyễnchọnlàmvợ.Năm30tuổibàđượcphonglàmHoànghậu,nămđólà1789,vậyChínhcungHoànghậusinhvàokhoảngnăm1759,tứckémhơnNguyễnHuệchừng6-7tuổi(1).

BàhọPhạmđãcóvớiNguyễnHuệ5con,3trai,2gái,3trailàQuangToản,QuangBàn,QuangThiệu(2).MộttronghaingườicongáilấyNguyễnVănTrị, viên phòmã giữ cửa biểnTưHiền, bịNguyễn ánh bắt vào năm1801.

______________________(1)TheoQuáchTấn,bàcótênlàPhạmThịLiên(NhàTâySơn.tr.27).(2)SáchĐạiNamchínhbiênliệttruyệnghirằng:“NguyễnQuangToản

tênTrácmẹhọPhạm,ngườiphủQuyNhơncùngquanHìnhbộThượngthưBùiVănNhậtvàTháisưBùiĐắcTuyênlàmộtmẹkháccha,năm30tuổiđượcsắcphong làmHoànghậu,sinh3 trai,2gái.NguyễnQuangToản làconđích”(Q.30,t.43b).

QuangToảnđượclậplàmTháitử,vềsaulàngườikếtụcsựnghiệpcủavuaQuangTrungnhưngkhônglấygìlàmxuấtsắc.

Bà họ Phạm chắc cũng không thuộc loại người có nhan sắc “khuynhnước,nghiêngthành”.Chắccũngkhôngthuộchạngngườicótàinăngđượctuyểnchọnvàđàotạotrongcungcấm.Đólàmộtphụnữthôndã,hiềnlành,gắn bó với NguyễnHuệ trong những “chặng đường vì nước vì dân” nênđượcNguyễnHuệrấtmựcquýtrọng,thươngyêu.

Năm1791,saumộtcơnbạobệnh,thầythuốcởtrongvàngoàinướcchữachạy cũngkhôngqua được cơnbệnhhiểmnghèo, bà từ trần vào ngày 29tháng3và chônngày25 tháng6năm1791,mộ chôndưới chânnúiKimPhụngnằmvềphíaTâycủathànhphốHuế(1).

TheoSérard thìdânBắcHàđược lệnh tiếnvềKinhPhúXuâncác thứvải,sáp,trầmhương,nhựatrám...đểchếthànhchấtMastiquethậttốtbềnđểxácướpđượclâu(2).

DoquáthươngtiếcbàhọPhạmnênvuaQuangTrungnhiềulúccuồngnộlàmmộtsốgiáosĩphươngTâycómặtởThuậnHoálúcđóphảikhiếpsợ.

TrongmộtláthưdoSérardviếttạilàngLữĐăng,thuộcchâuBốChánh,ởBắcQuảngBìnhhiệnnayđãdiễn tả tâmtrạngđaubuồncủavuaQuang

Trungnhư sau:ChánhHậu của vuamất vào tháng3 và ôngđã khócmộtcáchsầuthảm.Ôngđãcửhànhtanglễvôcùnglinhđình,sangtrọngchobàvàocuốitháng6,dântrongnướcđồnkhắpnơirằngôngđãchếtvìquáđaubuồn. . . anh cả ông (tứcTháiĐức) cũng bịmắc lừa vì tưởng em ông làQuangTrungđãmất,ôngấydẫnđầumộtđạoquânđếnkinhđôPhúXuânvớimụcđíchchiếmthànhphốnày.Nhưngkhitớinơi,ôngmớibiếtlàmìnhđãbịlừanênlạiphảiquayvề(3).

Saukhichết,ChínhcunghọPhạmđượcsuytônMiếuhiệulàNhâncungĐoantĩnhTrinhThụcNhuThuầnVũhoàngchínhhậu,gọitắtlàVũHoàngChínhHậu(4).

2.NguyễnHuệcướicôngchúaNgọcHân,lậpBắccungHoànghậuMùahènăm1786,saukhiđánhchiếmPhúXuân,NguyễnHuệlạimang

quânraBắc lấydanhnghĩa tônphònhàLêđểdiệthọTrịnh,vuaLêHiểnTôngởngôi47nămnhưngkhôngmộtchútquyềnhành,giờđượcmộtnềnthốngnhấtdoNguyễnHuệmanglại,vừamừngnhưngvừasợ.. .Đểthămdò thái độ củaNguyễnHuệ, vuaHiển Tông phong choNguyễnHuệ làmNguyênsoáiPhùchínhDựcvũUyquốccông.

BiếtNguyễnHuệkhôngvừalòngvớicáidanhhãoấynênNguyễnHữuChỉnhđãbịaralờilẽcủavuaLêcholàvuaHiểnTôngđãtiếtlộvớiChỉnhrồi,ChỉnhtrìnhbàyvớiNguyễnHuệnhưsau:

____________________________(1)TheoTâySơnthựclục(bảnchữHán)(2)ThơcủaSérardviếtngày30 tháng4năm1971 tài liệu lưu trữcủa

VănkhốHộitruyềngiáoParis(viếttắt:AMEP)tậpTonkin700,tr.1433(3)ThưcủaSérardviếtngày17tháng7năm1791,(AMEP,tr.1468).(4)Cóýkiếnchorằng:BàhọPhạmchếtkhoảngnăm1780,NguyễnHuệ

lấybàBùiThịNhạn.BàBùiThịNhạnđượclậplàmChínhcungHoànghậu(QuáchTấn,QuáchGiao:NhàTâySơn,1988, tr.72;NguyễnXuânNhân:NhữngngôisaoTâySơn,2001,tr.105).

-Hoàngthượngđãnóiriêngvớitôirằngnhàvuađơnbạckhôngcóvậtgìđángtặng,vẫnbiếtnhữngcáidanhtướcnhỏmọn,khôngđủlàmchoNgàisangthêm.Song,vìtụclệtrongnướcvốnchuộnglễnghĩanêncũnggọilàtỏchút lòng thành của Hoàng thượng kính Ngài mà thôi. Bản ý của Hoàngthượngvẫnchorằngmìnhđãcaotuổi,sợsaukhivề,khôngthểnươngtựavàoai,nênNgườimuốnnốiliềntìnhthânhaihọđểchohainướcđờiđờikếtthônggiagiaohảovộinhau.NhưngvìchưahiểuýngườithếnàonênHoàngthượngvẫncòntrùtrừchưadámnóirõ.

Huệđáp:-Xưanaynhữngkẻchinhphuxanhà,tìnhkhuêphònglàrấtcầnthiết.

Hoàng thượng cũngxét đến chỗ ấykia à?ừ, em là vuanướcTây, làm rểHoàngđếnướcNam,mônđănghộđốinhưthếtưởngcũngkhôngmấyngười

cóđược.Mọingườingồinghecùngcườirộ,NguyễnHuệnóitiếp:-Khôngnóiđùađâu,vìHoàngthượngthấyHuệlàtaycómưulượcgià

dặnđưalạiyênvuichohainướcnênmớinghĩthếthôi(1).ChỉnhbiếtHuệđãbằnglòng,liềnvàotâuvớiHoàngthượngrồihỏithăm

Hoàng thượng có bao nhiêu cô congái chưa gả chồng.Xem lại vuaHiểnTôngcóđến6nàngcôngchúađangtuổidậythì,nhưngchỉcóNgọcHânlàngườicósắcđẹpvànếtnahơncả.HoàngthượngrấtyêuquýNgọcHân,nhàvuathườngnói:“ConbésaunàynêngảlàmVươngPhi,khôngnêngảchohạngphòmãtầmthường”.

NgheChỉnhmởcờ,HoàngthượngthấymừngthầmliềnbảovớiChỉnh:-CongáichưachồngcủaTrẫmcònnhiều,nhưngchỉcóNgọcHânlàcó

chútnhansắc.Tuyvậy,thớithườngyêuconvẫnhaythiênlệch,chưabiếtởmắtngườingoàithìrasao.Ngươihãyởđây,đểTrẫmđòicảrachomàcoiqua,rồitùyngườilựaxem,ngườinàoxứngđángthìgiúpchothànhviệcđi.

Được lệnh của đức vua, tất cả các cô con gái chưa chồng củaHoàngthượngđềurahầutrướcngựtoạ.Chỉnhliếpnhìnmộtlượtrồinói:

-Đượcrồi,mốinhânduyêntốtlànhnày,thầnxinlàmmối,mườiphầnchắcxongcảmười.Chỉnhvềbày tỏvớiHuệvềmọi sự tìnhđãdiễn raởtrong cung cấmcủanhàvuavàgiới thiệuvớiHuệhiệnHoàng thượng cónàngcôngchúathứ9,tuổivừađôitám,xinchonươngbóngnhàsau,hầuhạkhănlượcđểchohainướcthànhthônggia,đờiđờihoàhiếuvớinhau.

NguyễnHuệnóiđùarằng:-Vìdẹploạnmàra,đểrồilấyvợmàvề,bọntrẻnócườichothìsao.Tuy

nhiên,tachỉmớiquengáiNamHà,chưabiếtcongáiBắcHà,naycũngthửmộtchuyếnxemcótốtkhông?

NhữngngườingồibênHuệđềucườiầm(2)..Huệchọnngàymồng10tháng7,sắpsẵnhai trămlạngvàng,haingàn

lạngbạc,haichụctấmđoạnmàu,bàybiệngươmgiáo,cờquạt,rồisaiviênThịlangbộHìnhđemcácthứlễvậtđócùngmộttờtâuvàođiệnVạnThọ.

_________________(1)NgôCaoLãng,Lịchtriềutạpkỷ,tậpII,KHXH,1975,tr.333.(2)NgôGiaVănPhái,HoàngLênhấtthôngchí,tập1,Vănhọc,HàNội,

1984,tr.134.Hoàng thượng cho người ra đón lễ vật, làm lễ cáo ở TháiMiếu, định

ngàyhômsauđưadâu.Cáchoàngthân,hoàngphi,côngchúavàcácquanvănvõ,ainấyđềuphảisửasoạnngựaxetừsángsớmđãcómặtởcửađiệnđểđưaNgọcHânvềphủcủaHuệ.

Cùng sánghômđó,Huệ lạimangmột tờ tâu vào triều xin cho làm lễnghinhhôn.NhữngngườilínhTâySơntềchỉnhsắpthànhhaihàngởhaibênđườngnốidàitừcửaphủcủaHuệởcungTâyLongđếncửađiệncủavuaở

trongcungcấm.TraigáiởThăngLongnghetinrủnhauđixemđôngnhưngàyhội.Aicũngcholàviệchiếmcótrênđời.

Khixecủacôngchúatớiphủ,Huệngồikiệurồngvàngrađón.SaukhiNgọcHânvàocung,Huệsaiđặttiệcởbênngoàiđểthếtcácvịhoàngthân,hoàngphi,côngchúavàcácquanvănvõđiđưadâu.Tiệctan,Huệsắpriênghai trămlạngbạc,ngỏlờikính tặngcácvịnhàgáivà tiễnchânra tậncửaphủ.

Cáquanravề,lạihọpởnhàcôngđườngBộLễ,ainấyđềukhenlàvuakénđượcrểtốt.

SauchuyếnraThăngLonglầnđầuvớinhiềukỳtích,NguyễnHuệtrởvềPhúXuâncùngmộtcôcôngchúatrẻ,đẹptàihoacủađấtkinhkỳvănvật.

CuộcđờicủaNgọcHântừtuổi16đãgắnliềnvớisựnghiệpáovảicờđàocủaNguyễnHuệởPhúXuân.SaukhiNguyễnHuệlênngôivua,1789,côngchúaNgọcHânđượcphonglàmBắccungHoànghậu.Lúcchếtđượctônmiếuhiệu:NhuýTrang thậnTrinhnhấtVõHoànghậu,gọi tắt làVõHoànghậu.

NgọcHâncóhaiconvớiQuangTrung,mộttraivàmộtgái.NgoàibàiAitư vãn,một áng văn tuyệt tác thời Tây Sơn, và bàiVăn tếQuangTrung,NgọcHâncólàmbàibiểuchúcthọvuaQuangTrungnăm40tuổi,lúcđìnhthầntổchứclễtứtuầnchoHoàngđếtạiPhúXuânvàonăm1792.

Dịchnghĩa:NaygặpkhánhtiếtmừngtuổithọcủaHoàngđếkhúcnhạcthanhtương

ứngluậthợptiết,cồnhoađangđộ,câyngọcđưahương,câybíchđàodângquảtrườngsinh,trăngbạcnhảánhtronghồbănglạinởhoabuổisáng.

Mâymùsắctíanồngđượmmàkhuêphònghươngnức,khílànhsángtỏmàáoxiêmthêmsắc,kínhcẩndângbàibiểuchúcmừng..

Cúinghĩ lấykhí lành làmđiềmtốt, tơngbừngmàusắcconphụngconlân,đầykhắpthiênhạvềcõihơkhôngsaodựcchẩn.Điệnquếtruyềnhươngsântiêutrànđiềumừng.

Kính nghĩHoàng đế bệ hạ, tài cao thiên cổ đức hợp được cả trời đất.Tuânmệnhtrờitrừgiandiệtbạo,vũcôngchấnđộngcảmuônphương,hùngkhíTâySơnđãtạonênsựnghiệpđếvương,ởcõigiaodãphíaĐôngđãđịnhxongquymôcủanướcnhà.Mặt trờiđỏ rạngmànghiêmđáng tin sao thọtinhchiếusángmàthiênhạđềucùngngưỡnglêntrôngmongmườngtựasaoXucủaBắcđẩuhiệnvậy,ánhsángnổilênchenmừngvạnthọ.Cửatrờimâymởsắctrôngthấutriệtmặtkínhngànthu.Bốnmùathườngđiềuhoàkhiếncáiđứccủavuađẹpnhưngọcvàsángnhưđuốc,trongmuônnămmãichiếtâuvàng.

Hạ thần đức thẹn với Thôi Quan Thư, ngượng ngùng với Cưu Mộc.Trongnộithấttheohầuđượcngồicùngbên,vớiáoxiêmlộnglẫy.

Váibệhạmongtuổitínhbằnghàngthiênniênkỷ,khởiđầulàmộtmùa

xuântámngànnăm.Chốnnộiđìnhkềsátnghenhạcthiềucầumongphúcấmnướcnhàđượcvạnnăm,vôhạn.

3.Cònbaonhiêubànữa?NgoàihaibàhọPhạmởQuyNhơnvàNgọcHânởThăngLongđược

phonglàmChínhcungvàBắccungHoànghậuđượcsửsáchnhắcđến,còntrênthựctếNguyễnHuệcòncóbaonhiêubàvợnữa?

Trongnhữngnămqua,chúngtôiđãpháthiệnthêmcócácbàsauđây:-CómộtbàlàmẹcủaNguyễnQuangThuỳ.Quang Thuỳ con ai? Đây là trường hợp ngờ vực đã làm nhiều người

nhầmtưởng,kểcảvuaCànLongnhàThanh.QuangThuỳ lớnhơnQuangToản,đãtừngcótêntrongdanhsáchsứbộchúcthọbáttuầnvuaThanhnăm1790khiếnCànLong tưởng con trưởng củaQuangTrungnên phong làmThếtử,saubiếtkhôngphảinênlạiphongchoQuangToản.

QuangThuỳđã từng làmTiếtchế, trấnnhậmcảBắcHànhưngkhôngphải là con của PhạmHoàng hậu, cũng không là con củaNgọcHân. SaungàyvuaQuangTrungchết,cómộtgiáosĩđãtiếtlộđiềuđó:

“Ôngđểlạihaingườicon,ngườiđượcchỉđịnhnốinghiệplàngườiđíchtửduynhất,nhưngcònmộtngườikháclớntuổihơnđangcaitrịxứBắclàconcủanànghầu".(1).

Vậy ai là mẹ của Nguyễn Quang Thùy? Sao bà này lại không đượcphonglàmHoànghậu?CóphảibànàyđãlâmvàotrườnghợpnhưĐạiNamchínhbiênliệttruyệnđãghi:"SaukhiởThăngLongvề(1786),NhạcngàycàngdâmdậthungbạogiếtNguyễnThunglạiloạndâmvớivợcủaNguyễnHuệ”.

Có lẽ vì bịNguyễnNhạc làm nhục khi bà này còn ở lại trên đất củaTrungươngHoàngđế.Bởi lẽ đómàbàmẹ củaQuangThùykhôngđượcphonglàmHoànghậu,vàrấtcókhảnăng,đâylàbàvợđầutiêncủaNguyễnHuệ(2).

-BàBùiThịNhạn:TàiliệusưutầmdângianởBìnhĐịnhchobiết,bà‘BùiThịNhạnlàem

BùiĐắcTuyên,giỏivõnghệ,làcôcủaBùiThịXuân.SaukhibàvợđầucủaNguyễnHuệhọPhạmchết,bàNhạnđượcNguyễnHuệ lấy làmvợvàsaunàyđượcphong làmChínhcungHoànghậu (NguyễnXuânNhân, tr.105;QuáchTấn,QuáchGiáo,2001,tr.278)(3).

______________________(1)ThưcủaLeLaboussenăm1793,B.E.F.E.O,1913,17,tr.30.(2)Quyển30,t.13bnguyênvăn:Nhạckỳđắcchí,nhậttứdâmbạo,sát

NguyễnThung,hựudâmHuệthê,nhângiaisúchí.(3)Đâylàtheotưliệudângianởđịaphương.Chúngtôivẫntheotàiliệu

lịchsửlàĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.30,TâySơnthựclụcvàthưcủagiáosĩSérard,chứngnhậnlúcbàChínhcungquađờinăm1791,Chínhcung

HoànghậulàbàhọPhạmchứkhôngphảihọBùi.-BàTrầnThịQuyngườiQuảngNamNhờsựmáchbảocủanhândânthịxãHộiAn,đầunăm1984,chúngtôi

đếngặpanhTrầnSen,ngườigiữbảngiaphảhọTrầncủalàngThanhChâu.Bảngiaphảchochúngtabiết,họTrầncónguồngốcởThăngLong,thuỷtổlàôngTrầnCộngPhạp,đếnđờithứnămsinhraôngTrầnCôngThành,ôngTrầnCôngThànhsinh7ngườicon,4traivà3gái,trongđócóbàTrầnThịQuylàquýphitriềuTâySơn.BảngiaphảghichúlàThứphiNguyễnHuệ-QuangTrung.

TrongbảnkêlailịchhọTrầnvàvăntếgiatộccũngchobiếtvàođờithứ4,ôngTrầnCôngThức, sinhnămẤtTỵ (1725) ragiúpvuaQuangTrungđánhgiặccứunước,đượcphongchứcQuanTấntrấnquốcĐạitướngquân,trụquốcĐạiĐôđốc,ôngchếtvàonămQuýMão(1783).

Đời thứ5,ôngTrầnCôngThànhgiữchứcĐặcTấnphụquốcThượngtướngquân,TháiuýNhơnquốccông,sauđượcphongtặngTháiBảoquốccông,từtrầnvàongàyrằmtháng7.

Ông Trần Công Thành sinh ra bà Trần Thị Quy, làm vợ thứ của vuaQuangTrung,bàbịNguyễnánhxửtửhìnhtạiđấtKimBồngnaylàxãCẩmKim, thị xãHộiAn). Biamộ còn ở xứ TràQuân, thuộc thôn 5, xã CẩmThanh.

KhôngrõbàTrầnThịQuyđượcNguyễnHuệchọnlàmthứphinămnàovàcóconvớiNguyễnHuệkhông,nhưngđâylàtrườnghợpđầutiênởđấtQuảngNampháthiệnđượcmộtbàvợcủavuaQuangTrung.

Tươngtruyền, trongnhữngngàyTâySơnthất thế,bàTrầnThịQuỵbịquâncủaNguyễnÁnhbắtđượcđưalênbãicátKimBồngchémđầu,rồithảtrôi sông.Thihài củabàđượcnhândânbímậtvớt lênkhâm liệmvàmaitángcẩnthậnởcánhđồngthuộcxứTràQuânlàngThanhĐông.

Chúngtôiđãđếnnơiđểkhảosát,thấytấmbiacókhắccácchữ:NamcốĐôngchâutiềntriềuHoànghậuthứphitựQụyTrầntổcômộ.MậuTuấthạ,nguyệtnhậtkiết.Nghĩalà:MộbàTrầnThịQuỵ,ngườilàngĐôngChâulàthứphiHoàng

hậucủatriềutrước.Bialàmvàongàythángtốt,mùahạnămMậuTuất,dongườicháugọibằngcôlậpnên

-BàPhihọLêngườiQuảngNgãi.ĐượcsựmáchbảocủaanhNguyễnĐứcTấnởĐôngHà,tôiđãđếnlàng

TânPhổ,xãTriệuÁi,huyệnTriệuPhong.ỞđâytôiđãgặpđượccácbôlãotrongdònghọNguyễnĐức,đọcđượccácbảngiaphảvàvăntếcủangàiThỉtổ.

Bàivăntếđượcsaolạinăm1952,ghisựnghiệpngàiThỉtổnhưsau:“NgàiThỉ tổ ta, người họLê, quán tỉnhQuảngNgãi, huyệnMộĐức,

tổngQuyĐức, làngBồĐề,ngài làcông thầnnhàTâySơn,chứcĐôđốc.Ngàicóbàchị(hayem)làvợcủavuaQuangTrung,cómộtcontraisaukhivuaQuangTrungbăngrồi,tựquâncũnglàmộtvịđạitướngcótiếnglừnglẫytrongthờibấygiờ.Nhưngvìvậntrờithayđổinênnhà.TâySơnphảiđổ.TựquânvàngàiThỉtổcủatađềuphảihysinh.Gặpcảnhtangthươngnêncácconcủangàiđềuphảilưulạcratỉnhnàyđểlánhnạn,dođóđãđổihọLêrahọNguyễn”.Bảngiaphảghi:“đờithứnhất- tiềnkhaikhẩnthỉtổkhảohuýSáuThuỷTrungdũngđệtamlang”...

Cuộcđiềutracủachúngtôivàonăm1986ởQuảngNgãichỉxácnhậnthêmlàngBồĐềhiệnnaythuộcxãĐứcNhuận,huyệnMộĐức,còncuộcđờicủabàphihọLêvàngườicontraicủaQuangTrungdobàsinhranhưthếnào?Códịpchúngtôisẽtrìnhbàysau.

-BàNguyễnThịBíchngườiQuảngTrị.Mùa xuân năm1985, anhNguyễnDuyHỡi, trườngĐại học khoa học

Huế,nhânmộtchuyếnđitìmhiểulâmsàngmộtsốlàngxãởQuảngTrị,đãtìm thấymột cuốn gia phả họ Nguyễn ở làngMỹ Chánh, xã Hải Chánh,huyệnHảiLăng.NhânvậtcótêntrongbảngiaphảlàNguyễnThịBíchcóliênquanđếnđờiTâySơn,đượcchúngtôixácminhvàxửlýcứliệuvớikếtquảnhưsau:

ĐúngraởnhàcụNguyễnVănViệncógiữđếnhaibảngiaphả.MộtbảnchữHánviếtvàonăm1926(BảoĐạinguyênniên)chépđếnđờithứ14.Bảngiaphảnàyở trongtìnhtrạngbảoquảntốt,khôngcódấuhiệusửabỏcủangườiđờisau.Nhìnchungđâylànguồnsửliệuđángtincậy,đảmbảođộtincủangườisửdụng.

Bảnthứhai,ngoàibiaghiTônphổdònghọNguyễn,viếtbằngchữHáncóphiênâmrachữquốcngữ.BảnnàysoạnvàonămCanhTý(1960)ghiđếnđờithứ15.

Haibảnnàycónguồngốckhácnhaunênkhôngđượcrõxuấtxứcủamỗibản.Ởphầnnộidungcómộtsốchitiếtkhôngthốngnhấtvớinhau.Bảnviếtnăm1960biênchépkhoahọchơn,nhưngtàiliệusửdụngthìbảnviếtnăm1926phongphúvàchínhxáchơn.

Tờ1abản1926,cóghi:“Ông Nguyễn Văn Cẩn Chánh dinh Cai hợp Diễn Phái Tử sinh năm

NhâmThìn,chếtngày16tháng9nămTânMãothọ60tuổi.BàlàNguyễnThịAi,sinhnămGiápNgọ,chếtngày28tháng1nămNhâmThìn, thọ59tuổi”.

Haiôngbàsinhđược16ngườicon,7traivà9gái,cóngườicongáiúttênlàNguyễnThịBích,gảchovuaQuangTrung,thônMỹChánhđượcxuấtđinh,xuấttịchtừđó.Bàchếtvàongày10tháng9mộtángtạiGòThỏ,thônVĩnhÂn.

NguyênvănchữHán:NguyễnThịBíchgiávuQuangTrungHoàngđế,

bổnthônxuấtđinhtịchtựthửthủy,tốtvucửunguyệtsơthậpnhật,mộtạiVĩnhÂn thônGòThỏxứ".Bảnnăm1960 cũngghi nhưbản 1926nhưngkhôngcócâu“bổnthônxuấtđinhtịchtựthửthủy”.

Tài liệu sưu tầmđượcởđịaphươngcũngchobiếtvàođầu thếkỷ thứVIII,dânlàngAnThơlênlậpnghiệp,sinhsốngởMỹChánh,quátrìnhtụcưdiễnranhanhchóngnhưngvàothờiTâySơn,khilàngcóngườicongáixinhđẹp gả cho vuaQuangTrung, từ đóMỹChánhmới được xuất đinh, xuấttịch.

Thuởđươngthời,vuaQuangTrungcóchiếuthưvàsắcphongbantặngcholàngMỹChánh.Trướcđâyởđìnhlàngcókhắchaicâuđốithểhiệnmộtniềmtựhàocủadânlàng.

Triềuđìnhmaothổgiaphong,bảnchươngcửuhiệpAnThơxã.ThiêntửchiếuthưbantặngsắcphongMỹChánhthôn.NhưvậymốiquanhệgiữabàNguyễnThịBíchcủalàngMỹChánhvới

vuaQuangTrungđãkhárõ,giờcầnxácđịnhmộtángcủabàởthônVĩnhÂnđểkhẳngđịnhmộtnhânvậttronggiađìnhTâySơn.

Nhưngkhi thămhỏi các cụgiàở thônMỹChánhvềmối quanhệvớithônVĩnhÂnthìkhôngainhớ,chỉnghetruyềnrằng,xaxưacóngườibàconđồng tộcởBìnhĐịnhhàngnăm ra thămviếng, chạpgiỗ, nhưng lâungàykhôngcònnhớtêngì?ởđâu?Cònaisốngkhông?

Cũngcần lưuý thêm rằng,vàođời thứ11củadònghọNguyễnởMỹChánhcóghinhânvậtNguyễnVănHiển,tácgiảcuốnĐồBànthànhkýnổitiếng,NguyễnVănHiểnđỗHoàngGiáp,cũngghimộtángởthônVĩnhÂn,tỉnhBìnhĐịnh.

Nhưvậy,đếnđâychúngtôichỉmớibiếtmộbàNguyễnThịBíchđượcchônởGòThỏ,thônVĩnhÂn,tỉnhBìnhĐịnh.

Đượcthôithúcbởimộtđiềubíẩnkỳthú,vàomùahènăm1986,tôiđãlênđườngvàoBìnhĐịnh thămlạiquêhươngTâySơnvàxácđịnhnơiannghỉcủabàNguyễnThịBích,vợcủaQuangTrungmàbảngiaphảởMỹChánhđãgợihướngđitìm.

Nhưngvấnđềđặtra là thônVĩnhÂnđượcnhắctronggiaphảđóhiệncònđượcgọinhưvậynứakhông?Nónằmởxãnào,huyệnnào trongcáilãnhthổrộnglớncủatỉnhBìnhĐịnh?RồicáitênGòThỏvôdanhkiacònhaymất,cóaibiếtkhông?Cáccơquanhànhchính,sảnxuấtnôngnghiệpcấp tỉnhđóngởQuyNhưnkhông cho chúng tôi hyvọngnàovềviệc tìmkiếmthônVĩnhÂn.

TôiđãlầnmòthămtìmhỏicácvịbôlãohưutríngườiởcáchuyệncủatỉnhBìnhĐịnhhiệnsốngởQuyNhơncũngkhôngmộtaibiếtđếnthônVĩnhÂnxaxôitronglịchsửđó.NhưngkhigặpcụNguyễnLý,nguyênGiámđốcBảotàngtỉnhNghĩaBìnhđãvềhưuở94đườngTrầnPhú,QuyNhơn,hỏivềquêhươngcủaHoànggiápNguyễnVănHiển,mặcdùkhônghyvọngbao

nhiêu,vìtheocácbảngiaphảđãđượcđọcthìNguyễnVănHiểnquêởtậntỉnhQuảngTrịcũ.NhưngcụNguyễnLýđãquảquyếtrằng-NguyễnVănHiểnngườixãCátHanhhuyệnPhùCáthiệnnay.Dùcònnhiềuphânvânnhưng tínhiệu tìmđếnmộbàBích,vợcủaHoàngđếQuangTrungđãcóchiềuhướngtốtđẹp.

Tiếpđó,chúngtôiđãlàmviệcvớihaiđồngchíBíthưvàChủtịchhuyệnPhùCátnhândịphaiđồngchílãnhđạocủahuyệnvàohọpởQuyNhơn.Saukhinghetrìnhbàynộidungcôngviệc,cácđồngchírấtphấnkhởivàhứatạođiềukiệnđểchúngtôitiếnhànhnghiêncứu.

Ngày8 tháng4năm1986nhânmộtchuyếncông táckếthợp,cácôngTrần Văn Quý (Viện Hán Nôm, Hà Nội) và Đinh Bá Hòa (Sở Văn hoáThôngtinNghĩaBình)cóyêucầucùngđiPhùCát.Chúngtôiđãđượccánbộvànhândânđóntiếpvàtạođiềukiệnchuđáo.

Buổichiềucùngngày,chúngtôiđãđếntậnđịabànđểkhảosát.ChiếcÔtôNivacủaUỷbanhuyệnđãđưachúngtôiđếnthônVĩnhÂn.Đượcbiết,thônVĩnhÂnsaunàyđãđổithànhthônVĩnhLong,hiệnthuộcĐội5vàĐội6sảnxuấtcủaHợptácxãCátHanhII.

Đượcsựchỉdẫnchínhxác,chúngtôiđãđếnnhàcụNguyễnVăn(sinhnăm1921)ởĐội5làcháu4đờicủaHoànggiápNguyễnVănHiển,cụlàngườilãothànhởtronghọ,thuởcònthanhniêncụđãcólầnđãraMỹChánhtrongquanhệ tông tộc,nhưngsaungàycóchiến tranh,mắtcụbịmù loà,nhưngngười trẻhơn lạikhôngbiếtnênkhôngaiđi lạidođómốiquanhệtrongcùngdònghọởMỹChánhvàVĩnhÂnbịgiánđoạn.

CụVănsaysưakểchuyệnvềgiađìnhvàdònghọcủamìnhnhưngtuyệtnhiênkhôngbiếtcómộtaitronghọmìnhmangtênNguyễnThịBích,đãgảchoHoàngđếQuangTrung,vàcũngkhôngcóaikỵgiỗvàongày9tháng9âmlịch(vìbàBíchmấtngày10tháng9).Vìđếnđờicụ, tronghọtổchứchiệpkyvàotháng6vàtảomộchungvàothángChạphằngnăm.

Dùthế,nhưngtheosựchỉdẫncủacụVăn,chúngtôivẫnnuôihyvọnglớnkhitìmđếnnhàanhNguyễnVănThiển(sinhnăm1933)ởĐội6,làcháuđíchtôncủaHoànggiápNguyễnVănHiển,hiệncònlưugiữhồsơcủagiađình.

Tại nhà anhNguyễnVănThiển còn lưu lại nhiều bản văn cổ rất quý,trongđócó14đạosắcdocácvuaThiệuTrị,TựĐứcbantặngchoNguyễnVănHiển,mộtsốliễnđối,vậtlưuniệmgiấytờcủadònghọvàmộtbảngiaphả.

BảngiaphảviếtbằngchữHáncóphiênâmchữquốcngữ.CólẽđãtríchtừmộtbảngiaphảnàođóởMỹChánhnênchỉchéptừđờithứ6trởlại.TứctừôngNguyễnVănKhêđếnnaylà9đờiKểtừvịthỉtổlàđờithứ15.

Bản trích gia phả này có những nét tương đồng với các bản gia phảchúngtôitìmđượcởMỹChánh,nhưngcómộtsốchitiếtkhônggiốngnhau

nhưởđờithứ8,saukhighichépvềôngNguyễnVănCẩnvàbàNguyễnThịAinhưbản1960(đờithứ9)thìlạighi:GảchoQuangTrung-NguyễnNhạcvàkhôngghimộchônởđâu,nguyênvănchữHánlàNguyễnThịBíchtộtvucủanguyệtsơthậpnhậtgiávuQuangTrung-NguyễnNhạc,AnThơ,MỹChánhtáchđinhtựthửthuỷ

Như vậy chúng ta thấy, hiện nay họNguyễn ởMỹ Chánh và ở VĩnhLong(VĩnhÂncũ), trongmốiquanhệtôngtộcvớinhaucó3bảngiaphảvớibanguồngốckhácnhau.NhưngđềuthốngnhấtlàbàNguyễnThịBíchngười thônMỹChánh làvợcủavuaQuangTrung.Và từđờibàBíchđếnnayđã6đời,tươngđươngvớithờikỳTâySơn.

Trongbuổi toạđàm,giađìnhchobiết trong thônVĩnhÂncóGòThỏ,mộttrongnhữngkhunghĩađịacủathôn.NhưngtronggiađìnhkhôngmộtaibiếtcóbàNguyễnThịBíchlàvợcủavuaQuangTrung,chỉtruyềnlạirằng,hằngnămvàotháng12âmlịch,concháuphảichạpMộBàVuaởGòThỏ.Nhưngconcháukhôngbiếtbàvuanào?Quanhệvớigiađìnhrasao?Têntuổilàgì?

ChúngtôiđãđếnMộBàVuanhưmộtbísốcủadònghọbaođờinay.Gòthỏcódiệntíchchừngmộthécta,cáchnhàanhThiển1kmvềphíaĐôngNam.GòThỏxưanaylàmộtvùngđấtvôdanhchỉcóngườitrongxómmớibiết.MộBàVuanằmởcồncáttrắng,khôngcóbia,sơsàinhỏxíunhưmộtchiếcnónlá“sèsènhưmộtnắmđấtbênđường.

Vớitàiliệucủacácbảngiaphảvàsựghichépchỉdẫncũngnhưtruyềnthuyết của gia đình họNguyễn ởMỹChánh vàVĩnhÂn thìmộBàVuachínhlàmộcủabàNguyễnThịBích,vợcủaHoàngđếQuangTrung.

Câuhỏitiếptụcđặtrachochúngtôilà:bàNguyễnThịBíchvàođâylúcnào?Tạisaochếtlạichônởđây?BàcóconvớivuaQuangTrungvàhiệncònbảolưuđượcdòngmáucủavuaQuangTrungkhông?

NguyễnThịBíchlàconútthứ16củaôngNguyễnVănCẩn(1712-1771),giữmộtchứcquannhỏvàomạtkỳthờichúaNguyễnởPhúXuân.MẹlàNguyễnThịAi(1714-1772).Nghĩalàôngvàbàđềuchết trongnhữngngàyđầukhiTâySơnkhởinghĩa.

QuatìmhiểucácbảngiaphảvàkhảosátcáckhumộđịacủagiađìnhhọNguyễn,chúngtôithấytừđờithứ8trởvềtrước,mộhọNguyễnđượctángởQuảngTrị.ĐếnđờibàNguyễnThịBích(đờithứ9)cóanhlàNguyễnVănTuấnlàmquanThưlạiởcửabiểnĐềDi,cóvợlàTừThịDiệt,ngườithônVĩnhÂn.

ĐâylàmồiquanhệsớmnhấtcủagiađìnhhọNguyễngiữaMỹChánhvàVĩnhÂn.HiệnnayôngNguyễnVănTuấncómộchônởGòThỏ.ConcháunhậnlàmpháitrưởngcủahọNguyễnthuộchệtộcởVĩnhÂn.Lúcthôilàmquan,ôngvềsốngởquêvợtạithônVĩnhÂn.

BàNguyễnThịBíchsaukhitriềuTâySơnsụpđổ,đãtrốnvềVĩnhÂn

cùnganhchịemvàcáccháuđểnươngthân,lúcchếtđượcchônởGòThỏ.chođếnnay,chúngtabiếtthêmmộtbàvợcủaQuangTrungquêởQuảngTrị,một tư liệuquýđểkhẳngđịnhsựnghiệpchungvà tìnhcảmriêngcủaNguyễnHuệđốivớimảnhđấtvàconngườiPhúXuân-ThuậnHoá,bổxungchogiathếvàsựnghiệpcủaQuangTrung.

BàNguyễnThịBíchgầnnhưlàngườiduynhấtcủagiađìnhTâySơnđãchứng kiến toàn bộ trang sử hào hùng của dân tộc dưới thời của QuangTrung,cũngnhưnỗiđaucủavươngtriềuCảnhThịnhsaukhisụpđổ.

Bảngiaphả“Táiphụng”vàonăm1926dưới thờinhàNguyễncủagiađìnhbàNguyễnThịBíchmàmạnhdạnghiGiávuQuangTrungHoàngđếlàmộtviệclàmcóýthứcbaođờitrongdònghọngoạicủavươngtriềuTâySơn,cũngnhưbàconhọNguyễnởVĩnhÂnđãkhônkhéobảodưỡngchechởchobàkhilâmnạn,đếnlúcchết,chôncấtthămviếng,chạpdấycẩnthậnlàviệclàmdũngcảmđángtrântrọng.

CáctàiliệuchúngtôisưutậpđượcđềuxácđịnhbàNguyễnThịBíchcómộtcontraivớivuaQuangTrung.VịhoàngtửnàycònsốngsótsaunhữngnămthángbịvuanhàNguyễntruytầm,hãmdiệt.

Đâylàmộtkhảnăngđểchúngtacócơhộitìmkiếmđượcdòngmáucủavịanhhùngdân tộcNguyễnHuệ -QuangTrung trênquêhươngTâySơnkhởinghĩa.

Chúngtakhônglạgìvớiquanniệmđathêngàyxưa-VuachúaphảicónhiềucungphinênkhipháthiệnthêmđượcmộtsốbàvợcủaNguyễnHuệsẽlàmchochúngtabấtngờ,thúvịvàcũngkhôngaihẹphòichêtrách.Vìngày xưa, các bậc vĩ nhân, anh hùng nào khi đã có cuộc sống xã hội phithườngthìtrongtìnhyêucũnglãngmạnvàmãnhliệtkhôngkém...

Cóđiều lạ thường làQuangTrungHoàngđếdám lậpmột lúcđếnhaiHoànghậu,kẻNamngườiBắc,lạidựđịnhcầuhônvớimộtcôngchúanhàThanhTrungQuốc.SứcmạnhcủaHoàngđếQuangTrungthểhiệntrênmọiphươngdiệnchứkhônggiốngnhưsự“bềthếcủacácvuatriềuNguyễnvềsau,nhưnglạitựđịnhraluậtcấm“4không”...trongđócấmkhôngđượclậpHoànghậu!

VỀCÁCCONCỦAVUAQUANGTRUNG

BàChínhcungHoànghậuhọPhạmngườiQuyNhơncóvớivuaQuangTrung5ngườicon,3trai2gái,3trailàQuangToảnđượcphongThếtử,saunàylênngôivuatứcCảnhThịnh,QuangThiệugiữchứcTháitểtheoQuangToảnraBắcsaungàyPhúXuânthấtthủ(1)vàQuangBànđượcCảnhThịnhphonglàmTuyêncông,lãnhđốctrấnThanhHoá.

BàBắccungHoànghậucóhaiconlàNguyễnVănĐứcvànguyễnThịNgọc.

TrườnghợpkhóhiểulàNguyễnQuangThùy,làmnhiềungườingờvựcvànhầmtưởng.QuangThùylớntuổihơnQuangToàn,đãtừngthamgiahụttrongsứbộgiảvươngPhạmCôngTrịđiTrungQuốcnăm1790.VuaCànLongtưởnglàcontrưởngcủaQuangTrungnênphonglàmThếtử,saumớibiếtmìnhbịhốnênphonglạichoQuangToản.

Quang Toản lên ngôi phong cho Quang Thùy làm Khang công, trấnnhậmBắcHà.Năm1801,PhúXuânthấtthủ,ởThăngLong,QuangThùyđãchuẩnbịnghênhđónCảnhThịnhvàtriềuthầnTâySơnbạivongvàbôntẩuraBắc.

_______________________(1)Trongnhiềubảngiaphảchúng tôi sưu tầmđượcởTrịThiên thìý

nghĩahaichữgiávucónghĩalàgảchochứkhôngphảilàgảvào.(2)Liệt truyện ghiQuangThiệu là conNguyễnHuệnhưngHoàngLê

nhất thôngchíghiQuangThiệu làconcủaNguyễnNhạc.Có lầncùngLêTrungâmmưulậtđổCảnhThịnh,đểtựtônlậpởQuyNhơn.Việcbạilộnênbị bắt uống thuốc độc chết.Nhân vậtmàHoàngLê nhất thống chí ghi làQuangThiệuđóchínhlàtiểutriềuNguyễnBảonhưnhiềusửsáchđãđểlại.

Năm 1802, Quang Thùymở đợt tấn côngmạnhmẽ để chiếm lại PhúXuân.ĐộiquândoQuangThùychỉhuyđãđánhbứcđượcluỹTrấnNinh,tiếnvềsôngGianhthìbịquânNguyễnđánhlùi;ThùyđưaquânraNghệAnthìgặpCảnhThịnh,lạimởtrậnquyếtchiếncuốicùngđểkhôiphụclạiPhúXuân nhưng không thành, Quang Toản, Quang Thùy đều chạy ra Bắc.Nhưngcảhaiđềubịbắt,QuangThùyđãthắtcổtựtử,tránhcảnhnhụcnhãtrướcnhữngđònroihànhxác,dãmancủakẻthù.

Do lớn tuổi, có tài năng nhưng không được lên ngôi vì do con dòngchínhvàdòngthứnênsaungàyQuangTrungmấtcóxảyraxungđộttrongnội chínhvềviệckếvị củaQuangToảnvàQuangThùy, thế lựcBùiĐắcTuyên, cậu ruột Quang Toản đã thắng, Quang Thùy được cử ra cai quảnmiềnBắcvớichứcTiếtchếcácdoanhthủybộkiêmTổngquảnbinhdânthứvụ.

GiáosĩLangloisởThanhHoá,trongmộtbứcthưđềngày5tháng2năm

1793đãtiếtlộ,trongthưviết:“Cácconcủaôngcònnhỏ,ngườiconlớnnhấtcũngmới14tuổi.Cácquancủaônglạiđánhlẫnnhau,đãcónhiềungườibịgiếttrongvụlộnxộnvềvấnđềkếvị”(1).

TrongĐạiNamthực lụcchínhbiêncóghi tên3ngườiconcủaQuangTrungbịGiaLongbắtvàonăm1801 làQuangCương,QuangTự,QuangĐiện,tấtcảđềubịbắtđượctrênđấtcủaphủTriệuPhongvàQuảngBình(2).SauđóĐặngTrầnThườngcũngbắtđượcngườitênlàThất,concủaNguyễnHuệ(3)..còntrườnghợpTháitểQuangDuy,TạChíĐạiTrườngcholàconbàhọPhạmnhưngkhôngchínhxácQuangDuybịbắtvàbịhànhhình tạiPhúXuânvàongày12tháng12năm1802cùngvớiQuangThiệuvàQuangBàn.VậyQuangDuylàconai?

Trongcáccôcôngchúa,lớntuổihơncảlàemkếQuangToản,concủabàhọPhạm,ngườiđượcgảchoNguyễnVănTrị là tướngchỉhuy10.000quânđểgiữcửabiểnTưHiền-QuySơnvàonăm1801bịquânNguyễnánhbắt,côcôngchúalớnđóđượcBarizymôtảnhưsau:

“Ởmộtphòngkhác(phòngnàycógiambàBùiThịXuân,bàvợtướngVõVănDũng,vợTưKhấuĐịnh . . .)cóvợviên tướngFaoMaTheo tứcphòmãTrị,emgáinhàvua,còntrẻ.Bànàycóthểlàmộtchiếnsĩgiỏi”(4).

Nhưvậy,quacáctàiliệuđượcghichéprảirác,đãchochúngtabiếtvuaQuangTrungcóítnhất17ngườicon,11trai,5ngườilớntuổigiữcácchứcvụquantrọngtrongtriềuđìnhTâySơnlàvuaCảnhThịnh,TiếtchếQuangThùy,NguyênsúyQuangThiệu,ĐốctrấnQuangBàn,TháitểQuangDuy...4 người bị phát giác và bị bắt khi chạy trốn làQuangCương,QuangTự,QuangĐiệnvàmộtngười tên làThất.HaingườicònnhỏbịNguyễnÁnhquảnthúctrongcungcấmvàonăm1801, trongđócóNguyễnVănĐứclàconcủabàNgọcHânvàmộtngườikháckhôngrõtên.

6côcôngchúabịNguyễnánhquảnthúctrongcungcấmvàonăm1801,trongđócóhaicôlàconcủaHoànghậuhọPhạm,mộtcôbéngoài10tuổilàNguyễnThịNgọc, con củabàNgọcHân.Cònba côkhácmàBarizyướcchừngđộtuổitừ16đến18,trongđócómộtcô16tuổitrôngrấtkiềudiễmthìkhôngrõtêngìvàmẹcủacôlàai?

VàbaonhiêungườiconcủaQuangTrungtrốnthoátđượctheomẹnhưtrườnghợpbàNguyễnThịBíchthìchúngtakhôngcóđủđiềukiệnđểbiếthơnđượcnữa.

_________________________(1)ThưcủaLangloisgởiôngChaumontởMacao,AMEP,Tonkin692,

tr. 412.Có ý kiến cho rằngQuangThùy vàQuangBàn là con của bà họPhạm(NguyễnXuânNhân,tr.105).

(2)Bảndịch,tập2.ViệnSửhọc,1968,tr.399.(3)ĐạiNamthựclụcchínhbiên,tập3,tr.35.(4)Barizy,thưđềngày16tháng7năm1801.

NhưngtôitinrằngsẽtìmradòngmáuTâySơn,cácthếhệthứ5thứ6củaQuangTrungcòn lưudưỡngđược trongvùngđấtquêhươngTâySơnkhởinghĩavàđấtdựngnghiệpcủaNguyễnHuệ-QuangTrung.

-NguyễnQuangHiểnlàai?Sau chiến thắng Xuân Kỷ Dậu, vua Quang Trung cử Nguyễn Quang

Hiển, người cầm đầu đoàn sứ bộ nước ta sangTrungQuốc.Khi đếnBắcKinhđượcvuaCànLongtiếpđónhếtsứcnồnghậu.MộtđoạntrongbàidụmàvuaCànLonggửichoquancơđạithầnTrungQuốcvàongày24tháng7CànLongnămthứ54(năm1789)nhưsau:

“…NgàyhômnaysứđoànNguyễnQuangHiểnđếnhànhtạivừalúcmởtiệcănmừng.Khilàmlễchiêmcậnxong,sứđoànsẽcùngđivớicácVươngcôngvănvõđại thầnvàvuaquanMôngcổvàonhàhátđểxemdiễnkịch,Trẫm ban thưởng cho Nguyễn Quang Bình (tức Quang Trung) một photượngQuanâmbằngngọc,mộtcáinhưýbằngngọc(1),đoạnkimtyvàmộtcái trânchâu (2), thưởngchoNguyễnQuangHiểnmộtpho tượngLaHánbằngsứ,mộtcáinhưýbằngngọc,mộtđoạnkimtyvàmộthộpbạc...Đếnngày10tháng8làngàyđạilễsẽbanthưởngthêm(3).

Sửcủa tavà sửcủaTrungQuốcđềuxácnhậnNguyễnQuangHiển làcháucủavuaQuangTrung.VậyQuangHiển là conai?Không thể là conNguyễnNhạcvàNguyễnLữthìsẽlàconmộtvịnàođóđãchếtsớmtrongtổngsố7anhemTâySơnchăng?

________________________(1)Cáiqueđểgãilưngkhingứa.(2)Hạtchuỗi.(3)TheoĐạiThanhthựclục,Q.1835,17,19b.

CÓ PHẢI NGỌC HÂN CÔNG CHÚA ĐÃ GIẾTCHẾT VUA QUANG TRUNG VÀ SAU NÀY LẤYGIALONGKHÔNG?

-NgọcHânđãgiếtvuaQuangTrung?Năm1961,ởmiềnNamrộlênmộtnghiánlịchsửchorằngchínhNgọc

Hân -Bắc cungHoàng hậu đã đầu độcHoàng đếQuangTrung chết năm1792.

Tài liệu công bố là do ông Nguyễn Thượng Khánh trên tạp chí Phổthông,xuấtbảnởSàiGòntừsố62,63,64,65vàotháng8và9năm1961vớitiêuđề“VuaQuangTrungchếtvìmộtliềuđộcdượccủaNgọcHâncôngchúa”.

ÔngNguyễnThượngKhánhcholàmìnhthuộcchipháiLêDuyMậtcủahoàng tộc nhà Lê nhưng đến thờiNguyễn buộc phải đổi họ.HọNguyễn:NguyễnDuy,rồiNguyễn-Lê...đếnđờiôngthìđổilàmNguyễnThượng.GiađìnhôngđãsốngởSàiGòntừnhiềuđời.

Căncứtrênbảngiaphảđểlại,ôngNguyễnThượngKhánhchođólàmộtsửliệuthầmkíncủadòngdõiNguyễn-Lêcóliênquanđếnlịchsửmàxưanaychưaaiphátgiácra.

Mởđẩuôngviết:“Đêmnaydướingọnđèn60nến trêncăngác trọ tồitàn,lọtvàogiữađôthànhđầyánhsángcủamiềnNam,tôimêsayviếtlênmộttrangsửliệumàtừxưađếnnaykhôngaibiết,đểcácsửgiađươngthờithamkhảovềcái chết củavuaQuangTrung trongmộtphúthờnghenmàgâynên”.

ÔngKhánhcholàsaukhihaytinvuaCànLongnhàThanhhứagảmộtcôcôngchúachoQuangTrung“trongphútuấtứcvàcuồngtrí,NgọcHânquyếtđịnhgiếtNguyệnHuệ” - “NgọcHânđãbỏ thuốcđộcvào rượuchoQuangTrunguống”vàôngthẳngthắnnhìnnhận“Côngchúagiếtchồngdomộtphútbồngbộtvìquághen”.

Nhưngôngcũngđãcanthiệpvàoquásâuvàquálệchhaichữ“tổquốc”củaNgọcHânđểdẫnđếncáichếtcủaQuangTrung,ôngcholàtổquốccủaNgọcHâncôngchúakhôngphảichỉriêngởPhúXuân-kinhđôcủaQuangTrungmàtổquốccủaNgọcHânlàcơnghiệpnhàLê,lànướcViệtNam,vậyông viết “trải qua bao triều đại kế tiếp nhà Lê, nếu không có vuaQuangTrungthìbiếtđâucơnghiệpnhàLêvẫncòntồntạichứđâuđếnnỗinàophảitantáclưuvong”...và“đứngtrướcviệcđãrồi,côngchúaNgọcHânđànhvìtìnhchồngconmàxoánhoàhậnthùdòngdõi,nhưngnàngluônđặttìnhđấtnướcViệtNamlêntrênhết”...

“NhưngkhinghetinvuaQuangTrungcầuhônvớicôngchúaconvua

CànLong,thìcôngchúaNgọcHânvùnglênmộtýnghĩtáobạo...TôimuốnđặttínhghencủaNgọcHânrangoài,màchỉdùnghaichữ“tổquốc”đểnóilêncáiviệclàmcủaNgọcHân.“TôitừlâukhôngmuốnviếtravấnđềcôngchúagiếtvuaQuangTrungvì tìnhyêu tổquốc”.Nhưngbâygiờcóngườibàn, vạn bất đắc dĩ tôi phải phân tích việc công chúaNgọcHân giết vuaQuangTrungbởighenhờnnhưngcũngkhôngngoàiýnghĩayêunước”..

“Thựcvậy,NgọcHâncôngchúathấyviễncảnhđedọađếntổquốc,quahành động của vuaQuangTrung cầu hôn con gái vuaCànLong và đượcchấpthuận,thìcôngchúacócáiýnghĩasâuxahaynôngcạntuỳtheosựphêpháncủalịchsử.Ởđâytôichỉnói,NgọcHânthấynếucôngchúaconvuaCànLonglàmHoànghậunướcViệtNamchắcsẽphảisinhcon.

“Nếusinhcontrai,chắchoàngtửấyphảilàngườikếnghiệpvuaQuangTrungsaunày,màkhiđượckếnghiệp,biếtđâukẻđólạidângtổquốcchoquêmẹ?HãyxinnhìnlạicáigươnglịchsửcủaTriệuAiVươngvàmẹCùThịthìrõ”.

“VànếucôngchúaNgọcHânbỏđộcdượcvàolyrượuchoQuangTrunguốngbiếtđâuNgọcHânđãkhôngđặttìnhyêutổquốclêntrênhết?”Lạimỉamai thaychoôngkhiôngviết tiếp“Tôi trìnhbàycái chết củavuaQuangTrungvàquytộichoNgọcHâncôngchúalàngườiởtrongdònghọchúngtôigâynên.

SựthậttôikhôngnỡđemtiềnnhâncủadòngdõiLê-Duycủachúngtôiralàmmộtcáibungxungchohậuthếmỉamai,nhưngvìlươngtâmcủamộtngườiđứnghẳnvềphíanhândânchépsử,tôicảmthấycóbổnphậnnêuramộtbíẩnmàtôiđượctiềnnhânchobiết.VìvậymàtôicótộivớitiềnnhânhọLêcủachúngtôi,tôicũngđànhcamchịuvậy”.

TrongtạpchíPhổthôngsố62,ôngKhánhviết:“VuaCànLongcòntínhmộtmặtcứchođemcôngchúalênđườngsangViệtNamvàmộtmặtvuaQuangTrungphải thânrabiênảiđểđónvợ,vàlễđộngphònghoatrúcsẽlậpraởchỗmàhaibêngặpnhau,sửasangquándịchđểtiếpđóncôngchúacon vuaCànLong vàHoàng đếQuangTrung, lễ giao bôi hiệp cẩn sẽ cửhànhtạiảiNamQuan”.

Không những thế, ông Khánh còn bôi nhọ Quang Trung khi đưa ranhững hành động phi thường của những nhân vật cổ kimÁ,Âu như tíchxưa:

NgôKhởisátthêcầutướng,đólàmộtngườihùngcủathờichiếnquốc.Họđâucóthiếutìnhcảmmàhọnỡgiếtđểtìmcáiấnphonghầu-MộtngườihùngthờiđạicổÁĐông.NãPháLuân,conngườiđãthugọnchâuÂudướibàntayđộctàicủamìnhvàtìnhcảmđốivớiJoséphinenhưthếnào,thếmàsauđókhônglâu,ôngđãlidịvớibàđểkếthônvớicôngchúanướcÁo.Đâylàngườihùngcủachâuâuthờicậnđại”.

ÔngKhánhlạicònphảnphúcvớichínhcảNgọcHân,ngườikhôngriêng

gìcủahọLêmàcảnhândânquýmếnkhiôngchorằngcuộchônphốigiữaNguyễnHuệvàNgọcHânkhôngphảilàcuộchônphốitốtđẹp,lẽtựnhiêncómộtsựoánhờnbêntrongvà“nếukhôngvìchữhiếuthìNgọcHânđãcóthểchếtđiđượckhinàngbiếttinphảilàmvợcủatướngTâySơn”.

Táobạohơn,ôngcònđưaragiảthuyết:“BàivăntếQuangTrungvàAitưvãncholàcủaNgọcHâncôngchúa,nhưngsựthật,chưahẳnlàđúng,xincònchờsựtracứukỹcàngcủacácnhàvănhọcsử”.

BàicôngbốvuaQuangTrungchếtvàmộtliềuđộcdượccủaNgọcHâncôngchúadoNguyễnThượngKhánhtungrađãgâyxônxaodơluậntronggiớitríthứcvàgặpphảisựphảnánhmạnhmẽcủacáchọcgiảvàconcháudòngdõiLêDuyMậtởrảiráckhắpmiềnNam.

Trongcác tạp chíởSàiGònhồiđónhư:Phổ thông,Báchkhoa,Lànhmạnh,Vănđàn...đãmởrộngđểđónnhậnthưbàigởivềthảoluậnchungquanhnghiánlịchsửvềcáichếtcủavuaQuangtrungvìliềuthuốcđộccủacôngchúaNgọcHân.

TạpchíPhổthôngsố62rangày1tháng8năm1961chođăngbàicủaNguyễnThượngKhánh,thìvàongày4tháng8năm1961,ôngNguyễnVănMinhđãhoànthànhmộtbàiviếtngắnvớinhữnglờiphảnbácmạnhmẽ,cócăncứ.

TạpchíPhổthôngđãkịpthờichoinvàosố64ngày1tháng9năm1961,ôngNguyễnVănMinhkhôngtinvìghentuôngmàNgọcHâncóthểcóhànhđộngtáobạonóitrên,ôngchorằng,nhữnglờilẽcủaôngNguyễnThượngKhánhtrongbàiviếtcủamìnhmangtínhchấtluậnbiện,hàmhồ,khôngcócăn cứ.Vì bản gia phả đã bịmất, bản viếtmà ông sử dụng lại do nội tổchúngtôikểnhưngkhiviếtđếnchitiếtNgọcHânbỏthuốcđộcvàorượuđểgiếtQuangTrunglạikhôngcódẫnchứngdogiaphả,truyềnthuyếthaytựôngsuynghiệmra?.

TạpchíPhổthôngsố67(ngày15tháng10năm1961),ôngThiệnSinhđãcóbàiviếtmangtínhnghiêmtúccủamộtngườinghiêncứu,ôngđãđưara4cáisainghiêmtrọngcủaNguyễnThượngKhánhlà:

-HoàngtửLêDuyMật,khôngphảilàanhruộtcủaNgọcHâncôngchúavàconvuaLêHiểnTôngmàLêDuyMậtlàngườicầmđầucuộckhởinghĩanôngdân(1738-1770)vàlàchúruộtcủavuaLêThiềnTông(1740-1786).

-ConcủaLêHoàngPhi (concủaChiêuThống)khôngchếtkhiởCaoBắcLạngmàchếtvìbệnhđậumùaởYênKinh,TrungQuốc.

-ViệcvuaQuangTrungcầuhônvớicôngchúanhàThanhchỉmớicótrongdựkiến,chưathành,chứkhôngphảiđãcókếhoạchđộngphònghoachúc,giaobôihiệpcẩnchohaingườingaytạicửaảicủahainướcnhưôngKhánhnói.

-CuộchônphốicủaQuangTrungvàNgọcHânchỉlàoánhờncủanhàLêvàNgọcHân,màvuaLêđãmừngthầmvàquanlạinhàLêđềukhenlà

vua kén được rể tốt.VàNgọcHân cũng chomình “tốt số’mới lấy đượcQuangTrung.

CácôngNguyễnLêThọởQuếSơn,QuảngNamvàVõThànhSơnởĐàNẵnglạiđưatộcphổ,phổýcủacáchọnội,ngoạicủamìnhrađểlàmchứngvàchỉranhữngsailầmmàôngNguyễnThượngKhánhđãcôngbố.

BảngiaphảhọNguyễnởPhongPhúdoôngNguyễnLêThọtríchsaocôngbố,chorằng:“ChínhôngNguyễnThượngKhánhmàbảngiaphảởSàiGònđãghichép,đemđốichiếuvớibảnởQuếSơnthìôngKhánhlàconôngNguyễn Văn Độ, cháu nội ông Nguyễn Văn Dương. Dòng họ này đượctruyền từôngNguyễnVănCốt,chứkhôngphải làôngNguyễnLêDươngnhưôngKhánhcôngbố trênTạpchíPhổ thôngsố62".Vàcho rằngôngDươngđổihọlàdonhàTâySơntruynãdùrằnglúcđóôngmới1tuổivềtrúởđấtLamSơn.

ÔngVõThànhSơnởĐàNẵnglàconrểcủadòngdõinhàLêgốcLamSơn.Viễn tổ làLêDuyMật. Tại nhà thờ họ còn giữ được tộc phả và cónhiều bằng sắc được các triều đại trước ban cấp.ÔngVõThànhSơn chobiết:Nếutínhtừ18tuổitrởlên(1961),concháuhọLêởQuảngNamcũngcó trên một ngàn người sống rải rác ở Đại Lộc, Duy Xuyên, Điện Bàn,ThăngBình,QuếSơn...nguyênnhânlàcóhơnsáumươivịlãobốihọLêtừThanhHoávàoQuảngNamtừđờiThiệuTrị.

TronggiaphảcónóivềchínhsáchcủanhàNguyễnvớiconcháunhàLênhưsau:chomiễnsưuthuếđờiđờiconcháu,chohưởngđấtcôngđiềnlàmăn.Songkhôngchothicửdùhọchànhgiỏi,khôngđượcđilính,haydựthivõ trường,chỉđượclàmthầy,đibuôn, làmnông.Nóichunglàvănvõbấtdùng.Con traikhôngđượckhai theohọcha,nếukhai sẽbị trudigia tộc.Phảikhaitheohọmẹ.

Bởivậy,mớicósựthayđổihọ,thaytêntừLêđếnNguyễn.NhưnggầnđâyđãđổilạihọLê.VídụkhaingoàilàNguyễn-Lê-TrungnhưngtronggiaphảchỉghiLêTrungcònchữNguyễncoinhưkhôngcó.Vào thờiTựĐức,dònghọLêởThanhHoávàQuảngNamthườngcóquanhệvớinhaubằngthưtừvàthămviếng.

SaukhinhậnđượcthưcủaôngVõThànhSơnđềngày22tháng9năm1961gửichoôngNguyễnThượngKhánh;trướcáplựccủacôngluận,ngày1tháng11năm1961,ôngKhánhtừSàiGònbayraĐàNẵngvàcũngđểtìmđếnthântộccủamìnhmàtừlâudobiếnđộnglịchsửđãbịgiáncách,làmchohồsơcủadònghọbị“tamsaothấtbổn”,“truyềnkhẩunhiềuhơnquyềnthư”.

ĐâycũnglàdịpđểôngxácminhlạinhữngđiềuôngđãcôngbốvềcáichếtcủavuaQuangTrungvớisựchínhxáccủacácbảngiaphảđềuđượcđưađểxemxétcẩnthậndướisựgiámsátcủamộtHộiđồngcóquyềnlựcđượcthànhlậpởQuảngNam-ĐàNẵng.

Bútchiếngiữacácnhàvăn,cáchọcgiả,donhữngngười trongHoàngtộchọLêáchệtnhưvậyvàkếtthúcđãthuộcvềngườicólý,khihọđãcóđủchứngcứkhoahọcnhưngvẫnkhôngđánhtanđượcmốihoàinghivềNgọcHân-thủphạmtrongcáichếtQuangTrung.

Đếnnăm1968,NguyễnPhương-nhàviếtsửcótiếngởmiềnNamvẫncònnghingờ,ôngchorằng,“QuangTrungđãbịđầuđộcvàngườibị tìnhnghiđãchủtrươngviệcsátnhânđóchínhlàBắccungHoànghậu.Sựthậtthếnào,khómàphánquyết”(1).

Đếnđâychúngtathấyhậuquảtaihạicủamộttưliệucôngbốthiếugiámđịnhkhoahọc,màphầnlớnlàdotrí tưởngtượngtạonên,chodùaiđócómạodanhlànhàviếtsử.NóinhưnhàvănPháp-Bossuetđãtừngmỉamailoạihọcgiảnày:

Depuisqu’ilyadeshistoriensilyaplusd’histoire.Nghĩalà:“Từkhicónhữngnhàviếtsửthìkhôngcònsửnửa”.

-NgọcHânđãlấyVuaGiaLong?DướithờiTâySơn,cóhaiphụnữnổidanhlàmrạngrỡchotruyềnthống

phụnữViệtNamlànữtướngBùiThịXuânvànữsĩtàihoaLêNgọcHân.NhưngcuốicùngcảhaibàvàgiađìnhhọđềuphảichịucảnhđắngcaythêthảmhiếmcótronglịchsửkhitriềuNguyễnvớitưcáchlàngườichiếnthắngđãậpđếnPhúXuântừnăm1801.

Mộtnănglựcphithườngnàotựnósẽđểlạinhữngdấuấnkhóquênchongườiđờisau.Bởithế,dướithờicácvuatriềuNguyễn,ởHuếcótruyềntụngnhiềucâucavàtruyềnthuyếtvềcôngchúaNgọcHân.

Có thuyết cho rằng: Vào năm Tân Dậu (1801), Nguyễn Ánh sau khichiếmđượcPhúXuân,vuaCảnhThịnhvàmộtsốquanthần,hoàngtộcthoátchạyraBắc,cònNgọcHâncôngchúavàhaiconphảicảitrang,thaytênđổidạngvàolánhnạnởQuảngNam.Đượcítlâuthìbịphátgiác,quanquânnhàNguyễnbắtgiảivềPhúXuânvàxửtheotrọnghình,theolối“tambantriềuđiển”.

Thuyếtnàyvềsauđượcsáchvởhoá trong tậpsáchNhânvậtTâySơnxuấtbảndướithờiPhápthuộc.

NgôTấtTốtrongbàiLượcsửcôngchúaNgọcHân(1952)thìcholàLêNgọcHânđãtựtử,cònhaiconphảithắtcổmàchết.NhấtThanh(1971)thìcholàGiaLongđãgiếthaiconcủabàmộtcáchkínđáocònNgọcHânthìthảchovềquêmẹ.LêTưLành(1978)thìchorằnghaiconcủabàchạyvàoẩnnáuởQuảngNgãi,bịGiaLongbắt chém,cònNgọcHânbịbắtởPhúXuân...

ThuyếtthứhailàmộttrangtìnhsửbihùnggiữaNgọcHânvàGiaLongđượcthivịhoávàhiệnthựchoánênđượcnhiềungườikể,nhiềungườiưanghevàcónhiềusáchvởbiênchép.

Thuyếtnàycho là:NămNhâmTuất (1802), triềuTâySơnbịdiệt,Gia

LongbắtđượcNgọcHâncôngchúa, thấynàngcónhansắckiềudiễm,cósứcquyếnrũcácbậctumi,đãkhôngkìmđượcxúcđộngtrongbuổisơngộtại PhúXuân.GiaLongđưa truyềnnộp công chúa vào cung.Tả quânLêVănDuyệtcan“khôngnênlấyvợthừacủagiặc”nhưngnhàvuakhôngchịunghe,lạiđáp:

- Tất cả giang sơn này, cái gì không lấy từ trong tay giặc, cứ gìmộtngườiđànbà?

Vàocung,NgọcHânsinhchoGiaLonghaiconlàHoàngtửThườngTínvàQuảngOai.

Ngườiđờilạibêudễu:SốđâucósốlạđờiConvuamàlạihaiđờichồngvua.Thấythúvị,ngườiPhápcómặtởHuếcũngngâmnganộidunghaicâu

trên:Quen rare destin que celuis de cette femme. Fille deRois, elle épeuse

soucessivementdeuxRois.Mặcdùđãcóngườigiảithíchnhânvậtámchỉtrongcâucadaotrênlà

NgọcBình,emruộtcủaNgọcHânchứkhôngphảilàbà.Nhưngtộinghiệp,vẫnkhônggiảithoátđượccáiántìnhchoNgọcHântrongdưluậncủangườidânxứHuế.

TrangtìnhsửnàylầnđầutiênđượcgiảithíchtrêntạpchíNamPhongsố103,năm1926bằngchữHán,nhưngkhôngghitêntácgiảvớitiêuđềNgọcHâncôngchúadậtsử.Ngườiviếtthuậtlạirằng:

VuaThếtổbốntriềunhàNguyễnđểyêncôngchúatrongmộtcáidịchđình(ngôiđềnbêncạnh)chongườihầuhạcungphụng.CóngườitrongđámđầytớcủavuaGiaLongchorằng:CôngchúaNgọcHânlàvậtdưthừacủaTâySơnvàcangiánvua,nhưngnhàvuabảo:

-Đấtvàdânngàynay,khôngcómộtmóngìlàkhôngphảivậtthừadưcủaquânTâySơnthìmớilàmsao?

VềsauvuaGiaLongchoCôngchúaNgọcHânvềBắc theoquêquáncủamẹởBắcNinhchođếnlúcchết.

Chođếnnăm1941,trongtậpsanB.A.V.H.(Đôthànhhiếucổ)xuấtbảnởHuếcóbàiviếtcủaPhẩmViệtThườngnhanđề:LescapricesdugéniedesMariagesouextraordinairedestinéede laprincesseNgọcHân (Sự trớ trêucủaôngtơ,bàNguyệthayduyênsốkỳlạcủaCôngchúaNgọcHân).

Bằngmộtbútpháptiểuthuyếtcósứclayđộnglòngngườidữdội,PhạmViếtThườngđãviết:

Mộtđêmdướiánhsánglờmờcủangọnđèntrongmộtcănphòngâmu,NgọcHânthấymộtngườiđànôngtrángkiệnvàuynghichậmchạptiếnvềphíamìnhrồicúichào.

NgọcHânrunlênvàđánhliềuhỏi:

-Nàyvõ tướngNguyễnQuân,ngườimuốngìở ta?Ngườikiacườivàđáp:

-Khôngcanchimô.Bàđừngsợ,võ tướngNguyễnQuâncũng làmộtngườimàcólẽcònnhântừhơncảmộtvõtướngTâySơn.

ThấyNgọcHânimlặng,ngườibímậtnóitiếp:-ThưaHoànghậu,dùviệcxảyranhưthếnào,thìcungđiệnnàyvẫnlà

củabà!-Nhưngthưatướngquân!Đốivớitôi,cungđiệnnàychỉcònlàmộtnhà

tù!NgọcHânđáprồioàlênkhóc.Trongđaukhổ,NgọcHâncànglàmcho

vịtướngthêmxaoxuyênvàcàngyêuquýnhansắctuyệtvờicủabàhơn.ĐểtỏlòngtônkínhNgọcHân,vịvõtướngnóimấylờianủirồirútlui.

Saumộtđêmthaothứckhôngngủđược,NgọcHânngồidậyuểoảicảngườigiữanhữngtiếngchimkêuêmvuivàhìnhnhưcònnghenhữngtiếnggào thét của quân lính đang tấn công vào kinh thành. Nàng buồn phiềnkhôngmuốntrangđiểmgìcả!Bỗngnàngthấymộtngườimangtrangphụcđếvương tiếndầnvềphíamình.Nàngnhận rangườiấy làkẻ lạmặtđêmhômqua.ĐóchínhlàđíchthânNguyễnÁnh.NgọcHânđứngdậyxinlỗivềsụnhầmlẫnđángtiếccủamình.

Nguyễnánhtrongsựrạngrỡcủamình,mỉmcườivànói:-Hômnaybàdậysớmquá!-TâuHoàngđế,chúngtôisuốtcảngàyđêmkhôngngủ.-Bà làmộtHoàng hậu anhminh.Bà nên biết rằngmặc dù có những

cuộcthayđổi,nhưngnướcNamnàyvẫngiữnguyênnhưcũ.Bàhãykhuâykhoả,dẹpmọiưuphiền.CungđiệnLâuđàinàyvẫnluônluônlàcủabà.

-Tâu,chúngtôixincảmtạlờivàngngọccủangàinhưng...NgọcHânnghẹnngàotrongnhữngtiếngnấcvànướcmắt,đànhbỏdởcâukhôngnóitiếpđượcnữa...

Mộthôm,trongbuồithiếttriều,viênđạithầnhoạnquanLêVănDuyệtđãtâuvớiNguyễnánh:

-Chúng tađã thắng,nhưngkẻ thùđãkhôngchịunhận làđã thuahẳn,chúngtôikhôngthểnàođểbệhạbịmộtngườiđànbàmêhoặcđếnmứcphảibỏdởmộtsựnghiệpđãtheođuổihằngbaonămnay!Xinbệhạthalỗichochúngtôi.Mặcdùngườiấynhansắctuyệtvờinhưngvẫnlàvợcủakẻthùnghịch!Gái đẹp không thiếu gì. Bệ hạ không nên để cho thanh danh củamìnhbịhoenốbởisựquyếnrũcủamộtngườiđànbà,chúngtôixinbệhạnghĩlại..

NguyễnÁnhmỉmcườivàđiềmtĩnhđáp:-Khanhnóiđúng.Đànbàđẹpcónhiều thật,nhưngnếukhôngcómột

ngườinàovừaýTrẫmthìsao?NgọcHânlàvợcủakẻphảnnghịch!Đóchỉlàmột tiếnggọi tànnhẫn!NgọcHân làmộtngườiđànbàđángyêu,đáng

kínhvàTrẫmtinchắcrằngtrênthếgiới,ngườitakhôngsaotìmđượcmộtngườiđànbàthứhainhưthế.SaukhibiếtcóNgọcHân,Trẫmkhôngmuônyêumộtngườinàokhácnữa,trong24nămchiênđấuvàosinhratử,TrẫmkhôngmộtgiâyphútnàosaolãngtráchnhiệmcaocảcủaTrẫm.Khanhhãytinchắcrằng,ngàynaykhôngthểnàovìmộtngườiđànbàmàTrẫmlạitừbỏsứmệnhcủamình,áitìnhlàáitình,nókhôngliênquangìđếnmụcđíchlớnlaomàTrẫmtheođuổinócũngkhôngliênquangìđếnýchísắtđácủaTrẫmđểđạtchokỳđượcmụcđíchấy.Hậuthếsẽkhôngchêtráchgìđếnôngvuađãbiếtyêu,chắckhanhvàcảđìnhthầncũngvậy!

TrướcýchíkiênquyếtcủaNguyễnÁnh,triềuđìnhđànhchịubótayvàNgọcHânvuivầybênduyênmới,quênlãngchuyệnxưa...

“Lúcsinhthời,vuaLêHiênTôngcóđặtmuatạiTrungQuốcmộtloạigỗthànhkhíđãchạmtrổsẵnđểxâydựngmộtngôiđiện.KhigỗsangđếnnơithìHiểnTôngđãchết,ngườithầubèngửithẳngvàoHuê.GiaLongmuốnlàmvuilòngNgọcHânđãnhậngỗấyvàdựnglêntrongĐạiNộimộtngôiđiệnnguyngamàngườitagọilàĐiệnCầnChánhngàynay,Đếnđây,ngòibútcủaPhạmViệtThườnglạikếtthúcbằngmộtlờihoàicổ,dadiết:

“Ngày nay, những khách qua đường hiếm hoi dừng lại trước đền thờQuảngOaiquậncôngvàThườngTínquậncông,haicáichòitrơtrụicònlạicủacôngchúaNgọcHânvớiGiaLongmàkhôngthểthốtlênmộttiếngthởdàinãoruộtkhithấycáiđềnthờtrongcảnhđổnátvàsắptiêuvongvớithờigian”.

Trênđây lànhững truyền thuyếtvà tiểu thuyếthoávềchuyện tìnhcủacôngchúaNgọcHânvàocuốiđờimộtthiếuphụgoáchồngởtuổi22,nămngoài30thìgặpNguyễnÁnh,chuyệntìnhdiễnratrongcungcấmcủatriềuNguyễnđượcmôtảhếtsức lykỳvàdễgâyấntượng“cóthật” tronglòngngườiđọc.

Vàchođếnngàynay,vẫnkhôngítngườichođólàmộtthiêntìnhsửcóthật,đặcsắccủaxứHuế.ĐếnnỗiNguyễnThiệuLâu(1961)mệnhdanhlànhàsửhọcvẫnchorằngNgọcHâncôngchúađãlấyGiaLonglàchuyệncóthật(1).

Sự thật thì Cuộc đời Của Công chúa Ngọc Hân không phải như thế.NgọcHânsinhngày27tháng4nămCanhDần(tức25-5-1770),làcôngchúacótàisắchơncảtrongsốcáccôcongáicủavuaLêHiểnTông(CảnhHưng).

Năm1786,saucuộchônphốitổchứctrọngthểởkinhđôThăngLong,NgọcHânvềPhúXuânsốngvớivuaQuangTrung,gắnbóđờimìnhvớisựnghiệpngườihùng“áovảicờđào”bằngmộtsứcđồngcảmđặcbiệt.Bàđãcó với Quang Trung hai người con, một trai vàmột gái, hoàng tử tên làNguyễnVănĐứcvà công chúaNguyễnThịNgọc sauđổi thànhhọTrần:TrầnVănĐứcvàTrầnThịNgọcBảo.HaingườiconcủabàNgọcHânsống

ởHuếchođến1801.Barizy,mộtsĩquanngườiPháptheochânNguyễnÁnhvàoHuếngaytừ

nhữngngàyđầucủacuộcthắngthếởPhúXuânđãghilạitrongbứcthưviếtvàongày16tháng7năm1801nhưsau:

Nhàvua(NguyễnÁnh)bảotôiđixemmặtcáccôcôngchúacủakẻtiếmvị(tứcQuangTrung).Tôiđếnđó,họởtrongmộtcănphònghơitối,khôngphảilàmộtphòngsangtrọng,cótấtcả5côngchúa.Mộtcô16tuổi,theotôilàmộtcôgáiđẹp,mộtcô12tuổilàcongáicủabàcôngchúaBắcKỳ(tứcNgọcHân),emnàycũngcoiđược,còn3cônữatừ16tuổiđến18tuổithìnướcdahơinâu,diệnmạocũngdễthương.Ngoàiracòncó3contrai,cómộtemđộ16tuổicũngdanâunhưngnétmặtthìtầmthường,cònemtraikiađộ12tuổilàconcủabàcôngchúaBắcKỳthìdiệnmạorấtđángyêuvàcónhữngcửchỉrấtdễthương.

Trongnhữnghoàng tử,côngchúa,quan lạivàvợcủacácquan lạicaocấpbịNguyễnánhbắtđượcởPhúXuâncórấtnhiềuphụnữBarizyđãđếntậnnơiđểkiểmnhậnnhưngkhôngthấycóHoànghậuNgọcHân,nhưcáchghicủaông ta làcôngchúaBắcKỳ.Điềuđó làmchochúng tanghĩ rằng,vàonămNguyễnÁnhchiếmPhúXuân(1801),NgọcHâncôngchúakhôngcònởHuếnữa.Cũngchínhvìlýdođó,màcácconcủabàphảichịubơvơtrongcungcấmđểcuốicùngđànhchịuchoNguyễnÁnhbắt.

ĐiềuđónhằmxácminhvềsựchínhxácngàychếtcủaNgọcHân,đượcghitrongbảnphảkýhọNguyễnNgọcởlàngPhùNinh,huyệnTừSơn,tỉnhBắcNinhlàTốtvuKỷMùiniên, thậpnhậtnguyệtsơbátnhật, tức làchếtvàongàymồng8tháng11nămKỷMùi,dươnglịchnhằmvàongày4tháng12năm1799.

PhanHuy Ích đã soạn5 bài văn tế chữNôm, có ghi chú rõ làVăn tếhoànghậu(tứcNgọcHân)soạnvàonămKỷMùi,tứcnăm1799,trongDụamvăntập

Sauđây làbài soạnchovuaCảnhThịnh làmchủ tếvớiđề làKỷMùiđôngnghĩngựđiệnVũHoànghậuvớinhữnglời lẽhợphoàncảnhcủabàNgọcHânnhưsau:

Thanôi!Nguyệtinpháchquế,máitrườngthuvừarạngvẻlàulàu,sươngủ hồn hoa, niềm thương uyên chợt rơi mùi thoang thoáng. Nẻo chân duquạnhcõibiếttìmđâu,niềmvinhmộbângkhuânghằngchạnhtưởng.

Giọtngânpháicâunênvẻquý,duyênhảocầuthêmgiúpmốitutề,khúcthơchâudộisánhtiếnghoà,khuônnộitắcđãgâynềnnhânnhượng

Lanhlanhbútđỏđuathơm,chóichóisáchvàngrựcsáng.Hồđỉnhngậmngùicungnỏ,sắprắpchìmchâunátngọcđãtừngnguyền,cungkhônbịnrịngốinao,ấpvìvunquếquénlannênphảingượng.Tựsunglinhhaygìngiữhiếutơ.Vângtứđứccùngthoảvuivinhdưỡng.

Noitiênchívậyđốcbềtríkính,dấusânhuyênđôichốnsumvầy,cảm

mẫunghimàthaybuổithừahoan,vẻáovảixưakiamườngtượng.Mongthểthiêntùngchậpthâncao,kiềmmáymáysolekhônlượng.

Sươngnắnghấyrầyngăntrườngthuý,bănkhoăncơnlửangọclòđan,giómâyxâyphútruổixeloan.Khơidiễnnẻononbồngvườnlãng.Lễtheotìnhtrọncuộcmớicam,đứcsothọmựccâuchưađáng.Dùngựđóaidithểsữamăngvàichút,lòngquyếnlinhđànhcóvẻđứcvangthêm,dùngựcảmcố khư hương khói đôi phen, lệ ấp tuất vốn còn nhuần gọi xuồng, ấy tấcvuônghằngchămmộttínthànhắtmảychútcũngthấutrênlinhsảng.

Ôi!Bóngquạnhnướcmâythoiđưangàytháng.Chồitiênlannhườngrãrợibênthềm,dấucũvũbỗnglạnhlùngdướitrướng.Nguyềncũhẳnnayđãtrọnvẹn,bênĐănglăngquanhquấtmạchliênchâu.Khíthiêngdõiđểdặcdài.Trongthanhmiếungọtngàomùiquánsưởng.Ràynhângácbánhliễudu,bàyhàngthửtrượng.Nhìnhâmvệhàngngưngmọivẻ,đườnguhiểnxalìa,dângđiệndiêngọiváimấylời,mốiluânthườngtỏsáng.

Hỡiơi!Cảmthay!CăncứtheogiaphảhọNguyễnNgọcởPhùNinhvàvăncảnhtrongbài

văntếNgọcHânmàPhanHuyÍchđãsoạnthìnàngNgọcHânchết,tanglễđượctổchứctrọngthểởkinhđôvàđượcantángtạiHuế,trướckhiNguyễnÁnhđánhchiếmPhúXuân16tháng.ChứNgọcHânkhônghềbịGiaLong“gâytình”nhưnhữngngườigiàuóctưởngtượnghưcấuthànhthiêntìnhsửNgọcHân-GiaLonghấpdẫn,hiếmcónênđãgâymộtấntượngmạnhmẽchongườidânxứHuếbaođờinay.

CònhaingườiconcủaHoànghậuNgọcHân,theotàiliệucủagiađìnhbên ngoại “Lê tộc phả ký” cho biết thì NguyễnVănĐức hơn công chúaNguyễnThịNgọc2tuổi.NgàyPhúXuânthấtthủthìhaiconcủabàđãtrên10tuổi,đãbịquânNguyễnbắtgiam,chắcchắnđềubịhànhhình.

Theo Đại Nam chính biên liệt truyện, “vào năm Minh Mạng thứ 12(1831),quanquânnhàNguyễnvẫntiếptụctruytầmhậuduệcủaTâySơn,bắtđượcNguyễnVănĐức,NguyễnVănLương,NguyễnVănĐâu,ĐâulàconcủaĐức,tấtcảđềubịxửchémnganglưng”.

Liệttruyệnghilà3ngườitrênđềulàconvàcháucủaNguyễnNhạccả.PhảichăngLiệttruyệnđãchépnhầmNguyễnVănĐứclàconcủaNguyễnNhạc,vàcũngkhôngcólýkhiniênhiệucủachalàTháiĐứclạiđặttênchoconlàĐức,thìNguyễnVănĐứcbịbắtvàonăm1831chínhlàHoàngtửcủaQuangTrungHoàngđế,concủaHoànghậuNgọcHân,nămbịbắtđãgần15tuổi.

MặcdùLiệt truyệnđãchépdòngdõiTâySơnkhôngcònsótmộtai lànhằmtrấnannhândânnhưngđãbộclộmộtvôlý.Ởđộtuổi40màNguyễnVănĐứcvàNguyễnVănLươngchỉcómộtngườicon?Nhất làĐứccànghiểusâusắcrằng,cầnphảinhanhchóng triểnkhaimạnhmẽsứcdi truyềncủanòigiống,càngnhanh,càngnhiềucàngtốtsaukhibịnhàNguyễntiêu

diệt.NhưngđiềuđángtinlàcảhaingườiconcủabàNgọcHânđềuđãbịbắt

vàđãbịgiết,bị“chémnganglưng”haybịxửtheolối“tambantriềuđiển”hoặcbịgiếtmộtcáchkínđáothìcũngđãchếtrồi.

ĐạiNamthựclụcchínhbiênthìchorằng,cảhaingườiconcủabàNgọcHânđềubịchếtnoncả,khoảngđầutriềuGiaLong,cómộtđôđốccũcủaTâySơntênlàHàiđãbímậtmanghàicốtcủabamẹconNgọcHântừPhúXuânvềtángtrộmởlàngPhùNinhquêngoại.BàChiêuNghiNguyễnThịHuyềnđãchoxâymộdựngđền,lậpbia,dùđãcảitrangnhưngbịphátgiác.VuaThiệuTrịralệnhpháhuỷđềnthờ,đàohàicốtđổbỏxuốngsông.

CÔNGCHÚANGỌCHÂNCÓYÊUVUAQUANGTRUNGKHÔNG?

Theonhưcáchmô tả của tácgiả trong sáchHoàngLênhất thốngchí,làmcho tacócảmgiáckhôihài làNguyễnHuệchẳngquachỉ làmột thứ“ThằngBờm”trongtruyềnthuyếtdângianxưa-vuaLêchođấtNghệ,Huệcũngừ,thưởngtướccôngthìcóvẻkhôngchịu,nhưngkhihứagảcôngchúaNgọcHân thìHuệhớnhở trong lòng!Mộthọcgiả có tiếngvềđấtThăngLong(T.Q.V)đãtừnghỏitôi:

-LầnđầukhithắngtrậnởThăngLong,NguyễnHuệđitìmcáigìtrướctiên?

…Tìm gái, Huệ saimột tên lính đi tìm, người lính dưới cờ đó chính là

NguyễnHữuChỉnh.Lời nói đầy vẻ hiện thực ấy có khi đi quá xa sự thật nhưng vẫn chứa

đựngmộtcốtlõilịchsửcủanó.Rồi không ít người cho rằngNgọcHân lấyQuangTrung là cuộc hôn

phốichính trịở lúc thếnướcchẳngđặngđừng.VìhiếuvợichanênNgọcHânphảicúiđầunhậnmệnh,đànhphải“nướcnonngàndặmcũngphảirađi” .Một cuộc ra đi lặp lại của thuởHuyềnTrân vào đấtChàm480 nămtrướcđó.

SauđâylànhữngtrangtìnhsửvềcôngchúaNgọcHânvàQuangTrungtừlúchọmớigặpnhauchođếnlúccảhaingườiđềunhắmmắt,màchúngtôixindựnglạitrêncơsởtừtrongsửliệu.

Saucuộcmainốichớpnhoáng3ngàycủaNguyễnHữuChỉnh,lễcướiNgọcHâncôngchúavàNguyễnHuệđượctổchứchếtsứctrọngthểởThăngLong.DânkinhđôbảonhaurằngvuaHiểnTôngđãchọnđượcrểtốt.

Từđó,NgọcHânrờicungcấmnhàLêvềsốngvớiNguyễnHuệởtrongphủcủamìnhphủnằmbênbờsôngNhị.

LúcđầuNgọcHâncóvẻ thẹn thùng,bẽn lẽnvìchưaquen,mặcdùđóvẫnlàđấtThăngLongmuônthuởcủanàng.Nhưnghômnay,ngườigầngũisớmhômbênnàngkhôngphải lànhữnggiai nhânquen thuộc,mà làmộtngườiđànôngxalạ.Mớimấyhômtrướcđó,ngườidânThăngLongđãchạytoécờvìtiếngđồncómộtvịtướngtừphươngNam“mặtsắtđensì”thầntốcđưaquânrahànhtộivuachúaởkinhđô.

Đólàtâmlý,‘ngờngợ”củangườidânThăngLongthuởđótrướcbiếnđộnglịchsửdồndậpđếnchóngmặtmàmỗiviệcxảyrađềusẽlàbấtngờ.vàcũnglàtâmlýcủamuôntriệuphụnữtrongbuổiđầu“làmvợngườita”.

QuyếtđịnhlấycôngchúaNgọcHânlàmvợlàchiếnlượcthudụngnhântài, trí thứcBắcHàvề vớiPhúXuân củaNguyễnHuệ chứkhôngphải là

chuyệntraigáithườngtìnhnhưsáchHoàngLênhấtthôngchímiêutả.Biết được tâm lý của Ngọc Hân. Không sỗ sàng như những kẻ chiến

thắng thường tình,NguyễnHuệmuốn tạomột sự thânquen,một tìnhyêuxuấtpháttừsựthôngcảmvàhiểubiếtngaytừđầu.

Saulễkếthôn,NguyễnHuệvàNgọcHânđềulênkiệuđếnbáiyết tônmiếunhàLê,lễxonghaingườicùngvề.

NhưthấuhiểuđượctâmtrạngcủaNgọcHân,NguyễnHuệmởlờibôngđùa,dídỏm.

-Contraicongáinhàvua,đãcómấyngườiđượcvẻvangnhưnàng?Côngchúađáp:-Nhàvuaítlộc,cáccontraicongáiaicũngthanhbạchnghèokhó,chỉ

riêngthiếpcóduyên,lấyđượcLệnhcông,vínhưhạtmưa,bụingọcbayởgiữatrờiđượcsavàochốnlầuđàinhưthếnày,làsựmaymắncủathiếpmàthôi.

NgheNgọcHânthủthỉlênnỗiniềmđó,NguyễnHuệlấylàmthíchthú,tâmđắc.

Đó là lời traoduyênđầu tiêngiữaNguyễnHuệvàNgọcHânđược sửsáchghilại.

Nhưthế,xemrachuyệngiathấtđãhếtoánthù,việctuổitácđãhếtcáchbiệt.VìlúcNgọcHânởtuổi16,lầnđầutiênlấychồngthìNguyễnHuệtuổiđã33vàcũngcónhiềuđờivợ.

Từđó,việcnước,việcnhà,haingườiđềueobànbạc,chiềuchuộng,tôntrọng và thống nhất với nhau. Sau ngày hợp hôn, NgọcHân về sống vớiNguyễn Huệ. Nguyễn Huệ hỏi Ngọc Hân về đức tính của các hoàng tử,hoàngthân,đặcđiểmtừngngười.CôngchúađãthậttìnhkểhếtmọiđiềuehoNguyễnHuệnghe.

ChỉcómộtđiềuvìtìnhthânsơgiữaanhlàSùngNhượngCôngvàcháulàLêDuyKỳ(ChiêuThống)làNgọcHânđãkhôngthànhthậtcholắm,đểsaunày,vìvợmàNguyễnHuệcóđịnhkiếnkhôngtốtvớiChiêuThống.

KhiNguyễnHuệhỏivềnhânphẩmcủaHoàngTựTôn(DuyKỳ),vìsợHoàngTựTôngiànhmấtngôicủaSùngNhượngCôngnênNgọcHânđáp:

-NhânphẩmcủaHoàngTựTôncũngtầmthườngthôi!Nhưngvềsau,nhữngphẩmchấtcủaLêChiêuThốngđãphơibàythìlời

nhậnxétbanđầuđócủaNgọcHâncũnghoàntoànchínhxác.Bởithế,lúcLêHiểnTôngtrongcơnhấphối,đìnhthầnnhàLêbànlập

Tự Tôn (Duy Kỳ) sai người sang hỏi ý kiến Nguyễn Huệ, Nguyễn Huệkhôngtánthành.KhibiếtýkiếnkhôngchịulậpDuyKỳlênngôilàmtriềuthầnhoangmang,khôngbiếtphảigiảiquyếtrasao,thìcómộtngườitrongHoàngtộcđầyquyềnlựcđólàHoàngthânVượngquậncông,đãlớntiếngnói:

-TựTônkhôngđượclàmvua,thiênhạắtloạn.HọLêsẽmất,ấylàtại

lỗicôngchúaNgọcHân.Côngchúathựcđãlàmhạiđếnviệclớncủaxãtắc,hãyxoátêntrongsổHoàngtộcđi,đểchocôngchúavềnướcTâySơnmàyênhưởnggiàusang,họtachẳngthiếtgìmộtconngườiấy.

TrongbuổiđìnhnghịđócócảNgọcHân,nghenhữnglời lẽápđảocảđiệnđìnhcủaHoàngthânVượngquậncônglàmcôngchúavôcùngsợhãi,NgọcHânliềnchạyvềphủxinvớiNguyễnHuệ,bâygiờcũngdonghevợnênNguyễnHuệmớichịubằnglòng.

DùHoàngtộcchưaxoásổNgọcHântrongtộcphảnhàLênhưngtừđó,tâmlýlykhaiđãnổidậymạnhmẽtronglòngcáctônthấtnhàLê,NgọcHâncũngtựcảmnhậnđượcđiềuđó,giữaLêvàNguyễnHuệ,cólẽNgọcHânđãđứnghẳnvềphíaTâySơn,đókhôngchỉlàtâmlýcủamộtphụnữtuổi16bồngbộtbiếtyêulầnđầu,làlúc“cảtráiấucũngtròn”huốnghồbịnhữnglờilẽxuađuổi,tànnhẫncủaHoàngthânVượngquậncôngvàtônthầnnhàLê,NguyễnHuệmạnhmẽmàbaodung,NgọcHântìmđếnônglàmộtsựchínhxáccủacuộcđời.ChỉcóNguyễnHuệmớirửađượcmốinhục,làngườiduynhấttháogỡđượcnhưngnỗiniềmtâmsự“tơvò”củanànglúcđó.

Sau khi vuaHiểnTông chết, vừa sợ hãi vừa thành kiến với vợ chồngNgọcHân,nhưngđểkhỏibịNguyễnHuệlàmtrởngạitronglễlênngôicủavuamớinênsaukhiđãkhâmliệmxongxuôi,ChiêuThốngmớichongườiquatrìnhbáovớiNguyễnHuệ,đãlàmchoNguyễnHuệtựái.

NguyễnHuệđãbiếttrướcmọisựviệcvànhữngdiễnbiếntrongnộiđìnhcủanhàLê,nhưngtrướcđóvẫnsailínhchuẩnbịmọinghithứcđểsanglotanglễ.NhưngtônthấtnhàLêđãkhôngcólờimời,NguyễnHuệcholàtựtôncoimìnhlàngườingoài“dâuchínhlễ,rểngườidưng”,nhưngđâykhôngphảilàviệcnhàdâuvớirểmàlàviệcnước,nênNguyễnHuệtứcgiận,liềnsaingườivàotriềubắthoãnlễlênngôivuacủaChiêuThống,cóýlậpmộtngườikhác.

Thậtkhôngngờ,khitônthấtnhàLêchongườivàobáovớiNguyễnHuệthìđình thầnđã làm lễ tấnphongchoChiêuThống.SứgiảTâySơnnhậnlệnhcủaNguyễnHuệđingay,nhưngmớibướcvàocungphủnhàLêthìlễđăngquangcũngvừabếmạc.ĐìnhthầnnhàLêcoilàviệcđãrồiliềnsangbáovớiNguyễnHuệ-Huệcànggiận,liềnđòicôngchúaNgọcHânvềphủcủamìnhrồimắngrằng:

-Tiênđế là của chung thiênhạ, khôngphải là riêngcủahoàng tộc, tathươngmếnTiênđế,hômquavìtránhsựhiềmnghikhôngdámvàothăm,hômnaymuốnkịplúcchưakhâmliệm,tớinơiđểthấyđượcmặtngọc,chotrọncáitìnhrểcon.Songtựdưngtađến,erằngkhôngphảiphép,saohoàngtộclạigạttarangoài,khôngthèmmời?Nếukhôngcóta,thửhỏitriềudìnhsẽthànhcáigì?Chínhsựsẽracáigì?Cớsaodámsơxuấtđếnnhưvậy?Tathửbỏđâymàxemthửhoàngtộcsẽlàmănrasao?

NóixongNguyễnHuệtruyềnlệnhchotoànquânchuẩnbịhànhtrangđể

sớmhômsaurútquânvềNam.Trongkhixácchachưachôn,tanggiabốirốilạingheNguyễnHuệquyết

đoánnhưvậy.Nhưlửađốttronglòng,NgọcHânkhóclócvanxinNguyễnHuệ ở lại.Mặt khác ngầm cho người sang bày tỏ sự tình với TựHoàng.ChiêuThốngvộivàngchongườiquaphủcủaNguyễnHuệđểtạtộivàxinNguyễnHuệởlại.Bấygiờ,NguyễnHuệmớithôiviệtrútquân.

Đến ngày lễ thành phục, Tự Hoàng mời Nguyễn Huệ vào điện tế.NguyễnHuệmặcđồtang,đứngởtrênđiệntế,xemxétlễnghihếtsứcchuđáo, lúcđanghành lễ thấyviênquan thái giámcó tháiđộ cườinhạt thiếunghiêmtúc.NguyễnHuệsailôirachémngay.NguyễnHuệsuốtngàyđếmsắmsửalễtang,cácđồlễtếtuyđơngiảnnhưnglễnghirấttrọngthể,khôngthiếumộtthứgì.

NguyễnHuệnóivớitriềuthầnnhàLê:-Tôivângmệnhvuaanhđemquânrangoàicõiđihayởkhôngcònkỳ

hạnnhấtđịnh.Tôivìnghĩatônphùmàtớiđây,maymắnđãlàmxongviệc.Naytôiđãlàchàngrể,muốnởchohếtđạohiếuvớinhạcgia,làmchoxongsớmviệctangtếkịpkhitôichưarútvềđểchotrunghiếuvẹncảhaibề,đólàướcmuốncủatộivậy.

Đếnngàyđưalinhcữu,NguyễnHuệcưỡivoi,đembangànquânhộtốngtửcungxuốngbếnđò,rồicholễrướctửcungxuốngthuyềnđâuvàođó,mớiquaytrởlại...

Tanglễxong,côngchúaNgọcHânvềphủ,nhưhiểurađượcsựvừalòngcủavợ,NguyễnHuệnói:

-Tiênđếcóhơnbamươingườicon trai,ngàynaybáohiếu lạichỉcómộtngườicongái,nàocóaigiúpđỡmảymay?Ngườixưabảo:“Congáilàmrạngrỡchonhàcửa”quảđúngthật?

Côngchúacảmtạvànói:-NhờcôngđứccủaThượngcông,thiếpđượcbáohiếuvớiHoàngkhảo,

mởmặtvớianhchịem,tụcngữvẫnnói:“Traikhôngănmàyvợ,gáiphảiănmàychồng”chínhlàthếđó?

Nghevợnói,NguyễnHuệlấylàmkhoáichí.NguyễnHuệ-NgọcHâncảhaiđềuthôngminh,biếtđiều,họcócuộcsốnggiađìnhtrọntình,vẹnhiếuthủychung.

NgaycảngườikhótínhnhưNguyễnNhạcmàcũngkhôngtiếclờikhenNgọcHân.

LúcNhạcraThăngLongliềntìmngayđếnphủcủaHuệ,NguyễnHuệdắttayNgọcHânratậncửaphủchàovànóihếtsứcthậtvớianh,NguyễnNhạcliềnnguôicơngiậnvàcũngkhôngđếmxỉagìđếnviệcHuệđãbấtkínhvớianh,khôngchấphànhnghiêm lệnhcủaTháiĐức,màmở lời,NguyễnNhạckhenngay:

-Chà,emvuaTâySơnlàmrểvuanướcNammônđănghộđốinhưthếlà

tuyệt,mốinhânduyênđẹpthật.RồilạinóivớiNgọcHân:-Ngườiquýgiáthếnàythựckhônghổthẹnlàmcôemdâucủata.ThấyhaivợchồngNguyễnHuệsốngvớinhauthậthạnhphúc,Nguyễn

Nhạcthèmthuồng,muốncóngườivợnhưNgọcHân.NhạcđãthôlỗgợiývớiNguyễnHữuChỉnh:

-ChúThơmrađâyđượcngươilàmmốichocôvợđẹpriêngtalạikhôngư?

Chỉnhthưa:-ChỉsợThánhthượngchêgáiBắcHàquêmùamàthôi,nếunhưThánh

thượngrộnglượngbaodung,thìsựđócũngkhôngphảilàkhó!Nhạccười,rồinói.-Thếthìngươicònnợtađấy,phảitrảmauđinhétSaukhivềPhúXuân,

chúngtachỉbiếtmốiquanhệvợchồngNgọcHân-NguyễnHuệquavàisựkiệnnhư:

-Năm1787,sứbộTrầnCôngXánvàoPhúXuânđòilạiđấtNghệAn,tuykhôngđược,nhưnglúctiễnvề,NguyễnHuệđemtặngmộttrămnénbạcvàbảo:

-Đâylàquàcôngchúagửitặng,cácôngđừngtừchối.Mùahènăm1788,trongchuyếnraThăngLonglầnthứhaicủaNguyễn

Huệgồm150voi,100võngcáng,trongđócóhaichiếckiệusơnsonthiếpvàng,mộtcáichoNguyễnHuệ,mộtcáichoNgọcHân.

Dothiếusửsáchbiênchépnênchúngtakhôngthểbiếtthêmnhữnglờinói,cửchỉtrìumếngiữahaivợchồngNgọcHânvàNguyễnHuệ,màchủyếu là chỉ biết qua thơ văn củaNgọcHân và thơ văn đương thời viết vềNgọcHân.

CôngviệccủaBắccungHoànghậu trongviệc triềuchínhởPhúXuânlúcvuaQuangTrungcònsống,đượcghi lại trongmộtsốbiểuvănđươngthời.NhưmộtsốbàibiểuchúcmừngNgọcHânnhândịptếtĐoanNgọ(5-5âmlịch)cóđoạnnhưsau-Bàibiểudotriềuthầnchúctụng.

“…KínhnghĩHoànghậuulàánhsángtoảlancủalángọccànhvàng,làchinhánhcủasôngNgân,sôngphái.Lúcbàvuquycungnhântheothửbậc,thuận lònggiúp rập,giặtgiũáoxiêm, tiếng tộtđãchói lọi,nêncungkínhthuậnhoà,khiđưadâutheohằngtrămcỗ.

Lúcgàgáy,nửađêm,BàâncầngiúpHoàngđếmặcáothêmđểloviệctriềuchính.Đặtnền tảngđầu tiên làBà,cómột lầnBàđãựôngviênnhắcnhởquânbinhmangáogiáprachiếntrườngthìphảimangvềchiếnthắng.

Vềtềgiatrịquốc,BàđãthamgiavàoviệcchiếnchinhcủaHoàngđế.Bàkhiêm nhường hoà nhã, vẫn phát huy mãi cái phẩm chất trong sáng tựnhiên”.

MộtbàibiểukhácchúcmừngHoànghậuNgọcHâncóđoạn:“kínhnghĩ

HoànghậubệhạlàdòngdõiHoàngtộc,ânđứcrạngrỡ,đánhđànrủáomàhoàmụcphonghoáthanhtrong.ĐọckinhThư,giảikinhDịchlàmnềntảngcho việc đẹp đẽ dồi dào, đưamày quẫy tay, siêng cần lo việc thành tựu .nghiệpcả.SinhnhàHạ,hưngnhàChu,tạolậpnên,côngnghiệplớn”

LúcsốngởkinhđôPhúXuân,có thểNgọcHânđãsáng tácnhiều thơvăn,nhưngchúngtôimớitìmđượccóbabài:

-BiểuchúcmừngQuangTrungnhândịplễtứtuần(1792).-Aitưvãn.-VăntếvuaQuangTrungDùmớitìmđượccóbabài,nhưngQuangTrunglàchủđềcảmxúclớn

laotrongsựnghiệpsángtạothơvăncủaNgọcHân.Cóngườichorằng,tácphẩmtiêubiểunhấtcủathờiTâySơncólẽlàbài

văntếvuaQuangTrungcủaNgọcHân.NếugiátrịđíchthựccủavăntếlàởchỗchọnđiểncốsúctíchchohợpvớitìnhcảnhđangcóthìbàivăntếcủaNgọcHânkhôngthuagìmộtbàivăntếnàomàchúngtacóđược.

Dùlàthểloạivăntế,nhưngbàivăntếcủaNgọcHânchứađựngmộtnỗilòngdadiếtthươngtiếcquayquắtđốivớivuaQuangTrung.

TơrứttấmlònglybiệtChâusa,giọtlệcươngthường.NhớphenbênNhịthuậnbuồm,hộibáiviệtchínchâulừnglẫy.Vừabuổi

CầuNgânsẵnnhịp,đoànỷlađôinướcrõràng.Hôncấuđãnênnghĩacả.Quansanbaoquảndặmtrường...NhưngtiếnglòngcủaNgọcHânđốivớiQuangTrungsâukín,bãotáp

nhấtvẫnlànộidungchứađựngtrongbàiAitưvãn.Tiếnglòngđólúcnứcnở, nghẹn ngào, tan nát nhưng có lúc dồn dập, hùng hồn, kiêu hãnh nhưchínhcuộcđờicủabàvàvuaQuangTrung.

…MànayáovảicờđàoGiúpdândựngnướcbiệtbaocôngtrình.….TrằntrọcluốngđêmthâungàytốiBiếtcậyaidậpnỗibithương.TrôngmongluốngnhữngmơmàngMơhồbằngmộng,bànghoàngnhưsayKhitrậngióhoabaythấpthoángNgờhươngtrờibảnglảngcònđâuVộivàngsửaáolênchầuThươngôi!Quạnhquẽtrướclầunhệngiăng…Quyếtliềumongvẹnchữ“tòng”Trên“rường”nàongại,giữa‘dòng”nàoe!

ContrứngnướcthươngvìđôichútChữ“tìnhthân”chưathoátđượcđi.VậynênnấnnáđôikhiHìnhnaycònở,pháchthìđãtheo...TiếnglòngđócủaNgọcHânđốivớiQuangTrungkhôngthểlàtìnhyêu

giảtạo,lạnhlùng,chịuđựng...đểrồinhưaiđóđãbuộctộichoBà.VànếunhưkhôngcócácnhànghiêncứuhômnaythìchắckhôngaigiảiđượcnỗioanthiêncổchoBànơichínsuối.

BàlấyvuaQuangTrungđóchỉlàvìhiếuđốivớicha,vìxãtắccủanhàLê,nhưnglạibịTônthấtcủanhàLêruồngbỏvìchoBàănphải“bã”củaTâySơnnênđã“phảnphúc”.

Khi về với Quang Trung ở Phú Xuân, Bà đã trung hiếu trọn bề vớichồng,vớiHoànghậuhọPhạm,vớinhạcmẫuNguyễnThịĐồng,vớiconcủamìnhvàcácconcủanhữngbàvợkhác,vớithịnữ,quầnthầnnhàTâySơn.

QuangTrungchết,nhứđấtvỡ- trời tan,một taiươngbấtchợtậpđến,choángváng,NgọcHâncóthểchếtđiđượcđểvẹnchữ“tòng”dùlàthắtcổhaynhảyxuốngsông...Nhưngvìhaicontuổicòntrứngnước,vìtìnhthâmcốtnhụcnênbàchưathểđichungthuyềnvớivuaQuangTrung.Thểxáccònđâynhưnghồnthìđãgửigắp.ThếmàcóngườinhưNguyễnThượngKhánhlạichorằngvìbàkhôngkìmnổisựcuồngnộcủamộtcơnghenxélòng,nênđãtựtaybỏthuốcđộcđểgiếtQuangTrung.Mỉamaithay?

NgườiviếtlênđiềuđóđểbuộctộiBàlạicũngmệnhdanhlàmộttônthấtnhàLê?Docảtinvìnhữnglờidihuấntronggiaphảcũngdoconcháucủanhà Lê truyền lại. Động trời đến thế, nhưng sự đời thì đó cũng chỉ là lẽthường tình, vì tài năng nào xuất hiện chói sáng như những ngôi saomộtthời,vụttắt,đểlạichohậuthế...dùkhôngbiênchépthìcũngđểlạitruyềntích,ngườiđờisaucứthêudệtvàhuyễnhoặccholykỳ,mầunhiệm.

CâuchuyệnNgọcHânlấyGiaLongmớithấycáikỳquáicủathứtàiliệubấtthànhvăngiàusứctưởngtượng.Đómớithấycáitaivạgâyradonhữngnhàvănđãquaylưngvớisựthật,trớtrêuthay!

CầnphảitrảlạisựtrongsángchoNgọcHân,mộtnỗihàmoan,mộtnỗiđắngcaytủinhụctừphíadònghọcủaBà,buộcBàphảichịuđựng.DònghọcủaBàđãhailầngiếtBà:LúcBàsốngvàsaukhiBàchết.QuangTrungđãgiảiphóngtâmhồnNgọcHân,đưaBàtừmộtconngườithườngtìnhthànhmộttàinăngsángtạolớncửađấtnước.GiờđâyQuangTrungđãchết,Bàcũngmất,ailàngườigiảiphóngnỗitrầmluânbởinhữngnghiánlịchsửgánghépchoBàtừnhiềuphíavàđãquálâu!

Hỡinhữngnhàvăn!Nhữngnhànghiêncứu!Không! Công chúa Ngọc Hân - Bắc cung Hoàng hậu của Hoàng đế

QuangTrungkhôngthểchếtđượcmặcdùhàicốtcủaBàđãbịvuaThiệuTrị

ralệnhđàobớiđổxuốngsông!

VỀVIỆCHOÀNGĐẾQUANGTRUNGCẦUHÔNVỚICÔNGCHÚANHÀTHANH

Gần đây, cómột số nhà nghiên cứu không thừa nhận có sự kiện vuaQuangTrungxincầuhônvớicôngchúanhàThanh,TrungQuốc.Nhưngcáctàiliệulịchsửđểlạithìcóxácnhậnđiềuđónhưngdừnglạiởnhiềumứcđộkhácnhau.

SáchHoàngLê nhất thông chí chép rằng: “VuaQuangTrung sau khiquyếtđịnhđánhTrungQuốc,bènsaibầy tôi làChiêuViễnVũVănDũngsangnhàThanhdângbiểucầuhônvàđòi lạiđấthai tỉnhQuảngĐôngvàQuảngTây".

Điều đó là không phải do bản tâm của vua Quang Trung, chẳng quamuốnxemýnhàThanhrasaomàthôi,nhưngvừalúcấythìQuangTrungbịbệnh rồi mất” . Đại Nam chính biên liệt truyện ghi là: “Năm Nhâm Tý(1792),vuaQuangTrungsailàmbiểuvănsangnhàThanhcầuhônđểdòývuaThanhvàcũngđểmượncớgâymốibinhđao,nhưngvuabịbệnhkhôngđiđược”.

Nhưvậytheohai tài liệu trên thìviệcQuangTrungxincướimộtcôngchúacủaCànLongmớichỉ trongdựđịnhcủamộtýđồliênquanđếnvậnnướccủahaibên.

Thuyết thứ 3: Với ý kiến mạnh mẽ, công bố vào năm 1943 trên báoTrungBắc chủ nhật với đầu đề: phải chăng vuaCàn Long nhà Thanh đãbằnglòngtrảchovuaQuangTrungtỉnhQuảngTâylàmnơiđóngđôvàgảcôngchúa”(1).TácgiảcủabàibáođãdựavàonhữngchitiếtđángtincậytrongbảngiaphảcủanhàhọVũdoôngVũVĩnhThứ,cháubađờicủaVũVănDũngsoạnnămBínhNgọ,niênhiệuTựĐức22(1869).

NhưngquantrọngnhấtlàmộtsắcmệnhcủavuaQuangTrunggửichoVũVănDũngvàotháng4âmlịch(1791),domộtpháiviênđặcbiệtcủanhàvuacửđi từPhượngHoàngTrungĐô(NghệAn)mangđến trực tiếpgiaochoVũVănDũng,khiVũVănDũngđangnghỉdàihạnởnhà.

Bảnsắcmệnhcónộidungnhưsau:“SắcHảiDươngChiêuViễnĐạiđôđốcĐạitướngquânDựcvậncông

thầnVũQuốcCôngtiêngialĩnhBắcsứkiêmtoànứngtấuthỉnhĐông,TâylưỡngQuảngdĩkhuykỳtâm,côngchúanhấtvịdĩkíchkỳnộ.

Thậnchi!Thậnchi!Kỳdụngbinhhìnhthếtậntạithửhành.Thanhấttiềnphong,Khanhkỳnhândã,khâmtaisắcmệnh.QuangTrungtứniên,tứnguyệt,thậpngũnhật”.Dịchnghĩa:Sắc sai HảiDương, ChiêuViễnĐại đô đốcĐại tướng quânDực vận

côngthầnVũQuốcCôngđượctiênphonglàmChánhsứđisứTrungQuốckiêmlãnhtoànquyềntrongviệctâuthưađểxinlạiđấthaitỉnhQuảngĐôngvàQuảngTâyđểdòývàcầuhôncôngchúađểkhiêukhíchtựáivuaThanh.

Cẩnthậnđấy!Cẩnthậnđấy!Hìnhthếdụngbinhlàởchuyếnnàycả.Ngàykialàmtiênphongchínhlà

khanhđấy.Sắcmệnhnhàvua.Ngàyrằmtháng4nămQuangTrungthứ4(1791).CăncứtheocáctàiliệuthìđoànsứcủaVũVănDũngđãlênđườngsang

TrungQuốcvàđượcbệkiếnvớivuaCànLong,xin tâuhaiviệc:Xincầuhônvàxinđấtđóngđô.Đóchỉlàcáicớ,cònthựctâmlàvuaQuangTrungmuốndụngbinhđánhTrungQuốcmàVũVănDũngchínhlàvịtướngtiềnphongtrongtươnglai.

VẫntheonguồntàiliệutronghồsơcủagiađìnhhọVũthìhaiviệcấykhiVũVănDũngtâulên,đượcvuacànLongđíchthânphêvàotờbiếuvàđưachotriềuthầnđìnhnghị.

Đìnhthầnchưakịpbànxétthìngayhômsau,VũVănDũngnhânđượcnhàvuachobệkiếnởỶLươngCác,DũnglạitiếptụcdângtấuxinvuaCànLongbanchohaiyêucầunóitrên.VuaCànLongđềuchuẩnycảhaiđềnghịđó,nhưngnhàvuachỉmuốntraochomộttỉnhQuảngTâylàmđấtđóngđômàthôi.

SaungàytiếpsứđoàncủaVũVănDũngởỶLươngCác,vuaCànLongđãsaibộLễsửasoạnnghithứcchoviệccướigả,địnhngàychocôngchúasangnướcNamđẹpduyênvớiQuốcvương.Nhưngchỉsauđómấyhôm,VũVănDũngnhậnđượctinchẳnglànhlàvuaQuangTrungđãmất.Mọiviệcđềudangdở.VũVănDũngcùngđoànsứViệtNamômmốihậntrởvề.

Việcchỉcóthế,màôngNguyễnThượngKhánhlạiđiquáxa,chorằnghônlễđãđượcvuaCànLongvàvuaQuangTrungchuẩnbịchuđáo,vàsẽtổchứctạicửaảihainước,lễđộngphòngcũngdiễnraởđó,điềuđódẫnđếnhànhđộngtáobạocủaNgọcHânsaumộtcơnghen,dokhôngkiềmchếnổinênđãrataygiếtvuaQuangTrungbằngthuốcđộc.

Nhưngchúngtacầnphêphántháiđộkhôngdámnóiđúngsựthậtnhưmộtsốnhànghiêncứugầnđây,muốnnétránhsựviệc“độngtrời”nóitrên,dùđólàmộtsựthậtlịchsử.BởivìtronghồsơBanggiaolụcthờiTâySơncóbabức thưnóivềviệccầuhôn(thỉnhhônbiểu)củavuaQuangTrung.Sauđâylàbảndịchtờbiểucầuhôn.

“Thầnvốnlàkẻáovải,đượcnhờơncả, lạmgiữcõiNam.Từkhivàotriềucậnnơicungkhuyếtđãđượccáchlàmlễbảokiênvấnan.Lạiđượcbanthưởngtrọnghậu,ơnsủngdồidào.PhàmlàviệcmàcõiphươngNamtừxưanaychưaaitừngđượcưuhậunhưthầncả.

Đếnkhithầnvềnước,lạiđượcđặcânmọibề,cấpbanthánhchỉ,ơncao

lồnglộngcủanhàvuathậtkhôngsaokểrachoxiết!Thầnlàkẻnhỏnhoiởnơihẻolánhxaxôichẳngngờđượcthưởngânlộcđếnthế!Tấmlòngcanhcánhngàyđêmmongsaosớmđượcđềnđáp.Songthầnchưacódịpđểthựchiện. Chỉ mong thường được gõ cửa trời, gần nhìn bóng nhật nhưng ởphươngxa,núisôngcáchtrở.Sứcmuônlàmnhưngkhôngđượcnhưý.HễquakhỏicửaNamQuanthìthâncũnghoáthànhsơ.

Thầnvẫnmơtưởngkhúcnhạcquânthiều,ngóngtrôngVânHán,hằngemìnhrồicũngđếnnhưhạngtầmthường,bịliệtraởngoàivòngthanhgiáolàmphụlòngcôngơntrờibểcủaThánhtừ.Trộmnghĩ-Thánhnhântỏlònggiúpđỡphiênthầnđếnốilạichỗsơthànhrathânthiết,phầnviệcđềucưxửnhưđạoxưa.

Nướcthầnbanđầu,vuaKinhDươngchịumệnhnơiViêmĐế,bàÂukếtduyêncùngvuaLạcLong.TổnướcVănLangmởcõiGiaoChỉ,trămtrainốidõi, từng làmphên dậu phíaNam,may nhờ phúc ởTrungHoa, được nổidanhlàVănhiến,thếđạidẫuđãxa,nhưngsửsáchcònđủđểkhảoxét.

TừkhinhàTốngdấylên,ràngbuộcnướcthần,nênmớirangoàivòngđứchoá,khôngliệtvàohạngminhđường,chỉđểnhưhạnghànhbộckhácmàthôi.

NhàThanh tađược trờiquyếncố, rộngđếnmuônphương,chỗnàocóbóngmặt trời soiđềnđềucoimuôndânnhưconchungmộtbọc,nhưconmộtnhà.

Kínhnghĩ-ĐạiHoàngđếbệhạđứcngangvớitrờiđất,đạocaohơnvuaHiên, vua Nghiêu, vỗ về cho chư hầumến phục, dịu dàng cho người xahướngvềkhôngphảilàkiểutầmthườngnhưcáctriềuđạigầnđây.

Thần lạm được Thánh thượng coi như con ruột, liệt vào hàng thânvương.Phậnnày,dùtậnnơixakhuất,nhưngtìnhấyvẫnkểnhưvôcùng.

Thiếtnghĩ -muônvậtđềukhônggiấumìnhđượcvới trờiđất.Concáikhông thểgiấu tínhđượcvớimẹcha, thìchuyệnriêngcủagiađìnhkhôngthểchegiấuđượcbậcchítôn.Mớiđây,nhàthầngặpviệckhôngmaythiếungười giữ việc chăm lo hương khói. Trên nền xây dựng phong hóa cũngthiếungườiđỡđỡđần.Vậymuốnnúpdướibóngcâyngọcđểbámvữngvàogốcdân.

NgưỡngtrôngThánhtriềupháttíchtừnơiTrườngBạch,mangđềnphúclànhchoconcháuhàngngàn,hàngức,nốiđờiphồnthịnh.Lâunay,cứviệclàvuathìchọnnơiquýhiềmđểgảcôngchúachứkhôngcólệlậphônđếncácphiênthầnởcõiphươngxa.Phépluậtđãnghiêmnhặtnhưthế,thìlàmsaocóthểvươntớicànhngọcchođược,chỉvìmộtnỗiniềmriêngtưtrôngngóng,việccửtrăntrởmãikhôngthôi.

Trộmmongcànhngọcnhàtrờilanrộngkhắpmọichốnmọinơi,ngõhầuthầnđượchưởngphúclànhtheodấugótlân,đemphonghoáquanthưbanrachomọilẽ,nhữngviệctềgiathuậnthảoởchốngiađìnhsẽlàmẫumựcđể

dântrongnướchọctheo.TậplàmquenvớinềnếpchônTrungHạmgạtbỏthóicũ,khiếnthầndântrongnướcthoảniềmuởcmongcủavòngđứchoá,cao sang.Mong sao dòng dõi của thần, đời đời được giữ mãi làm phiênphong,hưởngmọisựtốtlành!Đólàđiềumonglớncủathần.Doởphươngxalạicóviệcxảyrabấttrắcnênthânđãbànvớibầytôi,aicũngkhôngdámnhưngvìthầnmàhọđềnghịphảilàm.Cửavuamuôndặm,trôngngóngđămđăm.

Nayđànhđánhbạomàlàm,tựnghĩcũngcầnnêncânnhắc,nhưngvìtỏlòngthànhkính,saikẻbồithầnsangxintriềukiến,thaymặtthần,họsẽnóilênnỗilòngthầnmuônbàytỏ.

Mongsaochođượcđấnganhminhrủthươngxétchothầnvìtấmlòngchân thành, trìumến, tha thứcho thầnnhững lờimạomuội, táobạo trongviệcxincầuhôn.

Thần ở biểnNam, ngóng trông saoBắc xin kính chúcThánh thiên tửsônglâumuôntuổi,mãimãilàchamẹcủadânvạnnước.

Thầnxiếtbaololắng,ngóngtrông!”

QUANG TRUNG GIẢ QUANG TRUNG THẬT:NHỮNGNGHIVẤNVÀHIỆNTHỰCLỊCHSỬ

SauchiếnthắnglừnglẫyvàođầuxuânKỷDậu(1789),vuaQuangTrungcửNguyễnQuangHiểncầmđầumộtpháiđoànsứđiTrungQuốc.ChoángngợptrướcvũcônghiểnháchcủavuaQuangTrungnênvuaCànLongđãtiếpđoàntahếtsứcưuhậu.

VuaThanhsứcchoĐốcphủQuếLâmbắtbọnLêChiêuThốngcạođầumặtquầnáoTrungQuốc,cấplươngthựcnhưmọIngườidânthườngđểkhipháiđoàntađếnQuếLâmsẽđưađếnxemtậnmắt,đểQuangHiểnkhôngcònnghingờgìvềviệcbaochecủaThiên triều,nuôidưỡngchobọnvuaquanlưuvongnàyđểvềsauhòngcócơhộiđưavềnướchoạtđộngnữa.

CànLongmuốn xem tậnmắt con người bằng xương bằng thịtQuangTrungnhưthếnàomàoaivũlàmkinhthiênđộngđịacảcõiĐôngnênvuaThanh từchốikhôngnhậncácphẩmvậtmà sứđoànNguyễnQuangHiểndângbiếu, lấycớ làvuaQuangTrungchưađược liệtvàohàngphiên thầncủaTrungQuốcvàmuốnthế, thìsangnăm(1790)QuangTrungphảiđíchthânđếnkinhđônhàThanhtriềucậnnhândịptriềuthầntổchứcđạilễVạnThọmừngvuađượctuổi80

Ngày26 tháng1năm1790, sứđoànNguyễnQuangHiểnvềnước thìngàyhômsauvuaQuangTrungđãdângbiểutạơn,vàxinhứasangnămsẽsangtriềuyết(1).

NhậnđượctờbiểucủavuaQuangTrungtrongđóghivàotháng3sẽtiếnkinhnhưyêucầucủavuaThanhđểchúcthọđứcvua80tuổi,CànLongxembiểuấylấylàmvuimừng,rồiphêngayvàotờbiểu:

…Tasắpđượcgặpnhaulàđiềumongướclớn.RồigiaochosứthầnđểchuyểnlạichovuaQuangTrung(2)

Trước khi tiến kinh, vuaQuang Trung đã có công văn thông báo choviênquảnđạoTảGiangcóquốcthânĐặngVănChân,PhạmCôngTrị,cùngmộtsốquanchứcvànhạccôngsoạnhơn10bàitừkhúc,nhạccôngđãluyệntậpcôngphu,xinpháiđitrước.

Khithưởngthức10bàinhạcdântộccủata,CànLongđãnhậnxét:ĐólànhữngcakhúcrấthợplệvàliệtđộinhạccôngvàohạngTháithườngđểchocungkính(3).

TổngđốcLưỡngQuảnglàPhúcKhangAntiếptụcbáovềkinhchovuaCànLongbiếtlịchtrìnhvàthànhphầncủađoànnhưsau:ĐoàndẫnđầulàQuangTrung,Quốcvương,conlàQuangThùycùngcácquầnthầncaocấptrongđócóNgôVănSở.Ngày29tháng3sẽkhởihànhởkinhđôPhúXuân,ngày15tháng4sẽquabiêngiới...

NhậnđượcbiểutấucủaPhúcKhangAn,CànLongxuốngchỉphongcho

NguyễnQuangThùylàmThếtửvàđợikhivàotriềusẽbanphátsắcthư,áo,mũ.. .Nhưngsaunày,CánLongmớibiếtmìnhđãbịnhầm.QuangThùykhôngphảilàđíchtửcủaQuangTrungnênmớiphonglạichoQuangToản(4).

BàidụcủaCànLongcóđoạn:“ĐạiHoàngđếphongchoQuangThùylàmThếtử, thựckhôngbiếtQuốcvươngcòncócontrưởnghiệnở lạigiữquốcđô(phúXuân)...ĐạiHoàngđếđãsaiNộicácđổilàmtờsắckhácđểphongchocontrưởnglàQuangToảnlàmThếtử”(5).

KhiđượcPhúcKhangAnbáotinlàvuaQuangTrungđãđếnLạngSơn,vuaCànLongđã tặngchoQuangTrungvàKhangAnmỗingườimột tậpthơcổTrungQuốcintrênđávàmộtbàingựchếcủavuaCànLong(6).

KhiđếnđấtLưỡngQuảng,PhúcKhangAnđãchiphímộtngày400lạngbạcchosứđoànrồitruyềnđicáctỉnhtrênđườngsứđoànđiquahằngngàyphảixuấtkinhphíởmứctươngtựnhưthếđểđóntiếpđoàn.

Quan đầu tỉnh Giang Tây vì nể sợ Quang Trung và tự ái với LưỡngQuảngnênđãchiphíchođoàn4000lạngbạcmỗingày,ngoàichiphíyếntiệc thuyềnxephungựakhôngbiếtbaonhiêumàkể.Quanđầu tỉnhNhiệtHàkhôngbiếtđóntiếpthếnàochophảilệ,vìlầnnàyCànLongtiếpQuốcvươngởNhiệtHà.NêncácquanNhiệtHàbànvớinhaurằng,nếucácnơidọc đường tổ chức thịnh soạn thìNhiệtHà không nên làm sơ sài.Nhưngphảixinýkiếncủanhàvua.

NhậnđượcbiểutấucủaquanNhiệtHà,ngày10tháng6,đờiCànLongthứ55(1790),nhàvuaramộtchỉdụthậtdàigửichocácquanquântrongnước,phântíchtínhchấtlợihạicủacuộcđóntiếpvàkêugọichỉnênchiphívừaphải.

_____________________(1)ĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.30,t.38a(2)ĐạiThanhthựclục,Q.1346,t.13a-14b.(3)ĐạiThanhthựclục,Q.1851,t.37b.(4)ĐạiThanhthựclục,Q.1363,t.29b-30b.(5)ĐạiViệtquốcthư,bảndịch,SàiGòn,1967,t.313.(6)ĐạiThanhthựclục,Q.1356,t.21b-26a.Bài dụ có đoạn viết: “…Đến nhưmỗi nămTrẫmban yến cho vương

côngđạithầnMôngCổvàsửthầncácnướcmỗilầntrêndưới100bànănmàcũng tiểu chừng 1.000 lạng bạc trở lại. Trẫm xét việc này đều do PhúcKhangAnlúcbắtđầutrùliệukhôngbiếttínhtoántoànbộlạicóphầnchủquanchorằng:QuốcvươngnướcNamthânhànhtiếnhìnhlàviệcchưatừngcó trong sử sách bèn thổi phồng việc lên. Có tỉnh phải bắt dân sửa sangđườngxá,cầuđòchođẹpđẽvàtranghoàngthật lộnglẫynhàcửahaibênđườngđi,thậmchícónơibắtchặthếtnhữngcâykhôởhaibênđườngmàtrangtrílại.(ĐờinhàTuỳngườingoàiPhiênvàochầu,cáccâycốiđềuphủ

gấm vóc nhưng ở đường vẫn có người đói rách nên chê cười). . .Vả lại,TrungQuốcưuđãitháiquá,tựahồQuangBình(tứcQuangTrung)muốngìđượcnấynênchúngtangạikhôngnênlấynhiềucủatrongkhorachỉđểlàmviệcchocựckỳtôntrọng.Việcđốivớithểthônglạicònquanhệhơn,lẽnàođườngđườngmộtthiêntriềutolớnlạiphảicungứngmộtcáchkhoekhoangxaxỉchomộtvàikẻphiênthầnngoạidi.NguyễnQuangBìnhlầnnàytiếnkinhrồisaumỗikhicótriềucận,ylạitiếptụcđến.Nếulầnnàocũngchiphítốnkémnhưlầnnàythìlấytiềnđâurađểtrangtrảiđược...”(1).

ThựcratântổngđốcLưỡngQuảngPhúcKhangAncũngbiếtnhụcnhã,xótxakhimất tiền tốncủa,bỏcôngđểcungđốncho sứđoàncủaQuangTrungvìsợNgười,NgườisẽsanghỏitộimìnhnhưtrướcđâyđãtừngtrịtộinguyêntổngđốcTônSĩNghị,nênđànhphảilàmthếmàthôi.

Nhưngsợlộnhữngsuynghĩ thầmkínđó,nênKhangAnđãđưatinđikhắpnơinêntiếpđónpháiđoàncaocấpcủanướcNammộtcáchtrọnghậucũngnhưmìnhchophảilẽ.

CànLongđãkhônghiểuýnghĩsâuxacủaviêntổngđốcdướiquyềncủamìnhvàkhônkhéohơn,KhangAntunghoảmù,bịtluônđầumốiđưatin,chođó làdư luậnchung.Vàcácquan tỉnhkhácnhưGiangTây lạihưởngứngngayđể tỏ ramìnhkhông thuaải,coiđâycũng làdịpđể thamô,đụcnước béo cò. . . Càn Long đã không hiểu điều đó nên ngày hôm sau, 11tháng6lạitiếptụcrathêmmộtchỉdụ,sứcđiềutrahưthựcthếnào...

“…Hồi tháng5vừa rồi,QuốcvươngAnNam làNguyễnQuangBìnhvàođấtGiangTây,đườngsácầuđònhữngnơiđiquađềusửasangchỉnhtề,đẹpđẽvàcungđốn,khaothưởngyếntiệcđềusangtrọng,lịchsự.TrẫmxétviệcviênphủđạoNhiệtHàtrìnhvới triềuthầnrằngNhiệtHàđãtiếpgiấybáotừGiangTâyđềnnóirõmỗingàycungđốnchoQuangBình4.000lạngbạc.Trẫmchothếlàquáđáng,nênđãxuồngchỉsứcchoPhúcKhangAnvàđốcphủcáctỉnhHồQuảng,HàNamvàTrựcLệxemxétlạisụcungđốntốnkémnhưthếlàdotỉnhnàotrước,cứthậttìnhmàtâubáolênvàsứccáctỉnhấytínhgiảmdầndầnchovùaphải“(2).

Đắngcaynhưvậy,nhưngkhitiếpđónpháiđoàncaocấpcủanướctaởbiệt thự Quyền A, Càn Long đã chuẩn bị một bài thơ chúc mừng Quốcvươngvớilờilẽthânthiện“yêuhoàbình”nhưsau:

DoanhphiênnhậpcậntrịthờituầnSơkiênhồnnhưcựuthứcthânYcổvịvănlaitượngquốcCứukinhnhuviễnchitrungdịchThắngtriềuvãngsựbỉkimnhânGiahộiưkimmiễnthểnhânVũuyểnvăntuthuậnthiênđạoĐạiThanhtộvĩnhvạnthiênxuân(3)

______________________________(1)ĐạiThanhthựclục,Q.1857,t.27b-28a.(2)ĐãđốichiếunguyênvăntrongĐạiThanhthựclục,ĐạiViệtquốcthư

vàĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.30,t.89b.(3)ĐạiThanhthựclục,Q.1357,t.27b-18aNghĩalà:NgườiđếngiữalúctatuầnduMớigặpmànhưđãthiênthuXưanaylàviệcchưatừngcóLệcốngngườivàngchuyệnxuẩnngu!NgườixanhưngTrẫmluônnhắcnhởHộingộthịnhthờithoảuởcmơDựngvănbãivõchophảiđạoĐạiThanhbềnvữngvạnngànthu.VuaQuangTrungđãcóhọathơtặngCànLongnhưsau:Thượngtáicungchiêmngọclộtuần(1)Khuynhquỳ(2)nhấtniệmhiệutônthânBachừngquếhảituânhầuđộNhậtnoãnminhgiai(3)kiếnthánhnhânVạnlýthêhàngquyhữucựcCửutrùng(4)vũlộmộcđồngnhânKiềuhànhcảnhnguởngvôcônthọPhảxuấttưđàođểthếxuân.Dịchthơ:TiếntriềugặplúcngọclộtuầnMộtlònghưởngtớiđứctônthânSóngyênbiểnquếtheohầuđộĐấtnướctháibìnhcóthánhnhânThuyềnxemuôndặmđàđếnbếnChíntầngmưamócgộithếnhânCầuchúcthiêntửmuôntrườngthọGócbểchântrờichunghưởngxuân(5)Lịch làmviệccủapháiđoàncaocấpcủanước ta tạiTrungQuốcđược

QuangTrungthôngbáochoThếtửQuangToànvàđìnhthầnởkinhđôPhúXuân,khiQuốcvươngđangởcôngquánViênMinhnhưsau:

Ngày17tháng6,taởtỉnhHồBắclênđườngđivềphíaBắc,ngàyđêmđềuđirấtgấp.Ngày7tháng7đãđềnđịahạtLươngHương,quanbộLễhọĐứcvânglệnhchỉThanhđếđềntậnnơiđón,cùnguốngtrà,nhưvậylàđặcânriêng.

Sánghômsau lênđườngquakinhđô, tốihômmùng10 tiếnđếnhànhcungởsôngNhiệtHà.Bồithầncùngcácviênchứclinhcông(6)vàngườiđi

hộvệđềuđượcyênvui.Sángsớmngày11, tướccônghọPhúc(7)đưavàovângchỉ,đượcdiện

kiến,Thanhđếrấtvuimừngvàđẹplòng,đặccáchgiaânchothơdochínhđứcvualàm,cùngmũ,áo,ngựavớimộtvạnlạngbạcvàmộtcổmũđểvàochầu.

______________________(1)Kiệuvuađicó4ngườikhiênggọilàNgọcLộ.(2)Rauquỳ - canh lá đều nghiêng vềmặt trờimọc, nên gọi là hướng

dương.(3)VuaNghiêu,trướcsâncótrồngcâyminhgiáp, trongmộtthángâm

lịchcứtừngày1đếnngày15,mỗingàymọcthêmmộtlá,còntừ15đến30mỗingàyrụngmộtlá.Nếuthángthiếuthìngàymồng1thángsauvừamọcvừarụngmộtlá-câyấytrongbàithơtrênýnghĩavềthờitháibình.

(4)Chỗvuaở,thềmcó9bậc,vínhưtrờicó9tầng,đồngnhấtgiữavuavàtrời.

(5)QuẻKiềntrongkinhDịchbiểuhiệnsứcmạnh,chỉtuổithọcủavua.(6)Cácnhạccôngvàdiễnviênmúahátchầu.(7)BảndịchcủaHoàngVănHòa,trongĐạiViệtquốcthư,tr.335.Bồi thầnvà cácngười đi theođềuđược thưởngbạc lạngvànhiều thứ

khác.Hômấyđượcđãiyênvàxemtròvuitiếpkiêncácthânvương(1)buổi

chiềulàmngaytờbiểuvàhoạthơđểdânglên(2).Ngày12đến chầu,nhàvuaduyệt cácbanvănvõ, từ chức tuyểnquan

viên trở lên, tađembồi thầnvàochầuxongvângchỉ chovàoĐạiNội,đithămdinhphủnhàvuakểcảnhữngnơithâmcung,kínđáo.

Đượctrôngthấythơvăndovualàmtreoởtrêncácbứctườngchỗnàocũngcó.

Ngày13,Thanhđếđưaxeđithămquankhắpmọinơinhưvườnsạ-như-côn.

Ngày14,vângchỉ,thamdựđãiyến,thưởngchođoạn,lăngtrừuđủmàu.Bồithầncùngcácngườiđitheođềuvângchỉthưởngcấprấthậu,chiềuhômấytheoxevuađềnvườnVạnThọxemhoảthụ..

Ngày16,vângchỉđượcđãiyên,xemtròvui.BồithầnlàPhanHuyÍch,VõHuyTấnvânghoạthơcanhàvuađềuđượcânthưởng,tặngcờlưuniệm.

Ngày 17, được vua đãi yến, xem trò vui, các bồi thần đều được ânthưởng.

Ngày18và19,vângchỉđượcđãiyến,xemtròvuinhàvuachoxemcáctập thơ Ngự chế, cùng các thứ đồ chơi mỹ nghệ không thể kể hết được.Trongkhoảngmộttuần(3)hômnàocũngđượcchiêuđãiđầyđủcácthứcủangonvậtlạ,ânthanhcaodầykhônxiết.

VângbantờsắcchấnphongchứcThếtửchoQuangToản.Talĩnhmang

về côngquán, cungphụngở trên án, đợi lúcvề sẽ trao cho con.Ngày20vângchỉchovềtrướcvườnViênMinh,cáchkinhđô30dặmđườngđểđợixenhàvua.

Ngày23,tađếnvườnấy,ởchỗhànhcung,ngườigiúpviệcởhànhcungcungcấprấtnhiềuưuhậu.

Đượctinvàongày1tháng8sẽđượcdựtiệcyếnKhánhHạ.Tachỉsợconnónglòng,vìthếtuânchỉnhàvuabáotinchoconbiệtvà

phụngsaomộtbảntờsắcnhàvuađãphongchoconlàmThếtử,gửivềtrướcđểconmừng.

Connênbáocáovớitướngthầnvàdânchúngđểmọingườiđềubiệtânnhàvuarộnglớn,đứcýđu,ợcthấmnhuầnđểgiữlấylòngngườilàmcănbảnchonước.

Đếnnhưviệctrongnước,connênbảovớiđìnhthầnlàphảikínhcẩnthậtlòngvàchămchỉ,đồngtâm,đồnglực,đểsửasang,khiếnchoxagầnđềutintưởng,trongngoàiđềuninhthiếpchoyênlòngta.

TamongĐạiHoàngđế, ân huệ như trời rấtmuốnở lại chốnđế kinh,sớmchiềumongthánhtượngdạybảo,nhưngbuổiđầudựngnước,khôngthểởlâumãiđược,tínhđườngvềnhanhchóng,cũngphảihơnbathángmớivềđếnquốcđô,tìnhthếkhôngởlâuđượcởbênphủtoạ(4)...

TatínhđợisaungàyChúcHỗ(5)khẩnthiếttrầntình,taxinânkêumongsớmđượcquayvềnước,thìcuốinămcóthểvềtớiđượcthànhThăngLong.

Naytờlệnhbảo.Ngày29tháng7nămthứ55niênhiệuCànLong.____________________________(1)Tướcvươngdànhchotônthấtcủanhàvua.(2)ChínhlàbàithơhoạcủaQuangTrungởtrên.(3)Tuầnđượctínhbảng10ngày.(4)Thiêntửđộimũmiệncódảiphủ,haichữphủtoạchỉchỗvuangôi.(5)Tứcchúcthọ,chữChúcHỗchỉdànhchonhàvua.Với tư cách là Quốc vương, một thượng khách của Hoàng đế Trung

QuốctrongnhữngngàyởBắcKinh,pháiđoàntađượcvuaCànLongtiếpđãihếtsứctrọngthể,nhàvuađượctặngáo,mũ,cânđai.

Trướckhi lên đườngvề nước,CànLong còn sai hoạ sĩ vẽ bức truyềnthầnchoQuốcvươngđểlàmlưuniệm.Ngày29tháng11,khiQuốcvươngvềgầnđếnbiêngiới,lạibanthêmmộtđồihàbaobằngkimtuyếnlớn,4đôihàbaonhỏtrongđócóhaiđồngtiềnvàng,mộtconngỗngbằngngọctrắng,mộtconvoibằngngọcLaHán,mộtcáiấmvàngtrángmenpháplam,mộtđôihộphảiđường,mộthộpbơ,mộthộpbánhsữađểtỏlònglưuluyến.VuaCànLongtự tayviếtchữThọđểchúcmừngnhândịpnămhếtTếtđếnđểtặngQuốcvương.

ĐạodụCànLongvừabanra,nhàvuaralệnhchothuộcquanphảiphi

hànhvớitốcđộ400dặmmộtngàyđểkịptrướckhipháiđoàntatrởvềnước.Tháng7nămsau(1791),CànLongtrởlạibiệtthựnghỉmátởNhiệtHà,

nhớlạicuộchộingộvớipháiđoàntaởđócũngđãtrònmộtnăm.KỷniệmkhóquênvềcuộcgặpgỡđóđãbùngdậytronglòngHoàngđếởtuổingoài80.CànLongđãvịnhmột bài thơ tặngvuaQuangTrung, tự tayviết vàoquạtrồitặngQuốcvươngđểquạtchomáttrongmùaviêmnhiệt.CànLongmuốntặngthựcphẩmtươichoQuangTrungnhưngđườngxa,vậnchuyểnlâungàysợthiuthối.CànLongtặngmộthộptráicâyđểtỏlòngquyếncố.

Bảnthơtạmdịchlà:MùahèTrẫmLạiđếnsơntrangĐóngióNamvề,dạmangmangLòngTrẫmnhớthươngngườivễnxứKinhđônămtrước,đónngườisangTĩnhdưỡnglấysứcloviệclớnCùngnhaugiữvẹn,nghĩalânbangNayTrẫmđềthơvàoquạttặngCầumongthịnhvượngmộtnướcNam(1).Thế là, đúngmột năm sau,CànLong vẫn không biết rõ tung tích của

ngườicầmđầupháiđoàncủatalàai.Mỉamaithay,thếmàởTrungQuốcđãcóngườibiếttrướclúcpháiđoàn

củatachuẩnbị lênđường!NgườiđólàPhúcKhangAn,tổngđốchaitỉnhQuảngĐôngvàQuảngTây.

Việclà,saukhinhậnđượclịchtrìnhcủapháiđoànta,PhúcAnKhangđãmừngrỡbáolênchoCànLong,Thanhđếvuimừngchochuẩnbịchuđáođểđón tiếp thượng khách nước Nam ngàn năm cómột, nhưng chờmãi vẫnkhôngthấycóđộngtĩnhgì.

Phúc Khang An nóng ruột, giục phái đoàn ta lên đường, nhưng vuaQuangTrunglấycớlàmẹmớimất,nênchỉxinchoconlàQuangThùyđithay.Nhưmộtvậnđộngviênchạysắptớiđíchthìbịtrượtngã,PhúcKhangAnhốthoảnglosợ,liềnbímậtsaingườiđếnbiêngiớinướctatrìnhbàysựnghiêmtrọngcủavấnđề:NếunhưvuaQuangTrungkhôngđích thân tiếnkinhthìđềnghịnhàvuachọnmộtngườinàođócótướngmạogiốngmìnhđểlàmgiảvươngđithay!

Người được chọn để nhận sứ mạng quan trọng và hiểm nghèo đó làPhạmCôngTrị,lấytênlàNguyễnQuangBìnhtrangphụcnhưmộthoàngđếđóngkịchnhưmộtQuangTrungthậttrênsânkhấuchínhtrịBắcKinh(2).

__________________________(1)NguyênvăntừtrongĐạiThanhthựclục,Q.1389,t.13a-b.(2) Theo Đại Nam chính biên liệt truyện (Q. 30, 39a) vì Trị là thân

vươngđãmộtlầnđượctínnhiệmvìđóngthànhcôngvaigiảvương(1789).TheoHoàngLênhấtthôngchígiảvươngtênlàNguyễnQuangThực,người

làngMặcĐiền,huyệnNamĐường,NghệAncódiệnmạođoantrang,ngườiđượcNgôThìNhậmchọnlàmgiảvươngQuangTrung,theoTâySơnthuậtlược,giảvươngcòncótênlàNguyễnHữuChấn

Trướcđó,PhạmCôngTrịđãmộtlầnđượcvuaQuangTrungtínnhiệm.Đólàvàonămtrước(1789),khinhậnđượcbiểutạơncủavuaQuangTrung,trongbiểu vuaQuangTrung có nói:Năm sau sẽ xin vào chầu.CànLongtưởng là thật, liềnphongchoQuangTrung làmAnNamQuốcVương,saiquanhậubổQuảngTâytênlàThànhLâmsangnướctađểtraosắcphong.

VuaQuangTrunglấycớlàvượngkhíởThăngLongđãtiêután,yêucầusứgiảđếnPhúXuân,ThànhLâmkhôngchịuvìcholàtráilệthường,LâmkhôngvàoPhúXuân,càngchờ...vuaQuangTrunglấylýdobịbệnhkhôngđi được. Lâm lại càng thêm nóng ruột. Cuối cùng lễ thụ phong cho vuaQuangTrungvẫnthựchiệnđược,nhưngngườiđứngđốidiệnvớicái“vinhquang”mà thiên triềubancho lại làPhạmCôngTrị, cháucủavuaQuangTrung,đãthaynhàvualêndiễnởnhàhátchínhtrịtạiThăngLongmộtcáchxuấtsắc(1).

PháiđoàntagồmNgôVănSở,ĐặngVănChân,PhanHuyÍch,VõHuyTấn,VõDanhTiêu,NguyễnTiếnLộc,ĐỗVănCông,dẫnđầulàgiảvươngPhạmCôngTrị khi đến đất nướcTrungQuốc, PhúcKhangAn, tổng đốcLưỡngQuảng,TônVĩnhThanh,TuầnphủQuảngTâyđãđón tiếphếtsứclongtrọngvàhộtống“quốcvương”đếntậnkinhđôTrungQuốc.

Cóđiềuthúvịlà,đểđảmbảotínhmạngchoPhạmCôngTrịnếukhibịCànLongphátgiác,tuaQuangTrungđãgiaodanhsáchcủapháiđoàntrongđócócảtênPhạmCôngTrị,ngườichỉhuyđộinhạccôngđãđitrước,quadiễnởkinhđônhàThanh.NhưvậypháiđoànđiTrungQuốclầnnàycóhainhânvậtgiả.ĐólàmộtQuangTrunggiảvàmộtPhạmCôngTrịgiả?

Còn nữa đó là trường hợp Hoàng tử NguyễnQuang Thùy, sợ bị CànLongpháthiệncóthểchếtcảđoàn,hạiđếncon,QuangThùyvừađếnLạngSơnthìpháiđoàncủatabáochoPhúcKhangAnlàhoàngtửbịốmnặngxinvềnướcđểđiềutrị.

CànLongnhậnđượctinbáocủaPhúcKhangAn,khôngnhưngchuẩnyngaymàcònthưởngchoNguyễnQuangThùymộtcáinhưýbằngngọc(2).KhônkhéohơnnữalàtrongnhữngngàyởtrênđấtTrungQuốc,khiđiquacácđịaphương“vuaQuangTrung”lạicócáctờkhải,tờthiếpcóthơgiãtừ,cóthơcámơncácquanđịaphương,cótặngthơvàhọathơđểtặng.“Quốcvương”cũng thườngxuyêncóquốc thơgửivềchoThế tửQuangToànởPhúXuânvàcácquanởtrongnướcđểthôngbáotìnhhìnhvàcăndặnviệcnước,làmchomọingườitưởnglàthậtnhưngđóchỉlàcácbáocáocủađoàn“QuangTrunggiả”gửivềkinhđôPhúXuânchovua“QuangTrungthật”..

ThếmớithấyQuangTrungthiêntài,thiêntàikhôngchỉởchỗđãđánhbại29vạnquânThanhởThăngLongbằngcuộcđấutranhquânsựoanhliệt

nhưngcũngrấthiểmnguymàcònđánhlừađượcHoàngđếnhàThanh,cuộcđấutríngoạigiaonàycũngthậtvinhquangvàhiểmnghèocũngkhôngkém.

CànLongđãtừngtuyênbố,chỉcầnbathướcgươmcủatađãchinhphụchàngvạndặm,thếmà,giờđâyphảicúixuốngtrântrọngmờiNgườiđãtừngđạpđổcáiuydanhlẫmliệtcủathiêntriều,đếntậnkinhđô,đốixửrấttrọnghậu,chuyệnchưatừngcóởtrênđời.

Nhưngcayđắngnhất,kinhsợnhấtvẫnlàquanTổngđốcLưỡngQuảngPhúcKhangAn.KhangAnchếtmangluôncáibímật“ngoạigiaođaukhổ”đóvềbênkiathếgiới.CònCànLongchếtrồimàvẫntưởngmìnhlàkẻtoạinguyệnnhấttrongcácHoàngđếTrungQuốc.VìđãđượctiếpQuangTrung,mộtanhhùngdântộc,chưatừngcóởthờiđạicủaông.

Bứcmànbímậtđóđượcbảovệquákín,quádàyđếncảthờiđạingàynay, có nhà sử học vẫn lầm;một trongnhững trườnghợpđáng tiếc đó làTiêuNhấtSơn,ngườisoạnbộĐạiThanhthôngsử,5tậpxuấtbảnởĐàiBắcnăm1961(3).

________________________(1)LaMothe,giáosĩphươngTây,lúcbấygiờđãnhậnrađượctròchơi

“giảvương”đó,ôngviết,“TiếmvươngkhôngthèmrờiPhúXuânđểnhậnsắcphongởKinhđôBắcKỳvàchỉchịupháimộtđànquannhândanhông.ÔngnàymặcáocủaQuangTrunglàmvịsứthầncủaTrungQuốckínhnể.

(2)ĐạiThanhthựclục,Q.1354,t.3a.(3)QuyểnII,tr.140.Nhưngkhôngthểcómộtvậtgìcóthểgiấubóngmãidướiánhsángmặt

trời.Mộtsựviệcxảyratrênhaingười,tấtlàkhógiữđượcbímật.ViệcCànLongtiếpcảmộtpháiđoàngiảlàchúngtađềubiết,sửViệtNamcóghilạirànhrành.

ỞTrungQuốcvàothờiđiểmđó,ítracũngcó3ngườibiết,đólàhaiviênquanlạicaocấpPhúcKhangAn,TônVĩnhThanhvàmộtviênđặcsứcủaPhúcKhangAnnhậnlệnhcủaAnsangnướctađềnghị:“Bílắmcũngcầncómộtôngvuagiả”.

DưluậnởTrungQuốclúcđóđãxônxaovềmộtgiảvươngQuangTrungđếnkinhđôTrungQuốc.NguỵNguyên-mộttácgiảđầuthếkỷXIXkhiviếtcuốnCànLong chinhvũAnNamký (1842) đã cónghengóngdư âmvềcuộctiếnkinhTrungQuốccủavuaQuangTrungnênđãcónhậnxét“hìnhnhưngườiThanhbiếtđólàQuangBìnhgiả”(1).VuacànLongcàngthoảchíbaonhiêu,thìconông,tứclàvuaGiaKhánhsaunàycàngcảmthấyđaukhổvànhụcnhãbấynhiêu.

TâySơnsửtruyệnđãtiếtlộchochúngtabiếtđiềuđó:“NgườiThanhcókẻhoàinghilàcósựgiảmạo,nhưngThanhđếtrướcsauvẫnkhôngbiếtgìhết,chỉcóônghoàngthứmườimộttronglònglấylàmkhinhbỉ”(2).

NhândânTrungQuốcthuởđócóngườibiếtvềchuyệnCànLongbịmắc

lừamàngaycảtừbênkiabáncầu,banămsaucũngđãcóngườibiết,đólàmộtngườiAnhtênJohnBarrowvớiđoànthươngmạicủaôngta,họđếnĐàNẵngvàonăm1973,trongbảnkýsựchuyếnduhànhtrênđấtĐàngTrong,ông đã viết: “Khi vua Thanh trịnh trọngmời vuaQuang Trung sangBắcKinh,QuangTrungđắnđo,sợrằngđócóthểlàmưumôcủaquanTổngđốcPhúcKhangAn,làmbẫytrậpđểlừabắtmình,vìôngkhônglấygìlàmtintưởnglắmvàonhữngkẻvừabịthấtbạimộtcáchnhụcnhã.Bởithế,lúcđầuôngdodựkhôngbiếtcónênđihaykhông,nhưngsaukhỉbànbạcvớicáccậnthần,cuốicùngôngquyếtđịnhnêncómộtgiảvương.NgườiđượctiếpđónởBắcKinhvớitấtcảvinhdựdànhchomộthoàngđế,đóchỉlàmộtôngvuagiả”.

TưduychínhtrịcủanhàtơsảnngườiAnhnhưvậylàcólývàtươngđốichínhxác,nhưngkhiBarrowviếttiếpnhữngdòngchữsau,thìlượngthôngtinđãbịnhiễu,đócũngchỉlàcáitấtyếucủa“Trămnghekhôngbằngmộtthấy”.

Ôngviết:“KhivịvuagiảtrởvềHuế,QuangTrunglúngtúngkhôngbiếtxửtríthế

nào, sau cùng thấykhông saogiữđược lâumột bímậtmàđãđượcnhiềungườibiếtrõ,ôngnghĩcáchtốtnhấtđểvuaThanhkhỏikhámphárađượccáiđònngoạigiaomàôngvừachơimộtcáchthànhcông,làthủtiêungườibạncủaôngvàtấtcảcácquanđãđitheohầu”(3).

Đólàđiềukhôngthểcóđược,vìnhữngnhânvậtquantrọngtrongpháiđoàncùngđivớiPhạmCôngTrịvàonăm1790nhưNgôVănSở,VõHuyTấn...lúcvềđềuđượcQuangTrungđềbạt,cấtnhắcvìgiànhđượcthắnglợitrongcuộcđấutranhngoạigiaovớinhàThanh,vàcòntiếptụcgiữtrọngtráchdướitriềuvuaCảnhThịnh(4).

QuangTrungcóthểgiếtnhữngtênphảnbộinhưNguyễnHữuChỉnh,VũVănNhậmnhưchọctiếtmộtconlợnnhưnglại trân trọng, thủychungvớingườicótài,mộtlòngvìnướcvìdân,vìsựnghiệpTâySơnnhưTrầnVănKỷ, Nguyễn Thiếp. . . Trường hợp Phan Huy Ích mới là một dẫn chứngthuyếtphục.PhanHuyÍchlàmộtvănthầncaocấpthờiLê-Trịnh,raphụcvụTâySơnđượcTâySơntrọngdụnglà“miệnglưỡi’trongcuộcđấutranhngoạigiaovớinhàThanh.

_______________________(1)BảndịchcủaHoàngXuânHãn,TSSửđịasố9,SàiGòn,1968, tr.

255.(2)Tờ33(3)JohnBarrow,VoyageCochinchine1793,TraductiondeMalte-Rum,

tậpII,tr.199-221.(1).VõHuyTấn về đượcQuangTrung phongCôngBộ thị langHao

trạch hắu, con cháu được liệt vào hạng con cháu công thần cho vào Phú

XuânhọcchungvớiTháiTử.Năm1790,dolậpđượccôngđó,nênnăm1791,concháucủaPhanđược

Quang Trung liệt vào hạng con cháu công thần, cho vào Phú Xuân họcchungvớiTháitửQuangToản.Năm1792,PhanHuyíchcóngườiemthứnămlàHữuChấndấybinhchốnglạiTâySơn,bịthấtbạiphảichạytrốnvàorừng.PhanHuyÍchnơmnớplosợ,từquênhàôngđãtựgiácdângbiểutrầntìnhxintạtội.

Trong lúcđanghoangmang thìPhanHuy Íchnhậnđượcchiếu truyềncủa vuaQuangTrung, có đoạn như sau: “Tính người ta có thiện ác khácnhau, cha chả vừa lòng được với con, huống chi anh đối với em, việc đãkhôngdínhlíuđến,thìcòncóhiềmnghigì”

Sau đó, vua Quang Trung cho gọi Phan Huy Ích vào PhúXuân triềukiến.Đượcvuatiếpđãi,căndặnkhuyênbảoâncần.Trướctháiđộbaodungđó,PhanHuyíIchmớicởimởtâubày.

Saukhiởtriềuvề,ônglàmbàithơ,vàochầuxongghiviệcnhưsau:Dịchlà:GiađìnhsaosinhbiếnTìnhcảnhsốngkhôngyênLýlịchđàcóvếtĐứcvuavẫnchiếutruyềnKhiđi,lòngsợhãiKhiđến,rộnglòngkhuyênCảmkíchđờivẫnmởMơmàngphúcnhạctiênCòn Phạm Công Trị là cháu, một Lê Lai cứu chúa thời Tây Sơn thì

không lẽnàoQuangTrung lạihãmhạiđược.Vả lại,PhúcKhangAn -đãbiết,vànếuCànLongcóbiếtsự thậtvềngườimìnhdiệnkiến làmộtôngvuagiảthìcũngkhôngsao,lạicànglàmchođốiphươngthêmtứctối,xấuhổnhưngphảinghiếnrăngchịuđựng.CònQuangTrungvẫntựhàolàcóthêmmộtvịtướnglĩnhthaymìnhtiếptụcmanglạivinhquangchođấtnướctrongcuộcđấutranhngoạigiaovớinhàThanh.

Cóđiềusauđó,tôichưatìmthấysửsáchnhắcđếntênPhạmCôngTrịnữa,nhưngcótên(NguyễnQuangTrị,PhạmVănTrị...PhảichăngPhạmCông trị đã từng đóng vai đế vươngQuangTrung ở Thăng Long vàBắcKinh,ngườidiễnviênxuấtsắctrênsânkhấuchínhtrịđóingoạivớiTrungQuốcthuởđóvẫntiếptụcđóngthêmnhữngvaikháctronglịchsửchínhtrịthờiTâySơn?

MàcảmộtngườiphươngTây,JohnBarrowvẫnbịnhầmthêmmộtlầnnữa,nhưchínhông tađãviếtmàông tacũngkhôngbiết rằngmìnhđãbịnhầm?Saukhipháiđoàncủatavề(1790),vuaCànLongvẫnmộtmực“tốtbụng”vớivuaQuangTrungvàtinQuangTrungnhưtinmặttrờikhôngthể

nằmngoàivũ trụ, thếmà lúcQuangTrungchết,HoàngđếnhàThanhvẫntiếptụcbịđánhlừa.

Chuyện là, vào tháng giêng nămCànLong thứ 58 (1793), vua Thanhnhận được tin báo là Quang Trung đã mất ở Nghệ An vào tháng 9 nămNhâmTýnăm1973,CànLongnóivớicácđạithầnrằng:

“Nghetin,Trẫmvôcùngthươngtiếc.Quốcvươngmấttừtháng9nămngoáimàgiờmớiđượctinbáolàquáchậm.Chắcgiờđâyđãtốngtángrồi,khôngkịplàmlễvĩnhtônnữa,TrẫmđãlàmmộtbàithơriênggiaochoánsátQuảngTâyđemquaNghệAnđểđốttrướcmộ,lạibanchoquốcvươngcáccấpđạt(1)chuẩntríchởkhoQuảngTâyrabangànlạngbạcđểlotanglễ,tấtcảgiaochoThànhLâmmangsangphúngđiếu...(2)

_____________________________(1)Vậtbằnglụaquý,ngườiTâyTạngdùngđểthờPhật.(2)ĐôngHoatoànlục,Q.117,tr.24.BàithơCànLongtặngnhưsau:Dịchlà:LệcũbanggiaocửbồithầnGiáohiếucàngngàythêmthiếtthânNhớmãinămxưacùnghộingộĐángcườiMinhđếlệkimnhân(1)NhớngườithutrướctrôngrạngrỡNghĩanặngtìnhsâuvớicốnhânBảychữxótxalòngquyếnluyến(2)Giờcònđâunữa-Hỡitriâm!(3)Ở bên này, vua quan Tây Sơn theo lời căn dặn của Quang Trung đã

chuẩnbịxongmộtngôimộgiảởLinhĐường(4) (ởgầnHồTây)đểđónkháchtừTrungQuốcsangđiếutang.

LúcThànhLâmđếnThăngLong,cũngnhưnộidungtrongbàibiểubáotang củaNgôThìNhậm trước đó,QuangToàn nói với ThànhLâm rằng:“Hoàngthượngcó trối trăn lại làsaukhichếtnhớđưa taraHồTâyđểantáng,chứđừngđưavềNghệAn.VìHồTâyquabiêngiớichỉcómấyngàyđườngđểlinhhồncủatahômsớmđượcgầngũithiêntriều”.

Tưởngthật,viênsứthầncủanhàThanhquácảmđộng,ThànhLâmthànhkhẩn đến trước ngôimộ của LinhĐường, đọc bài điếu văn của vua CànLongđãchokhắc trướcvàomột tấmbia, làmbằngđángọcquýgiaochoThànhLâmmangsangvàđặtbêntrái“ngôimộgiả”củavuaQuangTrung.

Bàiđiếuvăncócâu:ChúclyNamcựchiệutrungđặctưởngkỳxutriều.ThoảthíchTâyhồmộtthếvôvongưluyếnkhuyết.Nghĩalà:CầuchoNamquốcvươngvìđãtrungliệtnêntrẫmđãhếtsứcưuhậukhi

đóntiếpquốcvươngởđấtBắc.GiờvươngđãnghỉởTâyHồ,đờiđã lìa,nhưng trong lòngvươngvấn

quyếnluyếnnơiBắckhuyết.Mặcdùquámuộnmàng,nhưngkhiThànhLâmtrởvềnướctâubáosự

tìnhchoThanhđếnghe,vuaCànLongvẫndàodạtmộtniềmcảmxúcluyếntiếc.CànLongnóivớitriềuthầnrằng:

“TìnhcảmcủatađốivớiQuốcvươngrấtlàthắmthiết,Trẫmrấtlấylàmxótthương”(5).

Cho đến những ngày cuối cùng của cuộc đời làm vua củamình, CànLongvẫntỏramộtmực“tốtbụng”vớivuaQuangTrungvàvẫnthựchiệnchínhsáchđốixửtàntệvớibọnvuaquanlưuvongLêChiêuThống,kểcảsaungàyvuaQuangTrungđãchết.

TháiđộđốixửđócủaCànLongđãgâybấtbìnhtrongmộtsốđạithần,kểcảcácconcủaông, trongđócóvương tử thứ6,ngườiđượccànLongchuẩnbịtruyềnngôi.

Một hôm tan triều, trên đườngvề,LụcVươngghé qua nhàHoàThânđánhcờ tiêukhiển.Trong lúcvuiđùaởbàn trà, cóngườiđưachuyệnAnNamrabànluận...

_____________________________(1)KhinhbỉviệcthờiMinhbắtnướctacốngngườivàng.(2) 7 chữ đượcCànLong cho thêu trên chiếc áo bào tặng vuaQuang

Trunglúcphongvương(1789)là:Xatâmchiếttrụcđađiềnthử,nghĩađenlà:Bụngxegâytrụcnhiềuchuộtđồng?

(3)NguyênvăntrongĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.30,tr.43a.(4)ThuộchuyệnThanhTrì,HàNội,LêQuýDậtsửgọiThươngĐường.(5)TươngDươngKỳ,ĐôngHoatoànlục,Q.117.LụcVươngnóivớiHoàThân:NướcNam gặp nạn, vua quan sang Thiên triều để tìm chỗ dựamong

“đượccứugiúp”.Nếukhônggiúpđượcthìcũngđoáithươnghọ,mắcgìbắthọcạođầu,quảnthúc,rồiđưađiantrí?Víthửcácnướcchưhầubiếtchuyệnđóthìuytíncủathiêntriềucònđâu,tasẽănnóirasaovớihọ?DocậyđượcThanhđếsủngáinênHoàThânđápvớigiọngtháchthức.

-ViệcấylàcủaHoàngthượng,Vươnggiabiếtgìmàbàn.LụcVươngnói:-Hoàngthượngtuổicaosứcyếu,quyềnchínhtrongnướcđềugiaocho

lãoxửtrí,việcnàylàviệchệtrọngtrongthiênhạ,saolạikhôngđượcbàn?LụcVươngkhôngkìmđượccơngiận,vộiđưahaibàntaycầmlấybàn

cờđậplênđầuHoàThân.Mọingườidựcuộcđềuhoảngsợ,đứngrahoàgiảimớitránhđượccuộchuyếtchiếntạinhàHoàThân.

HoàThânbịnhục,mangchuyệnđólêntâuvớiCànLong.CànLongtứcgiậnđòiLụcVươngvàocungcầmtrượngtoanđánh.

Thấyvậy,cóviênnộithầnlàHàQuếliềnphủphụcxuốngtrướcmặtvuađểxinngăn.

Càn Long không nghe, lại bắt vạHàQuế phải cầm trượng thaymìnhđánhLụcVươngngaygiữa sân rồngLụcVươngphẫnuất trởvềphủ, thọbệnh,đếnlúchấphối,LụcVươnggọicácemlàVươngtửthứ8,thứ11và17đếnđểdihuấnrằng:

HoàThâncậyđượcvuachayêuđãlàmhỗnloạntriềuchính,baochechonhững điều xằng bậy và gian ác. Vậy trong 3 anh em, chưa biết Hoàngthượngsẽtruyềnngôilạichoai,nhưngphảicómộtngười,thìngườiấyphảithẳngtaytrừtêngiantướngkiađi.

Nóixong,tắtthở.KhiVương thứ11 lênngôi tứcGiaKhánh (1796), liềnhạ lệnh tru lục

HoàThân,tịchthugiasản,mỗingàycó500xetrâuchởtrong5thángmớihếttiềnbạc,báuvậttạinhàHoàThân.Nhưngmọingườilấylàmlạlàkhôngtìmrađượcvàng?Vềsaucóngườimáchrằng,yđãđốtdatrâuthànhcao,bọclấyvàngkhối,giảlàmgạchviênđemxâytường.Quảthật,khiphávỡdinhthựcủaHoàThân,“gạchvàng”đổxuốngkhôngbiếtbaonhiêumàkể?

CÁICHẾTCỦAHOÀNGĐẾQUANGTRUNGVÀVẤNĐỀLĂNGMỘCỦAÔNGỞHUẾ

VềcáichếtcủaHoàngđếQuangTrung?CuộcđờicủaHoàngđếQuangTrungchứanhiềuẩnsốmàngườiđờisau

chưa thể khám phá hết được, một trong những điều bí ẩn làm nhiều nhànghiêncứubậntâmvàđauđầunhấttronghơnhaichụcthậpkỷqualà:

-TạisaoQuangTrungchết,chếtlúcnàovàmộchônởđâu?Khôngmộttưliệunàođểlạicóđộtincầnthiếtnênđãgâyranhiềunghi

vấn,giảthiết,tranhluậnâmvangtrongsuốthaithếkỷqua.Dùlànguồntàiliệuchínhsửviếttậptrungtrongmộtcuốnvềtriềuđại

TâySơngọilàNgụyTâyliệttruyệnlàquyểnthứ30trongbộsửĐạiNamchínhbiênliệttruyệncủasửquántriềuNguyễnđãgiảithíchrằng:

Mộthômvềchiều,QuangTrungđangngồi,bỗngxâyxẩmtốităm,thấymột ônggià đầu bạc từ trên trời xuồng,mặc áo trắng, cầmgậy sắt,mắngrằng:ôngchangươisốngởđấtcủachúa,đờiđờilàmdâncủachúa.Ngươisaophạmđềnlăngtẩm.Rồi lấygậyđánhvàotránkhiếnQuangTrungmêmanngãxuống,bấttỉnhnhânsự,lâulắm.Lúctỉnhdậy,nhàvuađemviệcấynóivớiquanTrungthưTrầnVănKỷ.

TừđóbệnhchuyểnnặngmớitriệuquantrấnthủNghệAnlàTrầnQuangDiệuvềbànbạcđểdờiđôrađó.ThươngnghịchưaxongthìThếtổtađãlấylạiGiaĐịnh.ChiếmBìnhThuận,BìnhKhang,DiênKhánh,thanhthếchấnđộng.QuangTrungngheđượclobuồn,bệnhngàycàngkịchliệt.

Khôngaitinchuyệnhuyễnhoặcđónhưngkhiviếtlênnhữngdòngđó,rõràngcácsửquantriềuNguyễnđãcóđộngcơchínhtrịkhôngtốt,choQuangTrungchếtlàvì:

1.Tànngượcvôđạo.2.ChiếmcứđôthànhPhúXuân,xâmphạmlăngtẩmcácchúa.3.Bịtổtiêncácchúatrừngphạt,lâmbệnh.4.Bệnhkịchliệtrồichết,cũngvìdoconcháuchúa(NguyễnÁnh)dùng

vũlựcđểápđảotrênchiếntrường.Khi“duyệtlãm”để“châuphê”nhữnglờiđó,chắcMinhMạngrấtvừa

lònghảdạvớinhữngquanviếtsửcủamình,đãbiếtthểhiệnmộtlờirănđeđầyquyềnlựclạivừamangtínhvươngquyềnvừamangtínhthầnquyền,đểthayvìnói:

-Hỡichúngbây,đãlàcondâncủavua,sốngởđấtvuamàchốnglạivua,xâmphạmđếnlăngtẩmcủavua,thìchỉcóchếtmàthôi,cứxemconngườighê gớm của Quang Trung cuối cùng rồi cũng thế! Hỡi những đám loạnthần?Nhữngngườinôngdânđứnglênchốnglạitahãycoichừng?

VuaNguyễn và các quan viết sử của triềuNguyễn nói và viết cho hả

lònghảdạthếthôichứthựcsựlàchiếntrườngcủaquânNguyễnÁnhvàTâySơnvàonăm1792đâuphảithế.

TrongĐạiNamthựclụcchínhbiên(đệnhấtkỷ)cũnglàbộsử“tincậy”nhấtcủanhàNguyễn,chobiếtrằng:“Tháng3nămNhâmTý(1792),nhânkhi gió nam thổi, NguyễnVương sai tướng là NguyễnVăn Trương cùngNguyễnVănThành . . .đemchiếnthuyềntừcửaCầnGiờrađốtpháthủytrại Tây Sơn ở cửa Thị Nại (Quy Nhơn) rồi rút lui về. Khi lui về Nam,Nguyễn Ánh có ý định chiếm Phan Rang, Phan Rí. . . nhưng cuối cùngNguyễnÁnhchorútquânvềGiaĐịnh”.

Nhưvậylà,NguyễnánhđãrútkhỏiđấtmiềnTrungnàytừmùahènăm1792trướckhivuaQuangTrungđauvàchết.Chứlàmgìcóchuyệnbịmột“ôngtiên”quởphạt,lấygậyđánhvàotrán,bấttỉnh,lâmbệnh,rồichongườiraNghệAngọiTrầnQuangDiệuvềbànbạcrờiđô.BànbạcchưaxongthìNguyễnánhđãchiếmtừGiaĐịnhđếnBìnhThuận,từđóvuaQuangTrungđaubuồnmàchết.

Tómlại, từnăm1787,khiQuangTrungbậnrộnvớiviệcnộichínhvàđánhgiặcởphíaBắc thì ở phíaNam,NguyễnLữbất lựcđể choNguyễnÁnhchiếmlạiGiaĐịnh.NguyễnÁnhtừnăm1787đếnnăm1792locủngcốGiaĐịnh,chỉmởmộttrậnđánhraBìnhThuậndoLêVănCâuchỉhuyvàotháng5năm1790,thì tháng6quânTâySơnphảncông,quâncủaCâutantác.

Câuxincầucứunhưngchẳngcóquân.CâubỏBìnhThuậnvềPhanRí,rồibỏluônPhanRívềGiaĐịnh.Thuatrậnxấuhổ,lạibịNguyễnÁnhđưaranghị tội, lột hết chức tước,Câuuấtứcuống thuốcđộc tử tự (1).Đó lànhữngtrangsửthảmbạicủaquânNguyễntrướcnăm1792,khiđánhrađấtmiềnTrung.ĐâykhôngthểlànguyênnhândẫnđếncáichếtcủavuaQuangTrungđược?

Việclịchsửcónămtháng,nơichốnmàkhôngđúnghuốnghồgìchuyện“trời đánh thánh vật” mê man, bất tỉnh rồi lâm trọng bệnh mà tin được.NhưngchúngtakhôngloạibỏhếttrangsửmàcácquantriềuNguyễnviếtvềnhữngngàycuốicùngsốngởPhúXuâncủavuaQuangTrung,đólàchitiếtcủaQuang Trung chết do bị bệnh, bệnh kéo dài trongmột thời gian chứkhôngphảichếtđộtngột.SửnhàNguyễngọiđólàbệnhHuyễnVựng.

Cácnhàdanhydân tộcđãgiải thíchcho tôi rằng,HuyễnVựng làxâyxẩmmặtmày,ngãténhưthểbịtrúnggiónặngcóthểbấttỉnh,bánthânbấttoại (Giáo sưHuỳnhMinhĐức, Tp.HồChíMinh) (2)có người cho là bịxuấthuyếtnão(3).

Lấychitiết,bịmộtônggiàđầubạclấygậyđánhvàotránxâyxẩmtốitămmặtmày,cũngcóthểlàmộtgiảthuyếtđánglưuý.Nếulàchếtdoxuấthuyếtnão,nhưngtạisaoxuấthuyếtnãomàbệnhvẫnkéodàiđượctrongmộtthờigian,ởđộtuổi40cóthểbịxuấthuyếtchếtđượckhông?

SáchTâySơnthựclụccũngghi“Huệmắcbệnhnặngchữakhôngkhỏi"(4).

Tháng 1 nămCànLong thứ 58 (1793),QuáchThếHuân báo vớiCànLonglàQuangTrungchếtvìbệnh(5).

Giáo sưLonger cómặt ởĐàngNgoài, trongmột bức thư đề ngày 21tháng12năm1792cóviết:

VuaQuangTrungđãchếtvìbệnhvàmộttrongnhữngngườiconcủaôngnốingôi.Tuynhiênnhữngtinđócầnđượcxácminhlại(6).

_________________________(1) Có sách ghi là LêVănQuân, làmột công thần, trên cảVõ Tánh,

NguyễnVănThành,LêVănDuyệtđã từnggiúpNguyễnánh từbuổigiannan.

(2)ĐạiđứcThíchTuệTâm(Huê)chobiếtrằngchứngbệnhCanHuyễnVựng,ngàynayĐôngycóthểchữalànhbệnh.

(3)TậpsanSửđịa,số9,SàiGòn,1968,tr.154.(4)Vôdanh,bảnchữHán,chéptay.(5)ĐạiThanhthựclục,Đônghoatoànlục.(6)TàiliệucủaAMEF,Tonkin692,tr.408,415.Ngày10tháng2năm1793,ôngLongerlạiviếtmộtláthơchoBlandin

vẫntiếptụcthắcmắc...“chúngtôikhôngbiếtôngấy(QuangTrung)mấtvìbệnhgì?”

Nhưvậymộttàiliệuđươngđại,đángtinhơncảthìchínhngườiviếtracũnghoàinghivềsựhiểubiếtcủamìnhmàđềnghịcầnphảixácnhậnlạithìcáichếtvềbệnhcủavuaQuangTrungchưathểthuyếtphụcđượcmọingười,mặcdùNgọcHânđãbộclộnộitâmcủamình,lochạychữathuốcmentrongnhữngngàyvuaQuangTrungbịlâmbệnh.

TừnắnghạmưathutráitiếtXótmìnhrồngmỏimệtchẳngyênXiếtbaokinhsợlophiềnMiếuthầnđãđảo,thuốctiênlạicầuKhắpmọichốnđâuđâutìmrướcPhươngphápnàođổiđượccùngchẳng(Aitưvãn)CáichếtcủavuaQuangTrunghoàntoànnằmtrongvòngbímật,đếnnỗi

mộtđốithủnguyhiểmởphíaNam,luôntheodõitừngđộngtáccủaQuangTrungcũngkhônghiểuvìsaoôngchết.

Bảynămsau,giáosĩGinestarlúcđóđangởGiaĐịnh,trongmộtbứcthơviếtngày20tháng10năm1799cónghetinvuaQuangTrungchếtvớicácluồng dư luận khác nhau, trong đó có “một kẻ quả quyết rằng ông đã bịthuốcđộc”(1).

Đâylàtàiliệuđươngđạinhưngchưahẳnđãlàchínhxácvìcáichếtcủa

vuaQuangTrungđượcbảovệquábímật.Năm1799thìquânNguyễnchưarađượcPhúXuân,nghegián tiếpvớimột thờigianđãbảynămrồi thìđộxáctínsẽkhôngcao.

GiữbímậtvềcáichếtcủaQuangTrungnhưlàbímậtcủaquốcgia,điềuđócầnthiếttronghoàncảnhđấtnướccònnhiềuthùtronggiặcngoài.Ngaycả lúc nghe tin vuaQuangTrung chết, anh cảNguyễnNhạc dẫn đầumộtđoànđidựlễ tanghơn300người từQuyNhơnra,nhưngđãbịchặnlạiởQuảngNgãi,chỉđểmộtbàchịraPhúXuânmàthôi.

ThếmớibiếttìnhhìnhnghiêmtrọngvàýthứcbảovệbímậtvềcáichếtcủavuaQuangTrungnhưthếnào!Nhiềugiáosĩ lúcđóởThuậnHoáchobiết, con đường từ Bắc Hà đếnĐồngHời cũng bị chặn lại bởi lệnh giớinghiêmcủanhànướcTâySơn.

NhưvậychođếnnayviệcvuaQuang trungchếthoàn toànnằm trongvòngbímật,lýdochếtthìnằmtrongvòngtồnnghivớihaigiảthiết:chếtvìbệnhnhưngkhôngrõbệnhgìvàchếtdothangthuốcđộc.BứcmànbímậtvềcáichếtcủavuaQuangTrungkểtừsaungàynhàvuamấtchođếnnayvẫnchưađượcvénlên.

Theosửsáchghilại,chỉcóhainhânvậtcóthểbiếtđượcđiềubíẩnnàylàTrầnVănKỷvàTrầnQuangDiệu,nhưngrấttiếc,chúngtachưatìmđượcmộtsựtiếtlộgìcủahainhânvậttrênđốivớicáichếtcủavuaQuangTrung.

VìvậycáichếtcủavuaQuangTrungvẫncònnằmtrongvòngtồnnghicủakhoahọclịchsử.Theotôi,vẫntồnnghivớihainguyênnhânnóitrênvềcáichếtcủavuaQuangTrung,nhưngkhôngloạitrừcóâmmưukẻthùtrongcáichếtcủavuaQuangTrungởtuổiđờivàởtuổitrịnướcđangđộsungsứccủaông.

VuaQuangTrung chết đúng vào năm ông có dự án đánh và tiêu diệtquânNguyễnÁnhvàbọncanthiệpPhápởGiaĐịnh.Đâycũnglànămđãhoànthànhmộtbước“chọcthủng”ThiêntriềuvớinhiềutàiliệuđãxácnhậnlàđoànSứthầncủavuaQuangTrungđãđếngõcửakinhđôTrungQuốcvớihaiyêucầu:xincướicôngchúanhàThanhvàđòiđấtcủaLưỡngQuảngđểđóngđô.

VuaThanhđã chuẩnphêhai yêu câu trên thì bênnàyđược tin là vuaQuangTrungđãtừtrần.VũVănDũngđangởtrướcđiệnrồngtạiBắcKinhnghetindữ,liềntéxỉu,lúctỉnhdậyôngcóbàithơ.’

BốyphântíchngũniêntrungMaicổthivịtựbấtđồngThiênvịNgôHoàngtằngnhấtkỷBấtưĐườngTôngthuyếtanhhùng.Nghĩalà:NămnămdựngnghiệptựthầnnôngThờitrướcthờisaukhósánhcùng

TrờiđểvuatathêmchụctuổiAnhhùngĐườngTônghếtkhoehùng(1).ThôngthườngvớiquanhệhoàhiếunhưnướctavàTrungQuốcthuởđó

màsaukhiQuangTrungmấtvàomùa thunam1792, thếmàđếngầnnửanămsaumớiquabáotang?ĐếnnỗikhiviênthuộcquanQuáchThếHuântrìnhbáolênvềviệc“QuốcvươngNguyễnQuangBìnhđãmấtởNghệAnvàotháng9nămngoái,vuaCànLongliềnphêbìnhngườiđưatinnhưvậylàquáchậm,chắcbấygiờđãtốngtángrồi”(2).

Khôngnhữngbáochậmmàcònbáokhôngđúngchỗ,cóphảivuaQuangTrungchếtởNghệAnđâu?TạisaophảilàmmộgiảởbênHồTâyđểđónsứThanhquaphúngđiếu.TạisaosứThanhmuốnvàoPhúXuânmàquanquânTâySơndắt trái lênđườngSơnTâyđểđánhlạchướng,đểcuốicùngy tựnhậnralàmìnhbịmắclừamớibảođưaquaylại,nhưngquanTâySơnvẫnkhôngchịuđưasứThanhvàoPhúXuânmàchỉdừnglạiởThăngLong?

Tạisaohồinăm1789,sangphongvươngchovuaQuangTrung,viênsứThànhLâmkhôngchịuvàoPhúXuânđểsắcphongvìlýdotráilệthường,đểcuốicùngPhạmCôngTrịtừPhúXuânđóngvaiQuangTrungraThăngLongnhậnthụphong.NhưnglầnnàyquadựlễđiếutangvuaQuangTrungvẫnviênsứgiảThànhLâmđó,ynằngnặcđòivàoPhúXuânthìquanchứcTâySơnkhôngchịu?TạisaovuaQuangTrunglánhmặtcácvuaquannhàThanhmàchỉchọnngườitàithaymìnhlàmvuagiảđểđithùtiếp?

BụngdạnhàThanhthìQuangTrungđãbiếtrõ,nhưngphảitạomốigiaohiếunhúnnhường.Nhưvậy,đểrảnhtaynhằmđốiphóvàđánhquânNguyễnởGiaĐịnh,vìsaukhiđánhbạiquânThanhởThăngLongthìquânNguyễnlàđối thủnguyhiểmnhấtvà trực tiếpnhất.Điềuđónhiều lầnvuaQuangTrungđãthổlộvớicáccậnthầncủamình..

VuaThanhCànLongvàTổngđốcLưỡngQuãngPhúcKhangAnthậtsựcó “tốt bụng” với Quang Trung như đã thể hiện bên ngoài đến như thếkhông?Hìnhthứctiếpđón,ânsủng“đặcbiệt”cóđồngnhấtvớisựsuynghĩsâuthẳmvàlòngdạkhólườngcủavuaquannhàThanhkhông?

CònđốivớivuaQuangTrung,việccảnhgiáccaođộđãtrởthành“nghệthuật đối ngoại - không là bạn” trong toàn bộ quá trình giao hảo với nhàThanh làmột bằng chứng. Còn Càn Long, trong suốt hơn 60 năm cai trị(1736- 1796), y đã từng tuyên bố “mộtmình ta đã từngmởđất hàng vạndặm”thìviệcthấtbạiđauđớnnhấtởViệtNamvàonăm1789:làlầnduynhất trongcuộcđời làm thiên tửcủamình,ybiết thếnào là thua, lànhụcnhã,mộtôngvuađã80tuổi,giàdặnvềmọimưuchướcchínhtrịnhưCànLongthìsựđauđớnlạicàngnặngtrĩuhơn.

_______________________________(1)TậpsanSửđịa,số9,1986,tr.154.(2)Đônghoatoànlục,Q.117,t.5a.

Cuốinăm1788,trongkhinhữngtinthắngtrậntừThăngLongđượcTônSĩNghịtiếpbáovềBắcKinh,vuaThanhvôcùngmừngrỡ,banchứctướcbổnglộc,thưởngthêmmộtthánglươngchođộiquânviễnchinhăntếtởđấtngười.

TạiBắcKinh,vuaCànLongđãchọnngàymồng5Tết làmngày“HộimừngcôngbìnhđịnhđượcAnNam“.Chủđềđóđượccácđạithần,đạihọcsĩ,vănnhân,quanchứchưởngứngtừtrước,tụvềkinhđểxướnghọa,bìnhphẩmvàcũngđểvuaquanchúcthọđầunăm.Mừngnhaunămmớithắnglợimới.

Chúngcóngờđâucáingàyhômấy,sốphậncảđộiquânxâmlượcnhàThanhđãbịquyếtđịnhởchiếntrườngThăngLong.Độtngộtnhưthế,đauđớn như thế, đáng lẽ phải tức hộcmáu ramà chết. Nhưng Càn Long thìkhông,Thanhđếrấtbình tĩnh, ra lệnhchiêuanTônSĩNghị,cho làChiêuThốnghènnhátbỏchạy trướcnênảnhhưởngđến tinh thẩnchiếnđấucủaquânđộiThiêntriều,chỉlàdobinhlính“trượtngã”màthôi.

KhiTônSĩNghịtrốnvềnước,sốtàntốtcũnglụctụckéoquađượcbiêngiới trongsố29vạnquânđi,kiểmkê lạichỉcòn5.500 línhvề.CànLongmớiralệnhbãichức,thutướccôngcủaTônSĩNghịvàchiếutheoluậtquânđểnghiêmtrị.

CànLongđiềuPhúcKhangAnsangthay,làmTổngđốcLưỡngQuảngvàchothêm50vạnquânđểứngchiếnvùngbiêngiới.Thếnướctứckhắcchuyểnsanghoà.

Trong khi vua Quang Trung cho các tướng sĩ thu dọn chiến trườngThăngLong,cácchiến tùbắtđược lệnhchocấpkhẩuphần lương thựcvàđượcchọnđấtđểănở...thìviệcquanđạoTảGianglàThanhHùngNghiệpgửithưchovuaQuangTrungnóirằng:“LêDuyKỳ(ChiêuThống)đãtrốnrakhỏinước,ThiêntriềukhôngủnghộchoylàmvuanướcNamnữa.Vậy,trongkhichưacóngườiđếngõcửaquanxinthụphong,thìngườinênđếnsớmsẽđượcđặcân(1).

ThếmớibiếtThanhđếkhôngphảilàtayvừasovớicáctriềuvuatrướcđó.VìCànLongbiếtđánhlạicũngkhôngthắng,50vạnquânhaygấpnhiềulầnhơnnữathìcũngchuốclấythấtbạivìtinhthầnbinhsĩlúcđóđãkhiếpnhượckinhhoàng...AoướcvàotậnsàohuyệtTâySơnởPhúXuânđểbắtsữngNguyễnHuệnhưkiểuTônSiNghịtrướcđâythựctếđãtrảlời,đóchỉlàmộtýnghĩngôngcuồng.

Cũngdoảotưởngnhưvậynêncảđộiquânthiêntriềuphảichịutrảgiárấtđắttrướclịchsử.Chỉcònmộtcáchlàmởđườngthônghiểu,tạmchungsônghoàbìnhđểchờ thờicơ trả thùdướimột thủđoạnkhác.Làmsaođểtướngkhôngbịmất,quânkhôngbịchết,dânkhôngcaoánmàvẫnđạtmụctiêucủacuộcphụcthù?

Vànếukhôngtỉnhtáo,tựgiácmởđườnghoàhiếutrước,biếtđâuQuang

TrungthừathắngchoquânsanghỏitộithiêntriềuthìcảcơnghiệpThanhđếcũngphảitannátnhưdưluậnđãtruyềnđikhắpphíaNamTrungQuốc.

HoàngLênhấtthốngchíthuậtlạicảnhditảnnhưsau:“...ThấyNghịvề,nhântìnhđếnnhốnnháo,sợhãi.TiếpđólạiđượctínTâySơnđuổiđếnLạngSơn,phaotinrằngsẽgiếthếtrợhungnô.Dođó,ởđấtTrungQuốc,dânchúnglạicàngnhốnnháo.TừcửaảiNamQuantrởvềBắc,traigái,trẻgià,bồngbếdắtdíunhauchạytrốn,suốtvàitrămdặm,lặngngắtkhôngmộtbóngngười”(2).

CònvuaQuangTrungđanglúctronglòngrựclửachiếncôngthìnhậnđượcthưcủaThangHùngNghiệp,nêncótháiđộ“nhàThanhmuốngiảnghoàthìtỏlòngkhinhbỉ”(3).

_______________________________(1)ĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.30,t.36a.(2)HoàngLênhấtthốngchí,tậpII,1984,tr.190(3)ĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.80,t.36a.Nhưhiểuhếtýđồcủagiặc,vuaQuangTrungnóivớiNgôThìNhậm...

“Họmượntiếngđểmưuđồriêngmàthôt.Nayhọbịtađánhthua,nhịnđithìthẹn,báothùthìkhó”(1).

ThếlàvuaQuangTrungchấpnhậnyêucầugiảiquyếtchiếntranhcólợichocảhaibên.NgôThìNhậmđượcgiaothảomộtbứcthưđểtrảlờichonhàThanh.

CònPhúcKhangAn“đãchínhmắtthấyNghịtrơtrọimộtmìnhchạyvề.Sauđó, tai lại đượcnghe thanh thế củavuaQuangTrungnên trongbụngkhôngkhỏirụtrè,losợ...bènnóinhỏvớiviênthuộcquanrằng:Nam-Bắcthôiviệcbinhđao,đólàphúccủasinhdân,màlàđiềumaymắnchoquanởngoàibờcõt.Tanghenóiviênquancoiviệcgiấy tờcủanướcNamtên làNgôThìNhậm,baonhiêuthưtừtừtrướcđếnnayđềudotayymàra.Vậyngươinênviếtthưtrảlời,bảoychuyêntâmchủtrươngviệcgiảnghoà,gấprútviết tờbiểu tạ tộiđưasang, ta sẽở tronggiúpđỡcho,việcấy thếnàocũngxong”(2).

NgôThìNhậmthảoxongtờbiểucầuphong,vuaQuangTrungcửtướngHôHổhầulàmchínhsứđiTrungQuốc,trựctiếpgặpThangHùngNghiệp.BàibiểucólờilẽnhúnnhườngvàgiảithíchmộtcáchcólýcótìnhvềviệctônphếLêChiêuThống,vềviệcđónđánhquânThiên triều làdoTônSĩNghịcả.

Nhưngcóđoạnbàibiểulạirấtđanhthép,đedọa,mỉamai:“TônSĩNghịlấyđịavịđạithầnởbiêncương,lạivìtiềnhayvìgáimàđemtờbiểuchươngcủathầnxénémxuốngđất, làmnhụcsửgiả,ýmuônđộngbinhdấyquân,khôngbiếtviệcđóquảdoĐạiHoàngđếsaikhiếnhaydoTônSĩNghịvìmộtngườiđànbàsaikhiếndomonglậpcôngởbiêncươngmàcầulợilớn”.

Phầnkếtlạitiếptụcnhấnmạnh:“Nayđangđườnglàtriềuđìnhthiêntử

lạiđisohơnthuavớimộtnướcrợnhỏ,ắtlàmuốncùngkhốnbinhsĩ,lạmdụngvũlựchầusướngkhoáicáilòngthamlamtànbạothìchắclòngdạcủaThánhthượngcũngkhôngnhẫn.

Cònnếunhưchiên tranhkéodài, tình thựcđếnnỗinào thì thậtkhôngphảidothầnmuốn,màthầncũngkhôngdámnóitrướcrồitìnhthếsẽđiđếnđâu”.

Muốnthayđổicáchđánhtrongmộtvánbàimới,nhưngchưavàocuộcthìconchủbàicủamìnhđãbịđốiphươnglậttẩy.ThangHùngNghiệpngherợncảngườinhưngvẫngiữtháiđộôntồn,ynóivớisứgiảHôHổhầurằng:“Naykhôngphảilàhainướcđánhnhausaolạihànhsựtoànlàmộtgiọnggiận dữ.Nói như thế, là để cầu phong vương haymuôn gây hấn can quachăng(3)

NhậntờbiểucủasứthầnTâySơnnhưđộimộttảngđátrênđầu,nhưngkhôngbiếtlàmcáchnàokhác,cũngkhôngdámđềđạtlênThanhđế,từđóThangHùngNghiệpbịmấtuytíntrướcvuaThanh.VềsauviệcgiaothiệpvớiTâySơn,CànLonggiaotrựctiếpchoTổngđốcPhúcKhangAn,KhangAnđãthựchiệnđúngýđồcủaThanhđế.BềngoàithìCànLongtỏrahoàhiếu,thânthiện,phúcKhangAnlạirấtchuđáo,kiêngnểnhưngtrongbụngthìthậtkhóhiểu.

CànLongđãquantâm,theodõimộtcáchđặcbiệtđếnQuangTrungvàtìnhhìnhnướcta.Tháng11năm1789,khinghetinTônVĩnhThanhtâugặpThànhLâmsangphongvươngchoQuangTrungđãvề,CànLongchỉthịchoTônVĩnhThanh có đoạn: “TrẫmxétThànhLâm sangThăngLong tuyênphong tất chắc mục kích được quốc vương và phong thổ nước ấy. Trẫmmuônxéthỏiđíchthânviênấythìđượcrõrànghơnlời tâucủaTônVĩnhThanh.PhảichongayThànhLâmtiếnkinhđôđểtrẫmhỏi”(4).

____________________________(1)HoàngLênhấtthôngchí,Sđd,tr.190.(2)ĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.30,t.86b,37a.(3)ĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.80,t.36b,37a.(4)ĐạiThanhthựclục,Q.1342,t.17a.Năm1789,khiThànhLâmđượccửsangThăngLongtraosắcphongcho

vuaQuangTrung,CànLongcótặngchoQuangTrungchiếcáomàucóthêukimtuyếnbảychữ:Xatâmchiếctrụcđađiềnthử.MọingườikhônghiểuýnghĩacủacácđạitựtrênchiếcáomàCànLongtặnglàgì?

Đếnnăm1792,KhivuaQuangTrungchết,CànLongcólàmmộtbàithơtặng,trongđócócâuthứbảylà:

Thấttựbấtnăngbãiaithuật.Cónghĩalà:“7chữkhôngdứtđượcniềmxótxacủaTrẫm”.Cũngkhông

aihiểu7chữgìđãgâyraniềmxótxacủaCànLong?VàtạisaoCànLongcứnhắcmãichiếcáo?

Trongnăm1789,khitặngáo,CànLongcóthơtrongđócócâuPhátdịNambangydữqua.Cónghĩalà:“MũáokhôngkhácgìngườinướcNam”.

RồisaukhiQuangTrungchết,năm1792,lạicóthơtặng,cũngcócâu:Thutrungthượngứcyquantúc.

Cónghĩalà:“Trongmùathutrước,trẫmnhớQuốcvươngđãcóáomãođoantrang”.

RồitạisaoCànLongcứnóivớiQuangTrungnhiềulầnvềlệcốngngườivàngthờiMinhlấylàmxấuhổ,chêtrách,cònđốivớiThanhđếchỉcầnlòngthànhcủaQuangTrungvàyêucầuQuốcvươngtiếnkinh,triềucận.

Năm1790,đoànsứgiảvươngPhạmCôngTrịsang,CànLongcótặngthơ,trongđócócâu:“ThắngtriềuUốngSựbỉkimnhânCónghĩalà:Triềutrướcbắtcốngngườivànglàđángkhinhbỉ.

Năm1793,saukhiđượcbáotinvuaQuangTrungchết,cũngcótặngthơvớicâu:

Hoàinghikhantiếuđạikimnhân.Cónghĩalà:Trẫmhoàinghivàđángcườivềviệctriềutrướcđòiđượcbỏ

lệcôngngườivàngcótừthờiMinhlàkhôngđúng,từđầuđềncuối,đâylàtựýcủaCànLong.

NhàMinhbiếtđauxótkhiLiễuThăngchếtnênbắtnước taphảicốngngườivàngđểthaythế.NhàThanhcóHứaThếHanhvànhiềuviêntướngcao cấp khác chết sao vua Thanh không đau xót được. Thế nhưng khôngnhữngbỏ lệcốngngườivàngmàcònchênhàMinhchẳngbiếtđiều,đángkhinhbỉ.Giữangườivàngtiếncốngvàngườithậttiếnkinhđềulàhaiyêusách bức thiết của hai triều đại Minh - Thanh sau khi xua quân đánh tanhưngđềubịbạitrậncóẩndụgì?

ViệcCànLongsaihọasĩvẽtruyềnthầnvềgiảvươngQuangTrungnăm1790,cóýđồgìtrongđókhông?(1)

KhôngnhữngnhàThanhbãilệcốngngườivàngmàcònbỏtiềnratiếpđón,quàcáp,tặngbiếurấtchutấtđốivớicácpháiđoàncủata.PhíađoànđichúcthọCànLongnăm1790,quancáctỉnhđềuphảnđốivềviệcchiphíquáđáng khi ứng tiếp với đoàn và truy việc do Phúc Khang An khơi ra nênKhangAnbịCànLongcảnhcáo.

____________________________(1)TrongkhiđógiảvươngQuangTrungđãđềnghịxinmộtbứcchân

dung Càn Long lại không được thoả mãn. Trong tờ thiếp gửi cho PhúcKhangAntrìnhlạichoCànLongcóđoạnnói:“Nayhạthầnmuốnxinmộtbứcchândungcủahoàngđếđểmangvềnước,kínhcẩncungphụngởđiệnKínhThiên”.

VàcólầnCànLongđãbộclộýđồcủamình.Trongngày10tháng6âmlịch(1790),Thanhđếcóradụgửichocácđạithầntrongđócóđoạnđánglưuý:“Lạitínhmỗingàytiêu4.000lạngbạc,màNguyễnQuangBìnhvừa

đivừavềmất200ngàythìphảichidùnghơn80vạnlạng.Giálấysốtiềnấymàlàmquânphíđemsangđánhbáo thùchobọnHứaThếHanhcònhơn,TrẫmsởdĩkhôngdùngbinhởAnNamlàvìTrẫmtiếccủavàthươngdân,lẽnàoPhúcKhangAnlạikhônghiểuýđồcủaTrẫmư”(1).

Nhưvậy,với tâmđịanhàThanh,việcbáo thù làmụcđích cuối cùng,nhưngbáothùbằngcáchnàoíttốncủa,dânkhỏikêumàvẫnđạtyêucầuthìCànLongđãhạchtoánkinhtế-xãhộinhưtrên.Đólàconđườnghoàhiếugiữahainước.

Năm1792,vuaQuangTrungchết, saumột thờigian lâungười tamớinghiệm ra.ChiếcáobàomàCànLong tặngQuangTrungvàonămphongvương1789có7đạitự:Xatâmchiếctrụcđađiềnthửcónghĩalàchữxavàchữ tâm ghép lại thành chữHuệ nghĩa là Huệ gãy trục - Huệ là tên vuaQuangTrung.ThửlàconchuộtlàconvậtchỉnămTý.Cónghĩalà:NguyễnHuệsẽchết(gãytrục)vàonăm1792(năm1792tứclàNhâmTý).ThếmớibiếtcáilinhdiệukhólườngcủaHoàngđếTrungQuốc.

CànLongchỉlàngười“tri thiênmệnh”giỏihaylàkẻchủmưuámhạivuaQuangTrung?Chođếnnay,bímậtvềcái chết củavuaQuangTrungchưađượcvénlênthìmọigiảthuyếtđưaracócơsởdùchỉmangýnghĩathamkhảonhưngvẫncóích.‘

CũngnhưvềngàychếtcủavuaQuangTrungcũngkhôngthểgiữbímậtlâudàiđược.Vìhàngnăm,thờituần,triềuđìnhvàgiaquyếntổchứcgiỗkỵchoông.Nhưngcũngkhôngphảivìthếmàcáctàiliệughilạiđãthốngnhấtvớinhau.

NguỵNguyên,sửgiaTrungQuốcđờiThanhviếttrongcuốn“CànLongchinhvũAnNamký”(1842)ghivàotháng3âmlịchnămNhâmTýlàsat.Vìđếnngày1tháng5nămđó,vuaQuangTrungcònviếtchiếugửichoLaSơnphutửởNghệAn.Đếnngày10tháng7,vuaQuangTrungnămthứ5(1792)nhàvuavẫncònsốngđểralệnhchodânhaiphủQuảngNgãi,QuyNhơnchuẩnbịđánhquânNguyễnÁnhởGiaĐịnh.

SáchHoàngLênhấtthôngchíghilàthángTám,nhưngkhôngghingàycụthể(2).

Sửsáchdưới triềuNguyễnnhưĐạiNamchínhbiên liệt truyệnvàTâySơnthuỷmạtthảođềughilàngày29tháng9nămNhâmTý(3).TriềuđìnhTâySơnbáo tangvớinhàThanhcùngngày29 tháng9.TrongkhiđócácsáchTâySơnthựclục(4),LêQuýDậtsử(5)ghilàngày30tháng7,PhanHuyÍchtrongbàithơThuphụngquốctangcảmthuật,phầnnguyêndẫncủaPhancóghilàngày30tháng7thìvuaQuangTrungvềchầutrời(6).

Ngày21tháng12năm1792,ôngLongercóthưviếtrằng:“Ngườitađồnrằngvuađãchếtvìbệnh. . . tuynhiêncũngcầnxácnhậnnguồn tinđó” .Ngày21 tháng12năm1792,ôngLonger lạigửi thơchoôngBlandinnhưsau:“ôngLaMothe(7)cũngbáochotôirằngcáichếtcủavuaQuangTrung

đượcgiữbímậtgầnhaithángtrời,bâygiờmớiđượccôngbốbởimộtsắclệnh bắt buộc toàn quốc phải chịu tang vịHoàng đế anhminh củamình.Nhưngchúngtôichưabiếtôngmấtvìbệnhgì?”

Nhưvây,ôngLaMotheđãtraochochúngtachiếtchìakhoágópphầntìmramãsốvềngàymấtcủavuaQuangTrung.NgàymấtđốingoạicôngbốrộngrãivàbáotangtớinhàThanhlàngày29tháng9nămNhâmTý.Cònngàymấtthựcsựthìtrướcđógầnhaitháng.

____________________________(1)ĐạiThanhthựclục,Q.1856,t.26a.(1)Sđd,tập11,tr.208.(3)Liệttruyện,Q.30,t.42b.(4)BảnchữHán,chéptay,tàiliệukhoaSử,ĐạihọcTổnghợpHàNột.(5)BảndịchPhanVănThám,KHXH,HN,1987,tr.108.(6)ThơvănPhanHuyÍch,tậpII,Dụamngâmlục,KHXH,HN,(7)CharleLaMothe(1751-1816)giáosĩsangBắcHàtừ1782-1793

làmphụtáchogiámmụcLongerởđịaphậnVinh.VậycáingàymàTâySơnthựclục,LêQuýDậtsửvàPhanHuyÍchghi:

30tháng7làngàymấtthựcsựcủavuaQuangTrung.LêQuýDật sử còn ghi: Tuân theo di lệnh của vua cha, để tang ngắn

ngày,3thángthôimặcáotang,saisứsangbáotangchonhàThanh(1).NhưvậytheolờidặncủavuaQuangTrung,tanglễchỉcầntổchứcnhanhgọn,đơngiản,3thángsaukhimấtlàthôiđểtang,xemnhưviệcbìnhthường,khiđãổnđịnhxongviệcnướcviệcnhàmớisaisứsangTrungQuốcbáotang.

Bởi thế ngàymồngmột tháng chạp,NgôThìNhậmmới ra đi từ PhúXuân,nênđếnthánggiêngnămsauCànLongmớinhậnđượctin,nhưngvẫnkhôngbáotháng7màbáolàngày29tháng9.Hai thángthậthưđólàhaithángổnđịnhtìnhhình,chuẩnbịđốiphóvớimọibấttrắccóthểxảyratừnhiềuphía:

Nhà Thanh, NguyễnÁnh và có thể là NguyễnNhạc nữa, như dạo bàPhạmHoànghậumất,Nhạcnghetinđồn,tưởngvuaQuangTrungđãchết,liềnđưaquânrađánhchiếmPhúXuân,saumớibiếtmìnhbịhốnênphảirútvề.Tìnhthếđãđượclườngtrướcnênkhôngthểkhônggiữbímậtvớimộttinhthầncảnhgiáccao.

TrongcáctàiliệughilạithìlờighichúcủaPhanHuyÍchtrongbàithơMùathucungphụngquốctangcảmthuậtlàđángtinhơncả.PhanHuyíchvàoHuếdựlễtangcủavuaQuangTrung.PhanHuyÍchcònchuẩnbịhànhtrangchosứđoànNgôThìNhậmtừPhúXuânđiTrungQuốcbáotangvàbảnthânmìnhcũngraThăngLongđểđónsứ thầnnhàThanhsanglàmlễphúngđiếubênngôimộgiảcủavuaQuangTrungởcạnhHồTây.

Ngày30tháng7màPhanHuyÍchghilạivàcảmxúcthànhthơlàngàykhóquêntrongcuộcđờicủaPhan.Ngày30tháng7màPhanHuyíchchú

dẫn trongbài thơcủamình, trùnghợpvớingàyghi củabiênniên sựkiệntrongsáchLêQuýDậtsử,củamộttácgiảđươngthời(2)vàvềsaulàcủaTâySơnthựclục.Cóđiềulàviệcsửdụnglịchlúcđókhôngthốngnhất,lịchTây Sơn, lịch Nguyễn, lịch Trung Quốc có khác nhau đôi chút về thángnhuận,thángthiếuvàthángđủ.

NếuđốichiếuvớidươnglịchtheocuốnNiênbiểuViệtNamthìtháng7nămNhâmTý(1792)làthángthiếunghĩalàkhôngcóngày30.ỞđâychúngtakhôngthểnghingờngườinhưPhanHuyíchmàcóthểnhầmlẫnvềngàychếtcủacaQuangTrungđượcvànhiềutàiliệukháccũngxácnhậnngàyđóNếutháng7nămNhâmTýđócócảngày30nhưPhanHuyÍchđãghi,thìngàyvuaQuangTrungtừtrầnlàngày16tháng9năm1792.Nếutháng7đóchỉcó29ngàymàthôi(dothángthiếu)thìtínhradươnglịchlà15tháng9năm1792.NgàymấtđócủavuaQuangTrungcũngđượcgiáosĩLongerghilại.

Trong bức thư đề ngày 4 tháng 9 năm 1801, Longer gửi cho hai ôngBoiretvàDescourvieresđãtiếtlộnhưsau:

“Vous n’ignorez par que le Tyran Quang Trung père de Canh Thinh,mortle15Sêptmbre1792”(3).Dịchlà:ÔngđâuphảikhôngbiếtrằngbạochúaQuangTrungchacủaCảnhThịnhmấtngày15tháng9năm1792(4).

____________________________-(1)LêQuýDậtsử,Sđd,tr.108.(2).NhiềunhànghiêncứuchođólàcủaBùiDươngLịch.(3)TàiliệuArchivesdeMissonEtrangèredeParis(AMEP)Tonkin,693,

tr.512.JacquesBelaminLonger,sinhởRonenđếnNamHàngày4tháng12năm1775,năm1790đượctấnphonglàmgiámmụccaiquảnđịaphậnTâyBắcViệtNam,chếtnăm1831,thọ80tuổi

(4)Trướcđây (1946),HoàngXuânHãn tínhngàymất củavuaQuangTrunglàgiờdạTýcủangày29tháng7tứcngày19tháng9năm1972.Gầnđây,LêThànhLâncholàvuaQuangTrungmấtvàongày16tháng9làchưachínhxác,vìchotháng7NhâmTýlàthángthiếuthìngày30sẽlàngày1đến2thángtám,thếnhưngkhitínhradươnglịchlạibịthụtlạimộtngày(?),cònlạilà15tháng9năm1792(báoNhândânngày13tháng8năm1987).

Nhưvậy, theoôngLonger,có thể làvuaQuangTrungmấtvàođếm15rạngngày16tháng9năm1792chăng?GSHoàngXuânHãncholàgiờdạTý?HayLongervớimộtbứcthưghiđãsau9năm,nênngày15tháng9làngàykỵcủavuaQuangTrung?Cònngàymấtlàngày16tháng9?NhưvậyngàyQuangTrungtừtrầnlàrạngngày16tháng9năm1792làhợplýnhất(1).

Như vậy nếu vua Quang Trung có bị ốm nặng, cũng chỉ nằm trongkhoảngthờigiantừngày10tháng7đếnngày30tháng7nămNhâmTýthìmất.Chứkhôngthểkéodàihàngtháng,hàngnămnhưcáchdiễnđạtcủacơ

quanviếtsửtriềuNguyễntrongcuốnĐạiNamchínhbiênliệttruyện(2)vàkhôngphảichếtmộtcáchđộtngộtnhưmộtsốgiảthuyếttrướcđâyđãđưara.

VấnđềlăngmộcủavuaQuangTrungởHuế.Kẻthùthìnhiều,nhưngcứnhưcáchmôtảcủacácsửsáchtriềuNguyễnthìtrongnhữngngàytrướckhilâmchung,vuaQuangTrung luônbịámảnhbởisựphục thùcủaNguyễnÁnh.

Sách Đại Nam chính biên liệt truyện chép về việc vua Quang TrungtrướckhimấtđãtrốitrănglạivớiTrầnQuangDiệuvàtriềuthầnrằng:“Saukhitamấtrồi,phảitrongmộtthánglochôncấtsơsàichoxongviệcmàthôt.Các ngươi phải phòThái tử sớm raVĩnhĐô đế khống chế thiên hạ.NếukhôngbịquânGiaĐịnhkéora,cácngươikhôngcònchỗchônđấy”(3).

Sách Tây sơn thuật lược lại ghi: “thường ngảy Huệ hay sợ Đức CaoHoàngGiaLongta, lúcđaunguycấpHuệnóivớikẻbầytôirằng:Hắnsẽphụcquốcđượchoặccókẻthưarằng,nếuhắnrathìbọnhạthầnxinđánh.Huệnói:Ngươi chớcho lời tanói láo,nếuhômnay ta chết, thìngàymaihắmắtra,nếumaitachếtthìngàysauhắnắtra.Ngươicònsốngngươixem.NóixongHuệliềnmất”(4).

Không biết chôn ở đâu, khi báo tang với nhàThanh thì báo là chết ởNghệAnnhưngchônởgầnHồTây(ThăngLong).VàcốtìnhgiấuđịađiểmPhúXuânlúcbáotangvàngaycảsaunàykhisứthầnTrungQuốclàThànhLâmsangđiếutangcũngbịTâySơnngăncản.

SửsáchnhàNguyễnthìghi:tháng10mớilolễantáng,mộchônởphíaNamsôngHương,nhưngchỉchônqualoa(5).Chắclàtronghaitháng,tướckhi công bố công khai cho dân chúng và báo với nhà Thanh là thời gianchuẩnbịmọitanglễ,chôncất,xâyđắplăngmộ.

Việcchôncấtcólẽcũngtuyệtđốibímậtvàchắcđólàbímậtquantrọngnhất,trongtìnhthếđấtnướcvàonăm1792.VàmọithứtrảthùtànbạocủanhiềuđốiphươngsaukhiQuangTrungchếtchắcmọingườicũngđềunhậnra.

Vậychúngtacóthểhiểurằng,trongvòngtừmộtđếnhaitháng,theodihuấn của vua Quang Trung, lăngmộ của ông sẽ được chôn cất, xây đắptrongvòngbímậtnêntanglễsẽkhônglinhđìnhvàlăngmộsẽkhôngquymô,tránglệnhưthườngđược.

Đólàmộtsựthật,vàbiếtđâucũngcómộgiảnhưkiểulậpmộởLinhĐường để đón sứThanh?Còn điện thờ, thì đó là sử dụng cung điệnĐanDươngcótừtrước,lúcvuaQuangTrungcònsống,giờlàmnơithờtự,thămviếng,hươngkhóisớmhômvàcũnglànơichứađồnhậtdụngcủanhàvua.ĐiệnĐanDươngchắcởđâuđógầntrongkhuvựcthànhPhúXuânđểNgọcHânvàgiađìnhở,triềuthầntiệnđilạichiêmbái.

Còn lăngmộ thựcsự,nhưsáchĐạiNamchínhbiên liệt truyệnđãxác

địnhởNamSôngHương(tángvuHươngGiangchinam)(6),nhưngđộtincủatàiliệunàycũngcầndèdặt,vìLiệttruyệnghingàychết,thángchôncấtcủavuaQuangTrungđãkhôngđúngrồi.

______________________________-(1)xácđịnhlạigiờngàymấtcủavuaQuangTrung,chúngtôimuốngián

tiếptrảlờivớibạnđọccủaTạpchíKiênthứcngàynaysố260(10-101997),mụcChuyệnđôngchuyệntâydoAnChiphụtrách.

(2)Quyển30,t.42a-42b.(3)Quyển30,t.42b.(4)Vôdanh,TạQuangPhátdịch.Sửđịasố9-1968,tr.165.(5)ĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.30,t.43a.(6)Q.30,t.43avà55b.Nhưngchitiếtnàychỉcóthểđúng:thịđôngxagiáhoànkinh,cáomiếu

hiếnphù,tậnpháptrừngtrị,quậtpháNhạc,Huệmộ,đàokhíhàicốt,vukỳđầuvungụcthất,cónghĩalà:MùaĐông(1802)xagiáGiaLongvềkinhđôPhúXuân,cáoởtônmiếuvàdânghiếncáctùbinhcủaquânTâySơn,đềubịgiếtvàtrừngtrị.MộcủaNguyễnNhạc,NguyễnHuệbịđàophá, thihàibịgiãnátrồiđổbỏ,nhốtsọđầuvàongụcthất.

SáchĐạiNamthựclụcchínhbiêncũngghirằng:“PháhuỷmộTâySơnNguyễnHuệbổsăngphơithây,bêuđầuởchợ.Contrai,congáihọhàngvàtướnghiệucủagiặc31ngườiđềubịlăngtrì,cắtnátthây(1).

Ngày 7 tháng 11 nămNhâmTuất(1802),GiaLong làm lễ hiến phù ởTháiMiếu,sửquántriềuNguyễnghi lại rằng:“SaiNguyễnVănKhiêmlàĐô thốngchếdinh túc trựcvàNguyễnĐăngHựu làThamtriBộHìnhápdẫnNguyễnQuangToảnvàemlàQuangDuy,QuangThiệu,QuangBànrangoàicửathànhxửánlăngtrìchonămvoixé(dùngnămconvoichobuộcvàođầu,haitay,haiphânrồichovoixéđólàmộtthứcựchình),đemhàicốtNguyễnVănNhạc,NguyễnVănHuệgiãnátrồivứtđi,cònxươngđầulâucủaNhạc,Huệ,ToànvàmộcchủcủavợchồngHuệthìđềugiamởnhàđồngoại”(2).

MộtchứngnhânđãmụckíchđượctoànbộtấnthảmkịchcủatriềuTâySơnđãcungcấptàiliệuchoDelaBissaehèreviếtvàonăm1807.Tríchđoạnnhưsau:

Tôi xin bắt đầu kể về các sự việc đối với vua trẻTâySơn.Trước hếtngườitabắtvuađónhìntậnmắtmộtcảnhtượngđaulòng.Hàicốtcủachamẹvuachếtđãmười,mườihainămnay.Cùnghàicốtcủanhữngngườibàcon thân cận của vua đều bị quật lên, người ta lấy các xương củaQuangTrung,chavuavàcácxươngcủamẹvualànhữngngườiđãchếtmườinămqua..Theotụclệmêtíncủangườitrongxứ,ngườitađemcácxươngcủahaivịsinhthànhravuađemchémcổ(chémlệdướihìnhthứcyểm)vừalàmsỉnhụcnhưngquantrọngnhấtlàlàmchocácxươngđókhôngcònsinhphúc

choconcháu.Hốttấtcảcácxươngđódồnvàotrongcáigiỏlớnđểbinhsĩtiểutiệnvào.Xong,nguộitanghiềnrathànhbộtbỏvàomộtcáigiỏkhácđặttrướcmặtvua trẻTâySơnđể làmchovuađóđaukhổ.Để tỏ ra tôn trọngngôi vị đế vương, theo tục lệ ở trong nước đối với người sắp bị tử hình,ngườitadọnchovuamộtbữatiệckháthinhsoạn.

Emvuacanđảmhơnvua,thấyvuaănthìtráchnói:“Nhàmìnhthiếugìmâm,cầngìphảiănmâmmướn”.Ănxong,ngườitanhétgiẻvàomiệngvuavànhiềungườikhácđểhọkhỏichửimắngvuamới.

Đoạntróitayvuavào4convoiđểchovoixé.Mộtconđãkéonátđùiđểlòigânvuara,nhưngvuavẫncònquaymặtphíacáigiỏchứaxươngchamẹvua.

Tênđaophủdùngmộtcondao,daonàykhôngcóởchâuÂu,đểphanhcácphầncònlạiralàmbốnphần,cộngvớiđùiđãxénữalànăm.Ngườitađembêucácphầnđólênđầucáccọccaocắmởnămchợđôngngườinhấtởtrongđôthành.Cáccọcđóđượccanhgiữngàyđêmvàngườitađedoạsẽphạtnặngnhũngailàmmấtđi.Bắtphảiđểnhưvậychođếnlúcbịvữathốihoặcbịquạăn!(3).

Đoạncuốicủabàitếcáocủatônmiếu,GiaLongđọc:“Nhạc,Huệtrờiđãgiếtrồicũngđemphanhxác,tánquangđểtrảthùchomiếuxã,rửahờnchothầndân”.

Năm1805,mộtngườihọLê,biệthiệuÔnPhủ từThanhHoávàoHuếtrôngthấycáicủibỏhàicốtcủavuaQuangTrungđãcóbàithơKiếnQuangTrungquỷ,nhưsau:

___________________________(1)TậpII,sửhọcHàNội,1962,tr.451.(2)TậpIII,tr.85.(3)LaRelationsurleTonkinétlaCochinchinedeMíDelaBissa-chère

1807củaCharlesB.Maybon,Champion,Paris,tr.116-117.GầmthétbaonămchuyểngiómâyAnhhùnghiếmthấytựxưanayGiờcònmộtkhốixươngcôđộcTámthướcthânrồngthảmthươngthayMốihậnnghìnthuaicóbiếtCớsựlàmsaođếnnỗinàyGiữađườngđứtgánh,đờinghiêngngảCơtrờingắnngủi,biếtchăngai?Sau cái ngày thảm khốc, kinh hoàng vào mùa đông năm Nhâm Tuất

(1802),nhândânHuếnơmnớplosợrằngbấtcứlúcnàotaiươngcũngcóthểxảyra.GiaLongrồiMinhMạngcồntiếptụctruybứcconcháuvàcáctướnglĩnhTâySơntrêncảnước,dùhọđãlẩntrốn,maidanhẩntích.

Cảmột thếkỷXIXhận thùvẫnđốimặtvới triềuTâySơn,nênkhông

mộtaidámnghĩđếnviệcđitìmlăngmộ,dấuvếtthờiTâySơn.ChuyệnkểvềTâySơncũngkhôngcònchỗđứngtrênđấtkinhđôcũcủaQuangTrung.

Thế rồi bước qua thế kỷ XX, một học giả người Pháp ở Huế, là L.Cadière,lúclàmchủbúttậpsanĐôthànhhiếucổ(B.A.V.H.)...năm1928,Cadièređãcôngphukhảosát317ngôimộởvùngngoạiÔHuế(1),ôngtadừnglại trước lăngBaVànhvớibaonỗi thắcmắc.Sựbănkhoănđócũngkhông riênggìCadièremàbất cứnhànghiêncứunàocũngcầncónhữnggiảiđápthoảđánglà-tạisaogiữakhurừngâmuxathànhphốmàcómộtngôimộlớnthế,nấmmộbịđào,bialạibịđụcxoá?

Chính cáimất căn cứđể tìmhiểu về chủnhân của ngôimộ cũngnhưnhữnghoàinghivềhànhđộng“khôngbìnhthường”củangườiđờisauđốivớilăngBaVànhmàvịtrí,quymôcủanócũngđãnằmngoàidựtưởngcủangườiđisưukhảonênđãgâysựtòmòcủanhiềungười.

L.Cadièređãđitìmmộthướnggiảiđáp.ÔngđãgửithưchoR.OrbandđươngchứclàHộlýbộHộ,dựavàoquyềnlựccủaNhànướcbảohộởHuếđểlàmsángtỏmộtnghivấnkhoahọc.Cadièređãyêucầulàmrõcho.

-NhờbộLễ(haymộtbộkhác)hỏigấplàngCơChánh,aiđãchôntrongcáilănggọilàBaVành?

-Tạisaongườichôntrongcáilăngđólạibịđàovàdờiđi?-Ngôimộvềsauchôntronglănglàcủaai?-Vìsaobialạibịbúađập?Saumộtcuộcđiềutranhiềungàycủacácbộphậnvàđịaphươngcóliên

quan,R.OrbandđãviếtthưtrảlờiCadièrevàkèmtheomộtphúcthưcủabộLễcónộidungnhưsau:“BộtôiđãthưchoThừaThiênphủchuyểnhỏilàngCơChánh,nayxãấykhairằng-Ngôimộchônaivàconcháuthuộcxãthônnào thì chưa được rõ, chỉ biết rằngmộ ấy làmộxưa.Nguyênđắpba lớpthành,tụcxưnglàBaVành,bỏphếđãtừlâu,chỉlưulạimộttoàbiađá,tựtích bị phá huỷ.NămThànhThái thứ 13 (1901), lý trưởng lúc bấy gìơ làNguyễnBút(nayđãchết)choCơmậtviệnthừabiệnlàVũBáThươngnaychủsựchínhphủđemthânnhânchônvàolăngấy.BộtôihỏiviênchủsựVũBáThươngthìviênấykhairằng.NgôimộBaVànhlàcủachínhdinhHộbộkiêmBinhbộtặngtálýcôngthầnđặctấntrụquốckimtửVinhlộcđạiphuchánhtrịthượngkhanhýĐứchầuLêQuýCôngchimộ.

CómộtngườilàngĐồngDilàĐinhNhưNghi,khairằng:NămThànhTháithứ7(1895),concháucủangôimộlàLêXuân(nayđãchết)cảitánghàicốttrongmộđemquachônởnúiNgựBình...thìbịdânlàngCơChánhnghiêmtráchdữdộinênLêXuânhoảngsợbỏvàoởĐàNẵnglàmnghềthợthiết,nayđãtừtrần.

_______________(1)TombeauxAnnamitedanhlesEnvironsdeHuế,B.A.V.H,1928,số1

tr.1-99.

CÁICHẾTCỦAHOÀNGĐẾQUANGTRUNGVÀVẤNĐỀLĂNGMỘCỦAÔNGỞHUẾ(2)

ĐinhNhưNghiđínhkèmbảntríchgiaphảhọLêvàohồsơvớibathếhệkếtiếp,trongđó,nhânvậtđờitíưba,cótướchiệunhưsau.ConcủaThamNghị,ChánhdinhHộbộkiêmBinhbộtặngtálýcôngthầnđặctấntrụquốckimtửVinhlộcđạiphuchínhtrịthượngkhanhÝĐứchầuLêQuốcCôngmộgọi làBaVànhở làngCơChánh.Kếtquảcủabảnphúc trìnhđó,vẫnkhôngđánh tanđượcmốihoàinghi củaCadièrevềchủnhâncủa lăngBaVànhởlàngCơChánh.

Năm1941,CadièrelạigợiýchoNguyễnThiệuLâu,giáoviêndạymônSửđịatạitrườngQuốcHọcHuếđitìmlăngmộvuaQuangTrung,saumộtthờigiantìmkiếm,NguyễnThiệuLâuđãpháthiệnmộtngôimộkỳlạ,khálớn,nằmgiữarừng,cấu trúcđặcbiệt,biabịđục,nấmmộbịđào,quáxúcđộngôngđãkhẳngđịnh“đâylàmộcủaHoàngđếQuangTrung”(1).

Một sự khẳng định như vậy đã gây chấn động và nghi ngờ của nhiềungườitrongđócóBửuKế,mộthọcgiảquenthuộccủaxứHuế.BửuKếđãcẩnthậnlậtlạihồsơBaVànhcủaCadièrelưutrữtạituviệnThiênAn.

SaukhinghiêncứuphúcthưcủabộLễvàcáclờikhaicùngcácvănbảnkèmtheo,thấycólý,BửuKếđãđiđếnkếtluậnlăngBaVànhlàcủa“TrụquốckimtửVĩnhLộcđờithứ3tronggiaphảcủaLêXuânchứkhôngphảilàcủavuaQuangTrungnhưnhiềungươiđãnhầmtưởng”(2).

Chođếnnăm1974,vụlăngBaVànhlạirộlêntronggiớibáochíởGàiGònvànhữngngườiởHuếcóquan tâm.NhiềunhậtbáoởSàiGòn trongtháng4năm1974đượcBảntinsố28củaChihộiThanhThươnghộitạiHuếtổngkếtmộtnămcôngtácvănhoágiáodụcnhưsau:

“Ngày 29 tháng 4 năm1974, cómột phái đoànThanhThương hội vàthânhữudùngtrựcthăngđếnLăngBaVành,trongpháiđoàncócácôngLêVănHoàng,LêĐìnhCailàgiáosưViệnĐạihọcHuế.Sauđó,ôngLêVănHoàngviếtbài“NóivềlăngBaVành”trongtậpsanĐạichúng.

Trongbàiviếtcủamình,LêVănHoàngđãsửdụngcảkýứccủathờitraitrẻ,vàonăm1940, lúccònlàmvănphòngđánglýNgựtiền thờiBảoĐại,ông tình cờ tìmđượcmột tập hồ sơ về việcCadière gửi choOrband, bảnchínhcủatờkhaicủaĐinhNhưNghivàbảntríchgiaphảhọLêđínhkèm,cùngtờkhaicủaviệccảitánglăngmộvàonămẤtTỵ(1905).CácchitiếtLêVănHoàngđưaravềcơbảngiốnghồsơlăngBaVànhlưutrữởThiênAnvàBửuKếđãsưutầmvàcôngbố,chỉcókháclànămngôimộcảitánglà1905,trongkhihồsơởThiênAnlà1895(3).

CăncứvàohồsơcủalăngBaVànhmàLêVănHoàngcóđiềukiệntrựctiếptìmhiểutừnăm1940cùngviệckhảosátdoThanhThươnghộitổchức.

LêVănHoàngđãđiđếnkết luậndứtkhoát“NgôimộBaVànhchắcchắnkhôngphảilàmộQuangTrung”(4).

Mặc dù có nguồn tài liệu đáng tin cậy như sự quả quyết của LêVănHoàngđãlàmkhôngítngườibằnglòng.Họcảmthấythấtvọngtrướcmộtlòngtinbịsụpđổ,ngaycảnhữngngườitrongThanhThươnghộicótrựctiếpđếnlăngBaVànhvớiLêVănHoàngtrongngày24tháng3năm1974.

__________________________-(1)Báchkhoasố99ngày15tháng2năm1961vàQuốcsửtạplục, tr.

438.(2)Báchkhoasố102ngày1 tháng4năm1961vàNguyễntriềucốsự

(bảnthảođánhmáy).(3)Thậtracòncósựkhácbiệtgiữahaihồsơlưutrữvềnhữngcâuhỏi

doCadiêređặtravàphúcthơtrảlờicủabộLễ,nhưngcóthểdocáchhànhvăn,lờidịchhoặcdomộtkýứctiếpcậncủasựchínhxácmàthôi.

(4)Gầnđây,ngày15tháng3năm1988cụLêVănHoàngcungcấpchođộcgiảbáoBìnhTrịThiênvề“QuangTrungmộhồiký”.CụLêVănHoàngchobiết,năm1937theochỉthịcủaPhạmQuỳnh,cụđãdisưukhảotàiliệucủalăngBaVành,thìmộthôm,khôngrõaisắpđặttrước,cólýtrưởnglàngCơChánhđemthầycòĐinhNhưNghiđếntạiphònglàmviệccủacụ...cómangtheobảngiaphảhọLêởlàngĐồngDi,cuộcđôichấtgiữacụHoàngvàkhách, lắmlúc“khách” tỏrabôi rôlvìnhữnglập luậnkhôngvữngcủamình.CụHoàngchođólàýđồcủaPhápvàChínhphủNamtriều,biếtthếnhưngsợliênluỵđànhlàmngơ(bàiXungquanhvấnđềlăngBaVànhvềbộhồsơgiả...củaTrầnViếtĐiền...BáoBìnhTrịThiênngày21tháng5nam1988).

Trongmột bài báo của ThanhThương hộiHuế năm 1974 đã có quanđiểm trái ngược với LêVănHoàng, cho lăngBaVành làmộ củaQuangTrung.Vìcáclýdosau:

-KhôngnêntinvàolờikhaicủalýtrưởnglàngCơChánh.-BảngiaphảdoĐinhNhưNghiđínhkèmtheocóthểlàgiảmạo.-TheoquanniệmáĐông,khôngaichôntrồnglênmộngườikháctrừkhi

không biết chỗmình chôn là đã cómộ,một đại thần chôn nhờmộngườikhácmàchỉgiảtạocáibialàkhótưởngtượnglắm.

-Nếudờimộthìphảiđàolênhếtđểtìmtừngđốtxương,nhưngđằngnàymộBaVànhchỉmớiđào¼, còn¾cònnguyênvẹn,nêncó thể suyđoánrằngngườitachỉmuốnlấythôsơxácngườiđểpháthôi.

-Ởtấmbialớn,nhữngchữbịxoá,thayvàođólànhữngchữmới,màusơncònđẹplắm.Nhưvậy,cómuốnphábiađểxoásựthật,khótưởngtượngđượcmộtđạithầnmàlàmchuyệnđó.

-Ởbianhỏ,cóghi“Sơnnhạcchunglinh”nghĩalà:Khísôngnúihunđúcthànhlinhthiêng,chỉcómột“ôngtrời”mớidámđềnhưvậy.Mộtôngđại

thầnđâudámkhiquânđếnthế.-CổnglăngbịhỏngvàmộttảngđáThanhđãbị lấyđi(dùnglàmlăng

kháccủanhàNguyễn)tảngđátođếnnỗiphảidùngvoiđểchở,thìtrướcđâyaidámchởviênđáhàngtấnấy.

-ThườngthìmộngườiViệtNamíthướngvềBắc.MộBaVànhlạicóhướngphùhợpvớihoàibãocủavuaQuangTrung làgiành lạiđấtLưỡngQuảngchoViệtNam.

-Trongbuổitọađàmngày21tháng6năm1977họcgiảPhanVănDậtcho hay, thời còn rất nhỏ, ông cùng bạn bèTrầnThanhMại,TrầnThanhĐịch,TrầnQuangLongcóđếnlăng,ôngđọcđượcchữHánvàphầnlăngcóghi“Hạmã”(saunàykhôngcònnữa)(1).

VìnhữnglýdotrênnênchúngtathêmtinrằnglăngBaVànhlàmộcủavuaQuangTrung”(2)

SaungàymiềnNamhoàn toàngiải phóng (1975), côngviệc tìmkiếmlăngmộQuang Trung đã lôi cuốn nhiều cơ quan, nhiều nhà nghiên cứu,nhiềutrườngĐạihọcởHuếvàHàNội.Trongđó,vấnđềchủnhâncủalăngBaVànhvẫnlànguồnkhơicủanhiềucuộctìmkiếmtranhluậnsôinổt.

Hơnmười năm qua, hai xu hướng kết luận về chủ nhân của lăng BaVànhlàcủavuaQuangTrunghaycủaLêQuangĐạivẫntồntạitronggiớinghiêncứuởHuếvàcũngtạoranhiềubănkhoăn,thắcmắcchongườiđọc,ngườinghe.

Với một tâm Huế nồng nàn đối với vua Quang Trung và quê hươngthànhphốHuế,cùngvớisựnỗlựcvàsứckiêntrìcảchụcnăm,cụNguyễnHữuĐính,nguyênlàChủtịchUỷbanMặttrậnTổquốcthànhphốHuếcóxâydựngcôngtrìnhkhảocứu“lăngvuaQuangTrungởđâu?”.

BộsưutậpvềlăngBaVànhcôngphunàyhoànthànhtrongdịp200nămNguyễnHuệgiảiphóngPhúXuân(1986).BảnchínhcụđãgửichoViệnSửhọcHàNộivàcơquan lãnhđạocaonhấtcủa tỉnhBìnhTrịThiên.Cụchỉđọcmột tham luậnngắn“Mộtphươngphápđểkhámphá lăngBaVànhởlàngCơChánh,Huếlàcủaai?CủaÝĐứchầuLêQuangĐạihaycủaQuangTrung,NguyễnHuệ”tronghộinghịkhoahọctạiHuếvề“NguyễnHuệgiảiphóngPhúXuân,thốngnhấtđấtnước”tháng6năm1986.

_____________________(1)Trướcđây, có lần tôi đã gặp cụPhanVănDật để kiểm tra lại “sự

nhớ”củacụvềtấmbảng“Hạmã”ởlăngBaVành,cụDậtđãkhôngnhậnchitiếtđómàcụđãhướngtôiđitìmởmộtvịtríkhác.

(2)Bàikhôngký tên tácgiả,nhưngcó lẽdo luật sưNguyễnHữuThứviết,NguyễnHữuThứlàchủbútcủaBảntinsố28.

TheocụNguyễnHữuĐính thìchủnhâncủa lăngBaVànhcó thể tiếpcậnđượcvớilăngcủavuaQuangTrungvớinhữnglýdosauđây:

1.Đốichiếucáclăng,đặcbiệtlàlăngchúaNguyễnPhúcChumàÝĐức

hầutừngphụcvụ,lăngquốcsưTuấnĐứchầumàÝĐứchầugọibằngôngnộivàngaycảlăngGiaLong,thìlăngBaVànhcóquymôlớnhơnvềkíchthước,đâylàđiềutốikỵtrongthờiphongkiến.

2.SựkiệnLêXuândờimộÝĐứchầutheolờikhaicủaĐinhNhưNghicónhữngchitiếtkhôngbìnhthườngnhưconcháudờimộmàchỉđụcphámộtphầnđểlôixácra,lạiđụcxoátêntuổitổtiênkhắctrênbiamộ,vàtạisaodờimộgiađìnhmìnhmàdân làngCơChánh,mộtnơikhôngquanhệthânthuộclạibị“nghiêmtráchdữdội”đếnnỗisợmàphảibỏlàngtrốnvàoĐàNẵngrồichếtởđó.Trong lúchọLêQuangở làngĐồngDi lạikhôngphảnứnggì?vàchỉsau6năm“phảnứngdữdội”(1895-1901)màdânlàngCơChánhlạikhôngbiếtlăngBaVànhlàcủaai?Thânnhânởđâu,lýtrưởnglạichongườikhácđưathânnhânvàochôntronglànglàphilý.

3.HọLêQuangđãmấtgiaphảtừlâu,concháuÝĐứchầukhôngcòngiaphả,chỉcònhươngphảcủalàngĐồngDichépvềTuấnĐứchầu,HiếnĐứchầu,ÝĐứchầu.DònghọchỉbiếtmộcủaTuấnĐứchầuởLươngVăn,cònhaimộcònlạikhôngrõ.TronghọkhôngaibiếtcóchuyệnLêXuâncảitángmộýĐứchầu?

4.Cònbiamộcóniênhiệu“CảnhHưngthấtniêntứnguyệt...”cóthểkhắctênmộtvịquanđãmấttừtrướcđểnguỵtrangngôimộNguyễnHuệ.Bia“SơnNhạcchunglinh”gợilênhìnhảnhtriềuTâySơn.

Quymôlăngtươngđốilớnnhưngtrangtríđơngiản,phùhợpvớilờidặncủavuaQuangTrungtrướckhichết.

5.NếuGiaLongđãphásạchlăngQuangTrungởnơinàokhácthìcũngkhôngthểthủtiêuhoàntoàndấuvếtđãtànphá,chắcchắnởvùngNamSôngHươngcòntồntạimộtkhuvựcgạchđálớn,thậmchícòncódấutíchmóngthành.VànhưthếthìlăngBaVànhtrởthànhmột“lăngvuathừa”làđiềuphilý.

Từnhữngchitiếtđángngờnóitrên,cụNguyễnHữuĐínhcòndựavàoquanniệmphongthủyvàquanniệmchọnsínhphầncủavuachúaViệtNam,cụđãkếtluận“LăngBaVànhchỉcóthểlàlăngQuangTrungđượctriềuTâySơnnguỵ trangđểphòngnguy cơNguyễnÁnh chiếmPhúXuân, tànphálăngmộNguyễnHuệ”.

CôngtrìnhcủacụNguyễnHữuĐínhkhôngcóđiềukiệnđểcôngbốrộngrãitoànvănnhưngcũngđãlàmnhiềungườichúý,nhấtlàtronggiớinghiêncứuCụđãnhiều lần traođổivới tôivềnhữngchi tiếtmàcụđãkhámphámộtcáchthúvịởlăngBaVành,chúngtôikhôngdámlàmcụthấtvọngmộtcáchđộtngột,đócũnglàtâmlýcủaTrươngThịCúcvàNguyễnXuânHoakhiviếtbàilăngBaVànhtrongmụcABZvềditíchlịchsửvàvănhoáHuếởTạpchíSôngHương(số24,năm1987).

Tuy thế, cụNguyễnHữuĐínhnhận ra là conđường cụđi từ lăngBaVànhđếnmộQuangTrungtuyngắnngủinhưngthậtvấtvảvàlẻloi.Nếu

đượcmọingườichấpnhậnthìphảimấtnhiềuthờigianvàcôngsức.Điềuđókhônghoàn toànchophépởđiềukiệnvà tuổi táccủacụhiệnnaynêncụdừnglạivàtựcảmnhậnlàmìnhđãlàmmộtviệcthậtxứngđángởđời?

Thếrồinhiềungườikhôngngờ,kểcảcụNguyễnHữuĐính,chỉsaumộtnăm,từtháng11năm1987,ởHuếđãrộlên“SựkiệnlăngBaVànhvàvấnđềlăngmộQuangTrung”doTrầnViếtĐiền,cánbộgiảngdạykhoaVậtlýtrườngĐạihọcSơphạmHuếlàmtácnhânchính.

TrầnViếtĐiềnđãđisâuvềnguyênlýdịchhọcvàphongthuỷ,khaitháctriệtđểnhữngchitiết“cólý”vềlăngmộQuangTrungtrongcácbàithơcủaNgô Thì Nhậm và Phan Huy ích để xây dựng “bản thiết kế lăng QuangTrungquathơtịchcổ”.

Theotácgiả,vềcơbảnthiếtkếđóphùhợpvớicảnhquanlăngBaVànhhiệnnayởlàngCơChánh.Vấnđềcònlạilàtấmbiacókhắccácchữ“CảnhHưngthấtniêntứnguyệt”,theotácgiảthìdòngchữtrênbiabịđụcxoávàsửachữaấylà“CảnhThịnhnguyênniêntứnguyệtcátnhậttạo”.(1)

KểtừngàybắtđầutriểnkhainghiêncứuvềlăngBaVành,anhTrầnViếtĐiền thườngxuyênđến traođổivới tôt.Tôiủnghộanhvềnhữngchi tiếtđángngờmàanhđãtìmthấytronghồsơlăngBaVànhcủaCadièređểlại,đượcBửuKếgiớithiệutrênBáchkhoavàonăm1961là:

TạisaoCadièrekhôngcôngbốvềlăngBaVành,phảichăngsựimlặngcủaCadièrelàmộtcáchđánhgiámứcđộtincậykhôngcaovềnhữngchitiếtđãnêutrongphúcthơcủabộLễ?TạisaiCadièrekhôngtiếptụcnghiêncứumàgợiýchoNguyễnThiệuLâu?Tại saobộLễkhôngyêucầuchính tộctrưởnghọLêQuangở làngĐồngDi trực tiếpkhaigiaphảmà là theo lờikhai củamột người nhưĐinhNhưNghi? Tại sao có tênNôm “BaVànhtrongbảngiaphảmộtcáchchínhthức’?

TôiquýmếnanhTrầnViếtĐiềnvìhiếm thấycómộtconngườinhiệtthành,cómộtcảmxúcmãnhliệtvớivuaQuangTrungnhưanh.Nhưngtôikhông tán thành phương pháp nghiên cứu và những kết quả công bố vộivàngcủaanh.

Anhđãtổchứcdiễnthuyếthàngchụcbuổikểcảcơquancaonhấtcủalãnhđạo tỉnhBìnhTrịThiênđếnmộtcâu lạcbộ thanhniênở trong thànhphố,anhviếtbàichobáoBìnhTrịThiên,TinHuếvàTạpchíSôngHương.

Mỗilầncôngbốlàmộtlầntựphủđịnhmìnhvàcósựrútluicầnthiết.TừviệckhẳngđịnhlăngBaVànhlàcủaQuangTrung,nhưngđếnkhiviếtthì chođó làmộtgiả thuyết “lăngBaVànhcóphải là lăngQuangTrung,NguyễnHuệ”(2).

Rồi“ChưathểxếplạihồsơvềlăngBaVành”(3)gầnđâylà“lờigiảicủaphươngtrìnhnửathếkỷ:“LăngBaVành”(4)

Trongbàinàytácgiảgiớithiệu:Bản thiết kếmôhình lăngĐanDương trong sáchvởchính là lăngBa

Vànhtrênthựcđịahiệnnay.ĐiềuđángchúýlàtácgiảđãtìmrađượcmộLêQuangĐạiởlàngXuânHoà,xãHươngLong,thànhphốHuế,ngườikhaicanhralàngXuânHoàtừthếkỷXVIIIcònlăngBaVànhchưacóchủnhân.Như vậy vô hình trung, tác giả dẫn dắt người ta phải suy nghĩ - lăng LêQuangĐạiđãtìmđượcởlàngXuânHoàrồithìailàchủnhâncủalăngBaVành?TrongkhiđóbảnthiếtkếvềlăngĐanDươngmàtácgiảmôhìnhhoávềcănbảngiốnglăngBaVànhhiệnnay?

Phảinóilà,trongnhữngnămđầusaungàymiềnNamđượcgiảiphóng,giáo sư PhanHuy Lê là người có những tác độngmạnhmẽ đối với việcnghiêncứucácditíchthờiTâySơnởHuế,trongđócóvấnđềlăngmộvuaQuangTrung.MộtthôngbáongắntronghộinghịKhảocổhọcnăm1977đãthểhiệnmộtcáchnhìnkhoahọcđốivớilăngQuangTrungnhưsau:

“Chođếnnay,chúngtôichưatìmthấyditíchquantrọngđó,nhưngkếtquảkhảosátcôngphu,chophépkhẳngđịnhrằnglăngBaVànhởlàngCơChánhkhôngphải là lăngcủaQuangTrung,đólà lăngcủamộtviênquanchúaNguyễn,họLê,tướchiệuÝĐứchầuchônvàonăm1746vớitấmbiabịđụcnhưngcòncóthểđọcđượcniênhiệu“CảnhHưngthấtniêntứnguyệt”(5).

_________________(1)BáoBìnhTrịThiên,ngày4tháng12năm1987.(2)BáoBìnhTrịThiên,số1862,ngày4tháng12năm1987.(3)TinHuếsố48,tháng1năm1988.(4)SôngHương,số30tháng3và4năm1988vàgầnđâylàbàiXung

quanhvấnđềlăngBaVànhvềbộ"Hồsơgiả".BáoBìnhTrịThiênsố1430,ngày21tháng5năm1988.

(5)PhanHuyLê.MộtsốditíchTâySơntạicáctỉnhphíaNam.Nhữngpháthiệnmới.Khảocổhọcnăm1977,tr.226.

Nhândịpkỉniệm190nămngàymấtcủavuaQuangTrung,chúngtôiđãthôngbáokếtquảnghiêncứucủamìnhvềlăngmộQuangTrungởHuế.Căncứkếtquảnghiêncứucủacáctácgiảđitrước,đọcđượccáctàiliệucủasửquán triều Nguyễn kết hợp với việc khảo sát lăng Ba Vành và các địaphương có liên quan, chúng tôi đã đi đến kết luận chủ nhân của lăngBaVànhlàcủaÝĐứchầuLêQuangĐại,làmquanHộbộkiêmBinhbộdướitriềuchúaNguyễnPhúcKhoát,chếtvàođầunăm1746(1).

Đầunăm1984,BảotàngBìnhTrịThiênđãtổchứchộithảokhoahọcvề“SựnghiệpvuaQuangTrungtrênđấtBìnhTrịThiên”.Tronghộithảonày,anhPhanThuậnAnđã cómột tham luận về lăngBaVànhvàmộQuangTrungởHuế,sauđóđượcintrongcuốnNguyễnHuệ-PhúXuân.

SaukhimôtảlăngBaVànhvàgiớithiệusơlượctìnhhìnhnghiêncứuvềlăngBaVànhtrướcđó;anhPhanThuậnAnđãchúýđến“tậnpháptrừngtrị”màGiaLongcho“quậtphá”mộQuangTrungthìchắcchắnkhôngcòn

đểlạimộtcáchtươngđốinguyênvẹnnhưlăngBaVànhngàynayvànhấtlàdòng chứ tuy đã bị đục xoá nhưngvẫnđọc đượcCảnhHưng thất niên tứnguyệtnghĩalàchếtvàonăm1746.

Dựavào các sử sách của triềuNguyễn cónhânvậtLêQuangĐại giữchức bộHộ kiêmBinh bộ chết vào tháng 12 nămẤt Sửu, tặng chính trịthươngkhanh,thuỵTrungThànhkhớpvớibảngiaphảhọLêởlàngĐồngDidoĐinhNhưNghi khai, kèm tronghồ sơ của lăngBaVànhở tu việnThiênAnmàBửuKếđãcôngbốnăm1961“ChánhdinhHộbộkiêmBinhbộtặngTálýcôngthầnđặctấntrụquốckimtửVĩnhlộcđạiphuchánhtrịThượngkhanhÝĐứchầuLêQuýCôngđời thứ3,mộgọi làBaVànhtạilàngCơChánhchắchẳnlàôngLêQuangĐại”(2).

Nguyễn Đắc Xuân không tin lăng Ba Vành là của vua Quang Trung,hướngđitìmlăngQuangTrungvẫncònmờmịt,nhưngnaythaytácgiảđãtìm đượcmột tín hiệu về chiếc “lăng đỏ”, lăng Đan DươngmàNgô ThìNhậmđãghichúrõlà“SơnlăngphụngchứabảoycủaTiênhoàngta(3);dànhmộtkhổgiấykhôngnhiều,tácgiảđãlàmrõtêngọiĐanDươngvàdẫnthêmmột số tài liệu có liên quan. Cuối cùngNguyễnĐắcXuân kết luận“BướcđầutacóthểkếtluậnĐiệnĐanDươnglàcungđiệnđượclàmdướithờiQuangTrung, sau đó trở thànhĐanLăng là lăngmộ của vuaQuangTrungcònđịađiểmtọalạcởđâuphảitiếptụcđitìm”(4).

ThôngbáocủaNguyễnĐắcXuântronghộinghịBảotồnditíchtíchsửvàvănhoáBìnhTrịThiêntháng1năm1985vềĐanLăngđãgâyđượcsựchúýcủanhiềungười.ChúngtôichođólàmộtkhảnăngmớiđểcùngnhautìmkiếmlưuvếtcủalăngmộvuaQuangTrungtrênđấtHuế”.(5).

Nhưvậy,chungquanhvấnđềchủnhâncủalăngBaVànhchođếnnayvẫncòntồntạihaiýkiếnkhácnhau.

MộtsốnhànghiêncứuchuyênnghiệpthìchođólàlăngcủaLêQuangĐại,mộtviênquancaocấpcủathờichúaNguyễn.

MộtsốngườikhácthìchođólàmộcủavuaQuangTrung.Ởđây;chúngtôimuốntrởlạivấnđềchủnhâncủalăngBaVànhvớikết

quảnghiêncứumới.____________(1)ĐỗBang:LăngQuangTrungmột ẩn số lịch sử,BáoDânngày17

1982;NửathếkỷtìmlăngQuangTrung.Nhữngpháthiệnkhảocổhọcnăm1982, tr.258,260;Vấnđề lăngQuangTrungởHuế, tạpchíTổquốcsố9năm1982.

(2)NguyễnHuệ-PhúXuân,ThuậnHoá,1984,tr.159-163.(3)ThơvăncủaNgôThờiNhậm,tậpI,HàNội,tr.338.(4)NguyễnĐắcXuân:MộtvàiditíchcóliênquanthờiQuangTrungở

Huế.(5)ĐỗBang:NhữngdấutíchthờiTâySơn-mườinămkhảotìmvàsuy

nghĩ,tậpsanVănhoáBìnhTrịThiên,số4,năm1986,tr.3.1.LêQuangĐạikhôngphải làngườikhaicanh ra làngXuânHoà,xã

HươngLong,thànhphốHuếvàothếkỷXVIII.AnhTrầnViếtĐiền đã chứngminhLêQuangĐại không phải là chủ

nhâncủalăngBaVành,màlăngcủaLêQuangĐạiđãtìmđượcởlàngXuânHoà.LêQuangĐạilàngườikhaicanhralàngđó.

SởdĩcókếtluậnnhưvậyvìhiệnnayởlàngXuânHoàcómiếuthờkhaicanh, lăngmộvà sắcphongcủamộtnhânvật có tướchiệunhưsau“khaicanhHộbộBinhThượngthơhànhhạThuậnHoá,QuảngNamđẳngxứLêQuýCông-thầnhiệuDựcbảotrungHưnglinhphòtônthần”.

TácgiảcủabàibáotrênthấyrằngngườimanghọLêcóchứcvụ“HộbộkiêmBinhbộThượng thư”đúngnhưnhânvậtLêQuangĐạimà sử sáchtriềuNguyễnđãghivàngườitathừanhậnđólàchủnhâncủalăngBaVànhởlàngCơChánh.

TrongsáchÔchâucậnlục,DươngVănAnviếtnăm1553thìtrướcđâylàngXuânHoàđãcótênlàHàKhêrồi,trongsáchÔchâucậnlục,cóghivềnhân vật Lê Văn như sau; “Ông người Hà Khê, huyện Kim Trà, khi LêThánhTôngchưalàmvua,ônglàbạnđồnghọc.MộthômThánhTôngphêđùavàoquyểnvởthicủaôngdòngchữsau:“ĐịnhhômnaycấtLêVănlàmthượng thư”.Vănđemquyển ấy về cất đi.KhiThánhTông làmvua, ôngđemquyểnấydânglên,liềnđượcchứcấy.

TrongsáchĐạiViệtsửkýtoànthơcóghihaichitiếtvềLêVănvớicácchứcvụsau:

-NămMậuThìn(1448)giữchứcThamtrinộimậtviện.-NămĐinhHợi1467giữchứcĐiệntiềntướngquân.VậyLêVăntrongĐạiViệtsửkýtoànthưvàLêVăntrongÔchâucận

lụclàmộtnhânvậtsốngdướithờivuaLêThánhTông(1460-1497).Chúngtôicũngtìmđượcbài thơcủavuaLêThánhTôngcónhanđề:ĐăngLongĐạiSơnđềSùngthiệnDiênLinhbảothápbihậudoLêVănchépvàonămQuangThuậnthứ8(1467).

NhưngđiềulàmnhiềungườithắcmắcđólàtạisaoLêVănngườilàngHàKhêtứclàngXuânHoà,thànhphốHuếhiệnnaylàconnhàthếnàomàđượchọcchungvớivuaLêThánhTôngvàtrởthànhbạnthân,vềsauđượclàmThượngthư?

Maymắn,vàonăm1985,trongkhiđikhảosátmộtsốlàngxãởQuảngTrị,ThừaThiên, chúng tôivề làngBíchKhê,xãTriệuLong,huyệnTriệuPhong và được biết làngBíchKhê có chung nguồn gốc với làngHàKhê(Huê)vàtìmđượctậpgiaphảLêĐạiTôngtộcphổ,căncứvàobàitựa,chobiết-họLênàygốcởLamSơn(ThanhHoá)đồngtộcvớiLêLợi,ngườimởđầucơnghiệpnhàLê.

Đờithứ5củabảngiaphảcóghivềnhânvậtLêVănnhưsau:“LêVăn

conthứcủangàiThuậnThànhhầuLêThức,sinhvàomùaxuânnămBínhNgọ (1426) tại Thuận Thành, bạn học của vua Lê Thánh Tông, ngài tựThanh Lưu, hiệu Thuỵ Khuê. Vua Lê Thánh Tông phong chức Hộ bộThượng thưkiêmBinhbộhànhhạThuậnHoá,QuảngNamđẳngxứkhaicanh lập làngHàKhê, có sắc phong “Bổn thổ khai canhDục bảo TrungHưnglinhphòtônthần”.Mấtngày26tháng9nămẤtMùi(1505), thọ79tuổi,cómiếuvàlăngởHàKhê.Cẩnán.

TheoLêTriềuNgọc phổ ngài LêVăn là chú đồng đường của vuaLêThánhTông.Nhưvậy,cácditíchvàtướchiệucủavịkhaicanhlàngHàKhêtrướcđây,tứclàngXuânHoàhiệnnaylàlàngcủaLêVăntừthếkỷXVchứkhông phải của LêQuangĐại vào thế. kỷ XVIII như TrầnViết Điền đãnhầmtưởng.

2.Có tìm thấy nhânvậtÝĐứchầugiữ chứcChính dinh bộHộkiêmBinhbộởlàngĐồngDi,xãPhúHồ,huyệnPhúVang.

Thật ra, hồ sơ lăngBaVành củaCadière lưu trữ ở tu việnThiênAn,đượccụBửuKếsưutầmvàcôngbốvàonăm1961cónhiềuđiềuđángngờlàngaycảphúcthưcủabộLễvànhấtlàlờikhaicủaĐinhNhưNghivàbảntríchgiaphảhọLêQuangởlàngĐồngDiđínhkèm.

Sởdĩcósựđángngờvàthiếuchínhxácnóitrênlàdophươngpháptiếpcậnchânlýchưakhoahọclắm.Hơnnữa,mộtvấnđềvốncótừlâunhưnglạimớibắtđầusưukhảotheoyêucầucủanhànướcbảohộnênkhôngnhữngtàiliệuđãmaimộtmàcònxenlẫnđộngcơkhôngtrongsángvàthiếutinhthầntráchnhiệmcủangườithựchiện.

Trướcnhữngnghivấnkhoahọcnóitrên,buộctôiphảitrởlạivấnđềnày,trởlạitừthờiđiểmnăm1977,khichúngtôibắttayvàoviệckhảosátlăngmộvuaQuangTrung.

Tronghồsơkhoahọc“Vềvấnđề lăngQuangTrungởHuế”được lưutrữtạiphòngtưliệukhoalịchsửcủatrườngĐạihọcKhoahọcHuế,cócácphúctrìnhcủaPhanĐăngvàDươngĐìnhKhôi,trongđóđángchúýlàbảnphúctrìnhngày12tháng5năm1977củaPhanĐănglàđángchúý.

PhanĐăngchobiết:Chiềungày10tháng5năm1977,đoànnghiêncứuđãđếnkhảosátởlàngĐồngDi,gặpcụLêQuangThứctộctrưởnghọLê,đượcxembản“Hươngphổ”củalàngvàmộttờ“sắcphong”choTuấnĐứchầu.BảnHươngphổmangtên“ĐồngDixãHươngPhổ”lậpngày13tháng10nămKỷDậu,trongđócóghi:

Đệnhấtkhaicanh:họPhạmQuangĐệnhịkhaicanh:họLêQuangĐệtamkhaicanh:họDươngQuang..RiêngphầnhọLêQuangđượcchépnhưsau:Đờithứnhất:ChínhdinhkýtụctặngĐạilýtựkhanhthamkhánhTuấn

ĐứchầugiatặngthịgiảngquốcsưĐoantúcdựcbảotrungHưngTuấnĐức

hầuLêQuýCôngmuộihuý,mộtángởDươngXuân.Đờithứhai:ChínhdinhthamnghịtặngĐônHậucôngthần,đặctấntrụ

quốckimtửVinhLộcđạiphu,đạilýtựkhanhHiếnĐứchầuLêQuýCông,muộihuý(connuôicủaTuấnĐứchầu,mộtángởLươngVăn).

Đờithứba:ChínhdinhHộbộkiêmBinhbộtặngtálýcôngthầnđặctấntrụquốckim tửVinhLộcđạiphuchính trị thượngkhanh,ÝĐứchầu,LêQuýCông,muộihuý.ÝĐứchầucóconlàBìnhThuậndinhcaibộKhánhtuyhầuLêQuýCông.

Nhưvậy,căncứvàobảnHươngphổnày,thìbảnsaogiaphảhọLêdoĐinhNhưNghiđínhkèmởhồsơlăngBaVànhvềcơbảnlàgiống,chỉcómộtángcủa3vịtrênlàkhácvớibảnHươngphổmàlàngĐồngDilưugiữ.

MộTuấnĐứchầughitángởLươngVăn.MộHiếnĐứchầughitángởCựSĩ.MộýĐứchầuthìghithêm“mộgọilàBaVànhởtạilàngCơChánh”.

Thêmchitiếtđó,khôngrõĐinhNhưNghicótìmđượcgiaphảnàocủahọLêmớitusoạnlạisaunàykhông?

TheocáccụLêQuangĐẩu,LêQuangKhamthìcáchđâytrên80năm,giaphảcủahọLêbịcháytrongmộtvụhoảhoạn.HiệncònmộtnhánhvềcơngụởlàngBàngMônxãLộcAnhuyệnPhúLộc.CuộcđiềutracủanhómnghiêncứulăngBaVànhcủatrườngĐạihọcTổnghợpHuếlúcđóvềBàngMônsauđócũngkhôngmanglạimộtkếtquảkhảquan,ngoàimộtbảngiaphảnhưđãtừnggặpởĐồngDi...

DùcácgạchnốigiữanhânvậthọLêcótướcýĐứchầuởlàngĐồngDivới lăngBaVành như trong bản sao của.ĐinhNhưNghi “mộ gọi làBaVành”ởlàngCơChánh,chẳnghạnnhưcụNguyễnNgạn,nguyênlýtrưởngcủa làngCơChánhchobiết thờiPháp thuộc,hàngnăm thườngbắt cụ lênkhaichủnhâncủalăngBaVànhcóphảiPhanBáVànhkhông?

CụNgạnxácđịnhđólàlăngcủaBaThiềng(Thành)chứkhôngphảicủaPhanBáVành.Vàcũngchínhvìsựthúcbách,ứngphóvớiquantrênhàngnămnhưvậynêncụNgạnphảiđitìmhiểuchủnhâncủalăngBaVành.

Theocụ,lăngđólàcủamộtngườiởlàngĐồngDikhôngrõhọtên,ôngnàykhôngcócon,vềsaucóngườiconnuôinghidướimộcóvàngbạc,bènquậtlêntìm,rồidờiđiđâukhôngbiết.Sauđó,ôngchủChiến(làmchủsựởtrongnội)người làngNghĩaLộ,huyệnHươngTràchết, concháuđếnxinônglýtrưởngTrầnHoànđểđượctángvàođó.Sauđócũngrờiđiđâukhôngrõ?

NhưvậysựhiểubiếtcủacụNguyễnNgạn,lýtrưởngcủalàngCơChánhcũcóthểphùhợpvớicuộcđiềutraởlàngĐồngDivềnhânvậtÝĐứchầu.CácbôlãoởlàngĐồngDichobiết,haivịTuấnĐứchầuvàHiềnĐứchầuthuộcđờithứnhấtvàthứhaithìhàngnămlànglotếlễ,cònriêngđờithứba-ÝĐứchầu thì làngchỉbiếtmộtcáchmơhồ,chỉđượcghi lạidanhhiệu

trongbảnHươngphổcủalàngmàthôi,chonêncóthểcólýdođàomộtìmvàngcủamộtngườinhândanhlàconcháuÝĐứchầu.Sauđótrốnđimấtnênkhôngaihaybiết,đểrồilăngBaVànhbịthânnhân“cốtình”bỏquênxemnhưlàmồvôchủ?

3.NhânvậtÝĐứchầugiữchứcChínhdinhbộHộkiêmBinhbộởlàngĐồngDicótênlàLêQuangĐạinhưtrongsửsáchcủatriềuNguyễnđãghi

SáchĐạiNamthựclụctiềnbiêncóghichépvềnhânvậtLêQuangHiếnlàmKýlụcchínhdinh(1).

MùađôngnămKỷDậu(1719),lấyvănchứcLêQuangĐại(conthamnghịLêQuangHiến)làmthammưuchínhdinhBìnhThuận(2).

Nhưvậynhânvật có tướchiệu “chínhdinh thamnghịHiếnĐứchầu"tronghươngphổlàngĐồngDichínhlànhânvậtLêQuangHiếnghitrongĐạiNamthựclụctiềnbiên.

SáchĐạiNamthựclụctiềnbiênghinhânvậtLêQuangĐạinhưsau:NămẤtMão(1735)làmCaibạdinhQuảngNam.NămMậuNgọ(1738)làmCaibạphóĐoánsựchínhdinh.Tháng4nămGiápTý(1744)chúaPhúcKhoátxưngvươnglậpra6bộ,

lấyLêQuangĐạilàmHộbộkiêmBinhbộ.Tháng12nămẤtSửu(tứctháng1năm1746)HộbộkiêmBinhbộLê

QuangĐạichết,tặngChínhtrịthượngkhanhthuỵTrungThành(3).NhưvậynhânvậtÝĐứchầu(tướcvị)concủavịcótướchiệuHiếnĐức

hầunhưtrongbảnHươngphổcủalàngĐồngDimangtênlàLêQuangĐại,concủaThamnghịLêQuangHiếnnhưtrongĐạiNamthựclụctiềnbiênđãchép.

SáchĐạiNamnhấtthôngchícònchobiếtnhânvậtLêQuangĐạiđượcthăng làm Hộ bộ kiêm Binh bộ năm 1744, sau chết được tặng Chính trịthượngkhanh,làngườihuyệnPhúVang(4).

_______________________(1)(2)Tập1,NhàxuấtbảnSửhọc,HàNội,1962,tr.180và192.(3)sđd,tr.209.(4)ThừaThiênphủ,tậptrung,NguyễnTạodịch,SàiGòn,1961,tr.50.

HuyệnPhúVangtứcđịaphươngcólàngĐồngDị,xãPhúHồhiệnnay.4.VềniênđạitấmbiaởlăngBaVànhđãbịđụcxoá.Tấmbiachính,đặtngaytrướcmộ,đầubiahơinghiêngvềphíatrước15o

.Vịthếđóhơn10nămnayvẫnkhôngthayđổt.Biacóhai loại chữ thuộchai thếhệkhắc trênbiakhácnhau.Cácchữ

khắcnguyênthuỷthuộcthếhệkhắcthứnhất.Chođếnngày29tháng3năm1988,chúngtôitrởlạikhảosát,thì6chữđầudùbịđụcxoánhưngvẫncònđọcđượcniênhiệumàkhôngbịnhầmlẫnlàCảnhHưngthấtniêntứnguyệt.CònbachữsaukhôngthểđọcđượcvìđãtrátkínximăngvàkhắcchữmớilênđólàBá?TựNhưhànhphủquânchimộ(?)

Thếhệviếtthứhai,ngoàidòngchínhcó8chữnhưtrên,haibêncòncóchữLaPhú,đốidiệnhaigóctrêncủabiaquadòngchữchínhdiện,dướichứPhúlàNhâmTuấtmạnhđông,dòng3góctráidướilàcácchữTựtônVõBáĐạmphụnglập.

Nhưvậy,ngườiđầu tiên chônở lăngBaVànhvào tháng4nămCảnhHưngthứbảy,tứclàvàonăm1746.VậynămđóquáxasovớinămQuangTrung mất - 1792. Và cũng khó tin rằng đó là tấm bia giả của ngôi mộQuangTrung thật.Vì thờiđiểm lậpbiavànhữngchi tiết xungquanhchủnhân ngôi mộ Ba Vành phù hợp với nhân vật Lê Quang Đại người làngĐồngDimàsửsáchtriềuNguyễnđãghichép.

Nhưngrấtcóthểngườiđụcxoácácchữnguyênthuỷtrênlại làVõBáThươnghoặcthânnhâncủaôngnày,khiđưangườinhàcủamìnhvàotángởđó rồi tậndụng tấmđácũđểkhắc tên,vàkhắcmộtcáchmuộnmàngvàonămNhâmTuất-1922chínhvìthếmàVõBáKhôngcóđiềukiệnđểnhớrấtrõtướchiệucủangườitrênbiađãchôntrướcđónhưđãkhaivớibộLễrằng“ngôimộlàcủaChínhdinhbộHộkiêmbinhbộtặngTálýcôngthầnđặctấntrụquốckimtửVinhlộcđạiphuChínhtrịthượngkhanhÝĐứchầuLêQuýCôngchimộ”.

CònhaichữLa-Phúđốidiệnvớidòngchữởgiữanằmởgóctrên,cóthểlàtênđầucủalàngmangchữLa...vàhuyệnPhú...(tứcPhúVang)quêhườngcủangườihọVõ,màconcháuđemchôn,rồikhắcvàođểvềsaukhỏinhầmlẫnquêquán?

*TẠMKẾTLUẬNNhưvậy,lýlịchcủalángBaVànhthậtđơngiản,nhưngngườiđờisaucứ

nghingờ,quantrọnghoánênlàmchotochuyệnmàbắtđầubằngsựtòmòcủa Cadirère (1928) đến sự nồng nhiệt quá mức của Nguyễn Thiệu Lâu(1941-1961)vàsôinổinhấtlàtrongmộtvàinămgầnđây.

Tuycòncómộtvàichitiếtcầnđượctiếptụcxácminhrõhơn,nhưngcóthểtạmkếtluậnvềlăngBaVànhcủaLêQuangĐạimộtquanchứccaocấpthờichúaNguyễnPhúcKhoát,chếtvàođầunăm1746,bốnthángsauchônvàlậpbiamộởlàngCơChánh(lăngBaVành).

MộcủaLêQuangĐạiđãbịkẻgianđàotrộmđểlấycủaquý,lấycớlàdichuyểnthihàiđếnmộtnơikhác.HiệnnayconcháudòngđíchcủaLêQuangĐạikhôngcònaiởlàngĐồngDinữanênmộBaVànhđểhoangphếtừlâu.

Cũngcóthể,LêQuangĐạiđãlạmdụngchứcquyềnđểchọnchomìnhhuyệtmộ“đếvương”kèmtheotấmbiavớibốnchữ“Sơnnhạcchunglinh”,màcóngườicholàchỉcó“ôngtrời”mớidámlàmnhưthế,vìviệclàmkhiquânnàynênlăngBaVànhbịcácvuachúa“thấy”caymắtnênđãralệnhphải cải tángđimộtnơikhác?NhưGiaLongđã từng trừngphạtNguyễnVănThành vì viên đại thần này đã chọn huyệt táng “đế vương” cho thânmẫucủamình

Vào đầu thế kỷ XX, con cháu họ Võ đem thân nhân vào chôn ở đó.Muốntậndụngtấmbiasẵncónênđãđụcxoánhữngchữtrênbianhằmxáclậpquyềnsởhữumớicủamìnhtrênmộttấmbiacũ.

Cóthểtiếnhànhkhaiquậtởđáynấmmộ,biếtđâusẽtìmđượcnhữngcứliệuđángtinhơn.DùsaolăngBaVànhvẫnlàmộtđịađiểmnghiêncứuquantrọnggầnnửa thếkỷqua.Đó làdi tíchmộ táng lâuđời, đặc sắc của thờiphongkiến,gắnliềnvớiđôthànhPhúXuântrongbuổiđầuđượcthànhlậpvào thờichúaNguyễnPhúcKhoát, cầnđượcbảovệchuđáovà tiếnhànhnghiêncứuhoànchỉnhhơn.

5.Hướngđitìm.-VềlăngĐanDương:ChúngtakhôngthểbỏquacungđiệnĐanDương

vàvềsautrởthànhlăngĐanDươngđểthờvuaQuangTrung,nhưghichúcủaNgôThìNhậm“sơnlăngphụngchứabảoytiênhoàngta”(1).

NhiềubàithơcủaNgôThìNhậmvàPhanHuyÍchđềuxácnhậncómộtlăng Đan Dương của vua Quang Trung trong đó có bài “Khâm vãn ĐanDươnglăng”.

NhưvậycómộtlăngĐanDươngcủavuaQuangTrungnhưNguyễnĐắcXuânđãkhámphára từtrongthưtịchcổ(1984), lăngĐanDươnglàđiệnthờ củaQuangTrung được xây dựng từ lúc vuaQuangTrung còn sống -điệnĐanDương.

Chonên lăngĐanDươngnằmđâuđóởgần trung tâm thànhphốHuếhiệnnay,chứkhôngởvịtríquáxanhưởlàngCơChánh.Vìtuầnthờiquanlạithườngđếnthămviếng,vàlànơithườngtrúcủaNgọcHân.VàbiếtđâuởlăngĐanDương có lậpmột ngôimộ tượng trưng của vuaQuang Trung,Nhưng chắc chắn điện Đan Dương và sau đó sử dụng làm lăng của vuaQuangTrunglàmộttoàlâuđàiđồsộđãbịNguyễnÁnhchosanthànhbìnhđịanênkhóhyvọngtìmradấuvếttrênthựcđịa.

TrongtìnhhìnhbếtắcnhưvậymàcóaitáitạomộtđồánthiếtkếvềlăngĐanDươngcũngrấtcầnthiết,mặcdùnóchỉlàsảnphẩmtưởngtượngcủangườiđờinay.Nhưngnếuphântíchbàithơ“KhâmvãnĐanDươnglăng”,coiđâylà“mãsố”đểxâydựngđồánthiếtkếlăngĐanDượngvàđitìmlăngQuangTrungthìthậtlàhưhuyễn,sẽdẫnđếnmộtcuộcphiêulưunguyhiểm.

Còncócáchnàokhácnữa?Chúng ta loại trừ khả năng làmộQuangTrung được chôn ởHàNội,

Nghệ An hoặc Bình Định, mà nên tập trung đi tìm ở Thừa Thiên Huế.NhưngcũngkhônghoàntoàntinvàosửsáchcủanhàNguyễncholà“tángvuHươngGiangchiNam”đểlàmkimchỉnamchoviệcđitìm.

Bà chính cung Hoàng hậu họ Phạm rất mực yêu quý của vua QuangTrung, chết trước ông hơnmột năm,mộđược chônở dưới chân núiKimPhụng,cáchtrungtâmthànhphốHuế10kmvềphíaTâyNamvàbiếtđâuởđó cũng có lăngmộ củaQuang Trung?Và nếu cùng song táng thì đã bị

NguyễnÁnhchoquậttừnăm1801.VìchínhmộPhạmHoànghậu,mẹcủaCảnhThịnhđãbịkhaiquậtvàlàmlễhiếnphùởtônmiếu.NhưngcóthểtìmđượcdấutíchcủakhulăngmộởđướcchânnúiKimPhụng,HảiCát.

NhưngtrướctìnhthếcấpbáchvànguyhiểmsaungàyvuaQuangTrungmất,ngôimộQuangTrungđãhoàn toàngiữđượcbímậtmàchođếnnayvẫnchưakhámphá ra.TrongcácngôimộmàNguyễnÁnhchokhaiquậtvàonăm1801,bêntrongchỉlàmộtthihàigiảcủaQuangTrungmàthôi.

VuaQuangTrungvớimộttinhthầncảnhgiáccao,xungquanhcáichếtvàlễantáng,xâyđắplăngmộtrongvònghaithángđượcgiữbímậttuyệtđốichophépchúngtakhôngtránhkhỏimộtsựhoàinghi,dùchỉlàhivọnglẻloivềmộtngôimộthậtcủavuaQuangTrungcònđâuđótronglòngđấtxứHuếcủachúngtahômnay(1).

6.Chuyệnvề“BaôngVò”.cảthếkỷXIX,ởHuếcórấtnhiềungườibiếtvàbímậtkểchuyệnvề“

CácôngVò”chonhaunghe,nhấtlàcácquanchức,línhtrángvànhữngphitầntrongnộicung.

Chuyệnkểbắtđầutừmột“lõilịchsử”đãđượcsửsáchtriềuNguyễnghilại:Mùađôngnăm1802,xagiácủavuatrởlạikinhđô,cáoởtônmiếuvàdânghiếncáctùbinhTâySơn,đềubịgiếtvàtrừngtrị.MộNhạc,Huệđàopháthithểđổnátrồibỏ,nhốtsọđầuvàongụcthất”(2).

HoặcđemhàicốtcủaNguyễnVănNhạc,NguyễnVănHuệgiãnát rồivứtđi,xươngđầulâucủaNhạc,Huệ,ToảnvàmộcchủcủavợchồngHuệthìđềugiamởnhàĐồNgoại,MinhMệnhthứ2đổigiamvàongụcthất,cấmcốmãimãi”(3).

Nhưvậytrongsuốt20năm,từ1802-1821,đầulâucủacáclãnhtụTâySơnbịgiamởnhàĐồNgoạt.NhàĐồNgoại tức làVõKhốsaunày,nằmtrongkinh thành thuộckhuônviên trườngĐạihọcNôngnghiệphiệnnay.Còn từnăm1822đến1885 thìđemgiamởKhámđường,giamchungvớinhữngngườimắctộiđạihìnhhoặcnhữngngườibị tử tội trướckhiđưarahànhquyết.KhámđườngnằmởphíaTâyBắc trongkinh thànhởkhoảnggiữaAnHoàvàcửaChánhTây,chiếmmộtdiệntíchchừng100x60m.

Nhữngngườilínhcanhngụcđãkểlạirằng:“TrongKhámđườngcóbacáivòđậykín,mộtcáinhốtsọNguyễnNhạc,

mộtcáidùngđểnhốtđầuQuangTrungvàcái thứbacó thể làcủaQuangToản”.

Cảbachiếcvòđềubịxiềngvàđưagiamriêng trongnhữngngăncáchbiệtnhauởnhàngục,ngoàicửaniêmphongrồibắtlínhcanhphòngcẩnmật,hàngthángcómộtpháiđoànđặcbiệtcủatriềuđìnhđếntậnnơiđểkiểmtra.Bachiếcvòđượctùnhântônxưnglàm“ôngvò”,cònnhữngngườilínhcanhngụcthìgọilà“chúaNguỵ”.NhữngngườisốngvàlàmviệcởKhámđườngđềutỏrakínhcẩn“BaôngVò”.Họthườngxuyêncúngbái,xem“Baông

Vò”nhưcácvịthầnhộmệnhchohọ.Tộinhâncầukhẩn“ôngVò”phùhộchohọđượcbìnhannơichốnlaotù,vàmongsớmđượcxoáán,línhgácxincác“chúaNguỵ”giúpchohọ“canhgiữantoàn”.

Trongsuốt63năm,nhiềuthếhệlínhcanhngụcvànhiềuthếhệtùnhânđạihìnhđãchungsốngvới“BaôngVò”,đếnnăm1885,sauvụbinhbiếnởkinhthànhHuếthì“BaôngVò”biếnmất.CònKhámđườngcũngkhôngsửdụngvớichứcnăngnhưtrướcđónữa.

Sựmấttíchcủa“BaôngVò”trongnhữngngàybiếnđộngcủakinhthànhđãlàmhẫngđimộtsinhhoạttinhthầncầnthiết,tìnhcảmvàtínngưỡngvốncótừlâucủamộtbộphậnngườidânxứHuế,đượccácbàtrongNộicungrỉtainhaulà:“Mộttrongbacáisọấyđãhiệnratrongcungđiệnnơivuaở,khiĐồngKhánhvừanhậnra,chiếcsọbiếnthànhconmèorừng.ĐồngKhánhlàmột taychơi súngcựphách,ôngvừađưa súng lênnhắmbắn, lập tứcconmèohoáthànhcongàvàng,nhảylênđứngtrênchiếctủ,rồibiếnmất”.LiềnsauđóĐồngKhánhngảbệnh,rồichếtbấtđắckỳtửgiữalúctuổimới25vàlàmvuacó3năm(1886-1888)(4).

______________________(1)Nhữngnỗ lựcgầnđâycủamộtsốnhànghiêncứuởHuếđểchứng

minh:BìnhAnlàkhumộtángvàlăngtẩmcủavuaQuangTrung,nhưngkhóthuyếtphục.Vìchưađủnhữngtưliệuchỉdẫntrựctiếpkhaiquậttừlòngđất(1992).

(2)ĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.30,t.55b(3)ĐạiNamthựclụcchínhbiên,đệnhấtkỷ,tậpII,SửhọcHàNội,tr.63(4)NguyễnĐìnhHoè,Notessur lescendesTâySơndanhlaprisondu

Khámđường,B.A.H.,1914,tr.145-146.CóngườichonhânvậtđóquêởlàngThanhThuỷChánh,giữmộtchức

quantrọngtrongtriềuđìnhHuếvàtừngcoisócKhámđường.Từnăm1997,đãnhiềulầntôiđikhảosátởlàngThanhThuỷvàmộtsốlàngphụcậncủathànhphốHuế,nhưngchưathểkếtluậnđược.

Nhưngchuyếnkhảosátvàotháng3năm1988,chophépchúngtớithôngbáomộttínhiệuđánglưuýnhưsau:

Lúccònsống,ôngTrầnCôngToàn(1880-1950)cóthời làmlãnhbinhvàgiữvịtríthứchỉtronglàngThanhThuỷChánh,từngkểrằng:“Sauvụbinhbiếnởkinhthànhvàonăm1885,haiôngPhanCôngHắcvàPhanCôngVáđãcẩnthậngiảiphóng”cái“sọđầu’trongchiếcvò,đemđểvàomộtcáithạpđồngmangvềchônởlàngThanhThuỷ,nơichônởgầnMiếuĐôi”.HaiôngPhanCôngHắcvàPhanCôngVáđãđưasọ“đầuvua”QuangTrungvềchôn,nhưngbịphátgiác,vua:ĐồngKhánhđãralệnhxửtửhình.ConcháupháiđổihọtênthànhPhanVăn...vìsợtrudigiatộc..

Trongbuổi toạđàmvới cácbô lão trong làngởnhà thờ tộcPhanvàongày25 tháng3năm1988,chứng tôiđãxácminh lại truyền thuyếtđóvà

đượcxemcácbảntộcphả,giaphảcóđượctrongnhàthờhọPhan.TrongđócócácbảnchépnămThànhTháithứ7(1900),bảnDuyTânthứ3(1909)vàbảncóphiênâmchữquốcngữ,saochépsaunày(1952).ởchiII,phái2củacácbảngiaphảlàthuộcchipháicủacụPhanVănTế(70tuổi),hiệnnaylàđờithứ13.Bảngiaphảghichépnhưsau:

Đời thứ8 :PhanTấtMângcóvợ làLêThịLâu.Sinhhạ:PhanCôngHoà,PhanCôngHiên,PhanCôngHắc,PhanCôngHiền,PhanCôngHảo,PhanThịDư,PhanThịMôn...

Đờithứ9:PhanCôngHắccảilàQuý-kinhkỳThuỷsơvệuýcáothọPhấndũngtướngquân.Kỵngày9tháng6-Tamphẩmthụcnhơn.

NhưvậyPhanCôngHắcđứngvàohàngtamphẩmởtriềuđình,làtướngchỉhuyđộiquânPhấndũngởkinhđô.

Chúng tôi không tìm thấy ông Phan Công Vá trong các bản gia phả,nhưngcáccụchobiếtđólàtêntụcdanhcủaôngPhanCôngHiền.TronggiaphảghilàôngHiềnlàmThấtphẩm,kỵngày19tháng3.

XemtoànbộcácbảngiaphảhọPhancóđượctronglàngThanhThuỷ,chúngtôithấychỉcóđờithứ9củathếhệPhanCôngHắclàlótchữCông,còn8đờitrướclàlótchữTấtvàđờithứ10vềsaulótchữVăn.

Nhưvậy,chuyệnkểôngPhanCôngHắcmangsọđầuvua.QuangTrungvề chôn ở làng Thanh Thủy domột số quan chức trong làng đương thờitruyềnlạivàviệcghichéptronggiaphảhọPhankhoảng20nămsauvụbinhbiếnởkinh thànhHuếcóđiểmkhớpnhau.ChuyệnkểvềôngPhanCôngHắcởlàngThanhThuỷcóliênquanđếnchuyệnkểởtrongnộicungvềcáichếtcủavuaĐồngKhánhsaukhibắn“conmèorừng”trongcungđiện,màconmèorừnglàhiệnthântừchiếc“sọđầu’củavuaQuangTrung?

Saukhibị bắt, ôngPhanCôngHắccókhai chỗ chônđầu lâu củavuaQuangTrung?Nếuđãkhaibáo thì triềuđìnhĐồngKhánhcócònđể lạiởThanhThuỷkhônghayđãcócách“xử lý”khácmà sử sáchvà lời truyềnkhôngđểlạichochúngta?Hoặccócònvụđánhcắpnàoxảyrasauđónữakhông?

Các bô lão ởThanhThuỷ kể rằng:MiếuĐôi nằmở bên kia cầu ngóiThanhToàn,ngày trướccóhaicáimiếu,nằmsongsongcáchnhauchừng1,50m.MiếuĐôithờhaivị“langlạinhịđạitướngquân”nằmkhoảnggiữahaingôimiếu,dịchvềphíasau,cómột“ụđất”trôngnhưmộtnấmmộnhỏ.Ngàyxưakhuvựcnàynổi tiếng là linh thiêng,ngày rằm,mồngmộthàngthángdânlàngđếnthắphươngở“ụđất”đó,nhưngkhôngngườinàobiếtrõlàmộcủaai? .Đấylà trườnghợpđặcbiệt,vìmộdântronglàngđãcócácnghĩađịadànhsẵn,khôngaichônởđó.

Chođếnkhángchiếnchốngpháp(1950)thìMiếuĐôivàcái“ụĐất”linhthiêngđóđềubịsanbằng.

Vị trí hai ngôimiếu cổvà toạđộ “ụĐất”nằmởcạnh sau trườngphổ

thôngcơsởThuỷThanhhiệnnay.Mộtnềnđálớncòngiấumìnhdướiđấtvànhiềutảngđátrồilênmặtđấtlàdấutíchvềhaingôimiếuđãbịchiếntranhtànphá.Cạnhđó,ngườitatruyềnrằngôngPhanCôngHắcđãbímậtđưasọđầuvuaQuangTrungvềchônrấtcẩnthậntrongnhữngngàybiếnđộngcủakinhthànhHuế1885

THẦNTHÁIQUANGTRUNG

Chođến nay, chúng ta chưa biết đích thực về diệnmạo, thần thái củaHoàngĐếQuangTrung,màchỉcảmnhậnđượcmộtQuangTrungcó thậtquasửsách.Đólàhìnhảnh“QuangTrunggiả”domộthoạsĩ truyềnthầnđượcvuaCànLongsaivẽnhândịpgiảvươngPhạmCôngTrịđếnBắcKinhnăm1790.

ẢnhQuangTrung(giả)cưỡingựatrắng,mangbinhgiápđượcintrongtậpMãnChâucổhoạcủaTrungQuốc(1)cũngnhânvậtPhạmCôngTrịđó,vàonăm1789đã từngđónggiảvươngQuangTrung raThăngLongnhậnsắcphongcủanhàThanh.

KhitrởvềTrungQuốc,haiviênsứthầnmangsắcphongsangnướcta,đãviếtthưchoQuangTrungcónhậnxétrằng:“Tôimơmàngvẫnthấyquymô, khí tượng của quốc vương vượt hơn người thường, nhưng khi về bắtchướclệngườixưamàtặngquốcvươngbằngnhữnglờinóikểtrên”(2)

MộtnguồntàiliệukhácđểchúngtahìnhdungđượcthầntháicủaQuangTrunglànhữnglờinói,nhậnxétcửađốiphươngđãtừngtrựctiếpdiệnkiếnQuangTrungnhưcácquan lạiLê -Trịnh, cácgiáo sĩ phươngTâyđươngthời hoặc các sử gia triều nhà Nguyễn về sau. Nhưng dù sao đó cũng lànguồntưliệucóíchnếuchúngtabiếtgạnlọcloạitrừnhữngthiênkiến,chủquan,nhữngđộngcơchínhtrịxấuxa.

SáchĐạiNamchínhbiênLiệttruyệncủatriềuNguyễnchép:“Huệtiếngnóinhưchuông,mắt lập loènhưánhđiện, làngười thôngminhgiảohoạt,giỏichiếnđấu,ngườingườiđềukinhsợ”(3).

Mộtquanviết sửdưới thờiNguyễncũngđãchép:“Huệ tócquăn,mặtđầymụn, có conmắtnhỏ, nhưngcái tròng rất lạ, banđêmngồikhôngcóđèn, ánh sáng từmắt soi sáng cả chiếu, lúc lâm trận thì thế thắng uy anhhùnglẫmliệt,chonênmớibìnhđịnhđượcphươngNam,dẹpphươngBắc,tiếnđếnđâuthìkhôngaihơnđược”(4).

Óc thôngminh đó sẽ làm nên sự nghiệp lớn, tiếng nói sang sảng nhưchuôngsẽlàlệnhtruyềnhiệunghiệmđầysứcthuyếtphục,vớiđôimắtnhưánhđiện,“thayđượcđèn”soisángcảchiếuvàolúcbanđêm,cóthểxuyênthấumọitâmcansâuthẳmcủamỗiconngười,củađốiphươngnênđãlàm“ngườingườiđềukinhsợ”.Cái“nhãnquang”đócùngbộócthôngminhcủaôngđãlàmnênsựnghiệpphithườngnhưlịchsửđãghilại.

TrongmộttờdụcủavuaCànLongvàonăm1790cónhậnxétvềQuangTrungnhưsau:

“NguyễnQuangBìnhdụng tâmchuđáo có thể trấnphủđượcphươngNamvàthừathụhậuâncủaTrẫmlâudàithậtđángkhen”(5)..

__________________________

(1)InlạitrongtạpchíĐôngThanhcủaViệtNam,sốnăm1982.(2)TríchtrongĐạiViệtquốcthư,SàiGòn,dịch1967,tr.167.(3)Quyển30,t.17b(4)TâySơn thuật lược,TạQuangPhátdịch, tậpsanSửĐịa, số9,Sài

Gòn,tr.165.(5)ĐạiNamthựclục,Q.1345,t.17b.CáctácgiảtrongHoàngLênhấtthôngchíđềuthừanhậnQuangTrung

là:“Ngườithôngminhquyếtđoán”(1).Hình ảnhNguyễnHuệ ra Thăng Long diệt quân Trịnh vào năm 1786

đượcghilạitrongMinhđôsử:VănHuệmặcáongângiáp,đầuđộimãothêuđỏ,thúchaiđộiquânThiếtđộtxôngthẳngvàoquânPhùngCơ,quânPhùngCơđangăncơmkhôngkịpsắphàngngũ,đànhvỡtan.VănHuệtiênquânđềnbênTâyLongngồiđĩnhđạctrênchiếctấmváncaotrongthuyền,dungmạohùngvĩ,nhungphụcchỉnhtề.Cáctướngsĩđứngvònghaibêntảhữutrôngthấyaicũngnói:BắcBìnhVươnglàvịthầnsôngvậy.Rồicùngnhautấmtắckhenngợimãikhôngthôi.(2)

LúcNguyễnHuệvàokinhđôThăngLong,vuaLêsaicácquanlầnlượtđến yết kiến.Thấy thần sắc củaBắcBìnhVương rực rỡ, nghiêmnghị, aicũngrunsợ,hãihùng(3).

NgôCaoLãngcóghi chi tiết vềNguyễnHuệvàonăm1786như sau:“VuaHiểnTôngchocácquanvăn thầnNguyễnHoàn,PhanTrọngPhiên,TrươngĐăngQuỷ,UôngSĩLãng,TrầnCôngXánvàNhưCôngChẩnchầuhầu,tuỳtheosựviệcmàthùứngvớiHuệ.‘

Chẩntừchốilấycớcótật,bọnHoàn,Phiên,mỗikhigặpHuệthìkhiếpsợnépxuốngđất,(khihỏi)đốivớimọiviệcthìchỉàuôm,khôngcóýkiêngì”(4).

Năm1787,LêChiêuThốngtriệutậpcácđạithầnđếnThăngLongbànviệccắtcửngườivàoPhúXuânxinlạiđấtNghệAn,cácquanlạinhàLêđãcónhữngnhậnxétvềNguyễnHuệđượcHoàngLênhấtthôngchíthuậtlạinhưsau:

LêChiêuThôngnói:-ĐếnnhưtrấnNghệAn,thìchỉcầnsaimộtsửgiảđemquốcthưsang

bànbạcvớihọ,mộtlờinóilàxong.Tacùnghọlàthônggia,tacũngkhôngcầnloxalàmgì.

QuanNgựsửNguyễnĐìnhGiảnnói:-Xưanaytìnhhìnhhoàhảothônggianóichungđềukhôngthểtincậy.

Chỉcớbằngvàotrướctựcườngcủamìnhlàm,chobờcõiđượcvữngchắc,ngăn chặn được sự dòmngó của kẻ địch, như vậymới tin cậy được.BắcBìnhVươnglàbậcanhhùng,xemthườngôngtakhôngđượcđâu.

NguyễnHữuChỉnhnói:-Tôiđãtừnglàmviệcvớiôngta,hálạikhôngbiết.Ôngtaquảthậtlà

bậcanhhùng,nhữngnhântàixứBắctađâycũngkhôngthualắm.Vạnnhấtxảyraviệcbinhđaotôixinchọivớiôngta,cònnhưbọnVũVănNhậmthìkhôngđángkể.

TriềuthầnđềnghịNguyễnĐìnhGiảnvàPhạmĐìnhDưđiPhúXuân,PhanLêPhiênphảnđốingayvànói:

-BắcBìnhVươnglàngườirấtquỷquyệt,haydùngmưukhônđểlunglạcngười ta.Trong lúcbànbạc, khi némxuống, khi nâng lên, khôngbiếtđườngnàomàdò.Thần sợhaingười ấy tranhbiệnvớiông ta thếnào rồicũnglàmhỏngviệc.

SaumấyngàybànmãivớikhôngtìmrađượcngườicóthểthithốngoạigiaođượcvớiNguyễnHuệ,NguyễnHữuChỉnhđềnghịvớiTrầnCôngXán.SởdĩChỉnhđềnghịXánđigặpNguyễnHuệvìđãmộtlầnChỉnhbịpháchlạchồnxiêutrước“đôimắtthần”củaNguyễnHuệ.Đólàvàonăm1786,lúcmớichiếmxongThuậnHoá,NguyễnHữuChỉnhđềnghịvớiNguyễnHuệnhânthếthắngrađánhluônThăngLong.NguyễnHuệđáp:

_____________________(1)TậpII,1984,tr.43(2)Minhđôsử,Q.32,bảnchépcủaViệnSửhọc.(3)HoàngLênhấtthốngchí,tậpII,1984,tr.43.(4)Lịchtriềutạpkỷ,tậpII,1975,tr.380-BắcHàlàmộtnướctolớn,cónhiềungườitài,lờixưacónói:“Conong

cónọc”khácóthểkhinhthườngđượcư?Chỉnhnói:-NgườitàiBắcHàchỉcómộtChỉnhnàythôt.Naytôiđãđirồi,ấylàcả

nướcrỗngkhông,xinNgàichớcónghingại.NguyễnHuệvônkhéodùngngônngữđểbẻngườiliềnđùarằng:-Khôngnghingạingườinào thác, chảhoá rachỉ cóông làđángnghi

ngạithôiư?NhưsoithấutâmđịahắcámcủaChỉnh,Chỉnhtáimặttạrằng:-Sởdĩtôinêulêncáinguhèncủamìnhnhưthế,chẳngquacũngchỉđể

nóiquárằng,nướctôituyệtnhiênkhôngcóngườitàiđấythôt.BiếtChỉnhlosợnênNguyễnHuệanủimấycâuđểChỉnhanlòng.ĐốivớiTrầnCôngXán,vàonăm1786,khiNguyễnHuệraThăngLong,

cácđạithầnnhàLêđượcmờirakiếndiệnvớiNguyễnHuệ,aicũngrunsợtrướcuyphong lẫm liệtvà tài lý luận sắcbéncủaNguyễnHuệchỉ trừcóTrầnCôngXán.

HoàngLênhấtthôngchíthuậtlạinhưsau:Trongkhiaicũnghãihùngrunsợ,riêngXánthìtiếnthoáinhưthường,

khôngmấtphongthểcủabậcđạithần.BắcBìnhVươnglấylàmlạ,đãmấylầnmờiXánđếhỏiviệcBắcHà.HỏiđếnđâuXánđápđếnđó,nóinhưsuốichảy,khôngcóchỗnàongậpngừng,ấpúng.

CólúcBắcBìnhVuôngcốýhỏivặn,nhưngXánvẫnlậtqualậtlại,tranhcãinhiềulần,khôngmảymaychịusựkhuấtphục.

BắcBìnhVươngbảovớitảhữurằng:-TangheBắcHànhiềunhân tài,nayđến tậnnơi thìchỉ thấycóTrần

CôngXánlàcókhísắcconngườimàthôi.Xán làm thượng thư bộ Hình, rồi lãnh chúc Đồng binh chương quân

quốctrọngsự.VốnlàthầydạyhọccủaChỉnhnênChỉnhrất trọng,việcgìChỉnhcũngbànvớiXán,chờýkiếnquyếtđịnhcủaXán.

XánbảovớiChỉnh:-BắcBìnhVươnglàngườihiểmsâukhólường,chuyếnđinàyvịtấtông

tađãnghetheo,nhưngtôiđãvângmệnhvuathìcứliệuchiềubiệnluận,liềuchếtmàcãi.

Và quả thật, lúc vào PhúXuân,Xán đòi lại đấtNghệAn cũng khôngthành.NguyễnHuệtrọngtàicủaXánrasứcthuyếtphụcXánvềvớiTâySơncũngkhôngđược,cuốicùngXánphảichếtđểbảovệbímậtcủaPhúXuân.

ViệcđòilạiđấtNghệAnkhôngthành,Chỉnhvừabịmấtlòngtinvừabịmấtcảthầynêntựbiệnbạchrằng:

- Bắc Bình Vương là người anh hùng hào kiệt ở miền Nam ta cũngkhôngthua.Hắnquỷquyệthơnta,nhưngtakhônngoanhơnhắn.Nămtrướctathườngcộngsựvớihắn,nênngàynaytanhườnghắnmộtnướccờ.

ỞPhúXuân,saukhiđãémnhẹmđượcvụTrầnCôngXán,NguyễnHuệđưaquânvàoQuyNhơnđếkịpdậptắtcuộcnộibiênnguyhiểm.TrởlạiPhúXuân,NguyễnHuệcótháiđộkiênquyếtđốivớiNguyễnHữuChỉnh.MộtđạihộitướngsĩđượcmởtạiPhúXuânvàonăm1787,NguyễnHuệtuyênbốrằng:

-NguyễnHữuChỉnhlàngườiđãchết,talạivẽmặtvẽmặtcho,nayhắnbaynhảyởBắcHà,phòvuaLêđểsaikhiếncảnước.Đãkhônglođềnđápơntamàcònđịnhcắnlại,mưuđồgiànhlạiđấtNghệAnđặtlàmmộttrấn.quantrọngđểbắtchướcchúaTrịnhxâmlấnphươngNamngàyxưa.Thằnggiặcấyđánggiết,khôngbiếthắnđãsắpsẵnbaonhiêubinhmã,cóthểđánhnhauvớitađượcmộttrậnkhông.

ThếlàVõVănNhậmtứctốcđượccửraThăngLongđểthựchiệnmệnhlệnh củaNguyễnHuệ.Nhưng khi giết xongChỉnh,VõVănNhậm lại cómưuđồthoánđoạtBắcHà,NgôVănSởbáovềPhúXuân,NguyễnHuệnóivớitướngsĩrằng:

-ThằngVõVănNhậmđángchếtthật,tavẫnbiếtthếnàohắncũnglàmphản,quảnhiênkhôngsai.Lúcđócólờibànra,tiếngvào.NguyễnHuệquátto:

-Rắnđộccắntay,trángsĩmấtvế,anhhùnglàmviệcnhưngkhôngthểngờđềntiêudanh,tiêunghiệp.Nếucứlằngnhằngnghenhữnglờinóisuôngcóhạicắnrốnkhôngkịp.Cácngươikhôngbiết,nhữngngườithôbạo,đảm

tonhưbáo,làmviệcrấtđộc.Rồimậtdụchocáctướngsĩrằng:-Hễainóitacómặttrongchuyếnhànhbinhnàysẽcắtlưỡingay.Nóixong,liềnhạlệnhraBắc,thúctướngsĩđisuốtngàyđêm,khôngđầy

10ngàyđãđếnThăngLong(1)NhậtkýcủaGiáohộiBắcKỳcóghilạisựviệcnhưsau:"BắcBìnhVươngtiếnrấtmau,cầmđầumộtđạibinhcùngđoànhộgiá

gồm150convoi,100ngườinằmvõng, rấtnhiềukiệu sơn son thiếpvànglộnglẫy(mộtcáidànhchoNguyễnHuệ,mộtcáidànhchoNgọcHân).

Ngày2tháng5(l788),tôinghetinBắcBìnhVươngcòncáchtrụsởcủatôimộtngàyđường.Ngàymồng7,tôiđượcbiếtôngvàokinhthànhtừsángmồng4,nhưngkhônglộvẻvuitươigì.CóngườinóirằngquanTiếtchếVõVănNhậmcórađónôngởmộtđịađiểmcáchxathủđôvớivenểsợ,nhưngthựcracốýđịnhchặnđứngvàtấncôngôngnhưngthấyôngđượcbảovệkỹlưỡngquá,nênTiệtchếgiảvờvuivẻnhưkhôngcóýgì.DùsaoBắcBìnhVươngcũngchongườibắtôngtúckhắc.Sánghômsau,ngày5tháng5,ôngbịtróidẫnrapháptrườngvàbịbắtquỳởđóchocôngchúngxem,phơimìnhdướicáinắnggaygắtcủamặttrời.Ngàyhômsauôngbịxửtrảm.ĐólàvậnmệnhxứngđángchonhữngkẻkhátmáuđãtừnggieotangtócchoTổquốcnóichungvàBắcKỳnóiriêng"(2).

DiệtxongVõVănNhậm,giaoBắcHàlạichoNgôVănSởvàNgôThìNhậm,NguyễnHuệtrởvềPhúXuân,vàcũnglàlúcmẹcủaLêChiêuThốngsangTrungQuốc cầuviệnnhàThanh.Nhữngngày cuối đông1788, quânThanhồ ạt vàoThăngLong.Tuy làmột cungnhân triềuLê nhưngđã cónhậnxét kháxácđángvềNguyễnHuệ,khiđốiđápvớimẹcủaLêChiêuThống.

____________________(1)Minhđôsử,Q.40.(2)TàiliệuNhaVănkhốquốcgiaParisF.5.A.22,tr.226-227.-KhôngbiếtNguyễnHuệlàtayanhhùnglãoluyện,dũngmãnhvàcótài

cầmquân,xemhắnraBắcvàoNamẩnhiệnnhưquỷthầnkhôngaicóthểlườngbiệt.HắnbắtNguyễnHữuChỉnhnhưbắttrẻcon,giếtVõVănNhậmnhưgiếtmộtcon lợn.Khôngmộtngườinàodámnhìn thẳngvàomắthắn,thấyhắntrởtay,đưamắt,làainấyđãpháchlạchồnxiêusợhắnhơnsợsấmsét,erằngchẳngmấylâunữahắnlạitrởra.TổngđốchọTônđemthứquânnhớ nhà kia mà chống chọi thì địch sao nổi Họ chẳng qua chỉ là ngườikhách.Chuyênnàyxemsựthểkhóhaydễ liệubề tiến luimàthôt.Nhưngcòn nhà nước của ta thì sao? TháiHậu có thể chạy sang TrungHoamộtchuyếnnữakhông?(1)

Vàquả thật,vuaQuangTrungđã trở lạiBắcHà,vàhìnhảnhcủaôngtrênchiến trườngThăngLong trongnhữngngàyđầuxuânKỷDậu (1789)

đượcghilạinhưsau:Ngày30tháng1(1789),QuangTrungrờiKẻVôitrênlưngvoivàđến

chungsức,khuyếnkhíchđộingũông,nhưngkhi thấyhọchiênđấukhôngđượchăngháilắm,ôngliềnbỏroivàdùngngựa.Theolờiđồn,ôngđeohaithanh kiếm chạy ngang dọc, đã chém rơi đầu nhiều tướng tá và binh línhTrungHoalàmrấtnhiềungườichếtdướitayông,ôngluônmiệnghôxungphongvàlúcnàoôngcũngcómặtởtuyênđầucủatrậnchiến.(2)

Nhưngkhicần trí tuệ lớnchocôngviệcxâydựngđấtnước thìQuangTrungluônkiêntrì,thuyếtphụckhiêmtốn,kínhtrọngtríthức,nhưngcươngquyết,rõràng,ânuy,côngtộicũngphânminh.LấytrườnghợpvềmốiquanhệgiữaQuangTrungvàNguyễnThiếplàmdẫnchứng.

Trongbức thưngày10 tháng8nămTháiĐức thứ10 (1787),NguyễnHuệđãđềcaoNguyễnThiếpnhưvịthánhsốngcủathiênhạmàvímìnhnhưcậu học trò bé nhỏ của phu tử, thư có đoạn viết: “Mong phu tử nghĩ đếnthiênhạvớisinhdân,vụtdậymcìđi ra,đểchoQuảĐứccó thầymànhờ,chođờinaycóngườimàcậy,nhưthếmớingõhầukhỏiphụýtrờisinhrakẻgiỏi”(3).

Tiếpđó,bứcthưđềngày13tháng9(1787),NguyễnHuệcólờilẽnhưsau:

"Từlúckhởibinhđếnnay,thântrảitrămtrận,sùngchuộngvõuy,chưachắcđãlàmviệcbấtnghĩa,giếtkẻvôtộiđểlấyđượcnước...Nhưnggánhlấyviệcbinhdânrấtnặngnề,côngviệcxếpđặtrấtbềbộn,sụlàmđúnghaysaiquanhệkhôngphảilà,nhỏ.Nênsuốtngày,QuảĐứckhôngdámrờiramộtbước,nênđãkhôngthânhànhđếncửatiênsinhmàđón.Mongphutửxétsoichotấmlòngthànhvụtdậymàđổibụng,lấylòngvìNghiêu,Thuẫnquândânmàradạybảogiúpđỡ,QuảĐứcxinânnghe lờidạybảo,khiếnchoQuảĐức thoảđược lòngaoước tìm thầyvàđờinàyđượcnhờkhuônphépthếthìmaylắm”(4).

Trongbứcthơđềngày18tháng3(1787)doCẩnTínhầuNguyễnQuangĐạitrựctiếpmangđếntậnnhàNguyễnThiếp,toànvănbứcthưnhưsau:

“GửichoLaSơnphutửđượchay.Nay thiên hạ khôn khổ, không cùng phu tửmà cứu gỡ thì không biết

cùngai.QuảĐứcthânhànhquahạt.ĐặcsaiquanbinhphiênphótriphiênCẩn

TínhầuNguyễnQuangĐạilạivấnanmàmờiphutửtới,ngõhầuđượcnghelờiphutửbảo,thếlàmaychoQuảĐứcvàmaychocảthiênhạlắm”.(5)

NguyếnThiếpcóchấpnhậncuộchộikiếnnàycủaNguyễnHuệởPhùThạchnhưngkhôngthoảmãnyêucầucủaNguyễnHuệđưara.

Cuộchộikiếnnày,tronggiaphảcủahọNguyễndoconcháucủaNguyễnThiếplưugiữcóghilạinhưsau:

__________________

(1)HoàngLênhấtthôngchí,tậpII,tr.1175.(2)NhậtkýgiáohộitruyềngiáoĐàngNgoài,tàiliệuHộitruyềngiáoở

Paris.(3)HoàngXuânHãn,LaSơnphutử,MìnhTân,Paris,1952,tr.105.(4)(5)LaSơnphutử,tr.109,107.NguyễnHuệtrách:-Đãlâunayngheđạidanh,balầnchotớimời,tiênsinhkhôngthèmra,

ýtiênsinhchoQuảnhânlàthằnggiặcnhỏ,khôngđủlàmkẻanhhùngtrongthiênhạchăng?

NguyễnThiếptrảlời:-Hơnhai trămnămnay,quyềnvề tayhọTrịnhhungbạo,Vươngmới

đưaquânramộtlầnmàdứtrađược,lậplạinhàLê,vớidanhnghĩachínhthìanhhùngailạikhôngtheo.Nếugiảtiếngnhânnghĩanóidốitônvuađểlấytiếngthìhoáralàmộtkẻgianhùng.

Huệđổisắcmặt,ngồidịchravàtiếpđãirấttrọng.NguyễnThiếpkhông ra cộng tácbởivì cụhiểuquá rõ cái danhnghĩa

“phòLê”củaNguyễnHuệ.CụđãthẳngthắnnóilênđiềumàkhôngmộtaidámnóitrướcNguyễnHuệ,nhưngvìquýtrọngmộtnhântài,NguyễnHuệvẫnkiêntrìthuyếtphụcvàtrântrọngđốivớicụ.

CụđãtừchốiviệccộngtácvớiTâySơn,từchốiviệccoiđấtđểđóngđôởPhùThạch,cụchoxứNghệđấtxấu,dânnghèo.Khôngnhữngthế,cụcònlêngiọngdạybảoNguyễnHuệ,nhưngNguyễnHuệkhôngphậtlòng,tựái,mộtmặtkiêntrìmờicụragiúpnước,cứudân.

NguyễnHuệcóchiếuchoLaSơnphutửnhưsau:“Ngày19tháng6nămnay,tathấytờkhảicủaPhutử.Trongấycónóirõđịathếnênchăngvàmọitìnhtrạngsinhdânđaukhổlạilấydanhngônvàsựtíchcủacổnhânmàrăndạyta,lờibànấynhưliềuthuốchay,rấtxứngvớiýta”

Khâmsaiđặcchiếu.Ngày19tháng6nămTháiĐứcthứ11"(1788).Nhờbỏnhiềucôngsức,dẹplòngtựái,sựkiêntrìnênNguyễnHuệđã

đượcmột trí thức tầmcỡcủaxứNghệracộng tác.NguyễnThiếpđãgiúpNguyễnHuệ coi đấtCổBi (GiaLâm), xây dựngPhượngHoàng trung đô(NghệAn)vàlàmViệntrưởngSùngChínhthưviện.

QuangTrungrất trọngnểNguyễnThiếp,nhưngcũngkhôngvì thếmàtindùngmộtcáchmùquáng.QuangTrungđãquỳxuốngđểmờiNguyễnThiếp ra giúp nước, lợi dân.Nhưng nếu công việc được giaomàNguyễnThiếp làmqua loavô tráchnhiệmthìcũngvì lợidân, íchnướcmàQuangTrungphảiphêphánnghiêmkhắc,thưởngphạtcôngminh.

ChúngtaxemNguyễnThiếpchịutráchnhiệmdịchcácthưsáchratiếngNômởViệnSùngChính.Ngày14tháng4nămnhuậnnămQuangTrungthứ5(1792),vuaQuangTrungđãtruyềnchoLaSơnphutửrằng:

“Nguyênnămngoáicóchúthíchcácsáchtiểuhọcxemrathấyâmnghĩasơsài,thôlược,chưaxứngđángvớithượngchỉ.CònvềviệcdiễnnghĩaTứThưthìhẹnrằngmùaxuânnămtớilàmchậm.Truyềnchophảimauchóngchú thíchâmvànghĩa,đóng thànhbảngửivềđểngự tiến.Phảinêngiaýviệcthíchâmthiếtchotinhmậtchớlàmthôlượclạothảonhưkỳtrước

Nhờcó lời phêbình thẳng thắnvànhắcnhởđómàchỉmột tháng sau(tháng 5) các sách Tứ thư đã dịch xong, đóng thành 32 tập gửi vào PhúXuân.Nhậnđượcsách,QuangTrunglấylàmthích,liềnbanchiếukhenngợiLaSơnphutửcùngnhữngngườigiúpviệcvàbanthưởngtiền.

Tờchiếuviết:“ChiếuchoSùngChínhviênViện trưởngLaSơnNguyễnKhảiXuyên

đượcbiết:Nguyênkỳtrướcdiễndịchxongcácsáchtiểuhọcđãđệtiếnnộp.Kỳnày

diễndịchTứthưđãxong,cộngthêm32tập.Trấnquanđãchuyểnđểvềkinhtiếnnộp.Trẫmđã từngxem tiên sinhgiảngbànphudiễnkểđãchămchỉ,những viên giúp rập làNguyễnCông,NguyễnThiện, PhanTôĐịnh, BùiDươngLịchđềucócông.

Vậybanthưởngcỗtiền100quan,chotrấnquanchiếutheomàcấp,lĩnhđể chung hưởng ân tứ.Khi xong việc bốn bề, Trẫm nghỉ ngơi, vui ý đọcsách,Tiến sinhhọcvấnuyênbác,nênvìTrẫmmàpháthuynhữngý thư,khiếnchobổíchthêm.

QuangTrungnămthứ5,ngày1tháng6năm1792”.ĐấylàmộttrongnhữngbiểuvăncuốicùngcủaHoàngđếQuangTrung

đã thểhiệnmột tháiđộmộtcáchnhìn,mộtphương thức trịnướcvànghệthuậtdùngngườinhấtquán trong suốt cuộcđời làmchính trị củaNguyễnHuệ-QuangTrung.

NGHỆTHUẬTDỤNGBINHCỦAQUANGTRUNG

QuangTrunglàmộtnhânvậtlịchsửđặcsắctrongthếgiớiĐông–Tây,Kim-Cổ.SựxuấthiệncủaôngvàothếkỷXVIIIlàmộtmềmtựhàocủadântộcViệtNam.Nhiềusứmạnglịchsửđềutậptrungởông.Ônglàbiểuhiệnsức sống phi thường của dân tộc,một khát vọng vô biên của quần chúngnhândân,mộtnănglựcđểđổimớipháttriểnđấtnước.QuangTrungxứngđánglàmộtanhhùngdântộcvĩđại.

TàinăngxuấtsắccủaQuangTrungđượcbiểuhiệntrênnhiềumặt:chínhtrị, văn hoá, ngoại giao. . .Đặc biệt về phương diện quân sự, ông làmộtthiêntàixuấtchúng,mộtdanhtướngtrămtrậntrămthắng.

Năm20 tuổi,ôngđãcầmquânđánhNguyễn,năm40 tuổidựđịnhmởchiếndịchvàoGiaĐịnhđểdiệtquânNguyễn,nhưngôngbịchếttrướckhichiếndịchmởmàn.

Trảiquahaimươinămlàmtướngchỉhuy,QuangTrungđãchiếnthắngnhiềuloạikẻthù,thùtrongcũngnhiều,giặcngoàicũnglắm.Ôngđãchiếnđấuvàchiếnthắngtrênkhắpcácchiếntrườngcủacả3miềnđấtnước:GiaĐịnh,PhúXuân,ThăngLong.

KhôngphảiởthờiđạichúngtamớinhìnnhậnđúngtầmvóccủaNguyễnHuệmàngay cả lúcđương thời, kẻ thù cũngđã thừanhậnđiềuđó.QuânNguyễnchoNguyễnHuệ“ứngbiếnnhưthần”,giặcXiêmsaulầnthuatrậnđầunăm1785coiNguyễnHuệlà“tướngnhàtrời”.

CònTônSĩNghịlúcmớiđếnThăngLongthìhuênhhoangtựđắc“nuôibéogiặcđợichúngđếnnộpthịt”.NhưngđếnlúcNguyễnHuệđưaquânraThăngLong,mớinghetinđã“sợmấtmật,bủnrủnchântay”vàbáovớiCànLonglàdobọnLêChiêuThống“nghetinNguyễnHuệthânhànhđembinhđếnmấtcảhồnvía,bỏchạy,làmcảđộiquânThiêntriềucũngchạytheo”.

NgaycảmộtsốgiáosĩphươngTâycóthànhkiếnTâySơncholàphiếnloạn(Rebelles),gọiNguyễnHuệlàTiếmvương(Usurpateurs),làBạochúa(Tyran), nhưng vẫn so sánh Nguyễn Huệ với Alexandre Đại đế hay TânAttlita.Đólànhữngnhàquânsựnổitiếng,báchchiếnbáchthắngcủachâuÂu.

Nhưvậy,yếutốđưaNguyễnHuệtrởthànhmộtthiêntàiquânsựlàgì?Nghệ thuậtdụngbinh rasao?Nhữngbíẩn trongviệc tổchứcquânđộivàkhoahọcquânsựlàgì?

NétđộcđáocủaNguyễnHuệthểhiệnởchỗ,trướckhitrởthànhthiêntàiquânsự,ôngchỉlàmộtnôngdânáovải,khôngquamộttrườngđàotạovănvõnàochínhquyvàcóhệthống.Thựctiễncủacuộcđấutranhxãhộitạoranhântài.

Saukhilênngôi,ởtộtđỉnhvinhquangcủađếquyền,QuangTrungluôn

tựnhậnthànhphầnxuấtthân“BốY”mộtcáchtrungthực.Trongchiếulênngôi,cùngnhiềubiểuvănkháckểcảbiểuvănxincầuhôncôngchúanhàThanh,chứkhôngnhưMạcĐăngDungsợmìnhkhôngtậphợpđượcnhântài,nhosĩnênđãmankhailàthuộcdòngdõiTrạngnguyênMạcĐĩnhChi,phủnhậnsựthậtlàxuấtthântừruộtgiađìnhđánhcálâuđờiởHảiPhòng.

TheoquanniệmcủaTônTử,6yếutốcủamộttướngtàingàyxưalàTrí,Nhân,Kính,Tín,Dũng,Nghiêm:Trílàđểbẻgãyđịchbằngmưulược,Nhânlàđểmọingườiphục,Kính làđểchiêuhiềnđãi sĩ,Tín làđểđạt lòng tin,Dũnglàđểthêmchíkhí,Nghiêmlàđểnhấtlệnh.NguyễnHuệlàngườihộitụđủ6yếutốnày.

NguyễnHuệlànhàchiếnlượccónhiềumưutrí,vấnđềthờicơthầntốc,nghiêmlệnhlànétnổibậtcủathiêntàiNguyễnHuệ.TrongtrậnđánhởGiaĐịnhvàonăm1783,khivâyđuổiNguyễnánhởđảoPhúQuốc,NguyễnHuệđã tuyên bố với các tướng sĩ rằng: “Binh cốt lấy nhanh làm thần, Cơ làkhôngthểbỏmất,naynhânthếthắngquabểđánhúpđấylàthượngkếcủanhàbinh.Vả lại, phòng sôngkhôngbằngphòngbểmàphéphải chiến thìphảibiếtthời,chiềugió,sứcgió,nướctriều,thốngnhấtnghiêmlệnh,buôngthuyềnlớntheodòngnướcthốclênđánhngay,ắtphảithắng

QuanđiểmdụngbinhđóđượcNguyễnHuệthựchiệnmộtcáchtàitìnhtrongchiếntrậnRạchGầm-XoàiMútvàođầunăm1785.

Biết quân Xiêm đã tràn vào Gia Định từ tháng 8 năm 1784, nhưngNguyễnHuệkhôngchotiếnquânđánhúpngay.VìmuốnđểchochúngbộclộhếtmọisởtrườngvàsởđoảncủaquânxâmlượcmànghĩaquânTâySơnchưamột lần thử thách.Trongđó, cốt lõi là đểbộc lộ sựmâu thuẫngiữanhândântacùngđộiquâncướpnướcvàbèlũbánnước,sựphânhoágiữatậpđoànNguyễnÁnhvàquânđộiXiêm,càngtăngthêmsựchủquan,khinhđịch củađối phươngqua chiến thắngbanđầu.Rõ ràng chưađánh, nhưngquânxâmlượcXiêmyếuđitừyếutốcơbảncủanó.

Đếntháng1năm1785,NguyễnHuệtừQuyNhơnđưahaivạnquânvàoGiaĐịnhđánhquânXiêmlàthờicơchínmuồi.NhưngNguyễnHuệkhôngchủđộngtấncôngvàobảndoanhTràTâncủađịch,nơicáchsởchỉhuyTâySơnởMỹThochừng25kmvàcũngkhôngđểđịchđánhvàoMỹTho,nơinghĩa quân có phòng vệ,mà ông chọn trận địa .mai phục giữa lòng sôngTiền,trongmộtquãngsôngchừng7kmnằmgiữaRạchGầmvàXoàiMútlàthếmạnhvốncócủanghĩaquân.

Trậnđịamaiphụcnàychủyếulàdùngsứcmạnhápđảocủaquânthuỷnhưngcóbộbinhvàpháobinhhỗtrợ.Nhưnglàmsaođểđưađịchvàotrậnđịamaiphục?Làmsaođánhđịchvàolúctrờihửngsáng(4,5giờsáng)đểphânbiệtđượcbạnthùvàkiểmsoátchiếntrường?Làmsaođểbảođảmbímậtchomột trậnquyếtchiếnnhanhchóngvàoanh liệt.Nếukhông thắng,hoặcthắngnhưngcuộcchiếnkéodài,rấtcónguycơlàQuyNhơnrơivào

tay quân Trịnh chứ chưa nói quân Xiêm từ đó sẽ trườn ra địa bàn miềnTrung.

Mộtthángchỉcómộtngày,cáingàylýtưởngđểmởtrậnphảncôngđịchlúctảngsángđólàđếm18rạngngày19tháng1năm1785.Ngàyđó,thuỷtriều,connước,sứcgióđạtđếnmứclýtưởngnhấtchotrậnthuỷchiếnnênNguyễnHuệđãdùngkếtrìhoãnchiếnthư:MờitướngsĩXiêmlênMỹThoxemquânTâySơnduyệtbinh,xinhoàhoãnvàđút lótchochủ tướngcủagiặc,dùngkếnghibinh,khiêuchiến.

Vàquảthật,toànbộquânXiêmtrongđêm18đãdồnứtrướcđoạnsôngTiền,nằmgọntrongtrậnđịamaiphụcvàđếntảngsángthìbịđánhphủđầu.Chỉ trongvònghai tiếngđồnghồ, toànbộgần5vạnquânXiêmbị nghĩaquânTây sơnquét sạch, chỉ còn lại vài ngàn tên tháo thân chạyvề nước.Chúng kinh sợ phao truyền cho là ‘Sợ Tây Sơn như là sợ cọp” và tônNguyễnHuệlà‘tướngnhàtrời”.

Nguyễn ánh cũng bị quânTâySơn bắt tại trận, nhưng do sơ hở trongviệccanhgiữnênđãbỏ trốn.TrongchiếndịchgiảiphóngPhúXuânnăm1786,NguyễnHuệđãsửdụngcảbộbinhlẫnthuỷquâncóthêmtượngbinh,kịbinhvàpháobinhhỗtrợ.Đặcbiệtlàsửdụngtìnhbáomộtcáchtàitình,tìnhbáoTâySơnđãkhaitháctừQuyNhơn,rồithọcsâuvàoPhúXuânđểnắmchắctìnhhình.ĐãdùngkếligiánmộtcáchthànhcônggiữachủtướngPhạmNgôCầuvàphótướngHoàngĐìnhThể.

NguyễnHuệđãdùngkế “điệuhổ ly sơn”một cách tài tìnhbằngcáchdùngmộtnghĩaquâncảitranglàthuậtsĩđểdụgầnhếtlựclượngphòngvệởthànhPhúXuân lênchùaThiênMụđể locầuanchoPhạmNgôCầu,mộtđòncânnãonhắmđánhvàotinhthầnbạcnhược,cầuancủaquânTrịnh,làmchoquânTrịnhquámệtmỏidothứcgầnbảyngàyđêmđểphụcdịch,trongkhiviệcbốphòngởPhúXuânbịchểnhmảngthìnghĩaquânTâySơntiếnracôngthành.

NghĩaquânđãhãmđồnAnNôngvàphao tinAnNôngđãbị vỡ, làmbinhlínhgiữthànhPhúXuânthêmhoangmang.ThànhPhúXuânđượcgiảiphóngsaumộtđếmtấncôngvàchỉvàihômsauđãtruyquéthếtquânTrịnhtrênđấtThuậnHoá,vìđượcbổsungthêmmộtmũivuhồichặnviệndoVũVănNhậmchỉhuytừsôngGianhtiếnvàosâutrongnộiđịaQuảngBình.

ChiếnthắngPhúXuân-ThuậnHoánăm1786củaNguyễnHuệcòndobiếtphátđộngnhândânnổidậyđấutranhkếthợpvớinghĩaquântiếncông,truybứcđịch.

Trong cuộc kháng chiến chống Thanh ở chiến trường Thăng Long,QuangTrungđãhoàntoàngiànhthếchủđộng.Cóthuỷquânnhưngchủyếulàsửdụngchủlựccủaquânbộ,cópháobinh,tượngbinhhỗtrợ,vaitròcủađộiquântìnhbáovàphátđộngnhândânnổidậyđấutranhcũngđượcpháthuymạnhmẽ.

VuaQuang Trung vẫn áp dụng lối đánh thần tốc bímật, bất ngờ, tráhình,nhưngnét tiêubiểucủachiếndịchtiêudiệtgiặcThanhlànghệthuậttácchiếnhợpđồnggiữacácbinhchủng.

Cácmũi tiến công rất chínhxácgiữakhônggian chiến trườngvà thờigiantrongtoànbộchiếndịchvàluôngiữthếápđảo,đứngtrênđầuthùtừlúc trậnmởmàn của chiếndịchđánhvàoGiánKhẩu,HạHồi. . .mặcdùlượngquânchỉbằng1/3củađịch.

Cũng như trận thắngXiêm ởRạchGầm -XoàiMút 1785, trận thắngquân Thanh oanh liệt ở Thăng Long (1789) khi kẻ địch còn nguyên vẹn,sungsứclàmchochiếncôngcủavuaQuangTrungtrởnênoanhliệthơn.

NguyễnHuệđãthựchiệnmộtchínhsáchtoàndânđánhgiặc,toàndiệnđánh giặc, kết hợp giữa tiến công của binh sĩ và nổi dậy của quần chúngnhândân,tạothànhmộtphongtràođấutranhyêunướcrộngrãimangđậmnétmộtcuộcchiếntranhnhândân.Điềumàcácđộiquânđươngthờikhôngthểcóđược.

Phẩmchấtyêunướcvàchốngápbứccủaquầnchúngnhândânlaođộngsẽpháthuycaođộkhihọtìmrađượcởlãnhtụcủahọcónhữngtàinăng,tinhhoacủatruyềnthốngvàthờiđạigomtụlại.NguyễnHuệđãxứngđángvớisựngưỡngmộđónênđượcđôngđảonhândântintheo.

Ngày 1 tháng 5 năm 1787, trong một bức thơ gửi về Pháp, Giáo sĩLongerởThuậnHoáđãviết: “Tất cảmọingười từ15 tuổi trởnênđềuđilính,nhữngngườigiàcả,phụnữthìsửasangcầucống,đườngsá,xaythóc,giãgạo”.

GiáosĩSếrardcũngghilạinhưsau:“Đànôngthìđilính,đànbàtrẻconthìtạpdịch,kẻthìcàycấyngườithìxaythócgiãgạo”.

GiáosĩDoussainchobiết,nhândânThuậnHoáđãthựchiệnkhẩuhiệu“tậnxuấtvibinh”,tứctoàndânđềutòngquân.

ĐãtừngthúcbáchbởilệnhtuyểnquânvàtừngchứngkiếnquânđộiTâySơn,GiáosĩLéfroytrongmộtláthưđềngày6tháng7năm1789,cóđoạnông viết: “Vì ông ta (tứcNguyễnHuệ) là người can đảm và được coi làAlexandređạiđếởđây,nênônglậptứcxuấtchinhđemtheocảthanhthiếuniênvàbô lãomàôngđãbắt gặp.Quânđội củaônggiốngnhưmột toánbệnhnhânốmyếuhơnlàmộtđoànchiếnbinh.Nhưngkhôngcangì,nhữngbinhlínhkhốnkhổấyđãtiêudiệtđượcquânTrungHoavàohồiđầunăm”.

NhiềuláthưkhácgửivềPháp,Sérardcũngchobiếtcụthể,như“nhànàocómấyngườithìbắtđilínhhếtcả,sáungườithìđicảsáu,nămngườithìđicảnăm,khôngkểgià, trẻốmyếu”hay“họbắt trẻcon từ7đến8 tuổibổsungvàođoànbinhcậnvệcủaHoàngtử”(thưđềngày6tháng3năm1792).

Trong đợt khảo sát, tìm hiểu những lưu dấu của thời kỳ Tây Sơn tạithànhphốHuếvàomùahènăm1988,chúngtôiđãsưutầmđượcnhiềuvănbảnquý thờiTâySơn, trongđócómộtbảnkhaidânđinhcủa làngThanh

Phước,lậpvàongày10tháng1nămQuangTrungthứ5(1792)gồmcó202người, kể cả nhữngngười còn vị thànhniên.Còn trong bảnkhai ngày 20tháng1 nămQuangTrung thứ 5 (1792) có khai danh sách tên của nhữngngười8tuổicótámngườivàbảytuổicó5ngườiđểnộplênquantrên.

Quân đội Tây Sơn bao gồm nhiều thành phần, nhiều tầng lớp xã hội,nôngdân,thươngnhân,phúnông,quanchức,tríthức.CócảngườiHoavàcácdântộc ítngười,cócả tínđồThiênChúagiáovàPhậtgiáo,nêntrongviệcxâydựngquânkỷ,NguyễnHuệrấtchúýđếntínhnghiêmlệnhđểđảmbảocómộtđộiquâncókỷluậtcao.

Sau cuộc kháng chiến chống Xiêm thắng lợi, Nguyễn Huệ được đốiphươngxemnhư“tướngnhàtrời”vàđãcónhậnxétvềNguyễnHuệ:“Cónhiềumưulược,hiệulệnhnhưlửa,hễaiphạmvàoluậtcấmthìchémtươikhôngtha,tướngsĩđềukinhsợnhưthầnminh”(1).

Năm1786, khi raThăngLong, bấygiờNguyễnHuệđãvào thành, hạlệnhnghiêmcấmquânsĩkhôngđượccướpbóccủanhândân(2).vàonăm1787, cũngđộiquânđó, nhưngdoVũVănNhậmchỉhuy thì: “Nhậm thảlínhlùngkhắpcácnhàdânởphốphường,lấyđượcrấtnhiềucủabáuđếncảcủatưcũnglấyhết”,nênnhândânThăngLongđãcathán:“Đờitrướchànhquânkhônghềchạmđếnmảymaycủadân,cóngườilấycáinóncủadâncheáogiápcủaquancũngkhôngcho,saonaydângianlạibịhạithế”(3).

LàmộtgiáosĩtruyềnđạolâunămởThuậnHoá,trongmộtbứcthưgửichoLetondal ngày 11 tháng 6 năm1788,LaBartette có đoạn viết: “quânTâySơnđôikhiđiềuđộngđượctừ200đến300.000quân,thựcsựthìđasốbọnhọbịcưỡngbức,nhưngtấtcảđềuquyếttửkẻnàonhìnvềphíasautrậnđịalậptứcbịchémđầu”(4).

Tướngsĩ tuyệtđối tin tưởngvàoNguyễnHuệ,khôngnhữngvìôngcómộtnăng lực tổchứcquânđội tàiba,màcòn thánphụcở tầmnhìnchiếnlược,dựbáochínhxácvàtàiứngbiếnnhưthầncủaông.ĐiềuđóngaycảNguyễnNhạccũngthánphụcông.

Năm1786,nghetinNguyễnHuệđãraThăngLong,NguyễnNhạcđãtứctốc ra để “chặn sự phiêu mạng của em”, nhưng phải nói chữa lời rằng:“Tướngởngoàinếugặpviệc có ích lợi chonướcnhà thì cứ tựýmà làmcũngđược,BắcHàkhólấymàđệlấyngayđượclàchỗthầndiệutrongphépdùngbinh”(5)

TrênđườngtiếnquânrađánhgiặcThanh,khiđếnTamĐiệp,NgôVănSởvàPhanVănLânrađónvàxinchịutộivìbỏ11trấnchoquânThanhvàovuaQuangTrungnói:“Binhphápdạyrằng:“quân thuachémtướng”.Tộicủacácngươiđềuđángchếtmộtvạnlần.Songtanghecácngươiđềuthuộchạngvõdõngchỉbiếtgiặclàđánh,đếnnhưviệctuỳcơứngbiếnthìkhôngcótài”(6).

Đến ngày 30 tết,QuangTrungmở tiệc khao quân, cho binh sĩ ănTết

trước rồi báo tinvới các tướng sĩ rằng: “Tavới cácngươihãy tạm sửa lễcúngTếttrướcđã.Đếntối30lậptứclênđường,hẹnđếnngàymồng7nămmớithìvàothànhThăngLongmởtiệcănmừng.Cácngươinhớlấy,đừngchotanóikhoác”(7).

Vàquảthật,vớisứctiếncôngvũbãovàmộtquyếttâmcao,vuaQuangTrungđãđưanghĩaquânTâySơnvàoThăngLongănTếtvàosángmồng5,sớmhơn2ngàysovớikếhoạchđãđịnh.Tuynhiên,chođếnnayđãcónhiềucông trình nghiên cứu về thiên tài quân sự củaNguyễnHuệ, nhưng nghệthuậtdụngbinhcủaôngvẫncònnhiềubíẩnchưađượckhámphá.

___________________(1)MinhĐôsử,Q.30.(2)HoàngLênhấtthốngchí,tập1,tr.185,148.(3)HoàngLênhấtthốngchí,tập1,tr.44,185,148.(4)ThưgửiLetondal,Cochinchine,tập801,tr.177.(5)(6)HoàngLênhấtthốngchí,tậpI,tr.148.(7)HoàngLênhấtthốngchí,Sđd,tậpII,tr.180,182.1.VềtổchứclựclượngTháng7năm1786,NguyễnHuệraThăngLong,tiếpđóNhạccũngra,

các thủ lĩnhTâySơnbàn rút lui khỏiThăngLongnhưng sợNguyễnHữuChỉnhbiếtvàđitheo.Thếlàchỉtrongvònghaitiếngđồnghồ,từcanhhaicủangày17 tháng7 (âmlịch),haivạnquânTâySơnđãbímật triệt thoáikhỏiThăngLong.Trướcmộtsựcốlớnlaonhưngcảkinhthànhhầunhưyêntrong giấc ngủ, chỉ trừ một người biết là Lê Chiêu Thống, nhưng ChiêuThốngcũngchỉbiếttinđúngvàogiờGcủathờiđiểmrútquân,cònNguyễnHữuChỉnhvàbộhạdùđãthứcsuốtđếmđểcanhchừngvẫnkhônghaybiếtgìcả!

Đếncanhnăm,quânTâySơnrakhỏiThăngLongxuôivềNam,NguyễnHữuChỉnhmớiđượctin“trongbụngcựckỳhoangmang,tựbiếtmìnhthấtthế,ởlạithìkhôngdám,bỏmàđithìcũngdở,đườngthuỷkhôngcóthuyền,đườngbộkhôngcóquân,muốntrốnthìkhôngcóchỗtrốn,khôngbiếtnênđiđườngnào’.Tronglúcsốngchếtnguycấpnhưvậy,nhưngChỉnhvẫntựtrấnan:“Tađikhắpbốnbiểnchínchâu,chẳnglẽkhitrởvềxóbếp,lạibịchuộtchùcắnchânư?Khôngsợ?Khôngsợ!Tacứởđâyxemsao”(1).

Ngày21tháng12năm1788,đôđốcNguyễnVănTuyếtmangtinvềtìnhhìnhquânThanhvàochiếmđóngởthànhThăngLongvềđếnPhúXuânđểcấpbáochoNguyễnHuệ,trongkhicáctướngsĩhoảnghốtthìNguyễnHuệtỏrarấtbìnhthản,ôngralệnhđắpđànNamGiaoởnúiBân,mộtquảđồiởphíaTây,cạnhnúiNgựBìnhđểlàmlễlênngôiHoàngđế,mộtbướcchuẩnbịchocuộcphảncông.

Ngàyhômsau(22tháng12)(2),đạilễđượccửhành,hơn6vạnnghĩaquânTâySơnđượclệnhtậptrungquanhlễđànngheNguyễnHuệđọcChiếu

lênngôivàhạlệnhxuấtquân.Vớiphươngtiệnthôngtinliênlạcvàvậnchuyểnhồiđócònrấtsơsài,

nhưngchỉcầnsau12tiếngđồnghồmàhơn6vạnbinhsĩđượclệnhtriệutậpđểcómặttạilễđànvớiđầyđủtrangbị,tinhthầnchiếnđấuđểkịpthờilênđường,quảlàmộtsựtổchứctàitìnhcủaQuangTrungmàchúngtakhôngthểhiểunổi.

Ngaytrênđườnghànhquân,QuangTrungđãchotuyểnthêmhàngvạnbinh lính, số tânbinhnàyđược luyện tập, trangbị tinh thần,vũkhí,quântrang,quândụngnhưthếnàođểkhira trậngiápmặtvớiquânthùmàvẫnđảmbảođượctiêuchuẩncủamộtđộiquântinhnhuệbáchchiếnbáchthắng.

Lúc bình thường, NguyễnHuệ cho tuyển quân tuổi từ 15, nhưng đếnngày tiếp cận với cuộc kháng chiến chống Thanh, ở ThuậnHoá bình TrịThiênngàynay),sốtânbinhđượctuyểntừđộtuổi12.Vớimộtđộiquânquátrẻ như vậy, không biếtQuangTrung đã tổ chức luyện tập và bồi dưỡng,trangbịvàsửdụngnhưthếnàomàvẫnđạtyêucầucủacuộckhángchiến,đánhbạiđượcđộiquânnhànghềcủagiặcTrungQuốcdướithờiThanhtriềuđãđượcHánhoá.

____________________(1)HoàngLênhấtthốngchí,tậpI,tr.157.(2)TheobàiChiếulênngôithìngày22tháng11âmlịchtứcvàongày19

tháng12năm1788.2.Vếtốcđộhànhđộng.Năm1788,QuangTrunghailầnraThăngLong,lầnđầuvàotháng4để

phánxéttênphảnbộiVõVănNhậm,độiquâncó150voivới100võng...thếmàđoạnđườngtừPhúXuânraThăngLongchỉđichưađầy10ngày.

LầnthứhailàcuộcphảncôngtiêudiệtquânxâmlượcMãnThanh,rađitừPhúXuânvàongày22tháng12năm1788đến30tháng1năm1789đãvàoThăngLong,chỉmất40ngày.

Bằngphươngtiệnvậnchuyểnthơsơ,điềukiệnđilạihiểmtrởkhókhăncủanướctavàothếkỷXVIII,trênđườnghànhquânlạivừatuyểnquân,bồidưỡngsứcchiếnđấu,vừađánhđịchtrênhệthốngphòngthủThăngLongởtuyếnphíaNam,dàyđặcgần100km,đólàcáccứđiểmquantrọngcủaquânđịch,lànơixảyranhữngtrậnđánhquyếtđịnhcủacuộckhángchiến.

RiêngđoạnđườngtừPhúXuânđếnNghệAndàihơn300kmmànghĩaquândichuyểnchỉmất4ngày.Cácđộiquânbộ,quânthuỷvàtượngbinhđềuraquâncùngmộtlúcởPhúXuânvàhẹntậpkếtởTamĐiệptrướcTếtđểsẵnsàngtriểnkhailựclượngởvịtríchiếnđấu.

Cóngườichorằng,quânbộdichuyểncứ3ngườimộtchiếccáng,thayphiênnhauđểdichuyển(haingườigánhmộtngườinằm).Nhưngtrongthựctế,việcdi chuyểnnhưvậykhôngnhanh,khôngan toàn, cơđộngvà thoảimái được, có chăng là dùng để vận chuyển lương thực, vũ khí, quân nhu

hoặclúcrútquân,nghĩaquânđãmangtheonhữngthươngbinhtrênnhữngchiếccáng?

Nhữnggiảthiếtđểcắtnghĩavềtốcđộ“hànhquânnhưbay”“xuấtquỷnhậpthần”củanghĩaquânTâySơnvẫnchưađủsứcthuyếtphụcnhưmộtthực tếmàTrầnCôngXánđã từngchứngkiến,XánđãnóivớiNgôNho:“NgườiTâySơnhànhbinhnhưbay,tiếnquânrấtgấp,xemhọđilạivùnvụtmau chóng như thần, chống không thể được đuổi không thể kịp, xưa naychưatừngnghenóicógiặcnàonhưthế”(1).

KhôngphảichỉngườiViệtmàcảngườiPhápcũngphảingạcnhiênvàlosợlốihànhbinhcủaquânTâySơn.Ngày11tháng6năm1788,trongmộtláthưgửichoôngLetondal,giáosĩLaBartettecóviết:“tôikhôngrõcuộcviễnchinhcủangườiPhápkhinàosẽxảy ra,nhưng tôi sợ rằngquânPhápcủachúngtavìkhinhthườngbọnnày(TâySơn)vàkhôngamhiểutườngtậnvềcáchhànhbinhcủahọ,sẽkhôngđủsứcmạnhthìcóthểtrởthànhnạnnhânbithảm”(2).

Trên tuyến hành quân từ Phú Xuân ra Thăng Long, đường bộ bị cắtngangbởi những sông lớn (lúc đó chưa có cầu) làm chậm trễ choviệc dichuyểncủaquânbộ, cònđốivớiđoànvoi chiếnvàngựa chiếnmuốnquasôngquảlàkhókhănhơn.

Cóngườicho rằng,ngoàiconđường thượngđạoởmiềnnúidànhchovoiđi(thựctếkhóvàchậmhơn),nhândânởcácvùnghaibênbờsôngđãghépthuyềnlótvánđểbinhsĩ,voivàngựadichuyểnquasôngnhưđitrênmộtchiếccầuphaodãchiến,cơđộngnênđộiquânTâySơndễdàngvượtsôngmộtcáchnhanhchóngmàđảmbảotốcđộcủacuộchànhquân.

CuộchànhquântừPhúXuânraBắcchốnggiặcThanhđúngvàolúcgiómùa đông bắc, dù ngược gió nhưng đoàn thuyền chiến Tây Sơn vẫn tiếnquânkịpthời.Cóngườichorằng,độithuyềnTâySơnđilệchgiótheohìnhZnênthuyềncóthểcăngbuồmvàtiếnquânđược.

Có phải Quang Trung đã áp dụng các biện pháp vận chuyển nói trênkhông?Trongthựctế,QuangTrungđãthựchiệnkỹthuậttiếnquâncủacácloạibinhchủngnhưthếnàonhằmđạtđượctốcđộvậnhànhthầntốc,đểkhitập kết dưới chân núi TamĐiệp, binh sĩ vẫn khôngmỏimệt, còn đủ sứckhoẻ,ýchívàtinhthầnchiếnđấuđểđánhđịnhtantànhtrongnhữngngàyđầuxuânKỷDậu(1789).

Có phải Quang Trung đã áp dụng các biện pháp vận chuyển nói trênkhông?Trongthựctế,QuangTrungđãthựchiệnkỹthuậttiếnquâncủacácloạibinhchủngnhưthếnàonhằmđạtđượctốcđộvậnhànhthầntốc,đểkhitập kết dưới chân núi TamĐiệp, binh sĩ vẫn khôngmỏimệt, còn đủ sứckhoẻ,ýchívàtinhthầnchiếnđấuđểđánhđịnhtantànhtrongnhữngngàyđầuxuânKỷDậu(1789).

_______________________

(1)HoàngLênhấtthốngchí,tr.47.(2)TàiliệucủaHộitruyềngiáohảingoạiởParis,Cochinchine,tập102,

tr.176.3.KhoahọcvàkỹthuậtquânsựChỉriêngvềtrangbị,nghĩaquânTâySơnđãđạtmộttrìnhđộkỹthuật

củatiêuchuẩnquốctếmàcácnướcphươngĐông,phươngTâyhồibấygiờkhông thể so sánh kịp. Chính sự cải tiến và phát triển võ trang dưới thờiQuangTrung làmột trongnhữngnhân tố thắng lợimangýnghĩa thờiđạicủađộiquânTâySơn.

Thuyềnchiến:Nhiềutàiliệuchobiết,mộtthuyềnchiếnTâySơncóthểchởđượctừ700đến800thuỷthủvàmangđược60-70đạibác.TrongkhiđóthuyềnchiếnphươngTâytrangbịchoNguyễnÁnhchỉchởđượcchừng30đạibácvàsốthuỷthủchỉbằngmộtnửamàthôt.

Barizy, một sĩ quan người Pháp từng “giúp” cho Nguyễn Ánh kể lạirằng,trongtrậnThịNạinăm1801,quânNguyễnđãgặpđộithuỷquânTâySơnphòngthủởcửacảng,có9thuyềnchiếnloạilớn,mỗithuyềntrangbị60đạibácvàcó500lính,40thuyềnloàinhỏmỗithuyềnmang16đạibácvàcó200lính(1).

VẫntheoBarizy thì trong trận thuỷchiếnnày,quânNguyễnánhcó26thuyềnchiến,mỗichiếcchở1đạibácvà200lính.

Chaigneau, một sĩ quan Hải quân Pháp theo Nguyễn Ánh đã từng vachạmvớiquânTâySơn,mới thấy thực tế làôngđãnhầm lẫn.Chaigneauviết:“Trướckhinhìnthấythuỷquâncủađịch, tôirấtkhinhthường,nhưngtôibảođảmvớicácôngrằngđólàsailầm.Họcónhữngthuyềnchiếnmangtừ50đến60đạibáccỡlớn”(2).

VậyởbênbờđầmThịNại,dọctheosôngHương,sôngGianh...lànơiTâySơncholậpcáccôngxưởngđóngthuyềnchiến.Địađiểmcụthểởđâu?Hiệncònvếttíchgì?Mộtmẫuthuyềnđíchthựcvớicáccấukiệncùngquátrìnhhoànchỉnhralàmsao?CáccôngtrìnhsưvàkỹthuậtgiađóngthuyềnthờiTâySơnlànhữngai,họđãápdụngphươngphápchếtácnhưthếnàođểđạtđượctrọngtảikỷlụcđó?

ChúngtacóthểbiếtđượcmộtvàichitiếtdogiáosĩSérardtiếtlộtrongmộtbức thưviết tại làngLữĐăngchâuBốChánh (QuảngBình)ngày17tháng7năm1791,với sựhuyđộng sứcdân trongviệc cungcấpgỗđóngthuyềnchuẩnbịđánhNguyễnánhnhưsau:“Bởivậy,ông(QuangTrung)ralệnh đóng biết mấy trăm “ghe sai” hay nhiều chiến thuyền. Riêng ở BốChánh,nơi tôicưngụtừ15ngàynayđãđónghơn100ghe . . .sốvángỗcungcấpchoviệcnàylà2.500tấm,mỗitấmphảidàitừ30đến35thướcvàrộngvàiphân(3),nếumuathìmỗi tấmgiá15quan”.Tấtcảphảihoàntấttrong3tháng”.

Voichiến:Từthuởđầucôngnguyên,HaiBàTrưngđãhuyđộngvoivào

sựnghiệpcứunướccủadântộc.BàTriệucưỡivoiđiđánhgiặcNgô.NhưngpháthuyhếtkhảnăngvốncócủanólàvàothờiTâySơn,NguyễnHuệ,BùiThịXuân...lànhữngtướnglínhchỉhuytượngbinhxuấtsắc.

VoiTâySơncóthểchở13ngườimangtheocảđạibáctrênmìnhhoặckéotheosau.Dođó,voiTâySơnvừalàphươngtiệncủahoảlực,xungtrậntheonhịptrốngtrậnvàtiếngtùvàcủangườichỉhuy.Vòivoivàthânvoicókhảnăngquậtđổvàchànátđốiphươngvàcácchướngngạivậtkhichúngmởđường,pháhuỷchobộbinhtiếnlên.

_______________________(1)Thưviếtngày11tháng4năm1804,tàiliệuAMEP,tập801,tr.867.(2)DẫntheoCadière,Documentsrelatfsàl’époquedeGiaLong,B.E.F.

E.O,1912,tr.867.(3)1phân=1thốn=2,7cmĐội tượng binh Tây Sơn dũng mãnh trong cuộc kháng chiến chống

Thanhlàmđốiphươngvôcùngkhiếpsợ.Bởithế,trướckhiđưaquânsangxâmlượcnướcta,quânThanhđãbàytrậnvoigiảđểchongườivàngựacủachúngtậplàmquen.Trong8điềuquânluậtmàTônSNghịbanbố,đãdànhmộtđiều(điềuthứ4),hướngvềviệcchốngvoichiếnTâySơn.

Nhưng thực tế, khi nghe đồnNgọcHồi bị đánh, đoàn ngựa chiến củaquânThanhvừamớiratrận,thấymặtvoiTâySơnđãhíchạy,giẫmđạplênnhauvàđạp luôncảdanhgiácủaThiên triều làmTônSĩNghịhốthoảng,liền bỏ chạy qua bên kia sông Nhị, vội vàng cho cắt luôn cầu phao tạochướngngạivậtchocuộctruybứccủađộitượngbinhTâySơn.

VậyviệchuấnluyệnvoivàđộitượngbinhnhưthếnàođểvoichiếnTâySơntrởthànhloại“vuachiếntrường”trongcuộckhángchiếnchốngThanh?

Vũkhí:MộtquảđạnđạibáccủapháobinhTâySơnnổcóthểlàmsậpmộtcâycổthụ,phávỡmộtmảngthànhbằnggạchmộtcáchdễdàng,hơnhắnloạiđạibáccủa triềuNguyễnchế tạovào thếkỷXIX.Năm1786,khiquânTâySơnraThăngLongchặnđuổibọnquanlạinhàLê,línhBắcHàtậnmắtchứngkiếntácnăngcủađạibácTâySơn:

“Bỗngnhiênnghe tiếngsúngầmầmnhưsấm,khói lửangút trời,quânlínhhoảngsợ,đềunóinhaolênrằng“giặcđãchặnmấtđườngvềrồi”(1).Nhưngđángchúýhơnlàhoảhổ,mộtthứvũkhíchếbằngthuốccháy,đólàmộtloạisúngtunglửa,cóthểxemlàmộtthứtênlửathủcôngbắnvàokẻđịch,biếntênđịchthànhcâyđuốcsống,làmmồilửađểbắnpháthànhluỹ,đốtdinhtrạicủađịch.Loạivũkhíđặcbiệtnàyđượctrangbịchotấtcảbinhchủnglụcquân.

Hoảhổđãmởmàncho thắng lợi trong trậnđánhquânTrịnhởThăngLongvàonăm1786,tài liệucóghilại trậnácchiếnởcungTâyLongnhưsau:“CácđộiquânTrịnhthấymũigiáoTâySơnquásắcliệukhôngchốngnổi,cốsứclấysúnglớnbắnra,quânTâySơnđềucúiđầutránhđạnmànhảy

vào.ChúaTrịnhmặcnhungphục,đứngtrênvoiphấtcờhồngthúccácquân.QuânTâySơnlấyôngHỏahổtungra,quânTrịnhđềutanvỡ,vứtgươm,bỏgiáo,xônhauchạytrốnthểnhưnúiđổ(2).

QuânThanhnghetiếngHoảhổcủaTâySơncũngkhiếpsợ,nêntrong8điều quân luật, có điều thứ 5 để chống lại Hoả hổ như sau: “Quân Namkhôngcósởtrườnggìkhác,toàndùngốngphunlửalàmlợikhí,gọilàhoảhổ”.Khihaiquângiápnhau,trướchếthọdùngthứđóđểđốtcháyquầnáongườita,buộcngườitaphảirútlui.Nhưngtàinghệcủahọcũngchỉcóthếthôi,sovớisúngốngcủatathìhọkémrấtra.

Hiệnnay,tachếsẵnvàitrămláchắndatrâusống.NếugặpHoảhổcủangườiNamphunlửa, thìquântaycầmláchắnấyđỡlửamột taycầmdaochémbừachắcrằngchúngbỏchạytantác”.

MộtdạngHoảhổlà“rồngcỏ”trangbịchothuỷquân.Rồngcỏthựcchấtlàmộtloạibãicháydùngđánhhoảcôngđểvâyđốtbinhthuyềncủađịchmàtrận đánh hoả công do Nguyễn Huệ chỉ huy đã đốt cháy tàu chiến củaManuelởchiếntrườngGiaĐịnhvàonăm1782.Đâylàmộttrongnhữngtrậnhoảcôngbằng“rồngcỏ”ngoạnmụcnhất.

________________________(1)HoàngLênhấtthốngchí,tậpII,tr.121.(2)MinhĐôsử,Q.32.NghĩaquânTâySơnđãđượctrangbịsúngcánhân,đólàloạisúngngắn

cómiệngloe,bắntừngphátmột,tầmbắnchừngvàitrămmét,kếthợpgiữaxunglựcvàhoảlựcmỗikhitấncông.

Cũngcótàiliệughirằng,nghĩaquânTâySơnđãsửdụngsúngmáyliênthanhvớicôngsứcphácóthểbắnsậpcảcộtbuồmcủathuyềnđịch.TrậndoNgôVănSởchỉhuyđánhquânNguyễnViệtTuyểnvàonăm1788đượcmôtảnhưsau:VănSởgiươngcaocờchiến,xungthẳngvàotrận,súngbắnliênthanh phát nào trúng khói bay, nước sủi.Một cột buồm bỗng ngã xuống,quânTâySơnbỗngreovangnhưsấmdậy.Chốcsaunhũngcộtbuồmkháccũngngãxuống(1).

Cácloạivũkhítrên,vềhìnhdạng,kỹthuậtchếtác,xạnăngsửdụngnhưthếnàochođếnnayvẫnchưacótàiliệunàonóirõ.

4.Vấnđềtìnhbáo.Cũng như chiến thắng PhúXuân năm 1786,một trong những nhân tố

đưađếnthắnglợioanhliệtcủachiếndịchxuânKỷDậu(1789)lànhờQuangTrungđãtổchứcđượcđộiquântìnhbáogiỏi,nhanhnhẹn,chínhxác,nhờđómàQuangTrungnắmchắcđượctìnhhìnhđịch,rõđượcýđồcủachúngđểđưaraphươngántốtnhất,giảiquyếtchiếntranh.

QuangTrungchủtrương“quânlínhcốthoàthuậnchứkhôngcốtđông,cốttinhnhuệchứkhôngcốtnhiều”.

KhirahộibinhởTamĐiệp,QuangTrungtuyênbố.“Lầnnàytaratrận,

hànhquânphươnglược tiếnđánhđãcósẵn,chẳngquamươingày làđuổiđượcquânThanh“(2)

Một ngày cuối tháng Chạp nămMậu Thân (1788), Quang Trung chobinh sĩ ăn Tết trước rồi tuyên bố đợi sang xuân ngàymồng 7 vào ThăngLongsẽmởtiệclớn,cácngươihãynhớlấylờitaxemtanóicósaikhông,khônghềsaiđấy!”(3).

Đêm30Tết,QuangTrungmởđầuchiếndịchđánhvàoGiánKhẩuchủyếuđểdiệtgọnđộithámbáo“QuântìnhbáonhàThanhbịđánhúpbấtngờ,bắtgọncảvàgiếtsạchđểdứttuyệttintứcquânbáo”.Nếukhôngthấyđượcsựlợihạicủađịch,cũngnhưkhôngpháthuytàinăngcủađộiquântìnhbáoTâySơn,QuangTrungkhôngthểdựđoánmộtcáchchínhxácvàtintưởngvềngàythắnglợinhưthếđược.

Chắcchắncácmậttintừtrongnộibộđịch,đãcungcấpchovuaQuangTrungbiếtrằng:

Ngàymồng6 thángGiêng,quânđịch từThăngLong sẽkéovàođánhPhúXuân.Biết tin,QuangTrungđãchủđộngđưachiếntrườngratậnbắcHàvàhạquyếttâmvàoănTếtởThăngLongngàymồng7vàquảthậttrưamồng5Tết,QuangTrungvàđộiquânchủlựcđãcómặtgiữakinh thành,sớmhơnmộtngàysovớingàychúngquyđịnhkéoquânvàoPhúXuân.

Nhờcótintìnhbáochobiết,địchsẽmởhaimũitiếncông,quânbộtừThăngLong,quânthuỷtừTrungQuốckéovàođánhPhúXuânsauTếtnênQuangTrungvừachuẩnbịchuđáochoPhúXuânđểsẵnsàngchiếnđấutạichỗ,vừabảovệKinhđôvàmảnhđấtThuậnHoáquêhương.Nhưngmặtkhác,QuangTrungcửđạiquânraBắcquyếtđưachiếntrườngchốngThanhraThăngLong,chủđộngtấncôngvàođầunãoxâmlượccủachúng.

Nhờcótìnhbáogiỏi,QuangTrungbiếtđượctừngcứđiểmphòngvệcủađịch,ôngđãchuẩnbịtốtvềlựclượng,vũkhí,chiếnthuậtphùhợpvàphốihợpđểtấncông.

_________________(1)MinhĐôsử,Q.40.(2)HoàngLênhấtthốngchí,tậpII,tr.181.(3).ĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.30,t.33a,34a.VớiđồnHàHồi(cáchThăngLong30km),nửađếmngàymồng3Tết

(28-1-1789),QuangTrungchobinhsĩbímậtbấtngờvâychặtđồnluỹ.Ởtrongđồnquângiặchốthoảng,nửahưnửathực.QuangTrungbắcloagọihàng,nghelờitruyềngọicủaQuangTrung,binhsĩdạvângnhưsấm,“địchkinhhoàng”ainấyđềurụngrời,sợhãi,liềnxinrahàng,đồnHàHồibịhạtrongchốclát,khôngtốnmộtviênđạn,khôngđổmộtgiọtmáu.

Với đồnNgọcHồi (cáchThăngLong 14 km), quân địch phòng bị rấtkiêncố.QuangTrungchothựchiệnlốiđánhcôngthànhdữdội,đượcvậnđộng từ trước nên nhân dân Thăng Longmang ván, rơm ra ủng hộ. Ván

đượcbệnthànhtừngchiếcmộtnhưnhữngphiếnghépchetênđạnđểđộitiềnđạotinhnhuệmangđiđầu,nhữngphiếnmộcđỡđạnđósẽbiếnthànhnhữngchiếcthangleo,tiếptheolàđộicảmtửvàđộivoichiếncóđạibácxạkíchpháthành.

Vớilốiđánhthầntốc,tàitìnhấy,làmtêntướngTônSĩNghịphảikinhhoàng,hắnthốtlên:“Saomàthầnđếnthế”.

Nhưvậy,trongcuộckhángchiếnchốngThanhcósựđónggóptolớncủalực lượng tình báo của Tây Sơn, nhưng đội quân “thầm lặng” đó có baonhiêungười,đượctổchứchuấnluyệnnhưthếnào,tướnglĩnhnàochỉhuy?Chođếnnay,chưamộtaibiếtđến.

5.VấnđềhậucầnNhững lầnviễnchinh trongcáccuộcchiến tiềncơgiới thìvấnđềhậu

cầnrấtphứctạp.QuânTrịnhvàođánhquânNguyễnởvùngsôngGianhphảiđưatheocảgiađình,vợconđểtảilươngthựcchochồng.QuânThanhxâmlượcnướcta,cứmộttênlínhđikèmtheohaitêndânbinhđểlàmhậucần,còn nghĩa quân Tây Sơn nhiều lần đánh ra Thăng Long, với tốc độ hànhquânthầntốcnhưvậythìviệctổchứchậucầnsẽnhưthếnào?Nhiềutàiliệuchobiết,nghĩaquânTâySơnđãgiảiquyếthậucầntạichỗ,đãchuẩnbịtrướctừtrongdân,dângiúp,dânnuôi?

Hiện nay dân nhiều làng ởHàNội có tục lệ sau khi nấu bánh chưngxong,vứtxuốngaođếnngàymùng5Tếtmớilấynênăn.Tụcnàybắtnguồntừ sự kiện đánh quân Thanh đầu năm 1789.Dân Thăng Long lúc đó nấubánhchưngvứtxuốnghồlàquânThanhkhôngcướplươngđược.Đếnngàymồng5Tết,quânTâySơnrađánh,nhândânmangrađểkhaoquân.

Cóngườichorằng,nhờhànhquânvàodịpTếtnênnghĩaquânTâySơnđượcdânchúngởcácnơitrênđườnghànhquânmangbánhchưngrađểđóntiếp.Có tài liệucho rằng,nghĩaquânTâySơnđã sửdụngbánh trángnhẹlàm lương khô để tiệnmang theo nên sau ngày thắng trậnĐốngĐa, loạibánhnàyđượcgọilàBánhĐa-mộtmónăntruyềnthốngvàthôngdụngcủanhândânBìnhĐịnh,quêhươngcủacuộckhởinghĩaTâySơn.

Cũngcó tài liệuchorằng,ở làngDươngXuânnớicóphườngĐúcnổitiếngcủaxứHuế,dướithờiTâySơn,cácthợđúcđãđúcđượcmộtthứnồicóthểvừanấu(thổicơm)vừadichuyển,màtruyềnthốnghộixuâncủadânlàngCảnhDươngvẫncònlưugiữ.

ĐâylàmộtchứngcứthựctếvềlịchsửhaychỉlànhữngsảnphẩmtưởngtượngdolòngcảmphụccủangườiđờisaunhằmgópphầngiảimãnhữngbíẩnvềcuộchànhquânthầntốcvàchiếnthắngoanhliệtcủanhândântadướisựlãnhđạocủaQuangTrung.

Một hiện thực quá vĩ đại nên bản thânQuang Trung cùng nghệ thuậtdụngbinhcủaôngdễbịthầnthánhhoácũnglàđiềudễhiểu.Ngườiđươngthời tôn ông là anh hùng, làThần, làTrời vìmột sự kì diệumà trước đó

khôngthểtìmthấyởmộtnhânvậtnàokhác.

HOÀIBÃOCỦAVUAQUANGTRUNG

NửasauthếkỷXVIII,xãhộiViệtNamđứngtrướcmộtsựkhủnghoảngnghiêm trọng.Nho giáo vốn là cương lĩnh chính trị của tầng lớp quan lạidùngđểtrịdânđãmấttácdụngngaytrênchínhthânphậncủahọ.

TiếnsĩPhạmCôngThế,saukhi thamgiacuộckhởinghĩacủaLêDuyMậtthấtbại,mạngsốngnằmtrongtayquânTrịnhvẫnkhẳngkháinói:

“Danh phận chưa sáng tỏ đã lâu rồi, còn phân biệt thế nào là thuậnnghịchnữa”.

TiếnsĩNgôTrọngKhuêgiữchứcthượngthưdướitriềuLê-Trịnh,khivềhưuđãhốihận“tôilúcnhỏlậpchísailầm,theođườngcửnghiệp,trộmđượcđỗlàmnhụcđườngsĩhoạn,biếtvinhmàkhôngbiếtnhục,biếttiếnmàkhôngbiếtthoái,lầnlữatrênđườngkinhsợđếnmườinăm?”

VậyđiềugìđãlàmchotiếnsĩPhạmCôngThếđứngvàohàngngũchốngtriềuđìnhLê-Trịnh,khibịthấtbạivẫnxácđịnhlàmìnhkhôngsai,vàđiềugìlàmchotiếnsĩNgôTrọngKhuê-mộtquanlạicaocấpđãchomìnhlàsailầmkhivềhưurồivẫncònkinhsợđếnmườinăm?

Đólàmộthệthốnglýluậnchínhtrịđãlỗithờidẫnđếnchủtrươngsai,quanđiểmtrịnướckhôngcònphùhợp,tạonênmọitầnglớpquanliêusâumọt, sa đoạ, sống trênmồ hôi nướcmắt của nhân dân lao động,màNgôTrọngKhuêhaybấtcứaiđãthamgiavàobộmáycaitrịđó,khitỉnhngộ,biếtmìnhsainhưngsửathìđãquámuộn.Cáitộilàmquanđãlàmôngkinhsợđếnmườinăm!

VàcuốicùnglịchsửsẽphánxétcảtậpđoànvuaLê-chúaTrịnh.Mùahènăm1786,khinghetinNguyễnHuệraThăngLong,chúaTrịnh

bỏthànhchạy,9thớtvoi,hơn10conngựavàhơnmộtngànquânhộtốngchúađếnTừLiêm,thìmọingườiđãcaochạyxabay,khiđếnĐôngNgànthìchỉcònlại5,6viênhoạnquantheochúa.

Chúanghingờcóviệcchẳnglànhsắpxảyraliềntìmhỏimộttiếnsĩnàođó ở trong vùng để hầu nương cậy. Viên thuộc quan Lý Trần Quán vàNguyễnTrangđượcdịpramắtchúa.Nhưngchúakhôngdámđểlộtungtíchcủamình.

Sauđó,Quántừbiệtchúa,giaochongườihọctròcũlàNguyễnTrangđưa 50 quân mộ hộ vệ chúa cho được an toàn. Nhưng mới đi được nửađường,Trangđưachúavàomộtngôinhàđểtrahỏt.ChúangánngẩmsựđờinênđànhnhậnmìnhlàĐoanNamVươngTrịnhTông.

TrangđưachúahồikinhvàchongườiđibáovớiTâySơn.Nghetinchúabịbắt,LýTrầnQuánđếnchỗchúabịnạnvàbảoTrang:

“Chúalàchúachungcủathiênhạ,màtalạilàthầyanh,vuatôilànghĩalớn,saoanhlạilàmnhưthế”.

Trangđáp: “Quan lớn khôngbảo tôi trước, khiến tôi trót lầmđến gặpchúa.Nếuchúatrốnthoátở tay tôi, rồinữaquânNamđếnhỏi tội tôi, liệuquanlớncóthểbiệnbạchchotôikhông?Sợthầykhôngbằngsợgiặc,yêuchúakhôngbằngyêuthânmình.Tôikhôngthểđểchoquanlớnlàmcholỡviệcđâu"

Thếmớibiếtcáigiềngmối“tamcương”:quân-thần,sư-phụ,phụ-tửtưởnglàbấtbiếncủaNhogiáo,giờbịtanhoangtrướcsựbùngdậymạnhmẽcủacáiTôi thamvọngvà sứcgiảiphóngNhânbản - cuồngnhiệt củaconngườivốnbịtriềnmiênứcchế,khổđau.

Vàsaunày,đólàhìnhảnhvuaLêChiêuThốngbịlộtcảchântướngđíchthựctrướcnhữngđámquânthần“trungnghĩa”dướitayvua.

NguyễnHữuChỉnhvốnlàquânthầncủatriềuđìnhLê-Trịnh,bỏLê-TrịnhvàoQuyNhơntheoTâySơn.Năm1786đưaTâySơnraThăngLongđánhLê-Trịnh.NguyễnHuệbiếtChỉnhlàkẻmangtâmphảnphúcnênđãquyếtđịnhđưaquân trởvềPhúXuânđểChỉnhmộtmìnhở lạivớiThăngLongchodânBắcHàtrịtội.

Loạnnổi lênkhắpnơi,ChiêuThốngmờiChỉnhvề cungđể tăng thêmquân lực vương đế. Lúc Vũ Văn Nhậm được Nguyễn Huệ cử ra hỏi tộiChỉnh,ChỉnhđưavuaLêChiêuThốngtrốnlênKinhBắc.Chỉnhlênthuyềnquatrướccònđểvuavàtháihậulạibênnàysông.

Trongđếmtối,chờlâukhôngcóthuyền,cũngkhôngthấyChỉnhtrởlạiLêChiêuThốnghoangmang,vuaLêgọitrấnthủKinhBắclàNguyễnCảnhThướcđếnhỏt.Thướctâu:“Cácthuyềnkhôngcóởđâu,bệhạmuốnsangsônggấpthìxinchothầnítnhiềuvànglụamớicóthểthuêđược.Nếukhôngthìđếnsángmaivẫncònđây,giảsửquângiặcđuổiđến,thầnxindùngthùnggỗđểđưabệhạquasông,nhưngchỉenhữngđồngựdụngkhông thểgiữđượcmàthôi”.

Vuanói:Trẫmcócảthiênhạcònkhônggiữđượcbâygiờcòntiếccáigìnữa..

RồisaimởhòmchoThướcxemTronghòmchỉcócondấutruyềnquốcvà40lạngvàngmàthôi.Vuanói:Tuỳnhàngươi,muốnlấygìthìlấy?

Thướcnói:Độiơnbệhạbancho,thầnxinchianhậnmộtnửa.ThấysựđờiquángaongánnênChiêuThốngchoThướctấtcả.Thước

liềngọiláiđòđưathuyềnđếnchởnhàvuavàđámngườicùngđiquasông.Khiđã lênbờ,Thướcchongườiđuổi theo,đòi lột luônchiếcngựbàomàvuađangmặctrongngườiVuaứanướcmắtnhưngđànhphảicởingựbào,cáinghithứcnhàvuacuốicùngcònlạitrênthânmìnhđểtraochochúng,rồichạylênnúi".

Thếmới biết cái sai lầm của hệ tư tưởng trị nước lạc hậu, rập khuôn,khôngchịuđổimớicùngsứcpháttriểnsảnxuấtvàxãhội.ĐểđếnlúctiếngsấmTâySơnbùngnổ,mọikhảnăngnhạycảmxãhộiđềuquaychiềuvào

đó.Chỉmộtbộphậnbảothủmớithềnguyềnhaichữ“ngutrung”nhưtrường

hợpLýTrầnQuánđãđàohầmrồitựmìnhnằmvàotrongchiếcquantài,saingười đem chôn sống, vì cho mình đã nhầm lẫn để cho người học tròNguyễnTrangbắtchúaTrịnhnộpchonghĩaquânTâySơn.

Đứngtrướctìnhhìnhchínhtrịkhủnghoảng,xãhộiphânhoá,rãrời,lòngdân ly tán,kinh tếsaunhiềunămchiến tranhbị suysụpnghiêmtrọng, tàichínhkhôkiệt,vănhoá,tưtưởngđãxuấthiệnnhiềuthiênhướngcảntrìvàhủlậu.Thùtronggiặcngoàivẫncònđedoạtừnhiềuphía.Trướcthựctếđaulòngđó củađất nước, đòi hỏiQuangTrungphải cónhững chính sách cảicách,đổimới,kiênquyếtvàmạnhmẽmớihòngcứuvãntìnhthế,đưađấtnước thoát khỏi tình trạng khủng hoảng, bế tắc đã dồn ứ cả trăm nămvềtrước.

TrongbàiChiếulênngôiđọctạiPhúXuânngày22tháng12năm1788,vuaQuangTrungđãnhấnmạnh“nhânnghĩa,trungchínhlàđạolớncủaconngười.Trẫmnaycùngdânđổimới”.Muốnđổimới,cảicáchđấtnước,phảicóchínhsáchmới,chínhsách từ thực tếcủaxãhộiđượccác trí thức tâmhuyếtsoạnra.

Nhìnnhậnđúngkhảnăngtolớncủatríthứctrongcôngcuộcxâydựngđấtnước,dù trí thứcđó làsảnphẩmcủachếđộcũ thờiLê -Trịnh tạo ra.Xuấtthânkhônglàtríthức,nhưngvìyêucầudựngnước,nênNguyễnHuệkhôngnhữngkhôngthànhkiếnvớitríthứcmàcònhếtsứctrântrọngvàthuỷchungnênôngđãtậphợpđượcnhiềutríthứctâmhuyết,tậntuỵvớinước,vớivuanhưTrầnVănKỷ,NgôThìNhậm,PhanHuyích,NguyễnThiếp.

NguyễnHuệđãmạnhdạnphongtướchầuvớichứcTrungthưlệnhchoTrầnVănKỷngay từbuổiđầusơngộởPhúXuân,cũngnhư lầnđầugặpNgôThìNhậmởThăngLong,NguyễnHuệcũngphongtướchầuvớichứcTả thị langBộLại, là bộ quan trọng nhất dưới thời phong kiến, trực tiếptrôngcoiviệcnội chínhBắcHà.TrướcNguyễnHuệvà sauNguyễnHuệ,hiếmcóainhìnnhậnđúngđắnvềvaitròcủatríthứcvàmạnhdạnsửdụngtàinăngcủatríthứcvàoviệcdựngnướcnhưông.Mặcdù,NguyễnHuệlàngườiíthọc,xuấtthântừmộtgiađìnhnôngdânởmộtvùngngoạibiêncủavănhoákinhkỳ.

QuanđiểmsửdụngtríthứccủaQuangTrungđượcthểhiệnrõràngtrongbàiChiếulậphọc.“Dựngnướclấyviệchọclàmđầu,trịnướcchọnnhântàilàmgốc...Trẫmbuổiđầudựngnghiệp,tôntrọngviệchọc,lưutâmyêumếnkẻsĩ,muốncóngườithựctàiragiúpđấtnước”.

VàchúngtathấyconngườiQuangTrunglồnglộngbaodungtrongbàiChiếucầuhiền,cóđoạncuốinhưsau:“Vậybanchiềuxuống,quanliêulớnnhỏvàdânchúngtrămhọ,aicó tàinănghọcthuật,mưuhaygiúpíchchođờiđềuđượcphépdângthưtỏbàycôngviệc,lờicóthểdùngđượcthìđặc

cáchbổdụng,lờikhôngdùngđượcthìđểđấy,chớkhôngaibắttộivukhoát,nhữngngườicótàinghệgìcóthểdùngđượcchođời,thìchocácquanvănvõtiếncử,lạichodẫnđếnyếthiên,tuỳtàimàbổdụng.

Hoặccóngườitừtrướcđềnnaygiấutàiẩntiếng,khôngaibiệtđềucũngchophépdângthưtựcửchớngạichothếlà“đemngọcbánrao”.

Ôi!Trờiđấtbếtắcthìhiềntàiẩnnáu.Xưathìđúngvậy,cònnaytrờiđấtthanhbình,chínhlúcngườihiềngặpgỡgiómây.Nhữngaitàiđức,đềunêngắnglênđượcrạngrỡchônvươngđình,mộtlòngcungkínhđểcùnghưởngphúctônvinh.Bô’cáogầnxađểcùngnghebiết”.

Chỉcónhântàikiệtxuấtmớidámsửdụngnhữngtàinănglớntrongthiênhạvàcáctàinăngtrongthiênhạsẽpháthuyhếtkhảnăngcủamìnhkhiđấtnướcxuấthiệnminhchúa.

NguyễnHuệđãđưatàinăngcủathếkỷXVIIIlênmộttầmcao,làmđấtnước ta nhanh chóng chuyển biến và phát triểnmạnhmẽ.Đất nước thịnhcườnglànhờcóNguyễnHuệvànhữngnhântàigiúprậpbênông.

KhácvớiđộiquânthờiTrungcổchuyênđicướpbóccủacảivànô lệ,năm1786NguyễnHuệraThăngLongđãtìmngaycáctiếnsĩ,quanlạicủaLê-Trịnh,chọntronghọnhữngngườicótàiđểđưavềPhúXuânnhằmthựchiệnmộtnềnvăntrịlâudài.

ÔngtìmcácthợrèngiỏiđưavềPhúXuânđểpháttriểnkỹthuậtcủamộtkinhđôvàmộtnềnquânchínhcầnđượcđẩymạnhkiếnthiếtvàđượcxâydựngởmộttầmmớicủathờiđạt.ViệccầuhônvớicôngchúaNgọcHâncủanhàLêlàmộtchiếnlượcthudụngnhântàiBắcHàvềvớiPhúXuân.

NhịpsốngmớicủathờiđạiQuangTrungxuấtpháttừhainguồn,đólàmộtnềnthươngvõdângiãcủaĐàngTrongvàmộtnềnvănhiếnuyênthâmcủaĐàngNgoài,hộinhậpvàcuồncuộnsinhlựctạochoPhúXuânmộtsứcsốngkỳdiệumàlịchsửdântộclầnđầutiênbắtgặp,tạonênmộtphongcáchriêngcủaTâySơn.

Phongcáchđóvốnđượcẩnchứatừlâuđờivàbàngbạckhắpmọinơi,đểcuối cùng kết tụ thành tinh hoamà chúng ta có thể nhận ra từ con ngườiNguyễn Huệ chứ không nhầm lẫn được với một thời đại nào khác ngoàiNguyễnHuệ-ThếkỷXVIII-ViệtNam.

Chính đặc điểm này đã làm Nguyễn Huệ vượt hẳn lên Nguyễn Lữ,Nguyễn Nhạc và Nguyễn Ánh, lên trên Lê Chiêu Thống và đám di thầnTrịnh-Lêcùngthờivớiông.

Tínhcáchđóchúngtacó thểcảmkhoáikhingheNguyễnHuệnóivớiNgôThìNhậmtrongnhữngngàybinhlửaởchiếntrườngchốngThanhtạiThăngLong:“Phảiphiềnônglàmmộtbàithơđếđuổigiặc.Nếukhôngđượcthìtúidao,baokiếmlàphậnsựcủakẻvõthần”.

Thếmới thấy cái tinh anh củaNguyễnHuệ, khi chính ông,một danhtướngmà đã khámphá ra tính diệu kỳ của cây bút, của thơ văn trong sự

nghiệpđánhgiặccứunước.VàNgôThìNhậmđãthànhcông,nhữngbảnvănngoạigiaodoôngsoạn

ralàmnhàThanhphảikiêngnểvàkhiếpsợ,khôngdámđộngđếndântộctamặcdùkhíthếphụcthùsaubạitrậnĐốngĐavẫncònhừnghựctronglòngCànLongvàbọnquantướngnhàThanhtựcao,tựđắc.

Trongmuônvànnhosĩ,quanlạiđượccácchếđộTrịnh-NguyễnđàotạomàNguyễnHuệđãtiếpxúcNguyễnHuệvẫnmếnphụcnhữngngườicótàinăngthựcsự,cótâmhuyếtthựcsựvớinướcvớidân,nhữngngườicóbảnlĩnh,cótínhkhíkhẳngkháichodùtrongquanđiểmchínhtrịcókhácông.NhưngvìhiểuhọlàsảnphẩmcủamộtxãhộikhổđauvàđầybiếnđộngnênNguyễnHuệkiêntrìthuyếtphục,chămlođểcónhữngthựctàiracùngônggiúpnước.NhưtrườnghợpNguyễnĐăngTrường,TrầnCôngXán,NguyễnThiếp...

CónhữngngườiNguyễnHuệ tinngay,giaogiữnhững trọng tráchcủađất nước nhưNgôThìNhậm,TrầnVănKỷ, PhanHuy Ích. . . Có nhữngngườidùngmàkhông tinnhưngcần thiếtphải sửdụngchomộtgiaiđoạntrướcmắtnhưNguyễnHữuChỉnh,VũVănNhậm...

Cái ưu việt củaNguyễnHuệ là nhãn quan nhận biết bản chất và lòngtrungthànhcủaconngườingaytừlúcsơngộ.Khôngmộtmưuđồhắcám,xấuxanàocóthểchemắtđượcNguyễnHuệ.ĐặcđiểmđólàmchoNguyễnHuệmạnhdạntinvàdùngcáctríthứccũởruộtxãhộiđầyrẫynhữngbiếnđộngnhưthếkỷXVIIT.

Năng lực dùng người củaNguyễnHuệ làmột thành công lớn cho sựnghiệpTâySơn.Tínhrộnglượng,baodungvàthuỷchungđốivớitríthứclàmộtđặcđiểmđểông thuphụcnhân tài trong thiênhạ,kểcảnhữngngườitheoTâySơnngaytừđầudướicờcủaNguyễnNhạcnhưTrầnQuangDiệu,BùiThịXuân,NgôVănSở,NguyễnVănTuyết. . .Nhưnghọkhông theoNguyễnNhạc để về lạiQuyNhơn và là quê hương của họ ngay sau thờiđiểmđoạngiaogiữahaianhemTâySơntạiPhúXuânvàonăm1786.

TríthứcđếnvờiNguyễnHuệvìhọthấymụctiêuđấutranhcủaNguyễnHuệphùhợpvớinguyệnvọngchânchínhcủatríthứcnênhọđãnhiệtthànhphụcvụ,muốnsựnghiệpcủahọgópnênsựnghiệpcủaNguyễnHuệvàđóchínhlàsựnghiệpcủaTâySơn,củadântộc.

NguyễnHuệ làmột tài năng hiếm có của đất nước, nhưngquan trọnghơn,ôngđãbiếtsửdụngtrítuệcủanhiềutàinăngkhácởkhảnăngcaonhấttrongnhiềuhoàncảnhkhácnhauđểphụcvụchođấtnước,chosựnghiệpTâySơn.

NhữngnhosĩthờiLê-Trịnh,saukhixoábỏcáiutịch,trìtrệlâuđờiởThăng Long, tự cải tạo mình và vươn theo yêu cầu mới đến Phú Xuân.NguyễnHuệđãchắpcánhchohọ,đưahọrakhỏicảnhcáchậuchimlồngđểtung bay trong bão táp của cuộc đấu tranh xã hội, để cùng ông gánh vác

nhữngtráchnhiệmlớnlaocủađấtnước,củadântộc.Buổi đầu, các chức vụ quan trọng ở trong triều và trấn nhậm các địa

phương,NguyễnHuệ thườnggiao chocácvõ tướngcao cấpđã từng theoôngchiếnđấubấy lâu.Nhưngdầndầncácvăn thần thaycácchứcvụchủchốttrongcôngcuộctrịnước,kểcảchứcThượngthưbộBinh.

Đểbổ sungchođộingũquan lại cóđủnăng lực thựchiện chính sách“văntrị”làviệccấpthiết,nênsaukhiđánhtanquânThanh(1789),QuangTrungđãtổchứckỳthiHươngđầutiênởNghệAn,đểtuyểnchọnnhântàidoNguyễnThiếplàmchánhchủkhảo.

QuangTrungướcmongcómộtnhànướcvữngmạnhvàcóhiệulựcnênrất chú trọngđếnchất lượngcủa côngviệcđào tạo.TrongChiếu lậphọc,QuangTrungđãchỉrõ:“Nhosinhvàsinhđồcửđợiđếnkỳthivàothihạngưuthìđượctuyểnvào,hạngkémthìbãihọcởtrườngxãcònnhưsinhđồbaquannhấtthiếtbắtvềlàmdân,cùngdânchịusưudịch”.

Thếmới biết tính kiên quyết củaQuangTrung,muốn cải tổ hệ thốngquanlạicáccấpchophùhợpvớiyêucầumớicủađấtnước,QuangTrungcũnglàvịnguyênthủđấtnướcđầutiênthôngcảmvớisựlạchậu,mùchữcủaquầnchúnglaođộngnênđã tổchứcchocácđịaphương“chọnnhosĩtrongxãcóhọcthức,hạnhkiểmđặtlàmthầydạy,giảngtậpchohọctròcủamình”.

Nhưvậyngay cảgiáoviên trường làng,QuangTrung cũngkhông coinhẹhaitiêuchuẩnvừatài,vừađứcvàđượcdânlàngtínnhiệm.

Bản thânQuangTrungcũngphảihọcvănhoávà lịchsửViệtNamdomộtquanbíthưriêng“mỗitháng6lầnchầuđểgiảnggiảikinhsách”(1)nênôngkháamtườngvềlịchsửvàvănhóadântộc.

Trốngđồngđượcpháthiệnvớiýnghĩagiá trịđích thựccủanó là thờiTâySơn.LầnđầutiêntrốngđồngthờiHùngVươngđượcpháthiệnởThanhHoávàđưavềPhúXuântrưngbàynhưmộtdisảncủavănhoádântộc(2).

Vềluậtpháp,buổiđầuQuangTrungchoápdụngchếđộquânchính,sự“nghiêmkhắc”đó,tấtnhiênsẽđưalạihiệuquảnhấtđịnhtrongxãhộibiếnđộng,phứctạp,tìnhhìnhanninhchínhtrịbấtổnliêntụcxảyra.

Ngaycảnhữngngười thiếu thiện cảmvớiTâySơncũng thừanhận sựhiệu lực nhất định của biện pháp cai trị đó. SáchTâySơn thuậtĐược cónhậnxét,vuaQuangTrungkhônglậppháplệnh,điềuướcviệcthưakiệnđềudomiệngngàiphânxử,cótộithìphầnnhiềudùngđònmàđánhđểtrừngtrị.Bầytôiởtronghayngoàiđềusợoaicủangài,khôngdámcantộihốilộ”.

_______________________(1)TâySơnthuậtlược,bảndịchcủaTạQuangPhát.(2)TheoMinhĐôsử,Q.40,chiếctrốngđồngnàydobinhsĩTâySơn

pháthiệnđượcởxãĐanNê,phủAnĐịnhvàotháng7năm1788.Dùthế,QuangTrungrấtcôngbằngvớimọingườikểcảbàNgọcHân,

Bắc cung Hoàng hậu cưng chiều của quốc vương, có lần cũng bị QuangTrungralệnhđánh20dùivềtộibaochechoviệcbàmẹ(thânmẫu-vợvuaHiểnTông),vìthânmẫucủaNgọcHânđãxinthachocácquanlạinhàLêbấtphụcTâySơn,trongđócóviênquanĐốcChiênđãdùng100thoivàngmuachuộc,hốilộchoquanTâySơnvàonăm1788”(1).

Chứng kiến trong những ngày đầuNguyễnHuệ đưa quânTây Sơn raĐàngNgoài, giáo sĩLeRoyởNamĐịnh có viết như sau: “NhữngngườiNamHàấy(quânTâySơn)đãápdụngsựxửánkhắcnghiệt.Mới thấytốcáo,chẳngcầnđợixétxửlôithôihọđãchémđầubọntrộmcướp,dânchúngthích sự xửphạt n] vậy và sự liêmkhiết của quânTâySơn.Vì họ khôngcướpbócai,họchỉbiếtchặtđầumàthôt.Điềuđóđãkhiếnchoyênbìnhmộtvàinơitrongmộtthờigian”(2).

Năm 1787, giáo sĩ Thiebaud cũng xác nhận điều đó “quân trộm cướpkhôngdámhànhnghề”.Năm1790,giáosĩLaMothecũngviết:“Phảinóitrắngrarằng,tìnhcảnhkhôngđếnnỗitệ.Dướitriềuđạinàychúngtôiđượcchechởkhỏibịlũcướppháphách,vàvềphầnđạogiáothìchúngtôiđượchưởngtựdovàanninhhơncáctriềuđạitrước”(3).

Nhưngluậtphápnhànướckhôngthểkéodàisựtuỳtiệnvàkhắcnghiệtnhưthếđược.NguyễnThiếpđãcólầnthấysựsaitráiđóvàđềnghịvớivuaQuangTrung“Nhànướcthìuyvõcóthừamàântrạchchưaban(1791).

Thậtra,vàocuốinăm1788,vuaQuangTrungđãthấysựphilýđóvàđãtìmcáchsửasai,trongNhậtkýcủaGiáohộiBắckỳnăm1788cóghilạinộidungmộtsắclệnhcủaQuangTrung...“từtrướcđếnnay,cácvuachúađềulấyluậtphápđểcaitrịthầndânvàduytrìhoàbìnhnêntacũngnoigươngcácvịtiềnbốimàđánhdấungàykhởiđầutriềuđạitabằngcáchsoạnrabộLuậtđểdânchúngsốngtrênđấttanghiêmngặttuântheo”.

LệnhcủavuaQuangTrunglàtrongthờigiantừmộtđếnhaithángphảisoạn xong bộ luật nói trên, nhằm tạo dựngmột thể chế nhà nước - phápquyềnhoànchỉnhsaungàymới lênngôiởPhúXuân(1788)nêncó lẽ tácdụngcủabộluậtđócònnhiềuhạnchế,nhưngchắcchắnđãđượcbổsungvàhoànchỉnhdầntrongnhữngnămsau.

CómộtbộluậtđượcsoạnthảomộtcáchhoànchỉnhdướithờivuaQuangTrungđãđượcdịchratiếngPháp,domộtlinhmụcngườiViệtthựchiệnvàonăm1793.TrongmộtbứcthơcủagiáosĩSérardởBốChánh,QuảngBìnhviếtngày5tháng6năm1793đãtiếtlộđiềuđó,bứcthưcóđoạnviết:“VềviệcdịchluậtBắcHà,thìlinhmụcVănđãdịchcảtậphaymộtphần,tôiđãcóđọcđượcquaquyểnsáchđó”(4)

Năm1822,mộtngườiAnhlàCrawfurdđếnViệtNam,cóthuậtlạirằng.“TôiđãgặpnhữngthươngnhânHoakiềuởHuế,đãnóichuyệnvớihọ.HọđãsốngdướichếđộTâySơnvàchếđộnhàNguyễn,họnóichắcchắnrằng,triều đạiTâySơn cai trị côngbằngvà ôn hoà hơnnhà nướchiện tại (tức

MinhMạng)haychanhàvuaấy(GiaLong)(5).________________________(1)NhậtkýGiáohộiBắcKỳnăm1788,tàiliệucủaNhaVănkhốquốc

giaParis(Pháp),tr.220.(2)Thưviếtngày11tháng7năm1788gửichoôngBlandinởParis,tài

liệucôngbốởB.E.F.E.O,1913,T.XII,số7,tr.8.(3)ThưgửiôngLetondal,tậpTonkin700,tàiliệuAMEP,tr.1399.(4)ThưgửiôngBlandin,tậpTonkin962,tàiliệuAEP,tr.521.(5) Jean Chesneaux, dẫn trong Contribution à L’histoire de la Nation

Vietnamienne,tr.62Muốnnướcgiàudânmạnhphải lophụchồivàphát triểnkinh tế, vua

Quang Trung đã có chủ trương đúng đắn đối với ngành sản xuất nôngnghiệp, cho đó là nghề gốc của dân, là nhiệm vụ hàng đầu của nhà nướcphongkiến tiếnbộ.Cóphụchồinôngnghiệpmớiổnđịnhđược trật tựxãhội,thúcđẩypháttriểncácngànhkinhtếkhác,nhấtlàkinhtếhànghoáđãtiêuđiềusauchặngđườngdàibịtànphábởichiếntranhvànhữngbiếnđộngcủađấtnước.

ƯớcmongcủavuaQuangTrungcómộtnềnnôngnghiệp thịnhvượngđược chứa đựng trong bài Chiếu khuyên nông, bài chiếu có đoạn viết:“Chínhsựđạovươngcốtđểvungốcvénngọn,làmchodânyênổncấycày,nhờđótrongnướckhôngcóngườilườibiếng,ngoàiđồngkhôngcóđấtbỏhoang.Trảiquabuổiloạnlybinhlửaliênmiên,lạithêmnạnđóikém,nhândânlưután,ruộngcònđượcbốn,nămphầnmườisovớitrước.

Trẫmchịumệnh trời,giữnghiệp lớn,bônbề trong lặng.Naybuổiđầuđạiđịnh,chínhsáchkhuyênkhíchsảnxuấtlàmchodângiàuphảiđượctiếnhànhlầnlượt.

Xétratrốntránhcôngviệc,giấugiếmcủacảilàthóithườngởđời,chonênphươngphápđềphòngkhônggìtốthơnlàphụchồidânphiêután,khaikhẩnđấthoang,phàmdânduthủduthựcvềlàngchămlođồngáng...”

Vua Quang Trung cũng có một hoài bão xây dựng nền kinh tế côngthươngnghiệppháttriểntrêntinhthầntựcườngmạnhmẽ,sảnxuấtranhiềuhànghoánhằmkhôngngừngthoảmãnnhucầutiêudùngcủanhândân.

MộtcuộcđốithoaigiữavuaQuangTrungvàNguyễnThiếptạiNghệAntrên đường ra Bắc đánh giặc Thanh đã cho chúng ta biết quan điểm củaQuangTrung.QuangTrunghỏi:

-Nghethầyhọctinhlýsố, lạicó tàimưulược,nayTônSĩNghịsang,thầyđãcócáchnàochưa?

NguyễnThiếpthưarằng:-Thầntốc?QuangTrungnói:-Phải,phải.Tôinayrađánhchonóchết.TôimàdẹpyênđượcgiặcTàu,

xinrướcthầyvềdạyhọc.TôimuốnkhídụnggìcũngchẳngphảimuacủanướcTàu.

NguyễnThiếpthưalạirằng:ChỉcóthuốcbắclàphảidùngcủaTàumàthôi(1)

CâunóiđócủaQuangTrung,baohàmmộttinhthầnđộclậpcao,khôngđểchonềnkinhtếbịlệthuộcnướcngoàivàngoạibangchiphối,chứkhôngcónghĩalàcắtđứtquanhệngoạithươngvớiTrungQuốcvàcácnướckhác.

Sauchiến thắnggiặcThanh(l789),vuaQuangTrungđãchủđộngviếtthư cho Tổng đốc LưỡngQuảng là PhúcKhangAn, đề nghị “mở cửa ảithôngchợbúa,khiếnchohànghoákhôngngơngđọngđểlàmlợichodân”(2).

Chấpnhậnyêucầuđó,nhàThanhmởcửaảiBìnhNhi,ThuỷKhẩu,DuThôncho thươngnhânngườiHoasangbuônbán,họ lậpcácphốKỳLừa,MụcMã, Hoa Sơn. Các phố này nằm trên lãnh thổ của ta, gần biên giớiTrung Quốc. Thương nhân người Hoa đã lập hai cửa hiệu Thái Hoà vàPhongThịnhởcácphốtrênđểbuônbán.Thươngnhânqualạibuônbánđềumiễnthuế.

____________________(1)DẫnlạiLêThúcThông,trongTạpchíNamPhongsố102.s(2)BanggiaolụctrongNgôgiavănphái.Năm1790,vuaQuangTrunglạiđềnghịlậpnhàhàngởphủNamNinh,

thuộctỉnhQuảngTâyđểthươngnhânngườiViệtsangbuônbán”(1)ChínhsáchngoạithươngrộngrãiđólàmnhiềuthuyềnbuônTrungQuốc

đếnbuônbántrựctiếpvớiPhúXuân,QuangTrungđãmờigọicácthuyềnbuônTâyđếnđầutơbuônbán.

Ngày 1 tháng 5 năm 1792, trongmột bức thư viết từ Bố Chánh, ôngSérardđãcóghi lại:“ôngGirardđượccửlàmthầythuốcchoTiếmvương(QuangTrung)ởPhúXuân.Có lẽ tôi phải kêugọi đếnôngGirardởPhúXuânđểnhờôngấygiaothưchothuyềnbuônTrungHoacậpbếntạiđó,hayyêucầuôngấyđíchthânmạngtheonếuTiếmvươngbắtôngấyđiQuảngChâumờingườiÂuChâuđếnkinhđôbuônbánnhưôngđãdựđịnhnămngoái“(2)

Vớitưcáchlàngườitrongcuộc,ôngGirardviết:‘Ngày17tháng3năm1791,tôiđượcgiớithiệuđếngặpTiếmvương(QuangTrung),cácquanđãkhuyênTiếmvươngnênmờingườiÂuchâuvàocung,khôngchỉdànhchothầythuốcmàthôi...Nămngoáiôngta(QuangTrung)muốngửitôiđiMaCaokêugọingườiÂuchâuđềnbuônbántạivươngquốcông...

Nămnaycócơhội,mộtchiếctàutừÁoMôntớivàmộtchiếctàukháctừMani qua, vì bất bình với việc làm ăn ởĐồngNai, nên đến đất Tiếmvươngnơi tôiởvàbánchoôngta100.000cânlưuhuỳnh, tôibắtbuộcduhànhMaCao.Tôiđãtớihôm3tháng7”.(3)

Ởcạnhkinhđô,giáosĩSérardtheodõiđượccáchoạtđộngngoạithươnggiữaPhúXuânvàphươngTâyđãviết:Họ(quânBắcHà)muốnnhiềutàubèÂuchâuđếnhảicảngcủahọvớinhữnghànghoámàhọđòihỏi,nhưngchỉcóhai tàu tới,mộtchiếc trướcđâybịbạcđãibởiquan trấn thủphủChâm(QuảngNam)nênđãnhổneovàtẩuthoátđểtránhtaihọa.ChiếckiatừMacaođến,đãđượctiếpđãitửtếhơn,nhưngtôitinrằngnóchởnhiềuhànghoáchoTiếmvương(QuangTrung)vàtriềuđìnhôngta”(4).

Nhưngđôikhi,hoàibãothìchínhđánglớnlaonhưngthựctếvàkháchquankhôngchophépthựchiệnthìhiệuquảsẽthấp.

Bởivìở thếkỷXVIII,đươngthời thế lực thươngmạinàocủaphươngTâycũngkèmtheoâmmưuxâmlượcvàđộcchiếmthịtrường,nênnhữngngười “bạn hàng” này chắc khôngmấy được quyến rũ, bởimột hoàng đếgiàutínhtựcường,độclậpđãtừnglàmnhiềukẻthùkhiếpsợ.

Đó là lý do chínhđể chúng ta thấy các thuyềnbuônphươngTâyxuấthiệnnhiềuhơnởcáccảngthuộcvùngkiểmsoátcủaNguyễnÁnhhơnlàcủaQuangTrung.TrongquanhệvớiTrungQuốc,mặcdù lànướcnhỏnhưngQuang Trung luôn xác định chomình tư thế của người chiến thắng.Ướcmongcómộtquânđộimạnh,mộtnềnkinhtếpháttriểnđểbảovệquyềntựchủcủadântộc,bảovệtoànvẹnlãnhthổđấtnước.

Trong thơgửichoviênQuảnđạoTảGiangkiêmTổng lýbinhvụđạoQuảngTâylàThangHùngNghiệp,QuangTrungđãphântíchsâusắcnhữngđiểmyếucơbảncủađịchvàthếmạnhcủata:“Việcquâncốthoàchứkhôngcộtđông,cột tinhnhuệchứkhôngcốtnhiều.Ngườikhéothắnglà thắngởchỗmềmdẻo,chứkhôngphảilấymạnhđèyếulấynhiềuhiếpítmàđược”(5).

SaungàyđạithắngquânThanh,QuangTrunglàmtờbiểugửichoCànLongđểkểtộiTônSĩNghị,nhưngmụcđíchđểmỉamaihómhỉnhvuanhàThanh “không biết việc đó quả do đạiHoàng đế sai khiến hay doTônSĩNghịvìmộtngườiđànbàsaikhiếnmonglậpcôngởbiêncươngđểcầulợilớn”(6).

__________________(1)ThưgửiôngBlandin,Tonkin692,tr.366.(2)(3)Thưviếtngày25tháng11năm1792choôngBoiret,Fowkin692,

tr.897.(4)ThưviếttừBốChánh,gửiôngBoiretvàDescuvriere,Tonkin692,tr.

427.(5)NgôThìNhậm,Banggiaohảothoại,viếttay.(6)ĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.30,t.36b.Vớitưthếvữngvàngcủangườichiếnthắng,vuaQuangTrungđãvạch

trầnbảnchấtthamlam,độcáccủanhàThanhvàkiênquyếtdùngmọibiệnphápđểbảovệnềnđộclậpdântộc.TrongtờbiểugửichoCànLong,Quang

Trungđãchỉrõ:“Naylấythiêntriềuto lớnđểđi tranhgiànhvớimộtnướcnhỏđểthoả

lòngthamlam,tànbạo,lạimuônđeođuổivũlựcđếncùng,xuaquầnchúngranghitrậnđịađểchịuthảmđộc,thìlòngThánhthượngcũngkhôngnỡlàmthế,nếuvạnnhấtđánhnhauliênmiênkhôngdứtthìlúcđóthầnkhôngcònlấynướcnhỏđể trọngnước lớnnữa,buộcphảinghe theomạng trời.Việcxảyrakhôngthểlườngtrướcđược,đểrồirasaothìra”.

Tiếpđược thưcủavuaQuangTrung,ThangHùngNghiệpkinh sợnóivớisứgiảHôHổhầurằng:“Naykhôngphảilàlúchainướcđánhnhau,saolạinóitoàngiọngtứcgiận”.(1).

CòncànLongsaungàybạitrậnđãxuốngchỉchoviênTổngđốcLưỡngQuảngmớinhậmchức làPhúcKhangAnvà triều thần, saukhiphân tíchtìnhhìnhnướcta,nàolà“lamchướng,dịchlệ,nướcđộc”nàolà“dântìnhhayphảntrắc,haysinhsự”rồi“Trẫmđãnghĩkỹ,thựckhôngnênlàm”vàkếtluận“Tómlại,bấygiờkhôngnênđánh”(2).

Sauđó,trongmộtlầndụbanhànhngày19tháng4năm1789,CànLongđãnhấnmạnh:“ÝTrẫmnhấtđịnhkhôngchotiếnbinhnữa“(3).

DonắmchắcđượcýđồcủađốiphươngnênvuaQuangTrungđãtàitìnhvàđúngđắnkhixácđịnhmốiquanhệvớiTrungQuốcngaytừlúcmớitiếnquântrênđườngraBắcđánhgiặcThanh.

QuangTrungđãnóivớiNgôThìNhậmdướichânnúiTamĐiệp:“Lầnnàytara,thânhànhcầmquân,phươnglượctiếnđánhđãcósẵn,chẳngquamườingày,có thểđuổiđượcngườiThanh,nhưngnghĩchúng lànước lớngấpmườinướcmình,saukhibịthuamộttrận,ắtlấylàmthẹnmàlobáothù,nhưthếthìviệcbinhđaokhôngbaogiờdứt,khôngphảilàphúcchodân,nỡnàolàmnhưvậy.Đếnlúcấy,chỉcóngườikhéolờilẽmớidẹpnổiviệcbinhđao.KhôngphảiNgôThìNhậmthìkhôngailàmđược.Chờmườinămnữa,chotađượcyênổnmànuôidưỡnglựclượng,bấygiờdângiàunướcmạnh,thìtacósợgìchúng”(4)

DotrướcđónhàMạchènnhátnộpđấtchonhàMinh,cólầnquansởtạiđòixintrảlạichochủcũ,nhưngnhàThanhkhôngchịu,chúngcholậpbiacắmlàmđịagiới trênđất trấn“’TuyênQuangvàHưngHoá”, lấysôngĐỗChúclàmgiớihạncủahainước.CũngcólầnthủlĩnhnôngdânHoàngCôngChấtđãchiếmlạiđấtcủa7châuđó,nhưngsaucuộckhởinghĩathấtbại,nhàLêcũngbỏmấtluôn.SaungàyđánhbạigiặcThanh,vuaQuangTrunglàmtờbiểuxinđòilạiđất7châuởHưngHoá(5).

Đoạncuốibàibiểu,QuangTrungtỏrarấtcươngquyết:“Thầnkhôngdámbỏ rơi phần đất ấy, coi là đất hoanggiấu giếm tình

hìnhkhôngđưa ra ánh sáng.Vì vậy đánh liều làm tờ biểu nhờ công tướcPhúcKhangAn,TổngđốcLưỡngQuảngchuyểntâu.

ThầnsẽpháiquanviênđềnđầuđịagiớiHưngHoátraxétcẩnthậnvềđia

giới7châuđểđượcNgườichođemlạiđấtbảnquốc”(6).Mặc dùQuang Trung đã nêu lên những bằng chứng xác đáng về chủ

quyềnvàsựhợplýkhiđòitrảlạiđất,nhưngbọnquanlạiTrungQuốcbácbỏ,lấycớlàcươnggiớixácđịnhtừlâurồi.

Biết việc đòi lại đất không thể có lời nói khéo, không thể chỉ có nóisuôngmàđược,QuangTrungđãquyếtđịnhdùngvũ lựcđểđòi lạiđấtđãmất.

_________________________(1)ĐạiNamchínhbiênliệttruyện,Q.30,t.87a.(2)ĐạiNamthựclục,Q.la23,t.29b(3)ĐạiNamthựclục,Q.1525,t.12b.(4)ĐạiThanhthựclục,Q.1525,t.12b.(5)Cácchâu:Trunglang,LễTruyền,HoàngNhám,TuyPhụ,HợpPhì,

LaiChâuvàKhiêmChâu.(6)NgôThìNhậm,Banggiaohảothoại,tàiliệuchéptayĐạiNamchínhbiênliệttruyệnghilạirằng:Vàonăm1790,vuaQuangTrunggửi thưchoTổngđốcLưỡngQuảng

xinphânrõbiêngiớicũ.TổngđốcLưỡngQuảngchorằngbiêngiớiđãđinhrồi, trả lại thư.VuaQuangTrung bất bình, khuyên khích quân sĩ làm tàuthuyềnâmthầmcóchídòmngóđấtQuảngĐông-QuảngTây.Ngàithườngnóivớicác tướng lĩnh rằng:Rộngcho tavàinămbồidưỡnguy lực,nhuệkhí,tanàosợchúng”(1).

Mộthôm,vuaQuangTrunghỏiviênquanbíthưrằng(2):-Sửsáchsaochépquánhiềuviệcthế?Quanbíthưtrảlời:-SửsáchchépsựtíchthiệnáccủađếvươngvàlýdoHưngphếđểđời

saughichépmàrănđe.QuangTrunghỏi:-NhưthếxưanaycóaiđánhTàukhông?Thưa:-NướctacóTrầnHưngĐạo,đánhquânTàuởsôngBạchĐằng,LêThái

TổđánhquânTàuởĐôngQuan,nhưngđềuđánhkhichúngtiếnsang,chứchưacótiếnsangđấtTàumàđánhchúng.

QuangTrungnói:-NaytasẽđánhTàuchongươixem.VuaQuangTrungralệnhchocông

việnmayválạichiếnyrồigiaochogiathiếpcácđạithầncấtgiữ,hẹnđủ20vạnchiếcáomớibancấpchoquânsĩđểđánhQuảngTây”(3).

QuangTrungđãliênkếtvớiThiênđịahội,mộttổchứcbímậtcủanhândânTrungQuốcđểchốnglạinhàThanh.ThunạpbọncướpbiểngọilàgiặcTàuô,cácthủlĩnhTàuôquythuậnđược,QuangTrungchotậpkếtởBiệnSơn,phongchứctước,cấpấntín,bằngsắc,cấplươngthựctrởvềđánhphá

miềnvenbiểncáctỉnhQuảngĐông,PhúcKiến,TriếtGiang...Năm1792,đểthămdòtháiđộnhàThanh,vuaQuangTrungcửmộtphái

đoàndotướngVũVănDũnglàmChánhsứvớihaiyêucầu:xincầuhônvớicôngchúanhàThanhvàxinđòiđấtLưỡngQuảngđểđóngđô.

Vớitháiđộkiênquyết,QuangTrungđãchuẩnbịcôngphuvềvũlựcvàáplựcngoạigiaođểlấylạichođược7châuđãmất.Trướcuythếlớnmạnhcủatadưới thờiQuangTrung,vuaThanhđãnhượngbộhaiyêusáchtrên,nhưngrấttiếcởthờiđiểmhuyhoàngcủa“ướcmơvượtbiêngiới”đóthìvuaQuangTrungtừtrần,việcđòiđấtvìthếđànhdởdang.

TrongmốiquanhệđốivớiNguyễnÁnhởGiaĐịnh,cứnhưcáctàiliệucủatriềuNguyễnđểlại, thìlựclượngNguyễnÁnhmớilàđốithủlàmchoQuangTrungđánggờmnhất,đãámảnhnhàvuachođếnlúcchết.

SáchĐạiNamchínhbiênliệttruyệnghilà:TrướckhimấtvuaQuangTrunggọiTrầnQuangDiệuvàcáctínthầnlại

dặn rằng: ‘”Tamởmang cương giới, khai thác đất đai bao trùm cả nướcNam,naybịbệnhắtkhôngdậyđược,Thái tử tưchấtkhácao,nhưng tuổicònbé,ngoàithìcóGiaĐịnhlàquốcthù.VuaTháiĐức,NguyễnNhạctuổigiàhamdậtlạccầuan,khônglohậuhoạ.Saukhitamấtrồi,trongmộtthángphảilochôncấtsơsàichoxongviệcmàthôi.BọnngươiphảiphòTháitửsớmdờivềVĩnhĐôđểkhôngchếthiênhạ.NếukhôngkhiquânGiaĐịnhrađến,bọnngươikhôngcóchỗchônđấy”(4)

GhichépcủanhữngngườiviếtsửtriềuNguyễnnhưvậykhôngphảilàkhôngcólý.VìsaukhiđánhbạigiặcThanh,kẻthùnguyhiểmnhấtvàbứcthiết nhất trong lúc này là tập đoàn Nguyễn Ánh và bọn can thiệp Pháp.NhữngmốiquanhệhoàhoãncấpthờidiễnrasauđóvớiTrungQuốcchỉvìđểrảnhtaymởmặttrậnvềphíaNam,nhữnggiáosĩphươngTâylúcbấygiờđãhếtsứclongạivềnhữngsựcốsẽdiễnragiữaPhúXuânvàGiaĐịnh.

___________________________(1)Q.30,t.40a.(2)QuanbíthưnàyngườiNgọcĐống,ThanhHoá,mộttháng6lầnvào

cungđểgiảngsửsáchchovuaQuangTrung.(3)TâySơnthuậtlược,Sđd,tr.161.(4)Q.80,t.42b.TrongnhậtkývềGiáohộiBắcKỳ,cóghilạiviệcsau:“khivuaQuang

TrungđánhgiặcThanhxong,ôngtrởvềPhúXuânvàongày2tháng3năm1789.QuangTrungđịnhthựchiệnmộtchuyếnđivàoNamsauđó.Mụcđíchcủachuyếnđinày làgì?CóphảimuốnđánhôngHoàngmuốncướpngôivuaNamKỳ của ngài không?Chúng tôi chưa biết rõ điều đó,mặc dù cónhiềutinđồntruyềnđivềviệcđótừlâunay”(1).

Trongmột bức thưngày23 tháng7năm1790,Sérardviết:Chúng tôimớihaytinbốnchiếctàucủalũgiặcTrungHoabịbắtgiữ.Bọnnàyđãđầu

hàngquânphiếnloạnNamHàcủachúngtavàđượcquânnàycấpmônbài.Chúng dẫn 4 thuyền về kinh đô (Phú Xuân) có lẽ Tiếm vương (QuangTrung)dùnglàmchiếnthuyền.VìôngnàyđịnhđánhnhauvớivuaNamhàởDouNai(2).

Đến ngày 1791 , giáo sĩ Nunsius Orta trongmột bức thư đề ngày 20tháng5,cóviết:“vuachínhthốngNamHàởDouNaigầnCaoMiêncógửimộthoàngtửsangchâuÂu.Theodưluậnthìôngđủsứcchốnglạiquânlựccủa Tây Sơn để chiếm lại vương quốc ông.Nhưng thanh thế của ông thìngàycànggiatăng”(3).

Năm1792,vuaQuangTrungcửmộtđoànngoạigiaosangTrungQuốcxincầuhônvớicôngcháunhàThanhvàxinđòiđấtLưỡngQuảngđóngđô,nhằmthuhútsựbận tâmchính trịcủanhàThanhvào trậnngoạigiaomớimẻ,táobạo,chủđộngcủaQuangTrung.

Lúcnày,vuaThanhlạilođốiphóvớicáccuộckhởinghĩacủanôngdânThiênđịahộivànhữngcuộcđánhphávenbiểncủacáchảitặcTrungQuốcmàQuangTrungđã liênkết làmnhàThanhkhông cònhơi sứcđâuđể longhĩvềmộtcuộcphụcthùbằngvõlực,đểQuangTrungrảnhtaytriểnkhailựclượngđánhNguyễnÁnhởGiaĐịnh.

Theosửsáchnướcta,củaTrungQuốcvàcácgiáosĩđươngthờighilạichobiết,vuaQuangTrungđãcókếhoạchđánhGiaĐịnhvớimộtlựclượngquânchủlựchuyđộngđến30vạndựáncủachiếndịchnhưsau:

1 -QuyNhơn,NguyễnNhạc tích cực chuẩn bị lực lượng, đóng thêmthuyền chiến phối hợp với quân “Tàu ô” đánh thẳng vào Biên Hoà, GiaĐịnh.

2-Bộbinh từPhúXuân theođường thượngđạoquaLào,xuốngChânLạp,phốihợpvớiquânChânLạp,từphíaTâyđánhthẳngvàoSàiGònvàchặnđườngbiêngiớiChânLạpkhôngchođịchtháolui.

3-ThuỷquântừPhúXuânthẳngvàoCônLôn,HàTiên,đánhngượclênSàiGòn,chặnmọingảđườngkhôngchoquânNguyễnÁnhtrốnthoátracáchảiđảohoặctrốnchạysangXiêm.

ĐểchuđáotrongviệcchuẩnbịhànhquânvàcũngđểyênlòngdânhaiphủQuảngNgãi,QuyNhơn,ngày28tháng8năm1792(tứcngày10tháng7nămQuangTrungthứ5),vuaQuangTrungcólệnhtruyềnchoquanlạivàquândânhaiphủcóđoạnnhưsau:

“BâygiờtheolệnhcủaHoàngđạihuynh,Trẫmsẽthânchinhcầmquântheohaiđườngthuỷbộvàodẹpgiặc,TrẫmsẽđậptanbọncựuNguyễndễdàngnhưđập tanmộtcànhcủikhô,một thanhgỗmục.Cònnhândânhaiphủ,cácngươiđừngloâuđừngsợgiặc,cácngươihãyđểmắtnhìn,đểtainghexemTrẫmlàmgì.Cácngươisẽthấyrằng,TrẫmchỉđánhmộttrậnlàBìnhKhang,NhaTrang,nhưmảnhxương tàncủacác thâyvuaGiaĐịnh.CũngnhưPhúYênđã từng là trung tâmchiên trườngvà suốt từdảiBình

ThuậnvàotớiChânLạpsẽtúckhắcđượcthuphục.NhưthếđểainấyđềuhiểurằngTrẫmvàHoàngđạihuynhlàhaianhemruột,làcùngchungmộtdòngmáu,Trẫmkhôngbaogiờquênđiềuđó”.

Tháng9năm1792,thờiđiểmthắnglợicủacuộcđấutranhngoạigiaodopháiđoànVũVănDũngđangcómặttạicungđiệnnhàThanhởBắcKinhvàcũngvàolúcQuangTrungởPhúXuân,NguyễnNhạcởQuyNhơnđangráoriết chuẩn bị triển khai kế hoạch đánh tập đoànNguyễnÁnh và bọn canthiệpPhápởGiaĐịnh.

BàihịchcủaQuangTrung truyềnđi,đượcbinhsĩvànhândânnônứcchờđợi.Nhưngchưađầy20ngàysau,ngày16tháng9năm1792,saumộtcơn bạo bệnh, Quang Trung đã qua đời. Đây là một tổn thất lớn cho sựnghiệpTâySơnvàcảdântộc,khônggìbùđắpnổi.

Nếu việc đánh Gia Định được triển khai đúng như kế hoạch của vuaQuangTrungđãđềra,chắctìnhthếđấtnướctừđóvàcảsaunàycóthểlạcquanhơn.

NhưngQuang Trung đã qua đời! Nhưmột ngôi sao sáng, vụt tắt. Sựnghiệpđánhgiặcphảichịulỡlàng,mộthoàibãođấutranhthốngnhấtvàxâydựngđấtnướcgiàumạnhphảichịudởdang.Rồicònchịumangtiếngvìcólỗilầmlàđãchọnngườikếtụckhôngxứngđáng.

Nhưnghoàibãovềđánhgiặc,dựngnướccủavuaQuangTrungcònnónghổisinhkhícũngnhưthựctiễnvàkinhnghiệmcủanóđốivớithờiđạichúngta.

_______________________(1)TàiliệulưutrữMEP,tr.268.(2)ThưgửiLentondal,tậpTonkin700,SEMP,tr.1416.(3)ThưgửiLetondal,tậpTonkin,SMEP,tr.1458.

TÀILIỆUTHAMKHẢO

1.DươngVănAn:Ôchâucậnlục,biêndịchBùiLương,Vănhoááchâu,SàiGòn,1962.

2.PhanThuậnAn:LăngBaVànhvàmộQuangTrungởHuếtrongsáchNguyễnHuệ-PhúXuân,NxbThuậnHoá,1986.

3.ĐỗBang:LăngQuangTrungmộtẩnsốlịchsử,báoDântrí,ngày1-7-1982..

4.ĐỗBang:Nửa thế kỷ tìm lăngQuangTrung,Nhữngphát hiệnmớikhảocổhọcnăm1982,ViệnkhảocổhọcHàNội.

5.ĐỗBang:Vấnđề lăngQuangTrungởHuế,T/cTổQuốc,số9năm1992.

6.ĐỗBangvà các tác giả:NguyễnHuệ - PhúXuân,NxbThuậnHoá1984.

7.ĐỗBang:NhữngdấutíchthờiTâySơn,10nămkhảotìmvàsuynghĩ,TạpchíVănhoáBìnhTrịThiênsố4năm1988.

8.Barrow (J):VoyageCochinchine en 1973,Tradition deMalteRum,tậpII,Q.177.

9. Cadière (L): Documents relatifà lépoque de Gia Long, B.E.F.E.O.,1912.

10 Cadière (L): Tombeaux, Annamites danh les environs de Huế,B.A.V.H.,1928.

11.ĐạiViệtquốcthưbảndịch,SàiGòn1967.12. Trần Viết Điền: Lăng Ba Vành có phải là lăng Quang Trung -

NguyễnHuệ,báoBìnhTrịThiên,ngày4-12-1987.13.TrầnViếtĐiền:Chưathểxếp lạihồsơ lăngBaVành,TinHuế,số

48,tháng1năm1988.14.TrầnViếtĐiền:XungquanhvấnđềlăngBaVànhvàbộhồsơgiả,

báoBìnhTrịThiên,ngày21-5-1988.15.TrầnViếtĐiền:Lờigiảicủaphươngtrìnhnửathếkỷ:lăngBaVành,

TạpchíSôngHương,số30năm1988.16.NguyễnHữuĐính:MộtphươngphápđểkhámphálăngBaVànhở

làngCơChánh,Huế làai?CủaÝĐứchầuLêQuangĐạihaycủaQuangTrung -NguyễnHuệ, báo cáoHội thảokhoahọcvềphong tràoTâySơn,Huế6,1986.

17.LêTrọngHàm:MinhĐôsử,Q.29,Q.32,Q.40,tàiliệuchữHán,viếttay,ViệnsửhọcViệtNam.

18.HoàngXuânHãn:LaSơnphutử,MinhTân,Paris,1952.19.NguyễnĐìnhHoè:NotessurlescendesdesTaySondanhlaprison

duKhamĐong,B.A.V.H.-1914.

20. LêVănHoàng:Quang Trung,mộ hồi ký, báo Bình Trị Thiên, sốngày15-2e1988.

21.PhanHuyÍch:DụAmngâmlục,tập2,NxbKhoahọcxãhội,HN,1987.

22.PhanHuyích:DụAmvăntập,tơhếuviệnnghiêncứuHánNômbảnchữHán,kýhiệu604/A.

23.TrươngDươngKỳ:ĐôngHoatoànlục,Q.117,tưliệukhoaSửtrungĐạihọcTổnghợp-HàNột.

24.NgôCaoLảng:Lịch triều tạpkỷ,bảndịch,NxbKhoahọcxãhội,HN,1975.

25.LêQuýDậtsử,bảndịchcủaPhanVănThám,NxbKhoahọcxãhội,HàNội,1987.

26.PhanHuyLê:MộtsốditíchTâySơntạicáctỉnhphíaNam,Hộinghithôngbáokhảocổhọc,Việnkhảocổhọcnăm1977,Kỷyếu.

27.NgôThờiNhậm:Banggiaohảothoại,bảnviếttay,chữHán.28.NgôThờiNhậm,Thơvăn,tậpI,bảndịch,HàNội,29.NgôGiaVănPhái:HoàngLênhấtthốngchí,Vănhoá,HàNội,1984.30. Nguyễn Xuân Nhân: Các ngôi sao Tây Sơn, Văn nghệ Tập. Hồ

Chíminh,2001.31 .NguỵNguyên:CànLong chính vũAnNamký, bản dịch,Hoàng

XuânHãn,TậpsanSửđịa,SàiGòn,1968.32.NguyễnPhương:ViệtNamthờibànhtrướngTâySơn,KhaiTrí,Sài

Gòn,1968.33.QuốcsửquántriềuNguyễn:ĐạiNamchínhbiênliệt truyện,Q.80

NgụyTâyliệttruyện,bảndịchTạQuangPhát.34.QuốcsửquántriềuNguyễn:ĐạiNamthựclụcchínhbiên,Đệnhất

kỷ,bảndịchViệnSửhọc,tậpII,Đệtamkỷ,tập23.35.QuốcsửquántriềuThanh:ĐạiThanhthụclục,Q.1328,1825,1829,

1442,1846,1551,1357,1855,135Q,1357,1363,1889...tưliệudịch,khoaSửtrườngĐạihọcTổnghợpHàNột.

36. Tây Sơn thuật lược, bản dịch TạQuang Phát, tập san Sử địa, SàiGòn,số9năm1968.

37. Tây Sơn thực lục, bản chữ Hán, tư liệu Khoa Sử trường Đại họcTổnghợpHàNột.

38.TiêuNhấtSơn:ĐạiThanhThôngsử,Q.2,ĐàiBắc,1961.39.QuáchTấn,QuáchGiao:NhàTâySơn,SởVănHoáThôngtinNghĩa

Bình,1988.40.QuáchTấn,QuáchGiao:VõnhânBìnhĐịnh,NxbTrẻ,2001.41.NguyễnĐắcXuân:MộtvàiditíchcóliênquanđếnthờiTâySơnở

Huế,trongsáchTâySơnThuậnHoánhữngdấuấnlịchsử,BảotàngTổnghợpBìnhTrịThiên,1986.

42.NguyễnĐắcXuân:Đi tìmlăngmộvuaQuangTrung,ViệnsửhọcHàNội,1992.

43.TàiliệuHộitruyềngiáohảingoại,Paris(A.M.E.P.),tậpTonkin.44.Tài liệukhảosát thuộcđịaLăngBaVànhnăm1977,củaKhoaSử

TrườngđạihọcTổnghợpHuế.45.TạpchíĐôngThanh,số1năm1932.46.TạpchíBáchKhoa,SàiGòn,số99và102năm1961.47.TàiliệulưutrữAux-en-Provence(Pháp).48. Uỷ ban Nhân Dân thành phố Huế - Hội Khoa học Lịch sử Thừa

ThiênHuế.PhúXuân-ThuậnHoáthờiTâySơn,KỷyếuHộithảoKhoahọcHuế,tháng12-2001