Təhsil hər hiv dövlətin, ölkənin, cəmiyyətinlib.bbu.edu.az/files/book/252.pdf · ictimaiyyətinin iştirak edən bir hi.s.səsi iki əks qütbə ayrılmışdır. Təhsil sahəsi

Təhsil hər hiv dövlətin, ölkənin, cəmiyyətin

həyatının, fəaliyyətinin miihiim hir sahəsidir. Cəmiyyət

təhsilsiz inkişaf edə bilməz.

* Azərbaycan müstəqil dövlət kimi yeni iqtisadi, siyasi yolla gedərək, dünyanın bütün ölkələrinin, .xüsusən Qərb ölkələrinin təcrübəsindən istifadə etməyə çalışır və təhsilin də təkmilləşdirilməsində bu təcrübədən istifadə etmək lazımdır.

Dövlət müstəqilliyinin .xalqımıza bə.xş etdiyi

nemətlərdən biri də odur ki, biz artıq təhsil sistemimizi

.xalqımızın, millətimizin tarixinə, mənəviyyatına, ənənələrinə

uyğun qururuq. Doğrudur, bu proses çox mürəkkəb prosesdir.

Bu proses qısa müddətdə başa çata bilməyəcəkdir. Bu gün

təhsil sahəsində çalışan bütün vətəndaşlara, müəllimlərə,

təhsil müəssisələrinin rəhbərlərinə müraciət edərək xahiş

edirəm ki, onlar tezliklə təhsil sistemində işlərin müstəqil

Azerbaycanın prinsipləri əsasında qurulmasına nail olsunlar.

Heydər Əliyev

Hər bir millətin, hər bir dövlətin inkişafında bilik,

savad ən böyük rol oynayır.

* O ölkəhr inkişaf edir ki, orada təhsil yüksək

səviyyədədir, yeni texnologiyalar tətbiq olunur.

* Dünyada elmi-texniki tərəqqinin bütün yeniliklərini bilmək, onları qavramaq, qabaqcıl ali məktəblərlə əlaqə yaratmaq təhsil prosesinin inkişafında mühüm rol oynayacaqdır. A zərhaycan da hu yolu seçibdir.

ilham Əliyev

Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin

Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası ilə bağlı bəzi

tədbirlər haqqında

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

SƏRƏNCAMI

2001-ci ildən etibarən Azərbaycan Respublikasının AVTO pa Şurasuıa üz\' olması ölkəmizin Avropa məkanına inteqrasiyasını sürətləndinnişdir. Bu proseslərin tərkib hissəsi kimi Azərbaycan Respublikası Avropa ölkələrinin təhsil nazirləri tərəfindən qəbul edilmiş Bolonya deklarasiyasını imzalamaqla respublikanın ali təhsil müəssisələrinin Avropa təhsil sisteminə inteqrasiyası yolunda mühüm addım atmışdır. Azərbaycanın dünyada analoqu olmayan iqtisadi inkişafı Ümumavropa təhsil məkanına inteqrasiya proseslərinin daha da sürətləndirilməsini və bu saliədə həyata keçirilən işlərin intensiviəşdirilməsini tələb edir. Ölkənin intellektual potensialının gücləndirilməsinin Azərbaycanın inkişaf strategiyasmm əsas müddəalanndan biri olması ali təhsil sistemində islahatlai'a dair müvafiq dövlət proqramının hazırlanması zəmrətini meydana çı.xannışdır.

Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası proseslərini sürətləndinnək məqsədi ilə qərara alıram:

1. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi tabeçiliyində ali təhsil müəssisələri olan digər qurumlarla birlikdə «2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı» layihəsini 2008-ci il mait ayının 30-dək hazırlayıb Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə təqdim etsin.

2. Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası məqsədi ilə Bolonya prosesinin ölkəmizdə reallaşdırılmasına xidmət edən

beynəlxalq müqavilələrin imzalanması üçün müvafiq tədbirlər həyata keçirsin.

3. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti, Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təklifləri nəzərə alınmaqla, ali təhsilin bakalavr pilləsində ixtisasların (proqramların) siyahısının YUNESKO-nun və digər beynəlxalq qurumların qəbul etdiyi müvafiq sənədlərə uy- ğunlaşdırılmasını təmin etsin və bu sərəncamdan irəli gələn digər məsələləri həll etsin.

4. Bu sərəncam imzalandığı gündən qüvvəyə minir.

ilham ƏLİYEV,

.4 Z3vhayc(ut Respublikasının Prezidenti

Bakı şoliori, 31 yanvar 2008-d il

« T Ü R K M İ L L Ə T t N D Ə N Ə M ! İ S L A M Ü M M Ə T İ N D Ə N Ə M !

Q Ə R B M Ə D Ə N İ Y Y Ə T İ N D Ə N Ə M ! »

Ziya Göyalp

(1876-1924)

G İ R İ Ş

Təhsil sistemində Bolonya prosesi son zamanlar, bir çox ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da geniş müzakirə mövzularından biri olmuşdur. Bu prosesə xeyli sayda konfranslar, seminarlar, «dəyirmi masa»lar, kitablar, məqalələr və s. həsr olunmuşdur. Azərbaycan təhsil ictimaiyyətinin Bolonya sisteminə marağı tam anlaşıqlı və sevindiricidir. Bolonya prosesi Avropada ali təhsilin inkişafının bir sıra prinsipləri üzərində qurulan vahid təhsil məkanının formalaşdırılmasmı nəzərdə tutan magistral xətdir. Onların arasında çoxpilləli ali təhsil sistemi, kredit sisteminin tətbiqi, tələbələrin və müəllimlərin mobilliyinin təmin edilməsi, diplomlara vahid Avropa əlavəsinin verilməsi, ali təhsilin keyfiyyətinə nəzarət sistemi və s. vardır.

İlk zamanlar Avropada Bolonya prosesinə bir qədər mənfi münasibət bəsləyən və özünü təmin edə bildiyinə görə bu prosesdə iştiraka can atmayan çoxlu sayda universitetlər var idi. Özünütəmin ola bilsin ki, hansısa müddət ərzində varlığını və nüfuzunu göstərə bilər, lakin qloballaşma şəraitində o, öz imkanlarını çox tez itirə bilər. Özünütəcrid kiçik regional universitetlər üçün daha çox məhvedicidir. Bu baxımdan tədricən Ümumavropa təhsil məkanına inteqrasiya olunmaqla, hər bir ölkənin təhsilinin öz spesifikasına uyğun müəyyənləşdirilməsi əsas çıxış yoludur.

Bolonya prosesinə gedilən yol 1998-ci il mayın 25-də Fransada Paris Universitetinin 800 illiyinə həsr olunmuş konfransda 4 Avropa ölkəsinin-Böyük Britaniya, Almaniya,

İtaliya və Fransanın təhsil nazirləri tərəfindən «Av

7

ropada ali təhsil sisteminin uyğunlaşdınlması haqqında» Sorbona Bəyannaməsi qəbul edildikdən sonra başlamışdır. Sorbona Bəyannaməsini imzalamış 4 nazir təhsil sənədlərinin tanınması prosesinin təkmilləşdirilməsinə, təh- silalanların mobilliyinin, məzunların işədüzəlmə imkanlarının genişləndirilməsinə yönəldilmiş ümumi sistemin yaradılmasını dəstəkləmiş, digər Avropa dövlətlərini də qarşılıqlı əməkdaşlığa dəvət etmişlər.

19 iyun 1999-cu ildə Avropanın 29 ölkəsinin təhsil nazirlərinin iştirakı ilə I-ci konfrans keçirildi. İtaliyanın Bolonya şəhərində Avropa ali təhsil müəssisələrinin inkişaf tendensiyalarının təsdiqlənməsinə hazır olduqlarını bildirmiş və bu barədə rəsmi sənəd imzalamışlar. Bu hadisə tarixə «Bolonya prosesi» kimi daxil olmuşdur. Bundan sonra Bolonya prosesi iştirakçılarının 2001-ci ildə Portuqaliya, Almaniya, Finlandiya, İsveç, Belçika, İspaniya, Slovakiya, Çexiya və Latviyada, 2002-ci ildə Belçikada, 2003-cü ildə isə Avstriya və Almaniyada görüşləri keçirilmiş, həmin görüşlərdə Avropada ali təhsilin problemləri müzakirə olunmuş, bir sıra tövsiyələr irəli sürülmüşdür.

Bolonya prosesi ilə bağlı hadisələrin xronologiya-sından görünür ki, Avropa məkanında bu proses intensiv şəkildə gedir və 2010-cu ilədək həmin prosesə bütün Avropa ölkələrinin qoşulması gözlənilir. Ümumiyyətlə, bu günədək Avropa Şurasına üzv olan 46 ölkədən 45-i Bolonya prosesinə rəsmi şəkildə qoşulmuşdur.

Azərbaycan da bu prosesə qoşulmaq üçün hələ 2004- cü ildə ilk addımlarını atmışdır. Belə ki, 17-18 may 2004- cü il tarixlərində Avropa Şurasının Baş Direktorluğunun təşəbbüsü ilə Strasburq şəhərində keçirilmiş Qafqaz ölkələri təhsil nazirlərinin konfransında xüsusi Bəyannamə qəbul olunmuş, bundan sonra 2004-cü ilin dekabrında «Bolonya prosesi»nə qoşulmaq üçün Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin hesabatı» hazırlanaraq son konfransda Norveçin təhsil nazirinə, bir surəti isə

8

Avropa Komissiyasının sədrinə (Danimarkanın təhsil nazirinə) təqdim olunmuşdur.

19 may 2005-ci il tarixində Norveçin Berqen şəhərində keçirilən konfransda Azərbaycan Bolonya prosesinə qoşulmuş və bu prosesin həqiqi üzvü seçilmişdir. Bolonya Bəyannaməsini imzalamaqla Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi təhsil islahatının Bolonya istiqamətini və konturlarını xeyli dərəcədə müəyyənləşdirmişdir. Bolonya istiqamətində ayrı-ayrı ali məktəblər səviyyəsində müəyyən addımlar atılmışdır. Azərbaycan Respublika Təhsil Nazirliyi xətti ilə Bolonya prosesinə daxil olmanın yollarını öyrənmək üçün xeyli yığıncaqlar və elmi-metodik konfranslar keçirilmiş, müvafiq tədbirlər üçün xüsusi işçi qrupu yaradılmışdır.

Respublikamız Bolonya pro.sesinə üzv qəbul olunduqdan sonra Təhsil Nazirliyində «Azərbaycan Respublikası ali təhsil sistemində 2()Ü6-2()10-cu illərdə Bolonya Deklarasiyasının müddəalarının həyata keçirilməsi üçün tədbirlər planı» hazırlanmış və nazirliyin 16.Ü1.2006-cı il tarixli 15 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmi.şdir. Bolonya prosesi işçi orqanları ilə təmasları intensiviəşdirmək, Azərbaycanın Bolonya Bəyannaməsi müddəalarının reallaşdırılması üzrə beynəlxalq tədbirlərdə iştirakını fəallaşdırmaq məqsədilə Təhsil Nazirliyi ali məktəblərin ictimaiyyəti ilə birlikdə xüsusi tədbirlər planı işləyib hazırlamışdır. Azərbaycanın bütün ərazisində qabaqcıl təcrübənin yayılması, Bolonya prosesi ideyalarının reallaşdırılması problemlərinə dair konqres və konfransların, seminar \ ə digər tədbirlərin keçirilməsi vacib sayılmışdır. Eyni zamanda həm Bolonya prosesləri gerçəkliklərini, həm də ölkənin təhsil ənənələrini nəzərə almaqla ali təhsil modellərinin işlənib hazırlanmasına və yayılmasına məsul olan aparıcı ali məktəbləri müəyyənləşdirmək qərarı qəbul edilmişdir.

Azərbaycanın təhsil ictimaiyyətində Bolonya prosesi ilə bağlı çoxlu uydurmalar, şişirdilmiş gözləntilər \'ə qor-

xıı da mövcud idi. Bolonya oplimi.slləri ilo pessimistləri arasında müvafiq fikrə gəlmək və ya ortaq dil tapmaq çox çəlindir. Belə bir halı da qeyd edək ki, Azərbaycan ali məktəblərinin bir neçəsi nəinki Bolonya tələblərinin yerinə yetirilməsində müəyyən addım atmış, hətta bu yeni mövzunun müzakirəsinə baxmamışdır.

Bolonya pro.sesinin müzakirəsində Azərbaycan təhsil ictimaiyyətinin iştirak edən bir hi.s.səsi iki əks qütbə ayrılmışdır. Təhsil sahəsi əməkdaşlarının bir qismi üçün Azərbaycanın Bolonya prosesinə qoşulması ölkədə ali təhsil sisteminin kökündən dağılması, digərləri isə bu sistemin total şəkildə yenidən qurulması, yəni “Bolonya şüaıian" altında ən köklü islahatlar aparılmasını istəyirdi. Hər iki mövqe ifratçılıqdır. Bolonya sistemi tələblərinin bəzi elementləri, çoxlu sayda tövsiyələri və fakültativ parametrləri özündə birləşdirən çevik alətdir. Lakin bizim pedaqoji ictimaiyyətin üzvlərinin bir çoxunun Bolonya prosesi ilə bağlı fikirləri çox zaman elə formalaşdırılır ki, guya o, sərt şəkildə, əmr qaydasında qəbul etdirilir.

Təqdim edilən kitabda nəyin tam halda mümkün, məqsədyönlü olduğuna və .Azərbaycan ali məktəblərinin Bolonya prosesinə qoşulmasında islahatlar aparılmasının müxtəlif konkret modellərini təmin edən cəhətlərin aydınlaşmasına cəhd göstərilir, Azərbaycanın ali məktəblərinin Bolonya prosesinə lammiqyaslı cəlb olunması mövcud qanunvericiliyin ali təhsilə dair hissəsində müvafiq dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Qüvvədə olan qanunvericiliyi dəyişdirmədən Azərbaycan ali məktəblərinin Bolonya prosesinə daxil olmağa başlaması üçün kifayət qədər geniş imkanlar spektri \ardir. Bu imkanlardan hər bir universitet öz spesifikasını nəzərə almaqla, onun ənənələrinin indiki vəziyyəti, kadr, peşə, maliyyə vəziyyəti və s. konkret xüsusiyyətləri kontekstində istifadə edə bilər. Belə bir çevik yanaşma, bizim fikrimizcə, Azərbaycanın konkret ali məktəblərinə ləşkilali, struktur, maliyyə və sair baxımdan bir sıra üstünlüklər verir. Geniş vavılmış.

10

lakin düzgün olmayan fikirlordon biri do Azərbaycanın Bolonya prosesinə yalnız əmr qaydasında və kənardan təsir olunan qaydalara sərt şəkildə tabe olmaqla qoşulmasıdır. Təhsil siyasətində avropalılar tərəfindən irəli sürülən Bolonya prosesi ilə bağlı bəyanata necə cavab verməyi ABŞ artıq müzakirə etmişdir. Təhsil sferasında Azərbaycanın rolu barədə danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, respublikamız müxtəlif ölkələr və qitələr arasında müvafiq mexanizmlər qurmaqla, özünəməxsus vasitəçi rolunu yerinə yetirə bilir. Avropa, Asiya və Amerika arasında iqtisadiyyat sahəsində Azərbaycanın nəqliyyat infrastrukturu yaxşı qurulmuş olduğundan çox tez-tez işlədilən və tətbiq olunan Azərbaycan körpüsü təhsil sferasında da özünü əks etdirə bilər.

Azərbaycan Bolonya prosesinin iştirakçısı kimi bu prosesin bütün qaydalarını öz ərazisində yaymalıdır. Ölkəmizin ali məktəblərinin rəngarəngliyi müvafiq Azərbaycanın təhsil siyasətində mühüm üstünlüyünə səbəb ola bilər, eyni zamanda Avropa və Amerika təhsil sistemləri, eləcə də başqa təhsil sistemləri arasında özünəməxsus körpü yaranması zərurətini qarşıya çıxara bilər. MDB təhsil məkanının inteqrasiyası planında da Azərbaycan çox mühüm vasitəçilik funksiyasını yerinə yetirir. Nəhayət, Azərbaycanda təhsil, elm, mədəniyyət, iqtisadiyyat və başqa sahələrin inkişafında, vahid təhsil məkanının qurulmasında öz təcrübəsinə əsaslanaraq Bolonya prosesinə sanballı töhfə verə bilər. Ali məktəblərin nə qədər böyük istəkləri olsa da, Bolonya prosesinə tam şəkildə qoşulması mümkün deyil və yalnız tanınmış nüfuzlu uni\ersitetlərin Bolonya prosesinin tam şəkildə iştirakçılarına çevrilməsi mümkündür. Azərbaycan Avropa universitetləri ilə bərabərhüquqlu tərəfdaş münasibətlərə qoşularaq professional təhsil şəbəkəsi formala.şdırmahdır.

XXI əsrin başlanğıcında Azərbaycanın siyasi və iqtisadi rolunun iiücləndirilməsinin \ ə onun əhalisinin rifahı-

11

nm yüksəldilmosinin əsas şərli ölkənin rəqabəlqabiliyyət- liyinin artmasım təmin elməkdir. Qloballaşma yolu ilə irəliləyən Azərbaycanın beynəlxalq rəqabətə sürətlə uyğunlaşma qabiliyyəti uğurlu və davamlı inkişafın ən mühüm amilinə ve\rilir. İnkişaf etmiş ölkənin başlıca rəqabət üstünlüyü bir çox cəhətdən təhsillə müəyyənləşən insan potensialının inkişafı ilə bağlıdır. İndiki mərhələdə ölkənin davamlı iqtisadi yüksəlişinin açarı məhz bu amillə bağlıdır. Yeni əsrin ə\’\əllərindən ölkəmizdə bir çox sahələrdə sürətli dəyişikliklər müşahidə edilir, həyal get-gedə proqnozlaşdırılması çətin olan bir şəkil alır. Biliklər sürətlə köhnəlir, onun istehsal həcmi isə sürətlə böyüyür. Təhsil və elmin paradiqmasının özü də dəyişir. Bu gün cəmiyyət peşəkarlığa, təhsilə və məsuliyyətə əvvəlkindən fərqli olan məna \erir. Ali təhsil sistemində ictimaiyyətin gözlədiyi məqsədlər də dəyişmişdir. Həyal universitetlərdən daha dinamik, daha çevik, sosial, elmi- texniki, texnoloji \ ə ekoloji təlaballara, innovasiyalara və beynəlxalq rəqabətə daha həssas yanaşmağı tələb edir. Bu fikir gündən-günə daha aktual şəkil alır. Dünyanın bir çox ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da ali təhsilə münasibətdə dövlətin və hökumətin təsirinin, rolunun güclənməsi baş vermişdir. Bu özünü, hər şeydən ƏN'vəl, büdcənin rasionallaşdırılması və artmasında göstərir. Ali məktəblərdən daha çox səviyyəli məzun, az pul lulunılu xidmətlər və s. gözlənilir. XX əsrin sonlarında dünya ölkələrinin ali təhsil sferasında mühüm amilə çevrilmiş, inslilusional .səviyyədə idarəetmə proseslərində və hökümətin ali təhsil müə.ssisələri arasında müqavilə münasibətlərinin xarakterində mühüm izlər buraxılmışdır.

Özəl təhsil sektorunun və dislani təhsil sektorunun genişlənməsi, təhsil proqramlarının diversifikasiyası (di- ferensiallaşması), ali məktəb məzunlarına şamil olunan tələblərin müəyyən dəyişikliklərlə bağlı inkişafının da

12

vam elmosi iio yanaşı, xarici \o daxili faktorlarla bağlı doyişikliklor do olmuşdur.

Daxili faktorlar arasında 2010-cu ib qodorki dövrdo Azərbaycan təhsilinin modernləşdirilməsi Konsepsiyasının qəbul olunması \ə 2(X)6-2()10-cu illərdə təhsil sferasının inkişaf prioritetlərinin təsdiqlənməsi, yeni büdcə və \ergi qanunvericiliyinin tətbiqi, ali peşə təhsilli mütəxəssis hazırlığına dö\lət tapşırığının müsabiqə qaydasında keçirilməsinə keçid, yekun mərhələsində Vahid Dövlət İmtahanının tətbiq edilməsi üzrə eksperimentin başlanmasını və s. göstərmək olar.

Xarici faktorlara .Avropada Bolonya prosesini və .Azərbaycanın rəsmən ona qoşulmasını, ölkəmizin Ümıımdünya Ticarət Təşkilatına daxil olmağa hazırlaşdığını aid etmək olar.

Respublikamızın təhsil qanunvericiliyində baş vermiş dəyişikliklər ('Təhsil haqqında“ və "Ali təhsil və ali məktəbdən sonrakı təhsil haqqında“ Azərbaycan qanunlarına düzəlişlərin \ə ali məktəblər üçün yeni təşkilati-hü- quqi formalar haqqında qanun layihələrinin qəbulu) ali məktəblərin inkişaf strategiyasının müəyyənləşməsinə təsir göstərir, situasiyanın inkişaf proqnozlarının işlənib hazırlanmasını, ali məktəblərin yeni şəraitdə davranış modelinin işlənib hazırlanması üçün təhlillər aparılmasını daha da aktuallaşdırır.

Bazar iqtisadiyyatının inkişafının müasir səviyyəsi keyfiyyətli təhsili nəzərdə tutur. Təkcə sənaye cəmiyyəti üçün deyil, həm də biliklər üzərində qurulan iqtisadi cəmiyyət üçün mütəxvəssislər hazırlamaq lazımdır. Bu isə təhsilin məzmununu qüwədə saxlayan ali məktəbləri də xeyli dərəcədə modifikasiya edir. .Ali məktəblər müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində köklü sürətdə dəyişməlidir. Müəssisələr və bütövlükdə biznes strukturları öz təhsil institutlarını yaradırlar. Azərbaycan təhsil sisteminə qlobal meydanoxLima dünya bazarının yaradılması ilə baühdır. Ölkəmizin təhsil sistemi təhsil xidməti eöstəril-

13

mosindo dünya bazarına ycnico daxil olmağa başlayır. Azərbaycan təhsil sisteminin inkişafının əsas problemlərindən aşağıdakıları göstərmək olar: - insan kapitalının inkişafının ölkə \ətəndaşlarınm rifahının yüksəlməsi ilə bağlılığını təmin edən institusional mexanizmlərin qərarlaşma problemi: təhsilin məzmunu, təhsil texnologiyaları, bütün strukturu ilə təhsil sferasının infrastrukturu, kadr potensialının səxiyyəsi və yeni iqtisadiyyatın tələbləri arasında dərinlə.şən uçurum; təhsil sferasında dövlətin və bütövlükdə idarəçiliyin tənzimlənməsinin rolunun yeni məna kəsb etməsi problemi; təhsilin idarəetmə strukturu, təhsil fəaliyyətinin həyata keçirilməsinin qərarlaşmış formalarının aspektlərinə uyğunsuzluğu.

Təhsilin məzmun və texnologiyasının müasir cərniy- yətin və iqtisadiyyatın tələblərinə uyğunsuzluğu, təhsil sisteminin sosial-iqtisadi inkişafın tələblərindən geri qalması, zəruri ixtisas dərəcəsində müəllim və idarəetmə üzrə kadr qıtlığı, qüvvədə olan dövlət idarəetmə mexanizmlərinin təhsil sisteminin inkişafında uyğunsuzluğu daha çox rast gəlinən problemlərdəndir.

Dünyada ali məktəblərin ən mühüm inkişaf meyillərindən biri təhsilin qloballaşması məsələsidir. Bir çox ölkələrin təhsil sistemləri vahid təhsil məkanı və təhsil standartlarının yaradılması istiqamətində fəaliyyət göstərir. Bu prosesin başlıca faktoru Azərbaycanın iştirak etdiyi Bolonya prosesidir. Son zamanlar Azərbaycan təhsilində böyük dəyişiklik və yeniliklər olmuş, siyasi, sosial, iqti.sadi \ə s. sahələrdə müəyyən nailiyyətlər əldə olunmuşdur.

Monoqrafiya yazılarkən əldə olunan bütün materialları ümumiləşdirməyə, bir-birindən fərqlənən müddəaları müqayisə etməyə. Qərbi Avropa İttifaqına inteqrasiya problemlərinin həllinin vəziyyəti barədə oxuculara kifayət qədər məlumatlar verilməsinə çalışılmış və qismən Azərbaycan təhsili ilə Qərbi Avropa İttifaqı təhsilində mübahisəli müddəalar araşdırılmışdır. Əsərdə ulu öndəri

14

miz Heydər Əliyevin ölkəmizdə ləhsilin inkişafındakı ideyalarına sadiq qalan möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin bu istiqamətlərdəki fəaliyyətindən məlumatlar şərh olunmuşdur.

Azərbaycanda ləhsilin dünya təhsil sisteminə, .xüsusən ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası prosesini. Bolonya Bəyannaməsinin tələblərinin yerinə yetirilməsi sahəsində işləri sürətləndirmək üqün «Az^t'haycun Respublikastmn ali tDİısil nüiiissisDİı- vinin A Yvopa ali təhsil məkanımı inteqrasiyası ilə bağlı həzi tədbirlər haqqında» Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən imzalanmış 31 yanvar 2008-ci il tarixli Sərəncam bu sahədə zəruri tədbirlərin həyala keçirilməsini istiqamətləndirən mühüm sənəddir. Həmin sənədin icrası ilə əlaqədar 2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramının layihəsi hazırlanmı.şdır.

.^ərbaycan təhsilinin hazırkı problemlərinin həllinin yeni istiqamətdə inkişafını ancaq alqışlamaq olar. Monoqrafiya sırf təhsil sahəsində çalışan mütəxəssislər və əməkdaşlar üçün deyil, həm də geniş ictimaiyyət üçün yazılmışdır. Gərgin tədqiqat və yaradıcılıq axtarışları sayəsində yazılmış bu əsərin oxucular üçün faydalı olacağına inanırıq.

'içərimizdə qərəzçi olmasa, heç bir düymən hizə qalib t^ələ bilməz

Məhəmməd Peyğəmbər (s,ə,s)

15

I FƏSIL

BOLONYA TƏHSİL SİSTEMİ

§ 1. BOLONYA PROSESİ VƏ BOLONYA

DEKLARASİYASI

Bolonya prosesinin tarixi. Vahid Avropa məkanında ali

təhsilin yaradılması prosesi Bolonya prosesi adlanır. Son illər

dünya Qərbi Avropada intensiv inkişaf edən inteqrasiya

ənənələrinin parlaq təzahürünü əks etdirir. Avropa özünü

gündən-günə daha güclü və aparıcı qüvvə kimi hiss edir:

ümumi iqtisadi məkan yaradılıb, sərhədlər açılıb, vahid

valyuta tətbiq edilib və Ümumavropa əmək bazarı formalaşır.

Belə olan halda ali təhsil sistöiııinin mürəkkəbliyi \ə verilən

dərəcələrin uyğunsuzluğu i.xti- sash işçi qüvvəsinin

mobilliyini ləngidir. Bolonya prosesinin tari.xi 1987-ci ildən Avropa

İttifaqında Socrates Erasmus proqramının təsis olunması ilə başlamışdır. Sonra, yəni 1988-ci ildə Bolonyada «Magna Charta Unixersitatum» sənədi imzalanmışdır. l989-cu ildə Avropa Kredit Transfer Sistemi (ECTS) Erasmus proqramı çərçivəsində pilot proqram kimi təsis edilmiş və 1990-cı ildə Avropa İttifaqının Tempus proqramı yaranmışdır. 1992-ci ildə Maastricht Treaty-Avropa İttifaqının inteqrasiyası və təhsil sənədi imzalanmı.şdır. 1997-ci ildə Lissabon Sazişi, 1998-ci ildə Sorbonna Bəyannaməsi (4 ölkə), 1999-cu ildə Bolonya Bəyannaməsi (29 ölkə), 2001- ci ildə Praqa Kommünikesi (33 ölkə), 2003-cü ildə Berlin Bəyannaməsi (40 ölkə) və Aİ-Erasmus Mundus proqramı və nəhayət. 2005-ci ildə Berqen konfransı (45 ölkə, o cümlədən Azərbaycan Respublikası) öz əksini tapmışdır.

Bolonya prosesinin lari.xində üç mərhələni qeyd etmək olar:

• tarixdən ə\vəlki dövr (Uni\ersitetlərin Böyük Xartiyasından (1988) Bolonya deklarasiyasınadək):

16

• başlanğıc (Bolonya deklarasiyası, 1999-cu il); • inkişaf (Bolonya deklarasiyasından sonra).

Avropa Universitetləri Birliyinin və Vahid Avropa

Məkanının yaradılması ideyaları bütün Avropada və Bolonya

(İtaliya) şəhərində olan qədim Bolonya Universitetinə

məxsusdur. 1986-cı ildə Bolonya Universitetinin 900 illik

yubileyinə hazırlaşarkən Avropanın bütün universitetlərinə bu

prosesə qoşulmaq təklifi ilə müraciət olunmuşdu. Bu ideya

həvəslə qəbul olunmuş və Bolonya şəhərində 18 sentyabr

1988-ci ildə yubiley mərasimi zamanı onların arasında sıx

əlaqələrin zəruriliyini bəyan edən sənəd, «Universitetlərin

Böyük Xartiyası» 80 ali məktəb rektoru tərəfindən

imzalanmışdı [8, 12, 70, 91].

25 may 1998-ci ildə Parisdə (Fransa) Böyük Britaniya,

Fransa, İtaliya və Almaniyanı təmsil edən dörd nazirin birgə

bəyannaməsi qəbul edilmişdir. 1999-cu ilin mart ayında

Veymarda (Almaniya) ali təhsildə akkreditasiya və

qiymətləndirmə problemlərinin müzakirə olunması üçün

Avropa İttifaqı baş direktorlarının və Avropa ölkələrinin

rektorlar şurasının rəhbərliyinin yığıncağı olmuşdur.

Ali təhsilin .Лмора inteqrasiyası prosesi tədrisin

universitet səviyyəsindən dövlət səviyyəsinə yüksəlməsinə

səbəb oldu. 25 may 1998-ci ildə Parisdə məşhur Sor- bonna

Universitetinin yubileyi keçirilərkən dörd ölkənin (Fransa,

Böyük Britaniya, Almaniya, İtaliya) təhsil nazirlərinin

müşavirəsi keçirilmi.şdir. Onların imzaladıqları «Ali təhsilin

Avropa sisteminin arxitekturasının harmonikh^nwsi

lıaqıjımla» deklarasiya ilk dəfə olaraq ali təhsil zonasının

yaradılmasının strateji məqsədinin əsasını və gələcək

perspektivlərini müəyyənləşdirdi.

19 iyun 1999-cu ildə Bolonya şəhərində təhsilə cavabdeh

olan 29 Avropa ölkəsi nazirlərinin iştirakı ilə keçirilmiş 1-ci

konfransın qəbul et zonası» deklarasiyası müqayisən.'

17

anda Avropa ölkələrində ali təhsilin milli təhsil sistemlərinin

harmonikləşdirilməsinə aparan əsas məqsədləri

müəyyənləşdirdi. Təhsil nazirlərinin görüşü və imzalan ilə

«Bolonya deklarasiya»sı və (bəyannaməsinin) qəbul

edilməsindən sonra rəsmi olaraq Bolonya prosesi öz adını aldı.

2010-cu il üçün yekunlaşması nəzərdə tutulan Bolonya prosesi

bu deklarasiya ilə başlayır. Sonralar Avropa təhsil nazirlərinin

görüşləri 2 ildən bir müntəzəm olaraq keçirildi. Bolonya

prosesinin əsas istiqamətlərinə aşağıdakılar daxildii" 19 may

2001-ci ildə Praqada (Çexiya) «Ali təhsilə cavabdeh olan

Avropa nazii'lərinin ikinci görüşü», 19 sentyabr 2003-cü ildə

Berlində (Almaniya) «Ali təhsilə cavabdeh olan naziıiərin

üçüncü görüşü» konfrans keçirilmişdir. 2002-ci ilə kimi

Bolonya Bəyannaməsini 33 Avropa ölkəsi imzalamışdır.

2001-ci ildə nazirlər Praqaya, 2003-cü ildə isə Berlinə

toplaşdılar. Bolonya prosesinə qoşulan ölkələrin sayı 40-a

çatmışdır. 4-cü görüş 2005-ci ilin mayında Norveçin Berqen

şəhərində keçirilmiş və Bolonya prosesinə keçmiş SSRİ-nin 5

ölkəsi qoşulmuşdur. Ukrayna Bolonya prosesinə 2005-ci ilin

mayında qoşulmuşdur. Növbəti görüş 2007-ci ildə Londonda

nazirlərin müxtəlif ölkələrdəki konfranslarından başqa,

Bolonya prosesi çərçivəsində onun müxtəlif aspektlərinə həsr

olunan bir sıra beynəlxalq tədbirlər keçirildi. Bütün Avropa

Bolonya deklarasiyasının təyin etdiyi müddətdə vahid təhsil

məkanının yaradılmasının uğurla başa çatdırılması üçün səy

göstərməkdədir [55].

Bolonya prosesi kompleks əlaqəli məsələləri əhatə edir,

hansı ki, bu məsələlər Avropa ölkələrində biliyin

keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin üsullarına və təhsil

sisteminin yaxşılaşdırılmasına yönəlmişdir. Bu prosesin

məqsədi böyük, azad Avropa məkanında təhsil proqramının

seçimindən, əmək bazarında işlə təmin olunmanın asanlaş-

masından ibarətdir. Bolonya prosesinə daxil olmuş ölkələr könüllü olaraq bu prosesə qoşulmuş və üzərlərinə

18

müəyyən öhdəliklər götürmüşlər. 19 sentyabr 2003-cü ildə

Berlində keçirilmiş konfransda Rusiya ali təhsil sahəsində

Avropa təhsil standartlarına və prinsiplərinə uyğun öhdəliklər

götürməklə Bolonya konvensiyasına öz arzusu ilə qoşuldu.

Ölkələrin öz üzərlərinə götürdükləri öhdəliklər hazırda

aşağıdakı müddətləri əhatə edir;

• 2005-ci ildən başlayaraq Bolonya prosesinə qoşulan

bütün ölkələrin ali məktəblərinin məzunlarının bakalavr və

magistr diplomlarına vahid Avropa əlavəsinin verilməsi;

• 2010-cu ilə kimi milli təhsil sisteminin Bolonya

prosesinin əsas tələblərinə uyğun təkmilləşdirilməsi.

Dünya tarixində ilk dəfə (ilk universitetlər Avropada

yaranmışdır) Vahid Avropa ali təhsil müəssisələrinin (milli

universitetlərin) fəaliyyəti ümumi strategiya, siyasət,

məqsədlər və prinsiplər, tədris-elmi fəaliyyətin təşkilinin

vahid və ya qonşu modelləri, keyfiyyətin təmin edilməsinin

qarşılıqlı bəyənilmiş sistemləri, tələbələrin, müəllim və

tədqiqatçıların sərbəst mübadiləsi, milli universitetlərin

ardıcıllıqla Ümumavropa əmək bazarı üçün mütəxəssislər

hazırlamasını təmin edən Avropa elm-təhsil komplekslərinə

çevrilməsi əsasında həyata keçiriləcəkdir [1,2, 3,4, 9].

Bolonya prosesinin məqsədi. Hazırda Bolonya prosesinə

qoşulan ölkələrin sayı 49-dur. Ölkəmiz Bolonya prosesinə

qoşulmaq üçün ilk addımlarını 2004-cü ildə atmış, 19 may

2005-ci ildə isə Norveçin Berqen şəhərində keçhilən

konfransda Azərbaycan Bolonya prosesinə qoşulmuşdur.

Azərbaycanın bu prosesə qoşulmaqda əsas məqsədi Avropa

təhsil məkanına inteqrasiya olmaqla kredit sisteminə keçməni,

müasir attestasiya və akkreditasiya sisteminin qurulmasını

təmin etməkdir. Ölkəmizdə elə mütəxəssislər haznlanma- lıdır

ki, onlar Avropanın istənilən universitetində müvafiq ixtisas

üzrə təhsilini davam etdirə bilsinlər. Son illər Avropa

universitetlərinin inkişafı Bolonya prosesi adı ilə özünü əks etdirir.

19

Təhsil sahəsində dünyada, xüsusən A\ ropada gedən

proseslərin təlilili göstərir ki, Avropa ali təlisil sisteminə

inteqrasiya Bolonya Bəyannaməsinin aşağıdakı əsas

müddəalarını həyata keçirməklə mümkündür:

• ikipilləli ali təhsilə keçid;

• kredit sisteminin tətbiqi;

® təhsilin keyfiyyətinə nəzarətin gücləndirilməsi;

• mobilliyin genişləndirilməsi;

• ixtisasların və diplomların qarşılıqlı tanınması;

• diplomlara əlavənin Avropa ölkələrinin ali təhsil

haqqında müvafiq sənədlərinə uyğunlaşdırılması; • məzunların işlə təminatına nail olunması; • Avropa təhsil sisteminin cəlbediciliyinin təmin

edilməsi.

Göstərilən bu səkkiz müddəaya qloballaşan təhsil

sferasında Avropa təhsilinin rəqabətliyinin yüksəldilməsi,

tələbələrin vəziyyəti və fasiləsiz təhsil problemləri də əlavə

olunmuşdur [5, 6, 10].

Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının Bolonya

prosesinə heç bir aidiyyatı yoxdur. Ola bilər ki, 2010-cu ildən

sonra Bolonya prosesində müəyyənləşmiş proqram üzrə çox

sürətli dəyişikliklər olsun.

Bolonya prosesi ilə bağlı çoxlu sayda görüşlər,

seminarlar, konfranslar, simpoziumlar və s. keçirilmişdir.

Böyük əhəmiyyət kəsb edən tədbirlərdən bir neçəsini

göstərmək olar. Belə ki, 18 sentyabr 1988-ci ildə Bolonyada

(İtaliya) «Universitetlərin ümumi xartiyası»nın imzalanması;

25 may 1998-ci ildə Parisdə (Fransa) - Böyük Britaniya,

Fraasa, İtaliya və Almaniyanı təmsil edən dörd təhsil nazirinin

birgə bəyannaməsinin qəbul edilməsi; mart 1999-cu ildə

Veymarda (Almaniya)-ali təhsildə akkreditasiya və

qiymətləndirmə problemlərinin müzakirə olunması üçün

A\Topa İttifaqının baş direktorlarının və Avropa ölkələrinin

rektorlar şurasının rəhbərliyinin görüşü; 19 iyun

20

1999-cu ildo Bolonyada (İtaliya) ali lohsib cavabdeh olan

Avropa nazirlərinin görüşü vo birgə bəyanatın qəbul edilməsi;

31 yanvar 2000-ci ildə Lissabonda (Portuqaliya) Müşahidə

komitəsinin görüşü; 25 noyabr 2000-ci ildə Leyriyada

(Portuqaliya) beynəlxalq seminar: «Kreditlərin toplanması və

köçürülməsi sistemləri»; 15 fevral 2001-ci ildə Berlində

(Almaniya) Bolonya prosesi məsələlərinə dair milli seminar;

12 mart 2001-ci ildə Antverpendə (Belçika) Avropvi

loləbələıinin seminarı; «Bolonya bəyannaməsinin həyala

keçirilməsi» 9 aprel 2001-ci ildə Stokholmda (İsveç) Bolonya

prosesinin idarəetmə qrupunun görüşü; 17 may 2001-ci ildə

Praqada (Çexiya) Bolonya prosesi üzrə məsləhətləri

hazırlayan qrupun geniş tərkibdə görüşü: iyun 2001-ci ildə

Riqada (Latviya) Bolonya prosesi üzrə nəticələrin qəbul

edilməsi üzrə səkkizinci birgə görüş və sənədin qəbul

edilməsi; 26 mart 2002-ci ildə Moskvada (Rusiya) Beynəlxalq

seminar: «Kredit sisteminin professional ali təhsilə tətbiqi

problemləri»; 12 mart 2003-cü ildə Yeka- terinburqda

(Rusiya) Beynəlxalq elmi konfransı. Rusiya universitetlərinin

beynəlxalq əməkdaşlığı təcrübəsi: «Bolonya prosesində

təhsilin modernləşdirilməsi konsepsiyaları»; 23 sentyabr

2003-cü ildə Sankt-Peterburqda (Rusiya) Beynəlxalq seminar:

«Beynəlxalq biznes təhsili və Bolonya prosesi» 30 oktyabr

2003-cü ildə Sankt- Peterburqda (Rusiya) Beynəlxalq

seminar: «Rusiya və ali təhsilin Avropa məkanı» Berlin

konfransından sonra planlar və perspektivlər. 30 oktyabrda isə

«Kredit sisteminin ali təhsilə tətbiq edilməsi problemləri»; 21

oktyabr 2004-cü ildə Moskvada (Rusiya) Beynəlxalq

konfrans: «Vahid təhsil məkanının yaradılmasında MDB

ölkələri ilə əməkdaşlığın problemləri və perspektivləri»; 19-20

may 2005-ci ildə Berqendə (Norveç) «Avropa ölkələrinin ali

təhsilə cavabdeh nazirlərinin görüşü»; 9-10 noyabr 2006-cı ildə Brüsseldə (Belçika) «Avropa təşkilat-

21

lari ilə əməkdaşlıq; institutların strateji mənafelərinin

artması»; 19-20 yanvar 2007-ci ildə Milanda (İtaliya)

«Universitetlərdə insan kapitalının inkişafı; təhsil

proseslərinin reformalaşmasmda aparıcı amil kimi onun

rolu»; 25-27 oktyabr 2007-ci ildə Vroslavda (Polşa) payız

konfransı «2010-cu ildən sonra Avropa universitetlərinin

idarə olunması; vəzifələrin müxtəlifliyi, muxtariyyət,

hesabat» və s.

22

§ 2. BOLONYA PROSESİNƏ QOŞULAN ÖLKƏLƏR

Bu bölmədə Bolonya prosesinin iştirakçısı olan ölkələr

haqqında məlumat verilmişdir. Bu məlumat ölkələrin

Bolonya deklarasiyasım imzaladıqlan il, Bolonya prosesi

çərçivəsində tədbirlərin keçirilməsi ilə əlaqədar olan Təhsil

Nazirliyinin və ya başqa təşkilatm veb-saytı, bu tədbirlərin

həyata keçirilməsinə dair ölkələrin hesabatlan, təhsil

məsələləri üzrə əsas qanunvericilik aktlan, rektorlarm milli

konfransımn veb-saytı, müxtəlif ölkələrdə elmi dərəcələrin

sistemləri və təhsil müddətlərindən ibarətdir [33,54].

^mm Avstriya ■İS İslandiva lil Rumıniva

Azərbavcan İspaniva Serbiva Hİ Albaniya B 1 İtaliya flü Slovakiva

№l Andorra ^ ] Kior Sloveniva

HB Ermənistan ■■■■ Latviva ^H Türkiyə

1 1 Belçika Litva Ukrayna

■■ Bolqarıstan Lixtenşteyn r Finlandiva

Eli Bosniva Herseaovina ■^M Lüksembura U Fransa

J Vatikan Makedoniva SÜ Xorvativa

Bövük Britaniva H Malta {■■I Çexiva

^BJ Macarıstan Moldova ^H Cernoqoriva

Almaniva ■■•■i Niderland D İsveçrə

Yunanıstan s»m

Norveç ■ ■■ İsveç

Gürcüstan Polsa Estoniva ■ H Danimarka lÖI Portuqaliva

1 1 İrlandiva Rusiya

23

Avstriya (1999), lıesabat-2001-ci il; hesabat-2ü03-cü il;

hesabat-2005-ci il; hesabal-2007-ci il.

İncəsənət, Mədəniyyət və Təhsil Nazirliyi.

Tədqiqat və Elm Nazirliyi.

No 120/2002/9i'> avqust, 2002-ci il.

RektoıMar konfransının veb-saytı.

ci il.

Azərbaycan (2005), hesabat-2005-ci il; hesabat-2007-

I.

Təhsil Nazirliyi.

Albaniya (2003), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il;

hesabat-2007-ci il.

Təhsil və Elm Nazirliyi.

Andorra hesabal-2005-ci il; hesabat-2007-ci il. Dövlət.

Ermənistan (2005), hesabat-2005-ci il; hesabat- 2007-ci

il.

Təhsil Nazirliyi.

Belçika (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il (1), hesabat^2005-ci il (2); hesabat-2007-ci il (1); hesaba t-2007-ci il (2).

Rektorlar konfransının veb-saytı.

Bolqarıstan (1999), hesabat-2003-cü il, hesabat-2005- ci

il; hesabat -2007-ci il.

Təhsil Nazirliyi.

Bosniya və Herseqovina (2003), hesabal-2003-cü il (1), hesabal-2003-cü il (2); hesabat-2005-ci il; hesabat- 2007-ci il.

24

Təhsil və Elm Nazirliyi. Mədəniyyət və Təhsil Nazirliyi.

Vatikan hesabal-2003-cü il: hesabat-2005-ci il; hesa-

bat-2007-ci il.

Katolik təhsil üçün dərəcələr.

Böyük Britaniya (1999), hesabal-2003-cü il; hesabat

-20Ü5-Cİ il (1), hesabal-2005-ci il (2, Şotlandiya); hesabat

-2007-ci il (1); hesabat-2007-ci il (2, Şotlandiya). Ali təhsil, 2004-cü il.

Macarıstan (1999), hesabal-2003-cü il; hesabat-2005- ci

il; hesabat-2007-ci il.

Təhsil və Mədəniyyət Nazirliyi.

Ali təhsil, 1993-cü il.

Almaniya (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005- ci il;

hesabat-2007-ci il.

Təhsil və Tədqiqat Nazirliyi.


Yunanıstan (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005- ci


Dini işlər və Təhsil Nazirliyi.


Gürcüstan (2005), hesabat-2005-ci il; hesabat-2007- ci il. Təhsil və Elm Nazirliyi.

Danimarka (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005- ci


Elm və Texnologiya Nazirliyi.


25

İrlandiya (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il;

hesabat-2ü07-ci il.

Təhsil və Elm şöbəsi.


İslandiya (1999), hesabal-2003-cü il; hesabal-2005- ci il;

hesabat-2007-ci il.

Təhsil, Elm və Mədəniyyət Nazirliyi.


İspaniya (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il;

hesabat-2007-ci il.

Təhsil və Elm Nazirliyi. Rektorlar konfransının veb-saytı.

İtaliya (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il;

hesabat -2007-ci il.



Kipr (2001), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il; hesabat-2007-ci il.

Təhsil institutlarının idarə edilməsi və nəzarəti.

Latviya (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il; hesabat-2007-ci il.

Ali Təhsilin təşkili qanunu. Rektorlar konfransının veb-saytı.

Litva (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il; hesabat-2007-ci il.

Ali Təhsil Qanunu. Rektorlar konfransının veb-saytı.

26

Lixtenşteyn (2001), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005- ci il;


Portal Təhsil və Elm.

Lüksemburq (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat- 2005-ci il;

hesabat-2007-ci il.

Təhsil Nazirliyi.


Makedoniya (2003), hesabat-2003-cü il; hesabat- 2005-ci il;

hesabat-2007-ci il.



Malta (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il;

hesabat-2007-ci il.

Təhsil Nazirliyi.

ci il.

Moldova (2005), hesabat-2005-ci il; hesabat-2007-

Gənclər, İdman və Təhsil Nazirliyi.

Niderland (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005- ci il;


Təhsil, Elm və Mədəniyyət Nazirliyi.


Norveç (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il; hesabat -2007-ci il.



Polşa (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il;

hesabat-2007-ci il.

Milli Təhsil Nazirliyi.

27

Ali Təhsil Qanunu, 2004-cü il. Rektorlar konfransının veb-saylı.

Portuqaliya (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-

2005- ci il; hesabat-2007-ci il.

Ali TəhsiKTexnologiya və Elm Nazirliyi.

Rektorlar konfransının veb-saylı.

Rusiya (2003), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il; hesabat

-2007-ci il.

Təhsil Nazirliyi. Rektorlar konfransının veb-saytı.

ci il.

Rumıniya (1999), hesabat-2005-ci il; hesabat-2007-

l.

Təhsil Nazirliyi.


Serbiya (2003), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il;


Təhsil və İdman Nazirliyi.

Slovakiya (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il;

hesabat-2007-ci il.

Ali Təhsil Qanunu.


Sloveniya (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005- ci il; hesabat-2007-ci il.

Təhsil və İdman Nazirliyi. Rektorlar konfransının veb-saytı.

Türkiyə (2001), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il; hesabat-2007-ci il.

Ali Təhsil Şurası.

28

il.

Ali Təhsil Qanunu, 1981-ci il.


Ukrayna (2005), hesabal-2005-ci il; hesabat-2007-ci


Finlandiya (1999), hesabal-2003-cü il; hesabat-2005- ci il;

hesabal-2007-ci il.

Təhsil Nazirliyi.


Fransa (1999), hesabat-2003-cü il (eng), hesabat- 2003-cü il

(fr); hesabat-2005-ci il; hesabat-2007-ci il.

Təhsil Nazirliyi.


Xorvatiya (2001), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005- ci il;

hesabat-2007-ci il.

Təhsil, Elm və İdman Nazirliyi.


Çexiya (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il;

hesabat-2007-ci il.

Gənclər, İdman və Təhsil Nazirliyi.


Çernoqoriya (2003), hesabat“2003-cü il; hesabat-

2005- ci il; hesabat-2007-ci il.

Təhsil və Elm Nazirliyi. Ali Təhsil Qanunu, 2003-cü il.

İsveçrə (1999), hesaba't-2003-cü il; hesabat“-2005-ci il;

hesabat-2007-ci iİ. , , . ..............

Təhsil Nazirliyi.

29


İsveç (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il; hesabat

-2007-ci il.

Təhsil Nazirliyi.


Estoniya (1999), hesabat-2003-cü il; hesabat-2005-ci il;

hesabat-2007-ci il.

Təhsil və Tədqiqat Nazirliyi. Rektorlar konfransının veb-saytı.

30

§ 3. BOLONYA PROSESİNİN

ƏSAS PARAMETRLƏRİ VƏ DİNAMİKASI

Bolonya prosesi uzunmüddətli fəaliyyətin nəticəsidir.

Məlum proses Avropa ali təhsil sistemində onillərlə davam

edərək təşəkkül tapmışdır. Bu prosesin parametrləri milli ali

təhsil sistemlərində meydana gəlmiş və qarşılıqlı olaraq

qonşu dövlətlərə nüfuz etmişdir. Ali təhsilin bakalavriat və

magistratura adları altında muxtariyyət səviyyələri bütün

Avropada qiymətlənərək tanınmışdır. Müxtəlif tipli

akademik kreditlər uzun müddətə tətbiq edilməklə, tələbə və

müəllimlərin mobilliyi get-gedə məşhurlaşmışdır.

Avropa birləşməkdə və vahid Avropa məkanı nümayiş

etdirməkdə idi. Orada iqtisadi, o cümlədən maliyyə, siyasi,

sosial, mədəni məkan yaradılmaqda idi. Şengen sazişi və

avro valyutası baş verən dəyişiklikləri əyani şəkildə nümayiş

etdirirdi. Ali təhsil haqqında milli diplomlar hətta qonşu

ölkələrdə belə tanınmırdı. Sərhədlərin o tayında (tanınmış

xarici ölkələrdə) işə qəbul etmək mümkün olmurdu, hansı ki,

orada bəzən işçi qüvvələrə çox böyük ehtiyac duyulurdu.

Belə bir şəraitdə vahid Avropa ali təhsil məkanı

formalaşmağa başladı.

Avropa Birliyi məkanı rəsmi olaraq daha geniş ada, vahid

tədqiqat, təhsil və mədəniyyət məkanı adma malik idi. Onun

yaradılması siyasi, iqtisadi və təbii ki, təhsil- elm sahəsində

rol oynayırdı. Siyasi hədəflər sırasında siyasi, diplomatik və

iqtisadi dialoqun qurulması Avropa xalqla-rmm

birləşdirilməsinə, qarşılıqlı anlayış və ehtiramın

möhkəmləndirilməsinə səbəb oldu.

2010-cu ildə Avropa iqtisadiyyatının dünyada rəqa-

bətqabiliyyətli olması üçün onun rəqabətqabiliyyətlili- yinin

yüksəldilməsi və innovasiyalarm həvəsləndirilməsi məsələsi

həll edilməlidir. Təhsil və elm sahəsində məqsəd

31

beynəlxalq təmasların genişləndirilməsi hesabına yeni

biliklərin və ideyaların yaradılmasıdır.

Avropa Birliyi məkanının ilk cizgiləri 1988-ci ildə üzə

çıxmağa başladı. O vaxt Avropa universitetlərinin rektorları

Avropada ən qocaman universitetin 900 illiyini qeyd etmək

üçün Bolonyaya toplaşmışdılar. Qəbul etdikləri

Universitetlərin Böyük Xartiyasında onlar, ilk öncə, qarşıdan

gələn üçüncü minillikdə universitetlərin rolunun artacağını

qeyd etmişlər. Universitetlərin fəaliyyətinin başlıca

fundamental prinsipləri muxtariyyət, müstəqillik

adlandırıldı, ikinci isə tədrisin və elmi tədqiqatların vahidliyi

göstərildi. Böyük Xartiya Avropa universitetlərini qarşılıqlı

informasiya və sənədləşdirmə mübadiləsini gözdən

keçirməyi, biliklərin artırılmasının ən vacib ölçüsü qismində

daima birgə layihələr həyata keçirməyi qarşıya qoyurdu.

Göstərilənlərə əsaslanaraq Böyük Xartiya tələbə və

müəllimlərin mobilliyinə əhəmiyyətli dərəcədə yer ayırdı və

ekvivalent statusların təsis edilməsində ümumi siyasət

işləyib hazırlamağı, biliklərə şəffaf nəzarəti həyata keçirməyi

tövsiyə etdi [8, 9].

Bolonya prosesinə növbəti addım 1997-ci ildə “Avropa

bölgəsində ali təhsilə dair ixtisas dərəcələrinin tanınması

haqqında” Lissabon Konvensiyasının imzalanması oldu.

Böyük Xartiyanın müddəalarına söykənməklə, Konvensiya

Avropa bölgəsində təhsil sisteminin mədəni, sosial, siyasi,

fəlsəfi, dini və iqtisadi cəhətlərini əks etdirən və Avropanın

müstəsna sərvətini təşkil edən çox böyük müxtəlifliyini

tanıdı və xarici diplomların, ixtisas dərəcələrinin tanınması

məsələsində universitetlərin hüquqlarını genişləndirdi.

Lissabon Konvensiyasında nostrifıkasiya və ekviva-

lentlik kimi terminlərdən imtina edildi və onlar vahid

«tanınma» termini ilə əvəz olundu. Ali təhsil haqqında

diplomların müqayisə edilməsinin əsasında tədris planları və

tədris proqramlarının yaxınlığının və ya fərq-

32

lərinin üzo deyil, müraciol edənin büliin

ümumi bilikləri, onun yeni, daha yüksək səviyyəli təhsilini

davam etdirməyə hazır olması məsələsi qoyulmuşdu.

Konvensiyanın böyük nailiyyəti onun əsasında Avropa

bölgəsində ali təhsilə aid olunan ixtisasların tanınması üzrə

daimi fəaliyyət göstərən Komitənin yaradılması oldu.

Komensiyanm reallaşdırma mexanizmi qismində 1994-cü

ildə Avropa Şurası və YUNESKO-nun himayəsi altında

yaradılmış milli informasiya mərkəzləri şəbəkəsi təsdiq

olundu.

Lissabon Konvensiyası daimi inkişafda idi. Ona əlavə

olaraq iki tövsiyə, tanınma aspektləri üzrə rəhbər vəsait və

millətlərarası təhsil verilməsinə dair professional praktika

məcəlləsi, birgə nizamnamə qəbul olundu [16, 20]. Konvensiya sayəsində təhsil sferasında inteqrasiya

prosesi vahid Avropa təhsil məkanının formalaşdırılması

sahəsinə keçdi. Qarşıdakı Bolonya prosesinin cizgiləri 25

may 1995-ci ildə Sorbonnada Fransa, Almaniya, İtaliya və

Böyük Britaniyanın ali təhsil üzrə məsul olan dörd naziri

tərəfindən Avropa Ali Təhsil Sisteminin arxitekturasının

harmonikləşdirilməsi haqqında Sorbonna Bəyannaməsinin

imzalanmasından sonra aydın şəklə düşdü. .Avropa

universitetləri üçün qeyri-məqbul olan unifikasiya və

standartlaşdırma kimi anlayışlardan yan keçməyə imkan

verən harmonikləşdirmə sözü tapıldı. Həm də Bəyannamədə

yeni bir məna kəsb edən arxitektura termini baş verəri

dəyişikliklərin daha çox zahiri xarakterini vurğulayırdı. İlk

dəfə olaraq «Biliklər Avropası» şüarı elan edildi,

universitetlərə isə qitənin inkişafında bUşlıca rol ayrıldı.

Bəyannamədə belə bir fikir də qeyd edilirdi ki. ali məktəbləri

milli sərhədlərin kənarında təhsil almaq imkanından

faydalanmayan həddən çox sayda tələbə bitirir.

Bolonya prosesi hansı prinsiplərin həyala keçirilməsini

aşağıdakı qaydada müəyyənləşdirdi: -ləhsil dərəcəsinə (bakalavr, magistr) aparan sistemin

yaranması;

- ikipilləli (bakalavr, magistr) ləhsil sisteminin tətbiqi;

-Avropa Kredit Transfer Sisteminin (ildə 60 kredit

yığmaq) tətbiqi;

- mobilliyin təmin olunması (məsələn, Erasmus

proqramı);

-təhsildə keyfiyyətin təmin olunması sahəsində Avropa

ölkələrinin əməkdaşlığı;

- ali təhsildə Avropa modeli (bunlar Bolonya

Bəyannaməsində qəbul olundu, l999-cu il.);

- ali təhsilə ömürboyu yiyələnmək prinsipi;

-ali təhsil müəssisələrinin və tələbələrin rolunun

cəmiyyətdə artırılması;

-Avropa ali ləhsil məkanının dünyada maraq oyatması

(bunlar da Praqa konfransında (2001-ci il) əlavə edilmişdi);

- Avropa ali ləhsil məkanının Avropa elmi-tədqiqat

məkanına inteqrasiyası, yəni 3-cü təhsil pilləsinin,

doktoranturanın Bolonya təhsil sistemi kimi qəbulu (Berlin,

2003-cü il).

Ali təhsilin ikipilləli sistemi (bakalavr və magistr) o vaxt

hələ öz adlarını almamışdı. Hər iki pillədə tədris zamanı

tələbələrə öz ölkələrindən kənar universitetlərdə heç olmasa

bir semestr dərs keçmək təklif edilir, tədqiqatçıların

(alimlərin) və müəllimlərin səfərləri də eyni cür əks olunurdu.

Harmonikləşdirməyə misal olaraq Bəyannamədə

müştərək diplomlar, mobilliyin hərtərəfli genişləndirilməsinə

çağırışlar, ali məktəb məzunlarının işlə təmin olunması ilə

uzlaşmanı göstərmək olar. Nazirlər Avropa Birliyi iştirakçısı

olan dövlətləri və digər Avropa ölkələrini

34

onlara qoşulmağa çağırırdılar. Beb bir qoşulma 19 iyun

1999-cu ildo öz əksini tapdı. Bu zaman Avropanın 29

ölkəsinin təmsilçiləri Bolonya Bəyannaməsini imzaladılar və

bu sənəd Bolonya prosesinin başlanğıcını qoydu. “Biliklər

Avropası" şüarı geniş tanınan və qitənin həyatında ayrılmaz

faktor oldu. Bəyannamədə Avropa ali təhsil sisteminin

beynəlxalq rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi, onun

bütün dünyada cəlbediciliyinin təmin olunması hədəfi bir

daha ifadə olundu. Avropada vahid ali təhsil məkanını

reallaşdırma alətləri konkretləşdirildi, yəni: -asan oxunan və müqayisə edilən dərəcələr sisteminin

tətbiq edilməsi;

- ali məktəb məzunlarının işə düzəlmələrini təmin

etməli olan diplomlara Avropa əlavəsinin tətbiqi;

-iki əsas pillə üzərində qərar tutan sistemin tətbiqi, birinci

pillə üç ildən az olmayaraq davam etməli və Avropa əmək

bazan tərəfindən maneəsiz tanınmalıdır, sonra isə magistr və

doktor dərəcələrini almaq üçün təhsillərini davam etmək;

-Bolonya Bəyannaməsi Avropa universitetlərində ilk

anda genişmiqyaslı tələbə mobilliyinin dəstəklənməsi üçün

ECTS (Avropa Kreditlərin Transfer Sistemi və ya bu ad

tərcümədə Avropa Qarşılıqlı Zaçot Kreditləri Sistemi, yaxud

kreditlərin köçürülmə sistemi kimi qəbul olunmalıdır) ilə

eyniyyət təşkil edən vahid akademik kreditlər sistemini tətbiq

etmək; - təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsi və bu məqsədlər

üçün müqayisə edilən meyarları və nəzarət metodlarını işləyib hazırlamaq;

-mobillik çərçivəsində müştərək təhsil və tədqiqat

proqramlarını inkişaf etdirmək.

Fransa, Almaniya, İtaliya və Böyük Britaniya nazirləri iki

il keçəndən sonra, 20ü0-ci ildə bu sistemin fəaliyyətini

müzakirə etmək üçün görüşməyi qərara aldılar.

35

Sislem özünü, demək olar ki, qüsursuz göslordi və Avropa

universilelləri üçün öhdəliklərdən hər hansı çatışmazlıq üzə

çıxarılmadı. 2001-ci ildə öz ölkələrində ali təhsilə cavabdeh

olan 32 nazir ikiillik fəaliyyətlərindəki dəyi.şik- liklərə

yekun vurmaq üçün Praqaya yığrşdılar. Qəbul edilmiş Birgə

Kommunikedə 2010-cu ildə .Avropada vahid ali təhsil

məkanı yaratmaq öhdəliyi təsdiqləndi. İlk dəfə olaraq

Bolonya sənədində diqqət belə bir fakta cəlb edildi ki,

tələbələr ali təhsil cəmiyyətinin tamhüquqlu üzvləridir və

orada böyük bir bölmə Bolonya prosesində tələbələrin

iştirakına həsr edildi. Tələbələr vahid Avropa ali təhsil

məkanının yaradılmasında səriştəli, aktiv və konstruktiv

tərəfdaşlar hesab olundular.

Kommunikedə qeyd edilirdi ki, ali təhsilin ikipilləli

sisteminin tətbiqi Avropa miqyasında məqsədə uyğun

dərəcədə müsbət qəbul olunur; ikipilləli təhsilin birinci

dərəcəsi bakalavr, ikinci dərəcəsi magistr adlanır. Avropa

Kredit Transfer Sistemi (ECTS) Avropanın ali

məktəblərində akademik kreditlərin vahid sisteminin

mövqelərini möhkəmləndirməkdə davam edir, onların

qarşılıqlı zaçot (transfer) və yığılma funksiyaları qeyd

olunurdu. Avropa ali təhsilinin uzlaşması, cəlbediciliyi və

rəqabət- qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsində diploma

əlavənin rolu bir daha təsdiqləndi. Mobillik məsələsi ən

mühüm və əhəmiyyətli məsələ kimi xatırladılırdı. İlk dəfə idi

ki, diqqət mobilliyin sosial ölçüsünə, yəni təhsildə mü.xtəlif

yetkinlik səviyyəsinə malik tələbələrin bərabər imkanlarının

təmin edilməsinə cəlb edilirdi [9, 38, 84].

Keyfiyyətin təmin olunması bütün Avropada ixtisasların

müqayisə edilməsinə yardımçı olan faktor kimi

müəyyənləşdirilirdi. Nazirlər Avropa Komissiyasının

2ÜÜ0-Cİ il tarixli qərarı ilə əsası qoyulmuş ali təhsildə

keyfiyyəti təminetmənin Avropa şəbəkəsindən istifadə

etməklə, keyfiyyətin ümumi meyarlarını işləyib hazırlamaq

məqsədilə bir-biri ilə əməkdaşlığı həyata keçirmək üçün

36

Avropa universiiellorino müraciət etdilər. Kommunike- də,

həm də xüsusi Avropa məzmunlu tədris materiallarını:

modullar, kurslar, bütöv proqramlar {xüsusən də söhbət

müştərək diplomlardan gedirsə) işləyib hazırlamaq üçün yer

ayrıldı. 2003-cü ildə nazirlər Bolonya prosesi çərçivəsində

görülmüş işlərə Berlində yekun vurdular. Burada proses

iştirakçıları olan dövlətlərin sayı 4ü-a çatmışdı və onların

arasında Rusiya Federasiyası da var idi[20, 21,78, S9].

Bolonya prosesinin sosial ölçüləri ön plana çıxarıldı,

sosial həmrəyliyin təmin edilməsi və gender

qeyri-bərabərliyinin azaldılması məsələsi qarşıya qoyuldu.

Görüş iştirakçıları tərəfindən qəbul edilən Kommunikedə

Avropa ali təhsil məkanını və Avropa tədqiqat məkanını

birləşdirmək üçün ali məktəb və tədqiqat müəssisələri

arasında əlaqələrin möhkəmləndirilməsinə böyük yer verildi.

Avropada formalaşmaqda olan ali təhsil məkanının

özəyini ali təhsilin keyfiyyəti təşkil edir. 2005-ci ildən iki-

pilləli sistemin tətbiqinə başlamaq vəzifəsi qarşıya qoyuldu.

Tədris və elmi-tədqiqat işlərinin Avropada ali təhsilin

ayrılmaz tərkib hissəsi kimi tanınması arasında daha sıx

əlaqəni təmin etmək üçün ali təhsil sisteminə əlavə bir

üçüncü pilləni, doktoranturanı daxil etmək və sistemin

ikipilləli adını üçpilləli ada (bakalavriat-magistratura

doktorantura) dəyişdirmək qərara alındı. Bundan sonra

Avropa ali təhsilinin çoxpilləli sistemi barədə danışmaq

məqbul sayıldı. Ali təhsilin üçüncü pilləsinə, yəni

doktoranturaya çıxış qaydaları da aydınlaşdı: bakalavriat,

magistratura \ o yalnız bundan sonra doktorantura.

Nazirlər iştirakçı ölkələrin mobil tələbələrinin xaricə

səfərləri zamanı təqaüd də daxil olmaqla, onlara aid bütün

sosial yardım növlərinin həlli məsələsinə baxdılar. ECTS

sistemi tələbələrin mobilliyinin inkişaf etdirilməsi və ali

məktəblər arasında tədris planlarının işlənib hazırlanması

üçün əsas olaraq tanındı. Berlin Kommunikesin-

37

də diploma Avropa əlavəsinə böyük diqqət yetirildi. Milli

təhsil sistemləri qarşısında 2005-ci ildən etibarən hər bir

tələbəyə Avropanın geniş yayılmış dillərinin birində pulsuz

diploma Avropa əlavəsi vermək məsələsi qoyuldu. Eyni

zamanda nazirlər, işəgötürənlərə diploma Avropa əlavəsini

tanımaq, ali məktəblərin məzunlarını onun əsasında işə qəbul

etməyi, ali məktəb inzibatçılarının isə onlar üçün daha

yüksək təhsil pilləsinə çıxış imkanını təmin etməyi məsləhət

gördülər.

Bolonya prosesində tələbələrin iştirakına xüsusi diqqət

yetirilirdi. Tələbələri Bolonya tədbirlərinə mümkün qədər ilk

mərhələlərdə qoşmaq, onlara tamhüquqlu tərəfdaşlar kimi

baxmaq və mümkün qədər böyük hüquqlar vermək tövsiyə

olunurdu. Kommunikedə inteqrasiya edilmiş tədris

proqramlarını inkişaf etdirmək zərurəti şərh olunurdu. Bu

kimi proqramlar tələbələri uzun müddətə xaricdə olmağa

həvəsləndirər və onlara öz Avropa identikliyini və

vətəndaşlığını, əmək bazarında ona tələbat olduğunu dərk

etməkdə kömək edərdi.

Bolonya prosesinin öhdəliyindəki parametrlər

aşağıdakılardan ibarətdir:

-üçpilləli ali təhsil sistemi;

- vahid Avropa qiymətləndirilməsi, akademik kreditlər;

-ali məktəblərin inzibati-texniki heyətinin, müəllim və

tələbələrin mobilliyi;

- diploma Avropa əlavəsi;

- ali təhsilin keyfiyyətinə nəzarət;

- vahid Avropa axtarışlar mühitinin yaradılması.

Bolonya prosesinin qeyd olunan parametrləri tələbələrin

fəal cəlb edilməsinə, aztəminatlı tələbələrin sosial

müdafiəsinə, təhsilin hazırlıq istiqaməti üzrə harmonik

təmininə, fasiləsiz təhsilə zəmanət verir. Bolonya prosesinin

fakultativ parametrləri isə:

38

- müxtəlif istiqamətli (ixtisaslı) təhsildən;

- kredit-modul sistemindən;

- distant təhsil, elektron kurslardan;

-müəllim və tələbələrin akademik reytinqindən ibarətdir.

Avropa təhsil nazirlərinin Berqendə (Norveç, 2005-ci il)

görüşləri zamanı Bolonya prosesi iştirakçı ölkələrinin sayı 46

olmuşdur [54, 78, 85].

39

§ 4. ÜÇPİLLƏLİ ALİ TƏHSİL SİSTEMİ

Vahid Avropa ali lohsil məkanında ilk dofə tədrisin

üsl-üslə düşən dövrlərinin və onlar üçün adların tətbiqi

məsələsinə baxıldı. Avropa ali təhsil cəmiyyəti qarşısında

duran vəzifə Bolonya Bəyannaməsində belə ifadə edildi;

«Aşan oxunan və müqayisə edilən dərəcələr sisteminin qəbul

edilməsi əsasən iki-başlanğıc və sonrakı mərhələlər üzərində

qərarlaşır». İkinci mərhələyə, magistraturaya çıxış azı üç il

müddətində olur, çünki bu birinci mərhələnin (bakalavriatın)

mü\ əffəqiyyətlə başa çatdırılması ilə bağlıdır. Birinci

mərhələdən sonra verilən dərəcə Avropa əmək bazarında

ixtisası təmin 'ödən dərəcəyə uyğundur [8, 9, 11, 12, 13].

Müxtəlif kateqoriyalı tələbələrə öz istəklərinə görə

keyfiyyətli ali təhsil vermək üçün ali təhsili iki pilləyə bölmək

məqsədəuyğun sayılmışdır. Bu pillələr üçün ən müvafiq olan

adlar, bakalavr və magistr adlarıdır. Vahid ad və

davamiyyətinə, üst-üstə düşən tədris müddətlərinə görə ancaq

Avropada deyil, həm də dünyanın hər yerində işəgötürənə, iş

yerinə bu və ya digər iddiaçının nə kimi təhsil aldığı aydın

olmalıdır. 2()03-cü ildə təhsil nazirlərinin Berlin konfransında

dərəcələrin alınmasında ardıcıllıq konkretləşdirilmiş, bakalavr

və magistr dərəcələri proqramlarına uyğun diplomların

qarşılıqlı tanınması Lissabon Konvensiyasında öz əksini

tapmışdır. Üçüncü mərhələnin dərəcəsi doktoranturada təhsilə

çıxışdır. Beləliklə, bakalavrların doktoranturaya daxil olması

və ya daxil ola bilməməsi haqqında məsələ aradan qalxmış,

doktorluq pilləsinə yalnız magistraturadan sonra mümkün

olması məsələsi öz həllini tapmışdır [84, 88].

Bolonya prosesinin sənədləri içərisində məsələlərdən biri

də a-H təhsilin iki pilləsi-bakalavr və magislrb bağlı idi.

Bununla yanaşı, ingilis dillində ‘'mäster” pedaqoji termini rus

dilinə Bolonya prosesi kontekstində məhz

40

“magislr” termini kimi tərcümə olunmuşdur. Rusiya

nəşrlərində “master” variantının gözə dəyməsi işi dolaşdırır

və mənzərəni təhrif edir. Üçüncü mərhələ, doktor pilləsi

yalnız Bolonya Bəyannaməsində xatırladılırdı, yəni

başlanğıcda hesab olunurdu ki, magistrlərin yalnız kiçik bir

hissəsi bu pillədə təhsilini davam etdirəcəkdir. Avropa

ölkələrində ali təhsilə görə məsul olan nazirlərin 2003-cü il

Berlin konfransında üçüncü pilləni, doktorantura pilləsini

əlavə etmək barədə qərar qəbul olundu. Konfransın

Kommunikesihdə bu müddəa belə ifadə edilmişdi: «Avropa

ali təhsil və Avropa tədqiqat məkanı arasında əlaqələri

möhkəmlətmək zərurətini dərk edərək, eləcə də bütün

Avropada ali təhsilin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi elmi

araşdırmaların mühümlüyünü qeyd edərək nazirlər ali

təhsilin iki əsas müddətlərinin məhdudiyyətini

genişləndirməyi və doktorantura pilləsini Bolonya prosesinin

üçüncü dövrü qismində daxil etməyi zəruri sayırlar». Avropa

Universitetlər Assosiasiyasının Qratse konfransında

(Avstriya, 2003-cü il) nümayəndələr, əsasən Avropa

universitetlərinin rektorları doktorantura pilləsini Bolonya

prosesinin üçüncü dövrü qismində tam tanımaq məqsədilə

Avropa ölkələri hökumətlərinə müraciət etdilər [10, 21, 50,

57].

Avropa ölkələrində ali məktəblərin müxtəlif təhsil

pillələri olan məzunlarının əməyinin ödənilməsində bir

qayda olaraq fərqlər vâr və bu, tələbələrin biliklərə can

atması, daha yüksək pilləli təhsil almaları üçün əlavə

stimuldur.

Avropa ali təhsilinin birinci pilləsi bakalavriatdır. Ali

təhsilə iddiaçı olan Avropa tələbəsi əvvəlcə bakalavr

diplomu almalıdır. Avropa rektorlarının iştirakı ilə 2001- ci

ildə Salamank şəhərində keçirilmiş qurultayda şərh

olunmuşdur ki, birinci pillə tələbədən 180-dan 240-dək

akademik kredit toplamağı tələb edir, bu da ona işə

düzəlməsinə yol \’erən diversifıkasiyalaşdırılmış (diferen-

41

siallaşdırılmış) təhsil almaq imkanı yaradır. Lakin bu pillənin

başlıca məqsədi tələbəni sonrakı təhsilə hazırlamaqdır.

Avropa ölkələrinin əldə etdikləri qarşılıqlı anlayış əsasında

bu pillədə təhsilin davamiyyəti üç və ya dörd il ola bilər,

Bakalavriatda təhsilin davamiyyəti həm mərkəzləşdirilmiş

milli ali təhsil sistemi miqyasında, həm də

qeyri-mərkəzləşdirilmiş konkret ali məktəb səviyyəsində

müəyyənləşdirilə bilər.

Avropa ölçülərinə görə bakalavr dərəcəsi heç bir maneə

olmadan ali təhsildir. Bu pillənin ali təhsil olduğu barədə

Avropa ölkələri ali təhsil nazirlərinin 2001-ci il Praqa

Kommunikesində belə deyilir: “Qeyd etmək lazımdır ki, bir

çox ölkələrdə bakalavr və magistr dərəcələri və ya onlarla

üst-üstə düşən iki pilləli dərəcələr universitetlərdə, eyni

zamanda başqa ali təhsil müəssisələrində alına bilər”. Belə

bir diplomu olan ali məktəb məzunları ali təhsilli işçilər kimi

işə düzəlməlidirlər. Azərbaycanda işəgötürənlər üçün vərdiş

etmədikləri bakalavr adı ilə bağlı anlaşılmazlıq kütləvi

informasiya vasitələri tərəfindən aparılan məqsədyönlü

izahat işləri ilə aradan qaldırıla bilər. Bu dərəcəni artıq tətbiq

etmiş Avropa ölkələri və Azərbaycan ali məktəblərinin

toplamış olduqları təcrübəyə əsaslanaraq qeyd edə bilərək ki,

bakalavr diplomlu tələbələrin böyük əksəriyyəti daha yüksək

olan magistr dərəcəsi almaq üçün təhsillərini davam

etdirirlər. Qeyd etmək olar ki, aparılan eksperimentə görə

hazırda dördillik bakalavriatı bitirən bakalavrların təqribən

50-60%-i gələcəkdə magistraturada təhsillərini davam

etdirmək istəyir. Eyni zamanda bakalavr dərəcəsinin

natamam ali təhsil olması da işədüzəl- inə sərbəstliyini

müəyyən ölçülərdə məhdudlaşdırır. Azərbaycanda

bakalavriat məzununun aspiranturaya və ya doktoranturaya

(əgər aspirantura Avropa manerasında bu şəkildə

adlandırılarsa) ikinci pilləni, magistraturanı bitirməmiş

birbaşa keçidi qeyrimümkündür. Həm də

42

ali məktəblərin bakalavr diplomlu məzunları ali təhsil sistemində

müəllimlik işinə buraxılmamalıdır.

İctimaiyyətdə çaşqınlıq yaranmaması üçün bakalavr

diplomu texnikumların, kolleclərin, orta peşə təhsili verən

digər təhsil müəssisələrinin məzunlarına verilməməlidir. Bu

gün üçün Avropada bu dərəcənin əvvəllər mövcud olmadığı

ölkələrdə üçillik təhsil müddətinə malik bakalavriat

dominant olmağa başlayır. Avropa ali təhsilində ikinci pillə

magistr pilləsidir. Bolonya prosesinin ehkamlarına görə, ali

təhsilin bakalavrla müqayisədə daha yüksək olan ikinci

pilləsi “magistratura”, onun məzunu isə “magistr”

adlandırılmışdır.

Magistr dərəcəsində təhsilin müddəti bir və ya iki ilə

qədər müəyyənləşdirilib, lakin bu müddət bakalavr

dərəcəsinə təhsilin davamiyyətindən asılı olaraq tanınır. Əgər

bakalavr ali məktəbdə konkret olaraq üç il oxuyursa, bu ali

məktəbin magistraturası ikiillik olmalıdır, əgər bakalavriat

pilləsi dördillikdirsə, magistratura bir il ola bilər. Qeyd elmək

lazımdır ki, tibbi və digər ali məktəblər adətən bu qaydaya

tabe olmurlar. “İnteqrasiyalaşdırıl- mış” magistr təzahürü

üzərində xüsusilə dayanmaq lazım gəlir. Salaniankda Avropa

rektorları qurultayının (2001- ci il) müraciətində bu barədə

belə deyilir: “Müəyyən hallarda universitet bilavasitə magistr

pilləsinin dərəcəsinə aparan inteqrasiyalaşdırılmış tədris

planı təsis etmək barədə qərar qəbul edə bilər. Ali

məktəblərin fənn birləşmələri bu kimi qərarların qəbulunda

mühüm rol oynamalıdırlar”. Bəzi hazırlıq istiqamətlərinin

təmsilçiləri tam əsaslı şəkildə qərara alırlar ki, onların

müəyyən hazırlıq istiqamətləri üzrə təhsil kurslarını bakalavr

və magistr pillələrinə bölmək olmaz. İstisna hal olaraq

abituriyentləri bu başdan beşillik təhsilə qəbul elmək

tamamilə məqbul sayılır. Bakalavr pilləsi ayrılır və bakalavr

kursuna bərabər olan üç-dörd illik təhsildən

43

sonra ali moktəbdən gelmok yolverilmoz sayılır, bakalavr

diplomu almır vo magistraturada davam edir.

Avropa pedaqoji ictimaiyyəti tərəfindən hər zaman

magistr dərəcəsinin iki mü.xtəlif növünün -“elm magistri” və

“peşə magistri”nin tətbiqi haqqında məsələ qaldırılır. **Elm

magistri” elmi-tədqiqat işlərinə istiqamətlənir, peşə magistri

isə menecer bacarıqları kəsb edir. Başlıca məsələlərdən biri

bakalavr diplomu aldıqdan sonra hazırlıq və ya i.xtisas

istiqamətlərinin dəyişilməsinin mümkün olmasıdır.

Son illərin təcrübəsinə görə magistratura pilləsi

tələbələrin müştərək və ya ikili diplom almaq məqsədilə

mobillik proqramları əsasında eyni vaxtda iki və daha çox ali

məktəbdə, onlardan biri xarici ali məktəb olmaqla, paralel

təhsili üçün daha perspektivli sayılır. Müştərək diplom,

indiki zamanda müəyyən problemlər həll edilmədiyindən az

real sayılır; ikili diplomun bu gün üçün reallaşdırılması daha

müvafiqdir. Vahid Avropa təhsil məkanında ali təhsilin

üçüncü pilləsi elmlər doktorudur. Rusiya və keçmiş SSRİ

ölkələrinin elmlər namizədini doktor adlandırmağa razılıq

verilməsi məsələsi qarşıya qoyulmuşdur. Avropalı həmkarlar

tərəfindən buna qarşı etiraz edilməmişdir. Rusiya və keçmiş

SSRİ-nin bəzi ölkələrinin təhsil sistemini qoruyub

saxlamaqla, indiki elmlər doktoru adını Avropa dərəcəsi ilə

müqayisədə Rusiya və keçmiş SSRİ-nin yüksək milli

dərəcəsinə, yəni “əməkdar doktor”. “Elmlər Akademii- yası

doktorıf'na dəyişdirmək və ya elmi ictimaiyyət üçün hər

hansı digər məqbul titulu təsdiqləmək olar. Bu halda Rusiya

və keçmiş SSRİ-nin bəzi ölkələrində mövcud olan iki

iyerarxik elmi dərəcə sistemi tam halda saxlanacaq, yalnız

onların adları dəyişiləcəkdir.

Avropa doktgrantı üçün doktorluq dissertasiyasının

müdafiəsinə müddət üç il müəyyənləşdirilmişdir. Avropa

Universitetlər Assosiasivası forumlarında dəfələrlə belə

44

bir məsDİə qaldırılıb ki, doktorluq dissertasiyasının

yazılması sırf yaradıcı proses olmaqla, heç do hor zaman

vaxt baxımından tonzimlono bilməz. Yəni üç il çalıisdıq- dan

sonra doktorluq dissertasiyasını müdafiə edə bilmədikdə, o,

hər hansı bir yerdə işləyib maliyyə vəziyyətini düzəltdikdən

və di.s.sertasiyaya hazır olduqdan sonra müdafiə edə bilər.

Di.ssertasiyaya və onun Azərbaycan şəraitində müdafiə

qaydalarına tələbləri Ali Attestasiya Komissiyası və ya hər

hansı digər səlahiyyətli orqan müəyyən edə bilər. Birinci,

Azərbaycan elmi dərəcəsinin adının elmlər namizədindən

fəLsəfə doktoruna (Ph.D - Philosophy Doclor) dəyişdirilməsi

son dərəcə mütərəqqi akt ola bilməklə Azərbaycanın elm

xadimlərini bu vəziyyətlərlə müqayisədə daha münasib

şəraitə gətirir. Azərbaycanın elmlər namizədi dərəcəsinə

riıalik alimləri çox vaxt xaricdə ayrı-seçkiliyə məruz qalırlar,

bərabər əməkləri müqabilində Qərbin ’’fəlsəfə doktoru’*

elmi dərəcəsi olanlarla müqayisədə xeyli aşağı maaş alırlar.

Yuxarıda deyilənlərə əsaslandıqda Azərbaycan ali təhsil

pillələrinin Avropa razılaşmaları ilə uzlaşan iki modelinin:

4+2+3 modeli aşkarlanır. Qeyd edildiyi kimi, 3+2+3 modeli

bugünkü A\’ropada öz reallığını saxlayır.

Bolonya prosesində ali təhsilin üç pilləsi (mərhələsi) həyata

keçirilir: - 1-ci pillə - bakalavriat {«Bakalavr» dərəcəsi); - 2-ci pillə - magistratura («Magistr» dərəcəsi); - 3-cü pillə doktorantura («Doktor» dərəcəsi).

Bolonya prosesində əsasən iki model qəbul edilir:

(bakalavriat+magisirat u ra+doktoran tura) təhsil illəri 3+2+3

və 4+1 + 3. Hazırda Rusiya və MDB-nin bəzi ölkələrinin

modeli 4+2+3 kimidir, lakin buna yenidən baxılır. Bakalavr

birinci pillənia kifayətediçi ali,təh,ş.ilidir. Bolonya

prosesində bakalavr dərəcəsindən sonra gələn «mütəxəssis»

dərəcəsinə, yəni 4+1 modelinə baxılmır. Əgər ali məktəbə

qəbul zamanı abituriyent gələcəkdə ma-

45

gislr dərəcəsi almaq üçün öhdəlik götürürsə, onda inteq-

rasiyalı magistraturaya icazə verilir və magistraturaya

hazırlıq dövründə bakalavr dərəcəsi (diplomu) ləğv edilir

[32, 38, 43].

Azərbaycanda hazırda ali məktəblərin qəbul etdikləri

model 4+2+3 formasındadır (dörd il bakalavriat, iki il

magistratura, üç il əyani aspirantura). Bu model Avropa

standartlarına o qədər də uyğun gəlmir.

Akademik mobillik proqramlarına əsaslanaraq

Azərbaycana gəlmək istəyən xarici tələbələr üçün tədrisin

davamiyyətində fərqlər son dərəcə ciddi vəziyyət yarada

bilər. Məsələn, Böyük Britaniyada ali təhsilin ikipilləli 3+1

modeli qəbul olunub, yəni Britaniya ali məktəbinin uzun

müddətdə nüfuz qazanmış magistr diplomunu üst- üstə 4 illik

təhsil ərzində almaq mümkündür ki, bu da ingilislərə, əgər

Asiya, Afrika və dünyanın digər ölkələrindən xarici tələbələr

təhsilə cəlb edilibsə, onda şəksiz rəqabət üstünlüyü verir.

Britaniya pedaqoji ictimaiyyəti təmsilçilərinin proqnozlarına

görə yaxın gələcəkdə bu sistemdə dəyişiklik gözlənilmir.

Göstərilənlərə görə, mümkün nəticələr əvvəllər mövcud olan

beşillik ali təhsil modelinə söykənməklə 4+2 klassik Bolonya

pilləsi modelini tətbiq etmək daha məqsədəuyğundur. Bu

halda Azərbaycanın 50% və daha çox bakalavrları

magistraturada təhsilini davam etdirəcəklər. Azərbaycan və

Avropa bakalavriat və magistraturalarının tələbələrinin

akademik mobilliyi həyata keçdikdə onda o, beynəlxalq

uzlaşmanın praktik problemlərinin həllini asanlaşdırır. Bu,

Avropanın nüfuzuna görə tanınmış ali məktəb məzunlarının perspektivli işə düzələcəklərinə inamı artırır [3, 54, 67].

46

§ 5. AVROPA AKADEMİK KREDİTLƏR SİSTEMİ

Avropa akademik kreditlərini vahid Avropa ali təhsil

məkanının formalaşması kontekstində gözdən keçirmək

lazımdır. Ali təhsilin üç pilləsinin tətbiq olunmasından sonra

qarşıya sual çıxır: pillələrdən hər birində tələbə hansı real

təhsili aldı? Onun bakalavr, magistr və ya doktor diplomunun

arxasında nə durur? Bolonya prosesinin təşəbbüsçüləri

tərəfindən tədris işinin əməktutumlulu- ğunu

müəyyənləşdirmək qərara alınmışdır. Lakin bu əmək-

tutumluluğu necə qiymətləndirməli? Elə görünə bilərmi ki,

auditor məşğələlərinin saatı kifayət edir? Aydın olmuşdur ki,

Avropa universitetlərində auditor məşğələlərə münasibət son

dərəcə müxtəlifdir: bir çox ali məktəblərdə hesab edilir ki, əsas

təhsili tələbə auditoriyada mühazirə və seminarlarda deyil,

müstəqil işin gedişində tövsiyə edilmiş ədəbiyyatı öyrənərkən

və esselər (referatlar, kurs işləri) yazarkən, işlənmiş

materiallar üzrə tyutorlarla (tədris məsləhətçiləri ilə) fərdi

müsahibələr əsnasında alır. Avropada bu məsələyə dair nəşr

edilmiş ədəbiyyatlarda ali məktəblərin tələbələri üçün kontakt

saatların sayını həftədə səkkiz-on saatadək məhdudlaşdırmaq

tövsiyələrinə rast gəlmək olar və qalan vaxtı isə müstəqil tədris

işinə sərf etmək imkanı olsun.

Bolonya prosesində təhsil sisteminin əsasını kredit təşkil

edir. Kredit fənnin mənimsənilməsinə ayrılan vaxtın və ona

sərf olunan əməyin ölcü vahididir. Başqa sözlə, fənnin

öyrənilməsi başa çaldıqdan sonra tələbənin auditor və

auditoriyadan kənar yüklənmə də daxil olmaqla qəbul

olunmuş əməktutumluluğunu əks etdirən vahid ölçüdür.

Sistemin əsasını «Vahid kredit»in saat hesabı işinin təşkili

tutur. Bir kredit 36 saata bərabərdir. Bu saatlara mühazirələrə

qulaq asmaq, fərdi iş və s. daxildir. Tələbə krediti ali məktəbdə

oxuyarkən qazanır. Kredit sistemi tələbənin hər hansı bir

ölkədə problemsiz

47

olması üçün ola vasilodir. Yoni hor ixtiyar tələbənin

özündədir, məsələn, tələbə istədikdə bir ölkənin

universitetindən başqa ölkənin universitetinə keçə bilər. Bu

zaman tələbənin əldə etdiyi kredit öz qüvvəsində qalır, heç bir

problem ortaya çıxmır və tələbə istədikdə çətinlik çəkmədən

özünə iş tapır. Digər tərəfdən vaxtından əvvəl kreditləri

toplayıb bakalavr diplomu almaq olar. Həm də bu prosesdə

Avropa İttifaqının istənilən ölkəsində çətinlik çəkmədən iş

tapmaq üçün zəmanət verilir. Nizam-intizama görə tələbənin

yığdığı kreditdə dəyişiklik olmur.

Belə bir yanaşma halında tələbələrin auditor yüklənmələri

və müstəqil işləmələri arasında nisbət Azərbaycan ali

təhsilində qəbul edildiyi kimi yarıbayarı deyil, tamamilə başqa

rəqəmlərlə: birin dördə, birin altıya rəqəmləri ilə ifadə

olunacaqdır. Tədris işinin bu cür təşkili heç kəsə qəbul

etdirilmir, onunla bağlı yalnız müsbət təcrübənin

mübadiləsinə baxılır. Belə bir qərar həllini tapmayınca

auditoriya saatlarının sayını azaltmaq doğru deyil. Hər bir ali

məktəb belə bir təkamülün məqsədyönlülüyü haqqında qərarı

müstəqil şəkildə özü qəbul etməlidir. Saatların sayının

azaldılmasını, tyutorlarla fərdi müsahibələri, öyrənilən

fənlərin hər biri üzrə müntəzəm referat- ların yazılmasım və

elmi işlərin açıq şəkildə müdafiəsini aydınlaşdırmadan (və ya

müvazinətləşdirmədən) həyata keçirmək doğru deyil.

Əgər auditor işi əsas ölçü vahidi kimi yaramırsa, onda

tələbənin ümumi tədris yükünü, onun auditoriyada və

auditoriyadan kənarda proqramın mənimsənilməsinə sərf

etdiyi ümumi vaxtı nəzərə almaq lazımdır. .Auditor yükü ilə

yanaşı ümumi yükü .Avropa ölçülərinə görə tələbənin esselər,

referatlar, kurs işləri, laboratoriya işləri, praktika, stajkeçmə,

zaçot yoxlama və imtahanlara hazırlaşma, onların verilməsi,

hətta tələbənin ixtisası üzrə praktik iş təcrübəsi kimi müstəqil

tədris işinin növlərini özündə birləşdirir.

48

Sual olunur: İbnnin öyronilmosinin Dməktutumlulu-

ğunun ölçü vahidini no .şokildo müoyyonloşdirmoli?

Avropa ali ləhsilindo mövcud onənobro göro bu vahidi

"akademik kredit" adlandırmırlar. Kreditlər sistemi həm

onların qarrıİK|h zaçotunu, həm də yığılmasını təmin

elməlidir. Bolonya Bəyannaməsində deyilir: “Kreditlər ali

təhsil kontekstindən kənarda, məsələn, fasiləsiz təhsil

sistemində də qazanıla bilər, o şərilə ki. onlar qəbul olunan

universitet lərəfmdən tanınır”.

Əgər Bolonya prosesinin başlanğıc mərhələsində

kreditlərin başlıca məqsədi akademik mobilliyin

dəstəklənməsində görülürdüsə. 2Ü03-CÜ ildə Berlində bu

məqsədə tədris proqramının təkmillə.şdirilməsi də əlavə

olundu. Berlin Bəyannaməsində deyilir: “Nazirlər tələbə

mobilliyinin və beynəlxalq miqyaslı tədris proqramlarının

işlənib hazırlanmasının təmin edilməsi üçün ECTS

sisteminin oynadığı mühüm rolu qiymətləndirirlər”.

Avropa ali məktəblərində tədris ili orta hesabla təqribən

40 həftə davam edir. Bu nıüddətdə müxtəlif ölkələrdə

akademik kreditlərdən kifayət qədər geniş istifadə olunması

təcrübəsi əsasında qərara almışlar ki. tələbənin bir üdə tədris

yükünün ümumi əmək tutumu 60, semestrdə 30 kredit

qazanmalıdır. Təhsil pro.sesinin keyfiyyətinə lazımi nəzarət

edildikdə aydın olmu.şdur ki, tələbə 60 kreditdən çox toplaya

bilmir və o, əsas tədris planı üzrə yarımçıq yüklənir, ali

məktəb lazımınca işləmir, yüngül tutumlu kreditlər yazılır.

Rusiya Federasiyasının Bolonya prosesinə qoşulduğu

zaman qarşıya istifadə edilən terminologiya ilə bağlı məsələ

çıxmışdır. Qərb qarşısında “akademik kredit” anlayışının

mənasını verən rus dilində münasib terminlər axtarmağa

başlamışlar. Təhsil Nazirliyi bu zaman Avropa kreditini rus

dilində, “zaçot vahidi” kimi adlandırmağı təklif elmişdi.

Primitiv “zaçot vahidi” terminini Avropa dillərinə dəqiq və

anlaşıqlı tərcümə etmək çəlindir.

40

hansı ki, bu terminə hər bir tələbənin diplomuna Avropa

əlavəsində yer verilir. Tədris əməyinin əməktutumluluq

vahidinin MDB ölkələrində nə üçün ‘‘zaçot vahidi'’ söz

birləşməsi ilə adlandırıldığım avropalılar tam aydınlığı ilə

başa düşməyə də bilərlər. Qarşıya sual çıxır: bu “zaçot

vahidi” Avropa təhsil kreditinə nə dərəcədə müvafiqdir?

Əgər təhsil prosesinin əməktutumluluğunu

müəyyənləşdirərkən vahid Avropa terminologiyasına riayət

edərək, “akademik kredit" qısaca “kredit” terminlərindən

istifadə olunsa, onda bu problemin uğurlu həlli yolu tapıla

bilər.

Akademik kreditlər həm işəgötürənlər tərəfindən

tələbənin hər bir fənn üzrə aldığı bilik və bacarıqlarının

qiymətləndirilməsinin müəyyən edilməsi üçün, həm də

tələbənin akademik mobillik sistemini dəstəkləmək üçün

eyni dərəcədə lazımdır. Akademik kreditlərə görə tələbə

kifayət qədər uzun bir dövr ərzində başqa xarici ölkələrin ali

məktəblərində oxuyaraq oradan akademik kreditlər gətirə

bilər, bunları baza ali məktəbləri əsas təhsilin hesabına

yazmalı və öz diplomunu vermək haqqında qərar qəbul

edərkən istifadə etməlidir.

Bolonya Bəyannaməsi imzalanan vaxtlar Avropada

mövcud olan kreditlər sistemi ECTS tanınmışdı. 1999-cu

ildə kreditlər sistemi qəbul olunaraq Avropa vahid ali təhsil

məkanının yaradılması və onun ECTS sistemi üçün tətbiqi

zəruri sayılırdı. Bu ad “Avropa Qarşılıqlı Zaçot Kreditləri

Sistemi” kimi tərcümə edilməlidir. Bu terminin kreditlərin

təkrar zaçot sistemi və ya kreditlərin köçürülmə sistemi kimi

tərcüməsi işin mahiyyətini bir qədər təhrif edir [9, 11, 12,].

Saatlarla bağlı yüklənməni Avropa akademik kreditlərinə

nə şəkildə köçürmək olar? Aydındır ki, Bolonya prosesinə

qoşulan bəzi ölkələr ümumi yükləmədə hər fənnə verilən

saatların miqdarını auditor saatların sayı üzrə

müəyyənləşdirməklə və semestr müddətində qazanılan 30 krediti həmin semestr ərzində öyrənilən fənlər ara

50

sında proporsional torzdo payla^dırmaqla yaxşı ıiDlico ol-

do edo bilorlor. Bu halda kreditlorin bir çoxu, mosolon, fiziki

torbiyo, horbi hazırlıq vo s. kimi fonloro göro toplanacaq,

hansı ki, lodris planına osaslanaraq ayrılmış saatların

azlığına göro xüsusi fonlor bir-iki kreditlo formal olaraq

qiymotlondirilir. Lakin fiziki torbiyo vo horbi hazırlıq

fonlorindo uğurlar deyil, mohz onların öyronilmosi golocok

bakalavr \o ya magistrin professional simasını müoyyon

edocokdir. Eyni zamanda, tolobonin müoyyon bir fonno

yiyolondiyino göro kifayot qodor yaxşı imtahan vermosi

üçün ixtisasa aid xeyli sayda odobiyyat oxuyub öyronmosi

lazım golocokdir. Beloliklo, professionallaşma fonlori üzro

todris işinin omok tutumu son doroco yüksok olacaqdır.

Rusiya ah moktoblorindo scmestr müddotində ümumi

(auditor vo müstoqil) todris yükünü 36 omsalına (ümumi

yüklonmonin 36 saatına) riyazi bölmo yolu ilo hesablamaq

tövsiyo edilir. Bu cür yanaşma işi hoddon artıq sadoloşdirir

vo çox vaxt tolobolori ixtisas fonlori üzro .xeyli çox kredit

alan Qorb ali moktoblorinin mozunları ilo müqayisodo

olverişsiz voziyyoto salır. Bu halda fonlori daha dorindon

öyrononlor noticodo işogötüronlor üçün daha üstün olurlar.

Fonloro göro kreditlorin sayı müoyyonloşdirilorkon,

Avropa ali moktoblorinin analoji olaraq fonlorin

kreditləşdirilnıo- sindəki tocrübolori analiz edildikdo vo

müqayiso zamanı uyğunsuzluq aşkarlandıqda, bu soboblorin

araşdırılması öz müsbot noticvosini göstoror. Real todris

yükünü nozoro almadan toplanan kreditlori mexaniki olaraq

Avropa kreditlorino uyğunlaşdırmaq olmaz, lakin fakültonin

fonlor üzro todris plan vo proqramlarında müvafiq doyişiklik

edilmosi kifayot qodor qonaotbo.x.şdir. Bolonya prosesinin

ehkamlarına göro toloboloro kreditlori stajkeç- moyo,

praktikaya \o imtahanlara hazırlaşmağa göro hesablayıb

yazmaq norma sayılır, belo ki, bu müoyyon

51

əmək tutumuna malik real tədris ijjidir, onun kəmiyyətini

mümkün qədər obyektiv qiymətləndirmək vacib və

mümkündür.

Kreditlər həm də referatların və kurs işlərinin

yazılmasına görə hesablanmalıdır, bu isə tələbələrin xeyli

sayda mənbə və müxtəlif növ ədəbiyyatları öyrənməsini

nəzərdə tutur. .Müvafiq olaraq bu iş növlərinin akademik

əmək tulumu son dərəcə yüksəkdir. Buna görə də Avropa

Universitetlər Assosiasiyasının qurultaylarında dəfələrlə

qeyd olunmuşdur ki, tələbənin ixtisas üzrə praktik iş

təcrübəsi də kreditlərlə qiymətləndirilə bilər. Lakin se-

mestrdə kreditlərin sayı otuzla məhdudlaşdırılmış

olduğundan qismən ayrı-ayrı fənlərin kreditləri hesabına və

ya tamamilə edilə bilər.

Əsas məsələlərdən biri də kreditlərin tələbəyə hansı

halda yazılmasıdır? Bunun üçün sadəcə mühazirələrdə,

seminarlarda, praktik məşğələlərdə və s. iştirak etmək və ya

tövsiyə edilən ədəbiyyatların konspektlərini hazırlamaq

kifayətdirmi? Tələbənin zaçot və imtahanlara

buraxılmaqdan ötrü neçə saat auditor məşğələ buraxması ali

məktəbin Nizamnaməsinə əsaslanaraq dekanlıq tərəfindən

həll olunur. İstənilən halda tələbəyə kreditlər fənn üzrə

yalnız onun tədris planı ilə müəyyən edilən yekun yoxlama

formalarını (imtahan, zaçot, test və ya yekun yoxlama işi və

s.) uğurla verdikdən sonra yazılır. Avropa qiymətləndirmə

sistemində '*E”dən aşağı olmayan bal Bolonya prosesinə

qoşulan MDB ölkələrində müsbət qiymətdir. Bu halda

qiymətin kəmiyyəti kreditlərin sayına təsir göstərmir, tədris

planı ilə müəyyənləşdirilən kreditlər hər hansı müsbət

qiymət alındıqda yazılır.

Göstərildiyi kimi, semestr və ya tədris ili müddətində

tələbənin topladığı kreditlərin sayı kifayət qədər ciddi

şəkildə otuz və altmışla reqlamentləşdirilmişdir. Çox vaxt bu

forma tələbələrdə mənfi reaksiya doğurur. İstedadlı tələbələr

sürətlə kreditləri toplamaq və paralel olaraq iki

vo daha çox ixtisas üzro lohsil almaq üçün cəhd edirlər.

Lakin Avropa ali məktəblərinin konsensusu əsasında bu

forma qəbuledilməz sayılır. Belə bir fakt gətirilir ki, tələbə

akademik biliyi tam mənimsəməkdən ötrü müəyyən edilmiş

müddətdə mütləq ali məktəbdə oxumalıdır. Çünki o, ancaq

hansısa biliklər ehtiyatı toplamamalı, həm də dünyagörüşlü

şəxsiyyət kimi əmək mədəniyyətinə yiyələnməli, öz

yaşıdları olan professionallarla qarşılıqlı fəaliyyətdə olmağı

öyrənməlidir. Əgər tələbə tədris müddətində artıq (izafi)

miqdarda kreditlər toplaya bilirsə, onlar əsas tədris

proqramının hesabına yazılmamalıdır, bu halda tələbə ancaq

ikinci ali təhsil almaq istədikdə ondan faydalana bilər.

Fənlər üzrə kreditlərin sayı kəsrlə ola bilməz, əks halda

onların cəmi heç vaxt mobillik proqramı üzrə staj-

keçmələrdə və .semestr müddətində arzu edilən 30 kredit

sayını verməyəcək. Əgər fənlər cütrəqəmlidirsə və onlar

cəmlənmə zamanı semestrə görə arzu edilən yuvarlaq rəqəmi

verirsə, kreditlərin sayını ‘"yarımlarla" hesablamağın

mümkünlüyü tanınır. Mümkün tədris müddətlərinə uyğun

olaraq pillələrdə “bakalavr“ (üç-dörd il) və “magistr“ (bir-iki

il) diplomlarının alınması üçün kreditlərin zəruri sayı da

müəyyən edilmişdir.

Avropa akademik kreditlər sistemi uğurla inkişaf

etdirilir. Avropa Universitetlər Assosiasiyasının 2003-cü

ildə Qratse şəhərində (Avstriya) keçirdiyi konfransda qeyd

edilmişdir: «Mərkəzində tələbənin dayanmış olduğu çevik

tədris trayektoriyasımn yaradılması məqsədilə, bütün ömür

boyu tədris proqramı da daxil olmaqla, tədris plan və

proqramlarının restrukturlaşdırılması və işlənib

hazırlanmasının vasitəsi olaraq ECTS-in rolunu

möhkəmləndirmək lazımdır». Elə həmin sənəddə ali

məktəblərə mobilliyə kömək edən alətlərdən, xüsusilə

ECTS- dən dolğun istifadəni təmin etmək tövsiyə edilir.

53

Dünya ölkolorinin bir çoxu tələbələrin beynəlxalq mo-

billiyinin artırılması, diplomların və tədris müddətlərinin

daha yaxşı müqayisə edilməsi və tanınması məqsədilə təhsil

proqramlarından modul proqramlarına keçirlər. Bunun

əsasında isə, məsələn, Azərbaycanda qəbul edildiyi kimi,

tələbənin tədris yükünün saat hesabı ilə deyil, kreditlərlə

ölçülməsi dayanır.

Kredit, adətən, iqtisadi termin kimi istifadə edilir.

“Kredit" (credit) terminindən təhsil sferasında istifadə

mentalitetimiz üçün yeni bir anlayışdır. Kredit, fənnin

öyrənilməsi başa çaldıqdan sonra tələbənin aldığı və onun

öyrənilməsinə auditor və auditoriyadan kənar yüklənmə də

daxil olmaqla, əməklutumluluğunu əks etdirən zaçot

vahidinin sayıdır.

Dünya təcrübəsində kreditlərin iki tipindən istifadə

edilir: kredit-saat və kredit-poynl. Kredit-saat bir semestr

ərzində müəyyən fənnin öyrənilməsinə ayrılan saatların və

həftələrin sayına müvafiqdir. Kredit-poynt hər hansı kurs və

ya modul öyrənilərkən tələbənin sərf etdiyi tam yüklənməyə

müvafiqdir. Bu tiplər aşağıdakılardır; -USCS-United States Credit System (ABŞ Kredit

Sistemi), - ECTS-European Credit Transfer System (Avropa

Kredit Transfer Sistemi). Birinci sistem (ABŞ Kredit Sistemi) XX əsrin

əvvəllərindən tətbiq olunur və semeslrdə 15-18 kredit qazanmaq imkanı verir. ABŞ-da adətən qrup həftədə 3 saat (150 dəqiqə) dərs keçirsə, bu o deməkdir ki, bakalavrın 1 kredit saatı 1 saatlıq mühazirə və 2 saatlıq ev işinə bərabərdir. Magistrin 1 kredit saatı 1 saatlıq mühazirə və 5 saatlıq ev işinə bərabərdir. Bakalavr üçün semeslrdə orla tədris yükü 15 kreditə (vahidə) bərabərdir ki, bu da 45 (15 saat auditoriya vaxlı+30 saat auditoriyadankənar saat) saat dərsdə iştirak və oxumaq deməkdir. Magistraturada

54

İSD bu müvafiq olaraq 9 kredit (vahid) və 54 saat dərsdə iştirak

və oxumaq deməkdir.

İkinci tip isə (Avropa Kredit Transfer Sistemi) XX əsrin

80-ci illərindən tətbiq olunmağa başlanıb və se- mestrdə

30-33 kredit qazanmaq imkanı verir.

Dünyanın müxtəlif ölkələrində kredit sisteminin tətbiqi

müxtəlifdir. Uni\ersitetin «semestr» və ya «tədris ili» üzrə

işləmələri də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Tədris ili «Payız»

(16 həftə) və «Yaz» (17 həftə) semestrləri olmaqla 2 hissəyə

bölünür. 8-10 həftəlik «Yay sessiyası», yəni bir tədris

müddəti də tətbiq olunur. Və ya XIX əsrin sonlarında

meydana çıxan akademik kreditləşdirmə sistemi hazırkı

zamanda üç ən önəmli sistemdə reallaşdırılmışdır, yəni

kreditlərin toplanmasının Amerika, İngiltərə və Avropa

sistemi.

Kreditlərin toplanmasının Amerika sisteminin əsasında

həftədə auditor məşğələlərin 15 saatına bərabər olan

kredit-poynt dayanır, yəni 15 həftəlik semestr ərzində

həftədə fənn üzrə 3 dəfə məşğələyə gəlmiş tələbə imtahanı

uğurla verdikdən sonra 3 kredit alır. Hər bir universitetdə

əməktutumİLiluğun öz indeksi tətbiq edilir. Məsələn,

Massaçusets Texnoloji İnstitutunda bakalavr dərəcəsi almaq

üçün tələbəyə 398 kredit toplamaq tələb olunur. Magistr

dərəcəsi almaq üçün 66 kreditlə qiymətləndirilən əlavə

proqramın öyrənilməsi lazımdır, elmi-tədqiqat işi aparmaq

və dissertasiya hazırlamaq 114 kreditlə qiymətləndirilir. Bu

sistem bir proqram çərçivəsində özünün müsbət cəhətini əks

etdirir, lakin kreditlərin bir universitetdən digərinə keçidi

unifikasiya edilməyib, yəni tədris planları və tələb olunan

kreditlərin həcmi ABŞ ali məktəblərində həddən artıq

fərdiləşdirilmi.şdir.

Kreditlərin Loplanmasmm ingilis sisteminin təməlində

kredit-poynt dayanır. Kreditlər burada fənlərin

mənimsənilməsinə görə deyil, modulun təhsil proqramında

onun unifikasiya edilmiş fraqmentin mənimsənilməsinə

ə ə

görə hesaba yazılır. Modul bir vo ya iki semcstr ərzində

öyrənilə bilər və onun öyrənilməsi üçün zəruri olan vaxtdan

asılı olaraq 10 və ya 20 kreditlə qiymətləndirilir. Bu sistemin

xüsusiyyəti hər tədris proqramında üç pillənin- sertifikat,

diplom və dərəcənin ayrılmasıdır. Məsələn, bakalavr

sertifikatı almaq üçün 120 kredit, bakalavr diplomu üçün 240

və bakalavr dərəcəsi üçün 360 kredit toplamaq tələb olunur.

Analoji olaraq magistraturada sertifikat almaq üçün 420 kredit

(əvvəllər bakalavriatda alınanları nəzərə almaqla), diplom

üçün 480 kredit və magistr dərəcəsi üçün 540 kredit toplamaq

lazımdır. Sistem ümummilli miqyasda unifikasiya olunmiüj

və tələbələrin həm bir tədris formasından baisqasına, həm də

bir ali məktəbdən digərinə keçidində mobilliyini təmin

etmişdir.

Kreditlərin transferinin Avropa sisteminin təməlində də

kredit-poynt dayanır. Bu sistemdən istifadə edilərkən tədris ili

60 kreditə ekvivalentdir, .semestr 30 kreditə müvafiqdir, yəni

hesaba yazmaq mexanizmi 60 kredit sayından qayıtmaqla,

“yuxarıdan aşağıya" prinsipi ilə işləyir. Əgər fənn 12 kreditlə

qiymətləndirilirsə, onda bu o deməkdir ki. tələbə onun

öyrənilməsinə illik vaxt resursunun 20 faizini həsr etməlidir.

Bu sistemin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o. ölkələrə və fərqli

akademik kredit sisteminə malik ayrı-ayrı ali məktəblərə,

onlara düzəliş vermədən yalnız “öz" kreditlərini ECTS

kreditlərinə transfer etmək qaydalarını işləyib hazırlamağa

imkan verir. Kreditlərin transferinin Avropa sistemi artıq

1000- dən çox universitet tərəfindən tətbiq edilmiş, Bolonya

Bəyannaməsinin iştirakçısı olan ölkələr tərəfindən tələbələrin

beynəlxalq mobilliyini artırmaq və xaricdə alınmış

diplomların və tədris müddətlərinin müqayisə edilməsi və

tanınması üçün əsas vasitə qismində bəyənilmişdir.

Hazırda ali məktəblərimizdə qarşıya qoyulan mühüm

suallardan biri belədir: «Kredit nədir?» və ya «Kredit saatı nədir?». Cavab belədir: «Kredit tələbənin semestr

56

boyu hoflo ərzində bir dərsdə keçirdiyi akademik saatdır».

Yəni əgər tələbə bir həftədə hər hansı bir fənnə 3 akademik

saat vaxt sərf edirsə, demək o fənn 3 kredit- lik fəndir və

tələbə semestrin nəticəsinə görə həmin fənn- dən müvəffəq

qiymət alsa, onda 3 kredit qazanmış olar. Demək, «Kredit

sistemi» tələbənin təhsil müddətindəki fərdi planı, «kredit» isə

tələbənin tədrisdə kəmiyyət göstəricisidir. Tələbə krediti

mühazirə-seminar məşğələlərdə iştirakı ilə, müstəqil, yəni

auditoriyadankənar tapşırıqlar yerinə yetirməklə qazana bilər.

Məsələn, Azərbaycan Dövlət Dillər Universitetində kredit

qazanmaqla bağlı aşağıdakıları qeyd edə bilərik: hər bir tələbə

bir semestr ərzində 30 kreditə qədər fənləri götürə bilər. Bir

kredit həftəlik dərs yükünün 1 saatına bərabərdir. Məsələn:

əgər tələbə «English Grammar» (ingilis dilinin qrammatikası)

fənnini götürmüşsə və bu fənn həftədə 6 akademik saat- dırsa

(yəni həftədə 3 dəfə tədris olunursa) deməli, tələbə

«Qrammatika» fənnindən semestrin sonunda müvəffəq

qiymət alarsa (yəni 100 ballıq sistemlə 51-100 bal arası

qiymət alarsa), bu fəndən 6 kredit qazanmış olacaq. Tələbə

hər hansı fəndən 0-50 bal arası qiymət alsa, həmin fənn üzrə

krediti qazanmamış hesab olunur. Bu halda tələbəyə həmin

fəndən kredit əldə etmək üçün yenidən imtahan verməyə,

başqa sözlə, kəsiri ləğv etməyə icazə verilmir. Tələbə həmin

fənni yenidən mütləq bir semestr ərzində oxuyub imtahan

verməlidir. Əgər kreditini qazanmadığı fənn ardıcıl öyrənilən

fənlər qrupuna aiddirsə, onda tələbə həmin fənnin kreditini

qazanmır, onunla bağlı digər fənn üzrə dərslərə buraxılmır. Bu

o deməkdir ki, artıq tələbənin bakalavr pilləsini 4 il ərzində

qurtarmaq şansı azalır. 3-4-cü semestrlərdən başqa tələbə

əlavə olaraq 8 kreditdən çox olmamaq şərti ilə 1 və ya 2 fənn

seçə bilər, amma bunun üçün onun əvvəlki semestrlərdən

ballarının orla qiyməti 71-dən az olmamalıdır. Tələbə

bakalavr dərəcəsi almaq üçün oxuduğu müddətdə (8 se-

57

mestr) 210-240 kredit toplamalıdır. Əks halda ona oxuduğu

həmin müddət üçün diplom verilmir. Tədris proqramında

tələbələrə təklif olunan fənlər 3 qrupa bölünür:

1. Məcburi və ardıcıl öyrənilən fənlər (məsələn:

qrammatika, Ibnelika, nitq praktikası və s.) (Prerequisite A

course ühich you must complete before you register for

another course at a higher or upper level);

2. Məcburi, lakin ardıcıllığı vacib olmayan fənlər

(məsələn: Azərbaycan tarixi, informatika və kompüter

texnologiyası və s.);

3. Tələbələrə öz seçimləri əsasında öyrədilən fənlər

(siyasi elmlər, humanitar elmlər, ixtisasdan seçmə fənlər,

ümumpe.şə haqqında fənlər və s.).

Əgər tələbə bakalavriat pilləsi müddətində (4 il, 8

semestr) müəyyən olunmuş 240 krediti qazana bilmədikdə,

onda ona növbəti 3 il müddətində borclu qaldığı kreditləri

toplamağa imkan verilir. Həmin müddətdə lazımi kredit

yığılmadıqda, onda həmin tələbə üçün müəyyən olunmuş

bütün imtiyazlar itir. Əgər tələbə ödənişsiz əsaslarla təhsil

alırsa \ə 5 il müddətində müəyyən olunmuş krediti yığa

bilmirsə, onda təhsilini yalnız ödənişli əsaslarla davam etdirə

bilər.

Akademik kreditlər haqqında aşağıdakıları qeyd edək: -akademik kredit, tələbənin tədris əməyinin əməktu-

tumluluq vahididir; - semestr əı*zində 30 akademik kredit toplamaq lazımdır; - tədris ili ərzində 60 akademik kredit toplamaq lazımdır; -bakalavr dərəcəsinin alınması üçün azı 180 kredit

(üç tədris ili) və ya azı 240 kredit (dörd tədris ili) toplamaq lazımdır;

- magistr dərəcəsi almaq üçün 300 kredit (beş tədris ili) toplamaq lazımdır;

58

- fənlər üzrə kreditlərin sayı kəsrlə ifadə oluna bilməz

(istisna hal kimi 0,5 yazmağa yol verilir), kreditləri semestr

ərzində topladıqda 30 rəqəmi alınmalıdır;

- kreditlər fənn üzrə yekun sınağı (imtahan, zaçot, test

və s.) uğurla verdikdən sonra (müsbət qiymət) yazılır;

-fənn üzrə yazılan kreditlərin sayı qiymətdən asılı

deyildir;

-tələbələrin auditor məşğələlərinə davamiyyəti ali

məktəbin öz qaydalarına görə nəzərə alınır, lakin kredit

yazılmasına zəmanət vermir;

-əməktutumluluğa kredit yazılarkən auditor yüklənmə

(Avropa terminologiyası ilə '‘kontakt saatlar”), tələbənin

müstəqil işi, referatlar, esselər, kurs və diplom işləri, magistr

və doktorluq dissertasiyalarının yazılması, praktikalar,

stajkeçmələr, imtahanlara hazırlaşma və imtahanların

verilməsi və s. hesaba alınır;

-auditor saatların sayı və müstəqil iş saatlarının nisbəti

mərkəzləşdirilmiş qaydada reqlamentləşdirilmir;

-qiymətləndirmənin altıballıq vahid Avropa sistemi

tövsiyə edilir:

Cədvəl 1.

ECTS Qiymətlər

Qiymətləndirmə -

faizlə Qiymətin mahiyyəti

A 10 ƏLA - cüzi miqdarda səhvlərlə əla

yerinə yetirmə

B 25 ÇOX YAXŞI - bir neçə səhv olmaqla orta səviyyədən yuxarı

C 30 YAXŞI - müəyyən miqdarda kobud

səhvli düzgün iş

D 25 KAFİ - pis deyil, lakin çoxlu

çatışmazlıqlar var

E 10 ORTA SƏVİYYƏ - işin yerinə

yetirilməsi minimum meyyarlar

tələb edir

FX - QEYRİ KAFİ - gələcəkdə ciddi

çalışmaq lazımdır

59

ECTS-in lotbiqi, lexniki VD məzmun baxımından,

Bolonya prosesi çərçivəsində ən mürəkkəb vəzifələrdən

biridir. Öyrənilən materialın həcminin şəffaflığmı və

müqayisə edilən olmasını, ixtisas dərəcəsi və

kompetensiyanm akademik tanınma imkanını təmin edən bu

alət başlanğıcda, 1988-ci ildə Avropa İttifaqının ERASMUS

MUN- DUS «Xarici əməkdaşlıq təşəbbüsü» proqramı

çərçivəsində meydana çıxmışdır və hazırda llüO-dən çox

universiteti özündə birləşdirir. Tədris planlarının müqayisə

edilən, tutuşdurula bilən olması tələbələrin uğurla başa

vurduğu təqdirdə öz universitetində keçilmiş material kimi

ixtisasa uyğun proqramı seçmək imkanı verir.

Kreditlər-mühazirələr, seminarlar, praktik məşğələlər,

müstəqil işlər, imtahanlar və testlər də daxil olmaqla

universitetdə tam akademik il proqramına zəruri olan ümumi

iş həcminə uyğun hər kursu sona çatdırmaq üçün tələb

olunan iş həcmini əks etdirir. Sistemdə iştirak üçün

universitetlər kursların tam təsviri, onların məzmunu,

hazırlığa tələblər, qiymətləndirmə sistemləri, tədris

metodikası, hazırlığı aparan strukturları, kafedraları

göstərməklə, hər il yeniləşən informasiya paketləri

hazırlayırlar. İnformasiya hazırlığının bu səviyyəsi tam

tədris planım, universitet barədə, infrastruktur barədə,

proqramda qeydiyyat üçün inzibati proseduralar barədə

informasiyaları və akademik təqvimi əhatə etməlidir.

İnformasiya paketi ana dili və xarici dillərin birində

hazırlanır və bütün tərəfdaş universitetlərdə yayılır.

Son 15 il ərzində ali təhsil ocaqlarında ECTS sisteminin

tətbiqi EC Socrales-Erasmus proqramı vasitəsilə həyata

keçirilmişdir. “Ali təhsildə tendensiyalar - III” məruzəsində

göstərilən rəqəmlərə görə, Avropa Birliyində institusional

səviyyədə Socrates-Erasımıs ilə təması olan 1620 təhsil

müəssisəsindən 1200-ü ECTS sisteminin tətbiqi üçün

Socrates qrantları almışdır. Lakin ali məktəblərin üçdə ikisi

Avropa Qarşılıqlı Zaçot Sistemini tətbiq etmişdir.

60

Xaricdə tədris müddətində Avropa Qarşılıqlı Zaçot

Sistemi kreditlərinin tanınması başlanğıcda kursların

proqramlarının səviyyəsi, məzmunu \ə tədris yükü haqqında

akademik pcrsonal arasında ilkin razılaşma əsasında nəzərdə

tutulurdu. .Avropa Qarşılıqlı Zaçot Sistemi təkcə hər fənnin

tədris yükünün və kreditlərin müvafiq sayının sadə

hesablanmasım yo.\. həm də kurs proqramlarının məzmunu.

təlim metodologiyası, qiymətləndirmə metodları,

beynəl.xalq tələblərə dəstək .xidmətləri informasiya ilə

uni\ersitctlərdə bütün tədris proqramının təfsilatlı şəkildə

təs\ irini tələb edir.

Vkvaymt VJ Rusiyada ECTS t/iynu)thndirnhwin ixtisar

edilmiş ^kalası

Cədvəl 2,

ECTS Oivmollər

Qiymətləndirmə Qiymətin mahiyyəti

A Əla Cü/i mi(.|darda .səhvlərlə əla verinə

vetirmə

MC \'axşı Müəyyən miqdarda kobud səh\li

ümumi ba.xımdan düzşıün iş

DE Kafi Pis deyil, lakin çoxlu çaiışma/lıqlar

var

l'.\ Qc\ li - kafi M.xıbul alma/dan əvvəl çalışmaq

la/ımdır

F Qeyri - ka 11 Gələcəkdə ciddi çalışmaq lazımdır

Azərbaycan Respublikası ali məktəblərində tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsi lüO balhq sistemlə müəyyənləşmişdir. Tələbənin nailiyyəti çoxbalh sistemlə iki mərhələnin göstəriciləri ə.sasında qiymətləndirilir. HvƏr iki mərhələdə 50 bala qədər qiymətləndirilir (bax: 19K-ci .səhifə).

61

Kamıda, Rusiya vo Ukrayna daxiUndoki nuixtəlif

universitetlərdə tətbiq olunan qiymət ^kalası

Cədvəl 3. ECIS Kamıda Ru>iya

Ukrayna Xarkov Milli

Univcr>ilcii Onepropcirovsk Milli

Univcrsiicli Ki>cv Milli Pedaqoji

Univcrsiicli r.

r; O r.

C ?v

r, o C

C

O o

C

C

C

K 3"

<

O C, ri r.

C

o r;

3"

< A 1)1-10(1

A

A A

00-100 S5-S0 S0-S4

<5-100 5 A 01-1(10 A 00-100 İ A )0-l00

M S 1-0(1 H -sı-00 UC 75-NO 7.’

li so-so 3‘a\>ı

67-S4

C (ıl-SO 1) + M n-

7T-70 73-76 70-72

C 61-so 3 ilS'ji C 70-70

lic

D 40-6(1 C 67-60 63-66 60-62

50-66 D 46-60 Ka İl IM-: 60-74 Kafi

r. .V'-45 n

n 1%

57-50 53-56 50-52

r 33-45 Kafi

kall ni: 65-(>0

60-64 kk

F <.'3 - F FX 1-5«/

f 5 ^

1 X

<33

1 40 40 ) J-34

Şkala lərlib olunarkən yazılı işlərin qiyməlləndiril- məsindən istifadə olunmuşdur. Məlumatlar [19, 23, 55)- dan götürülmüşdür.

Bolonya Bəyannaməsi Avropa Qarşılıqlı Zay'ot Sistemini yalnız bir misal olaraq .xatırladır, bu sistemin sürətlə bütün Avropaya yayıldığını və ali təhsil sistemində bir çox yeni qanunlara daxil edildiyini göstərmişdir. Onun başlıca üstünlükləri aşağıdakılardır:

- xaricdə tədris müddətinin tanınması; - real tələbə yükünün şəffaflıq dərəcəsi; - Avropa Qarşılıqlı Zaçot Sisteminin islahatlara uyğun

üəlməsi;

62

- fərdi tədris proqramlarının müəyyənlə-şdirilməsində

böyük çeviklik.

Avropa Qarşılıqlı Zaçot Sistemindən kreditlərin za-

çotlaşdırılması aşağıda göstərilən ölkələrdə geniş

yayılmışdır: Yunanıstan \'ə İs\eç ((SO'yo), Finlandiya və

Polşa (81,5‘M>), Avstriya (84%), Rumıniya (87%). Nor\eç

(90%), İrlandiya və Danimarka (93'*/,,). .A\\ ropa Qarşılıqlı

Zaçot Sistemindən fərqlənən digər sistemlər daha çox Böyük

Britaniyada (45,5%) və Türkiyədə (53“/o) tətbiq edilir. Bəzi

ölkələrdə nə Avropa Qarşılıqlı Zaçot Sistemindən, nə də

başqa analoji sistemdən istifadə olunur, məsələn,

Portuqaliyada (34'^), Bolqarıstanda (38,5'M>) və

Macarıstanda (44'X.). Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində ali

məktəblərin 75'kl)-də Avropa Qarşılıqlı Zaçot Sistemi hələ

də tətbiq edilməyib.

Avropa Qarşılıqlı Zaçot Sisteminin bariz cizgisi ondan

ibarətdir ki, kreditlər özlüyündə vahidlər yox, tədris planının

bir hissəsi olaraq yerinə yetirilmiş işi təsvir edir. Deməli,

kreditlər ixtisas dərəcəsinin tanınması üçün müəyyən

səviyyədə uğurla başa çatdırılmış iş həcmini əks etdirməklə

ardıcıl tədris proqramı çərçivəsində üst-üstə yığılır [19, 26,

27. 81].

İndi isə kredit \ ə qiymətləndirmə ilə əlaqədar tez- tez rast

olunan bəzi sual və ca\ abları şərh edək, məsələn;

- Fənlərin öyrənilməsinə görə kreditlərdən söz düşəndə

tələbəyə pul verilirıni? -Verilmir, çünki «akademik kredit», sadəcə «kredit»

maliyyə termininin sinonimidir. Kredit fənlərin öyrənilməsinin əmək tutumluluğunun ölçü vahididir.

- Nə üçün tədris fənni ü/rə eyni sayda auditor məşğələlərə görə müxtəlif ali məktəblərdə fərqli miqdarda kredit hesablanır?

-Ali məktəblərin hər biri hər fənnin öyrənilməsinin əmək

tutumunu qiymətləndirir. Əgər müəyyən bir halda kredit çox

hesablanıbsa. auditoriyada məşğələlər isə az

63

olubsa, onda çox güman ki, tolobo müstəqil tapşırıqları daha

çox yerinə yetirmişdir.

-Azərbaycanda akademik kreditlərin tətbiqinə həsr

olunmuş müxtəlif məqalələrdə «akademik kreditlər»dən,

və ya «zaçot vahidləri»ndən yaxud «ECTS

kreditləri»ndən danışılır. Aydın deyil ki, bu

sözbirləşmələri bir-birlərindən nə ilə fərqlənir?

-Akademik kreditlər sistemi (ingiliscə «academic» -

«universitetə mənsub» sözündən) Bolonya prosesinə qoşulan

ölkələrdə hələ ilk addımlarını atır. Terminologiya hələlik tam

qərarlaşmayıb, buna görə də müxtəlif müəlliflər eyni olmayan

terminlərdən istifadə edirlər. «Zaçot vahidi» söz birləşməsi

rusca səsləndirmə cəhdidir. Mahiyyət etibarilə, «akademik

kreditlər», «zaçot vahidləri» və «ECTS»

kreditləri-sinonimlərdir. Lakin «akademik kreditlər» söz

birləşməsindən istifadə edilməsinə üstünlük \erir. hansı ki, bu

söz birləşməsinə Avropa universitetlərində adət olunub \ ə

bizim əcnəbi tələbələrin kreditlərindən «tələbə mobilliyi»

layihələri reallaşdınlar- kən istifadə etmələri asanlaşır.

- Akademik kreditə dair materiallarda çox vaxt

“ECTS” ifadəsindən istifadə edilir. Bu nə deməkdir?

-Bunun aydın şərhi belədir; European Crcdit Transfer

System. «Avropa kreditlərin qarşılıqlı zaçot sistemi» kimi

tərcümə etmək daha düzgün olardı.

-Başqa ali məktəblərdə, məsələn, xarici ölkələrin ali

məktəblərində alnımış kreditlər öz ali məktəblərimizdə

çətinlik olmadan tanınacaqmı?

- Bolonya prosesinin başlıca tələblərindən biri keyfiyyətli idarəetmə və ona nəzarətdir. Ali məktəb öz diplomunun keyfiyyətinə cavabdehdir və hər hansı krediti, məsələn, digər ixtisas üzrə kreditləri zaçota yaza bilməz. Çətin ki, A\ ropada hansısa ali məktəb hər hansı krediti zaçota yazsın. Minimum olaraq onlar hazırlığın

64

isliqamolino vo tolobonin ixlisaslaşmasına, lədris ilinə

(kursuna), Azərbaycan ali məktəblərində isə üstəlik ali pejjə

təhsili Dövlət Təhsil Standartlarına uyğun olmalıdır.

- Bir ali məktəbdə oıı auditor məşğələyə bir

akademik kredit, başqasında isə dörd auditor məşğələyə

bir akade> mik kredit verilir. Bu ədalətlidirmi?

-Avropa ölçülərinə görə auditor məşğələlər tələbənin

tədris işinin yeganə sübutu deyil. Hesab edilir ki, tələbə əsas

bilikləri mətn mənbələrini öyrənməklə, referatlar, kurs

işləri hazırlamaqla və s. müstəqil iş prosesində əldə edir.

Odur ki, belə bir yanaşmada heç bir pozuntu yoxdur.

-Tələbənin müstəqil işi kreditlərdə necə

qiymətləndirilir?

-Avropanın bir çox ali məktəblərində mövcud olan

ənənələrə görə tələbə hər həftə ixti.sası üzrə gözdən keçirdiyi

ədəbiyyat haqqında öz akademik kuratoru qarşısında hesabat

verir, özünün altı-səkkiz səhifəlik referatını (esse) müdafiə

edir. Yalnız uğurlu müsahibədən sonra ona müstəqil işi

müqabilində zaçot yazılır. - Dövlət imtahanına görə nə qədər kredit yazılır?

-İmtahana hazırlıq əmək tutumlu pro.sesdir. İmtahan

uğurla verildiyi təqdirdə kafedra bu işi hansı sayda kreditlə

qiymətləndirməyi həll etməlidir.

- Praktikaya görə kredit yazılırnıı?

-Tədris planına daxil edilmiş praktikaya, hətta ixtisası üzrə işlərə görə akademik kreditlərin yazılması, bir qayda olaraq, tələbənin uğurlu hesabatından sonra nəzərdə tutulur.

-Magistr dissertasiyasınuı yazılışına görə kredit he-

sablamrmı?

-Semestrdə tələbə ancaq 30 kredit qazanmalıdır. Əgər magistr dissertasiyasının yazılışı üçün ona semestrin

65

bir hissəsi ayrılmışdırsa, dissertasiya uğurla müdafiə edildiyi

təqdirdə ona 30-dək uyğun proporsiyada kreditlər yazıla

bilər. - İstehsalat praktikasına görə kredit hesablanırmı?

- Hesablanır, həm də ayrı-ayrı hallarda, hətta tələbənin

müstəqil olaraq iş tapdığı və belə bir praktikanın nəzərdə

tutulmadığı hallarda hesablana bilər. - Doktoranturada akademik kreditlər tətbiq edilirnıi?

-Tətbiq edilir, xüsusən də, müştərək və ikili

doktoranturada kursların qarşılıqlı zaçotu haqqında məsələ

ortaya çıxdıqda kredit tətbiq olunur. Doktoranturada kifayət

qədər icbari kurslar var, onlara görə doktorant hesabat

verməlidir.

-Tələbə bu və ya digər fənn üzrə müəyyənləşdirilmiş

krediti hansı halda qazana bilər?

-Tələbə yalnız o zaman kredit qazanmış olur ki, o, ali

məktəblərdə tətbiq olunan qaydalara görə həmin fənn üzrə

imtahandan müvəffəq qiymət alsın.

- Aydındır ki, Avropa ölkələrində qiymətləndirmə

sistemləri fərqlidir, akademik kreditlər nə şəkildə

bərabər- ləşdirilir?

- ECTS sistemi çərçivəsində bütün .Avropa üçün universal qiymətləndirmə sistemi işlənib hazırlanmışdır. Ali məktəblər bir çox hallarda təhsil prosesində ənənəvi milli qiymətləndirmənin tətbiqini davam etdirəcək, lakin tələbələrin qazandıqları kreditlər üzrə arayış verildikdə qiymətlərin universal sistemə keçilməsi məsələsinə baxılır. Bolonya prosesinin iştirakçısı olan ali məktəblərə aşağıdakı ümumavropa qiymətlərindən istifadə tövsiyə olunur:

A - «Əla» B - «Çox yaxşı» C - «Yaxşı»

D - «Kafi»

66

E - «Orla»

FX - «Qcyri-kafi» (bu sessiyada yenidən zaçolvermo

imkanı ilə)

F - «Pis» (gələn sessiyada yenidən zaçotvermə imkanı

ilə).

- Bolonya prosesində hansı qiymətləndirinə tətbiq

olunur?

-Təklif edilən qiyməlləndirmə sislemi altıballıqdır \'ə

ballar latın hərilləri ilə göstərilir. Sistem belədir: A-«əla», B

«ço.K yax.'ji», C--«yaxşı», D-«kafi». E «orla», F--

«qeyri-kafi».

- Bolonya qiymətləri Azərbaycan qiymətləri ilə nccə

tutuşdurulur?

- Ümumiyyətlə, bunu belə bir şəkildə elmək məqsədəuyğundur:

A z^vbaycan qiywdthi'i: A vropa (fiytJhJthri: 5 Ä

4 B, S

3 D, E

2 F

- «Çox yaxşı» və «yaxşı», «kafi» və «orta» qiymətləri

arasındakı fərqi necə müəyyənləşdirməli?

-Əgər faiz göstəricilərinə istifadə olunmasa,

kafedralarda, köhnə beşballıq sistem üzrə etdikləri şəkildə

qiyməlləndirmə meyarları işlənib hazırlanmalıdır.

- FX qiyməti alındıqdan sonra neçə dəfə yenidən

imtahan vermək olar?

-Avropa ali məktəblərində yenidən imtahan vermənin

sayı çox vaxt bir imtahanla məhdudlaşır.

- Bəs hər hansı bir imtahan verilmədikdə nə olar?

67

-Əgər fənn icbaridirsə, kursu təkrarlamaq və daha bir

cəhd göstərmək olar. Bu halda ali məktəbdə tədris müddəti

artırılır.

-Ölkələr öz əvvəlki qiymətləndirmə qaydalarından

imtina etməlidirlərmi?

- Paralel olaraq iki qiymətləndirmə sistemini-milli, yəni

bu halda bizim Azərbaycan sistemini və .A\ropa sistemini

tətbiq etmək olar, lakin bu nə dərəcədə praktikdir?

-Tələbə dördüncü kursda oxuyur, 2010-cu ildə baka-

lavriatı bitirəcək. 2010-cu ildə diploma Avropa

əlavəsində ona hansı qiymətlər yazılacaq?

-Diploma əlavədə Azərbaycan qiymətləri yazılacaq və

həm də onların Avropa qiymətlərində yenidən hesablanma

cədvəli öz əksini tapacaq ki, işəgötürən qiymətlərin

müvafıqliyini anlaya bilsin.

Keçirilən konfrans, simpozium və s. tədbirlərdə

Azərbaycan ali məktəblərində təhsilin modernləşdirilmə-

sinin aktual problemləri, Azərbaycan təhsil sisteminin

modernlə-şdirilməsi, ümumavropa təhsil məkanına

inteqrasiya və beynəlxalq əməkdaşlıq təcrübəsinin

ümumiləşmiş problemləri aşağıdakı istiqamətlərdə özünü

əks etdirir:

• milli təhsil sisteminin inkişaf strategiyasının

inteqrasiya kontekstində digər Avropa ölkələrinin

strategiyaları ilə müqayisədə analizi;

• xarici tərəfdaşlarla müştərək təhsil proqramlarının

işlənib hazırlanması və reallaşmasında mövcud təcrübənin

ümumiləşdirilməsi, onun müsbət və mənfi nəticələri;

• sosial-humanitar təhsil sferasında inteqrasiya

proseslərinin perspektivlərinin, məhdudiyyətlərinin və sosial

məsrəflərini n müzaki rəsi.

68

§ 6. AKADEMİK MOBİLLİK

Ali moklob lolobo, müəllim və inzibati işçilərin Bolonya

prosesi çərçivəsində akademik mobilliyinə böyük yer verir.

Mobilliyin reallığı və vacibliyi haqqında müddəa Bolonya

sənədlərində həmişə özünə yer tapır. Universitetlərin Böyük

Xartiyasında deyilir: «Universitetlərin yaranmasının ilk

anlarında olduğu kimi, onlar tələbələrin və müəllimlərin

mobilliyini qiymətləndirir». Bu müddəa dörd təhsil nazirinin

Birgə Bəyannaməsində (Sorbonna, 1998-ci il) daha da

inkişaf etdirilir: Avropada ali təhsilin açıq məkanı öz

daxilində maneələrin aradan qaldırılması, təhsil və tədris

üçün şərait yaradılmasına daimi səylər tələb edən, mobilliyi

gücləndirən, əməkdaşlığı möhkəmləndirən çoxlu sayda

perspektivləri üzərinə götürür və ali təhsilin birinci pilləsində

olduğu kimi, ikinci pilləsində də tələbələrə ən azı bir semestr

xarici ölkə universitetlərinin birində oxumağı tələb edir. Eyni

zamanda müəllim və tədqiqatçıların bir çoxuna öz ölkəsi ilə

yanaşı, həm də Avropa ölkələrində işləmək tələbi irəli

sürülür [1, 90].

Bolonya Bəyannaməsi bu sahədə qarşıda duran vəzifələri

belə ifadə edir: «Sərbəst yerdəyişmənin effektli həyata

keçirilməsindəki maneələri aradan qaldırmaqla mobilliyə

yardımçı olmaq; tələbələr üçün tədris müəssisələrinə və

müvafiq xidmətlərə çıxmaq; müəllimlər, tədqiqatçılar və

inzibati işçilər üçün onların statuslarını və qanuni

hüquqlarını pozmadan elmi araşdırmalar aparmaq; tədris və

yenidən hazırlanma məqsədilə Avropa ölkələrində

keçirdikləri dövrlərin tanınması və təsdiqlənməsinə xüsusi

diqqət yetirmək».

Berlin Kommunikesi (2003-cü il) ümumiyyətlə

tələbələrin, müəllimlərin və inzibati işçilərin mobilliyini

Avropa ali təhsil məkanı yaradılmasının bünövrəsi

adlandırır. Mobillikdə başlıca hədəf tələbəyə hazırlığın

seçilmiş istiqaməti üzrə hərtərəfli Avropa təhsili vermək,

tanınmış

69

elm mərkəzlərində onun vıxıjjim təşkil elmək. Avropa

mədəniyyətinin bütün sahələrində tələbənin biliyini

genişləndirmək, ona Avropa vətəndaşı duyğusu aşılamaqdır.

Təhsil nazirlərinin Praqa Bəyannaməsində (20ül-ci il) qeyd

olunur: «Mobillik onun iştirakçılarına demokratik dəyərlər,

mədəniyyət və dil müxtəlifliyi, ali təhsilin müxtəlif

sistemləri də daxil olmaqla, Avropa ali təhsil məkanının

zənginliklərindən faydalanmaq imkanı verir» [9, 10, 13].

Akademik mobillik üzrə xaricdə ənənəvi stajkeçmə-

lərdən fərqli olaraq tələbələr uzun müddətə, yəni semestr və

ya tədris ili müddətinə gedirlər, ikincisi isə belə slaj-

kcçmələr zamanı nəinki dil öyrənir, həm də tam şəkildə

təhsilini sona çatdırır, ayrı-ayrı fənlərlə tanış olur, tam

semestr və illik kurs keçirlər. Bu isə onların baza ali

məktəbində zaçota yazılır. Bolonya prosesində akademik

mobillik iki istiqamətdə - şaquli və üfüqiliyi ilə fərqlənir.

Şaquli mobillik dedikdə, tələbənin xarici ali məktəbdə tam

təhsili, üfüqi mobillik isə orada məhdud zaman ərzində

(semestr, tədris ili) təhsil alması nəzərdə tutulur.

Salaniankda Avropa universitetləri rektorlarının

müraciətindən (2001-ci il) sonra deyilir: «Virtual mobillik

fıziiki mobilliyin əvəzedicisi deyildir. Mobilliyə

münasibətdə başlıca problem ondan ibarətdir ki, azad tələbə,

onu bir semestr və ya bir tədris ilinə qəbul etməyə hazır olan

hər hansı ali məktəbi axtararkən bütün Avropanı dolaşacaq,

bu və buna bənzər ali məktəblərdə zəruri miqdarda

akademik kredit toplayacaq və baza ali məktəbdən öz

diplomunu alarkən Bolonya sənədlərinə uyğun olaraq zaçota

yazılmasını tələb edəcəkdir». Hazırda Avropa mobillik

praktikasına rəsmi sənəd qismində tədris haqqında razılaşma

daxil edilib və burada tələbəni göndərən ali məktəbin təklif

edilən tədris proqramını təsdiqləyən bölmə var. Bunu sazişi

göndərən ali məktəbin fakültə koordinatoru və tələbənin özü imzalayır [9, 10, 42].

70

Bolonya sonodbrindo mobillik proqramları üzrə tələbə

səfərlərinə məhdudiyyət qoyulmur, lakin Bolonya

Bəyannaməsinin ali məktəbin muxtariyyəti və tədrisin

keyfiyyəti kimi mühüm müddəalarının reallaşdırılması

çərçivəsində ali məktəb belə səfərləri kifayət qədər sərt

şəkildə nəzarət altında saxlamaq hüququna malikdir.

Həqiqətən, ixtisas üzrə öyrənilməyən alınmış kreditləri

zaçota yazmaq olmaz, məsələn, mühəndis təbabət üzrə

kreditlərin zaçota yazılmasına iddia edə bilməz. N4obillik

proqramının reallaşdırılması gedişində öyrənilən fənlər

tədris ilinə (kursa) və baza ali məktəbdə hər konkret fənnin

öyrənilməsinin elmi nəzəri səviyyəsinə uyğun gəlməlidir.

Bütün hallarda xarici ali məktəblərdə öyrənilən fənlər,

Azərbaycan ali təhsilinin bu inkişaf mərhələsində Dövlət

Təhsil Standartlarının tələblərinə uyğun olmalıdır.

Baza ali məktəbi konkret olaraq tələbənin mobillik üzrə

səfərlərinin sayını ödəmirsə və bu səfər tələbənin tədris

proqramını tam mənimsəməsini təmin etməyəcəksə, onda

məhdudiyyət qoymaq hüququna malikdir. Əgər tələbə təkid

edərsə, qəbul edən ali məktəbin razılığını alaraq Bolonya

prosesi üzrə fakültə koordinatorunun və göndərən ali

məktəbin fakültə dekanının tövsiyələrinin ziddinə olaraq

seçdiyi həmin təhsil müəssisəsinə oxumağa gedərsə, onda bu

ali məktəb yazılmış kreditləri diplomu alarkən tələbənin

zaçotuna yazmamaq hüququna malikdir. Bu isə proqram

üzrə olan həmin kreditləri almaq zərurəti hesabına onun

təhsil müddətini uzadır. Tələbə mobilliyinin təşkilinin

Avropa praktikası göstərir ki, bu proses, göstərilən bütün

fəaliyyətlərə baxmayaraq, geniş miqyas almamışdır.

Qarşılıqlı tələbə mübadiləsində mobil tələbələrin Avropanın

şimalından Qərbi Avropaya və Şərqi Avropadan oraya axını

üstünlük təşkil edir, əksinə axın isə yo.xdur. Azərbaycan

şəraitində mobillik proqramları üzrə, xüsusən də böyük

sayda tələbə səfərləri gözləməyə dəyməz. Yaxın gələcəkdə mobillik üzrə staj-

71

keçmolorin oksoriyyoli magistratura soviyyosindo həyata

keçiriləcəkdir. Başlıca məsələ akademik mobilliyin dilidir.

Bolonya Bəyannaməsi qitənin dilinin və mədəniyyətinin

qorunub saxlanmasına böyük diqqət yetirir, lakin Avropa

təhsilində ümumi dilə olan tələbat ingilis dilini önə çıxarır.

Təhsil çox vaxt ingilis dilində həyata keçirilir, lakin daim

qeyd olunur ki, tələbə təhsil almaq üçün gəldiyi ölkənin dilini

öyrənməyə həvəsləndirilir və bunun üçün qəbul edən

universitet intensiv dil kursları təşkil etməlidir. Bəzi hallarda

ali məktəblər hətta oxumağa gəlmiş tələbələrə dilin

öyrədilməsinə görə akademik kreditlər yazır.

Birillik stajkeçmə zamanı birinci semestrdə xarici

tələbələrə ingilis dilini, ikinci semestrdə isə gəldikləri

ölkənin dilini tədris etmələri tövsiyə olunur. Tələbə mobillik

proqramı üzrə xarici ali məktəbdə ingilis dilini, ya da getdiyi

ölkənin dilini sərbəst bilməlidir. Bu isə Azərbaycanın bütün

ali məktəblərində ingilis dilinin dərindən öyrənilməsinin

təşkili ilə bağlı qarşıya məsələ qoyur. Mobilliyin praktik

proqramları xarici ali məktəblərə gedən tələbələrimizə və

ölkəmizə gələn xarici tələbələrə tətbiqi müqayisə olunduqda

açıq-aşkar fərqlənir.

Tələbəni, bir semestr və ya bir tədris ili qəbul etmək

üçün, ali məktəbin özü axtarıb tapır. Tələbənin stajkeç- mək

üçün qərarını, xarici ali məktəbə gələn tələbənin baza

hazırlıq səviyyəsini, onun xarici dilləri bilməsini, qəbul edən

ali məktəbdə lazım olan auditoriya fondu, yataqxana və ya

icarə mənzil sahəsində yerin mövcudluğu məsələlərini həll

edir.

Tələbə onu qəbul edən ali məktəbin razılığını aldıqdan

sonra baza ali məktəbin Bolonya prosesi üzrə fakültə və

kafedra koordinatoıiarını məlumatlandırmalı olur. Onun

öyrənəcəyi fənlərin fakültənin tədris planı ilə hansı dərəcədə

üst-üstə düşdüyü tədris dövrü müəyyənləşməlidir. Bolonya

koordinatoru və dekanlıq ali məktəblərin

72

lodris planları arasında kifayot qodor uzlaşma tapmasa, qarşıda

soforin məqsədsiz olduğu məsələsi ortaya çıxır.

Göstərilən səbəblərə əsasən aydın olur ki, mobilliyi ali

məktəb səviyyəsində və ya baza ali məktəbinin tərəfdaş

münasibətlər qurmuş olduğu xarici universitetlərin

fakültələri səviyyəsində təşkil etmək daha düzgün olardı. Bu

halda tələbənin üz tutub getdiyi ali məktəbin tədris planlarını

ayrıca öyrənmək lazım gəlmir və kreditlərin qarşılıqlı zaçotu

uzunmüddətli sazişlə əvvəlcədən razılaşdırıla bilər. Tələbə

mobillik proqramı əsasında xarici ali məktəbə baza ali

məktəbin razılığı ilə yollanırsa, onda onun alacağı kreditlər

bütövlükdə zaçota yazılmalı və o, əlavə zaçot verməməlidir.

Tərəfdaş xarici ali məktəbin Bolonya prosesinin əsas

parametrlərini səhv şərh etdiyi hallar da olur, məsələn,

stajkeçməyə görə 30 və 60 kredit deyil, başqa sayda kredit

yazır, ayrı-ayrı fənn kurslarına görə kəsdi kreditlər təklif edir

və s. Bu məsələlərə dair danışıqlar müsbət nəticə verməzsə,

baza ali məktəbi tərəfdaş ali məktəbin qərarına əsaslanaraq

öz tədris planına düzəliş vermək məcburiyyətində olur.

Mobillik proqramı əsasında bəzi MDB ölkələrinin ali

məktəblərində dərs keçmək arzusunu bildirmiş tələbələrlə

bağlı bir sıra məhdudiyyət vardır. Auditoriyaların

tutumundan, akademik qrupların sayından, yataqxanaların

və ya özəl sektorda mənzilin mövcudluğundan yaranan

problemləri əvvəlcədən müəyyənləşdirmək lazımdır. Bu

zaman öyrənilmiş hər fənnin kurslar üzrə, eləcə də xarici dil

\ə Azərbaycan dili üzrə testləşdi- rilməsini bu amillər

hüdudunda nəzərdə tutmaq lazımdır.

Stajkeçmə üçün namizədin Bolonya prosesinə qoşulan

ölkələrdə olma şəraitlərinə dair suallarına ən geniş sferada,

məsələn, ölkədə olduğu dövrdə havanın xüsusiyyətləri və ya

tibbi xidmətinin dəyəri daxil olmaqla ətraflı məlumat və s.

vermək lazımdır. Bu tipli informasiya paketinin məzmunu Avropa ali məktəbləri tərəfindən

73

müfossol şokildo i.şbnib hazııianmısj vo bu molumallan

tərəfdaş universitetlərin veb~saytlarında asanlıqla axtarıb

tapmaq olar. Əgər namizəd Azərbaycan dilində dərs

keçməyə ha-zırdırsa, onda o. məşğələlərdə azərbaycanlı

tələbələrlə birlikdə iştirak edəcəkdir; əgər tələbə ali məktəbin

təklif etdiyi dərsə ingilis dilində yazılarsa, onda onun də\'ət

edilməsi haqqında qəli qərar müvafiq hazırlıq səviyyəsinə

uyğun qrup formalaşdıqdan sonra qəbul edilə bilər. Tədris

ingilis və ya başqa əcnəbi dillərdə təşkil edildikdə yadda

saxlamaq lazımdır ki. oxunan mühazirələr və praktik

məşğələlərin aparılmasında müvafiq tədris ədəbiyyatı həmin

dillərdə olmalıdır.

Zaçot və imtahanlar əcnəbi dillərdə qəbul edilməlidir.

Xarici tələbələrin həyat təcrübələri daha geniş olur, bu

səbəbdən onlar daha güclü moii\ləşir \ə Bolonya prosesinə

qoşulan ölkələrə, konkret ali məktəbə nə üçün gəldiklərini

kifayət qədər aydın təsəvvür edirlər. Tədris ingilis dilində

olduqda xarici tələbələr üçün gəldikləri ölkənin dil

kurslarım təşkil elmək lazımdır. Həm də elə etmək lazımdır

ki, mobil tələbələrə öz seçimlərinə görə kurslar təşkil etmək

məqsədəuyğun olsun.

Avropa ali məktəbləri təhsilin pullu olduğu ölkələrdə

xarici tələbələrdən ödəniş götürür və bu ödəniş bəzən yerli

tələbələrlə müqayi.sədə xeyli yüksək olur. Böyük

Britaniyada belə bir praktika təhsil siyasəti .səviyyəsinə

qaldırılmışdır: xarici tələbələrdən alınan təhsil ödənişləri

Birləşmiş Krallıq vətəndaşlarının təhsil ödənişlərini

azaltmağa imkan verir. Amma Milli Tələbə Birlikləri

Assosiasiyası (37 Avropa ölkəsi, 11 milyon tələbə) təhsilə

görə hər hansı ödənişin qətiyyətlə əleyhinə çıxır. Ali təhsilin

dövlət tərəfindən maliyyələşdirildiyi ölkələrdə mobilliyin

pulsuz olmasından söhbət getdikdə yalnız təhsil ödənişinin

olmadığı nəzərdə tutulur. İstənilən halda tələbəyə yol

pulunu, yaşayış, qidalanma, tibbi xidmət xərclərini və s.

sponsor, baza ali məktəbi və ya dövlət verməyəcəksə, özü

74

ödomoli olacaq, bu da böyük miqdarda maliyyə vosaili

təşkil edə bilər. Mobillik dövründə baza ali məktəbdə ona

düşən təqaüd və digər sosial ödənişlər öz qüvvəsində qalır.

Lakin Azərbaycan ali məktəblərində bu cür müvazinətlər

Avropa ölçülərinə görə kiçik miqdarda .xərc təşkil etməsinə

baxmayaraq, çətin ki. onlar bizim mobil tələbələrin maliyyə

problemlərini həll etməkdə kömək etsinlər.

Bolonya prosesinin sənədlərində tələbələrin Avropa

akademik mobilliyinə dəstək verilməsi məqsədilə daim

Avropa universitetlərinin aztəminatlı tələbələrinə maliyyə

yardımı göstərilməsi qeyd olunur, lakin Azərbaycan

şəraitində bu kimi çağırışların uğur qazanacağına nikbinlik

göstərmək lazım gəlmir. .Ali məktəbin, ölkənin və bütün

Avropa təhsilinin rəqabətqabiliyyətliliyinin artması vahid

Avropa bazarının və bütövlükdə Avropa iqtisadiyyatının

rəqabətqabiliyyətliliyinin inkişafı üçün mobilliyin inkişaf

etdirilməsinin gətirəcəyi faydaları anlayaraq, hökümətlər və

Avropa təşkilatları ondan bir alət kimi istifadə edərək

akademik mobilliyin inkişafını dəstəkləməyə başlamışlar.

Avropa universitetlərində mobilliyin inkişaf etdirilməsi üzrə

hərəkət planı Avropa Şurası tərəfindən 20ÜÜ-Cİ ildə işlənib

hazırlanmış və dəstəklənmişdir. Plan belə bir faktın etiraf

edilməsindən irəli gəlmişdi ki, Avropa bilik zonasının

yaradılması Avropanın inkişafının başlıca prioritetlərindən

biridir. Təhsil prosesinin bütün iştirakçılarının-tələbələrin,

müəllimlərin, tədqiqatçıların, inzibatçı işçilərin sərbəst, heç

bir çətinliklə qarşılaşmayan mobilliyi Avropa

universitetlərində təhsilin rəqabətqabiliyyətliliyinin və

cəlbediciliyinin yüksəldilməsinin başlıca şərtlərindən biri

kimi bazaya çevrilməlidir. Həmin planda üç başlıca cəhət

elan olunur:

l) mobillik konsepsiyasını daha dəqiq

müəyyənləşdirmək və onu demokratikləşdirmək;

75

2) universitel mobilliyinin maliyyoloşdirilməsinin

müvafiq formalarını inkişaf etdirmək;

3) akademik mobilliyi genişləndirmək və onun üçün

şəraiti yaxşılaşdırmaq.

Plana daxil edilmiş həyata keçirilməsi zəruri olan 42

tədbir arasında bu gün Azərbaycan təhsili və Azərbaycan

universitetləri üçün kifayət qədər aktual olan əsas qrupları

ayırmaq olar. Mobilliyin həlli üçün şərait yaradılması ilə

bağlı kompleks tədbirlər dedikdə;

-mobillik prosesinin inkişafının həyata keçməsində

müəllimlərin hazırlığı, daha sıx qarşılıqlı fəaliyyətin

qurulması üçün Avropa proqramı çərçivəsində onların

arasında mübadilələrin təşkili; mobillik dövrünə qədər

müvafiq xarici dillərin öyrənilməsi də daxil olmaqla

çoxdilli- liyin inkişaf etdirilməsi;

-dil hazırlığı hissəsində ən yaxşı praktika, xarici dil

müəllimlərinin uzunmüddətli yenidən hazırlanması;

tələbələrin və müəllimlərin dil hazırhğmm

qiymətləndirilməsi üçün ümumi indikatorların işlənib

hazırlanması;

- bütövlükdə tələbələrin dil hazırlığının radikal şəkildə

yaxşılaşdırılması;

-Avropanın başlıca mobillik resursları və proqramları haqqında xüsusi saytlar yaradılması, mobilliyin təşkilatçıları, tələbələr, müəllimlər və s. üçün müzakirələr və informasiya mübadiləsi məqsədilə təhsil müəssisələrində xüsusi forumların tətbiqi də daxil olmaqla, mobillik haqqında informasiyalara çıxışın yüngülləşdirilməsi;

- Avropada mobillik proqramlarının ikitərəfli və çoxtərəfli formaları üzrə məlumat bazalarının yaradılması;

-mobilliyə dair müqayisəli statistikanın yaradılması, başa

düşülür.

Mobilliyi davamlı maliyyələşdirmə sxeminin yaradıhııa-

sına yönəlmiş tədbirlər qrupu-maliyyələşdirmənin yeni

mənbə və formalarının (güzəştli şərtlərlə borclar, sosial

76

fondlar vo s.) tapılması da daxil olmaqla müxtəlif maliyyə

mənbələri sisteminin (Avropa Birliyi, hökumətlər, yerli

hakimiyyət, dövlət və özəl sektor) bazaları özünü əks etdirir.

Mobilliyin artmasını və onun təkmillə.şdirilməsini təmin

etməli olan tədbirlər qrupu:

-mobillik i-şlirakçılarmın \ə onun formalarının

genişləndirilməsi. xüsusən də tələbələr və akademik heyət

üçün yay universitetlərinin açılması, internetlə tədris

proqramının yayılması, mobilliyin təmin edilməsində

universitetlər arasında orlaqlığm dəstəklənməsi;

-‘"on-line’* recimində müvafiq informasiya təminatı da

daxil olmaqla, mobillik iştirakçılarının bütün qrupları üçün

qəbul şərtlərinin yaxşılaşdırılması və unifikasiyası:

- hər universitetin fəaliyyəti haqqında dəqiq və tam

informasiya əsasında mobilliyin akademik təqviminin

razılaşdırılması, sadələşdirilməsi və tədris ilinin müvafiq

tələbə çoxluğu ilə semestrlərə bölünmə imkanlarının

öyrənilməsi də daxil olmaqla universitet cədvəllərinin

mümkün qədər sinxronlaşdırılması; - tələbələrin təlimində, eləcə də peşə fəaliyyətində

universitetin elmi-pedaqoji heyətinin yenidən hazırlanmasında, zəruri tezisinin müvafiq strukturlar tərəfindən rəsmi təsdiqi kimi daxil olması, mobilliyə cəlb edilmiş adamlar üçün zəruri olan mü\afiq statusun təmin edilməsi nəzərdə tutulur.

Motivasiyanın \ə iştirakçıların aldıqları nəticələrin gücləndirilməsinə yönəlmiş tədbirlər paketi, xarici ali məktəbdə təlimin nəticələrinin öz uni\ersitetinin diplomunda tanınmasının ən mühüm tələblərini, qarşılıqlı tanınma sistemini, diplomların və bütövlükdə təlimin ekvi- valentliyinin yaradılmasını özündə birləşdirir. Avropa çərçivəsində ümumi olan təhsil ek\ i\alentliyində, ixtisaslar və dərəcələr sistemində, xüsusən də kredit sistemindən

77

istifadənin inkişaf etdirilməsində, diploma Avropa

əlavəsində, infrastrukturun milli informasiya mərkəzləri və

mobilliyin tanınmasında mərkəzlər şəbəkəsi yaradılması

məsələsi qarşıya qoyulur. Avropa Şurası tərəfindən

bəyənilmiş plan təkcə ayrı-ayrı universitetlərin işini nəzərdə

tutmur, həm də mobilliyin rolunu və məqsədini başa düşərək

universitetlərlə münasibətdə kənar qurumların. Avropa

Komissiyasının, üzv dövlətlərin, Avropa mobillik

proqramlarının həyata keçirilməsi üzrə milli agentliklərin

geniş çevrəsinin cəlb olunmasını nəzərdə tutur.

Hərəkət planı yalnız bir maliyyələşdirmə mənbəyinə

müxtəlif mənbələrdən maliyyələşdirilmənin diversifıkasi-

yalaşdırılmış sxemini təklif edir və Avropanın aparıcı

akademik mobillik proqramları məhz bunlara

istiqamətlənmişdir. Bu plan müəyyən ölçüdə Azərbaycanda

ayrı- ayrı universitetlərdə mobilliyi və akademik

əməkdaşlığı həyala keçirmək məqsədilə Avropa

universitetləri ilə tərəfdaşlıq yaradılmasında istifadə oluna

bilər. Akademik mobilliyin inkişaf etdirilməsi üzrə müəyyən

olunmuş hərəkət planı təhsil proqramlarının məzmun

məsələlərinə toxunmur, elm-təhsil prosesinin, təlim

texnologiyası və Avropa ölkələri universitetlərində

tələbələrin biliklərinin qiymətləndirilməsinin üst-üstə

düşməsindən bəhs edir.

Avropa mübadilə proqramının yayılmasının (məsələn,

Erasmus proqramı) və bu planın Azərbaycan təhsil məkanına

təsiri elm-ləhsil prosesinin (tədris planlarının, ləlim və

bilikləri qiymətləndirmə texnologiyalarının, tədqiqat

prosesinin tədrisə inteqrasiyasının. Avropa universitetlərində

ləlimin nəticələrinin öz universitetində tanınma prosedurası

\ə s.) üst-üstə düşməsi haqqında ümumi sual yaradır.

Artıq Bolonya prosesinə daxil olmuş bir sıra Şərqi

Avropa ölkələrinin müvafiq təhsil strukturlarının rəhbərləri

A^•ropa uni\ ersilelləri ilə əməkdaşlığın ilk addımlarının gedişində universitetlər arasında təhsil prosesinin çox

78

hissəsinin üsl-üslə dü.şmosinə nail olunduğunu qeyd edirlər.

Bu isə Azərbaycan ali məkləbləri üçün aktualdır, eyni

zamanda təhsilin müxtəlif prcdmet sahələrində, məsələn,

mühəndislik, təbiət elmləri, humanitar elmlər, biznes -təhsil

üçün müxtəlif dərəcədədir. Avropa təhsil məkanında istifadə

edilən kredit sistemi tədris prosesində təlimin məzmununun,

texnologiyasının və biliklərin qiymətləndirilməsinin üst

-üstə dü<;məsinə səbəb olmur. Əksinə, ondan daha yaxşı

istifadə yalnız tədris prosesinin bütün əsas elementlərinin

razılaşdırıldığı və tutuşdurulduğu ş ə r a i td ə m ü m k ü n d ü

r.

Bolonya prosesi komponentlərindən biri tələbələrin və

müəllimlərin akademik mobilliyinin təmin edilməsidir, yəni:

- tələbə bir semestri və ya tədris ilini xarici ali məktəbdə

oxumalıdır;

-o, getdiyi ölkənin dilində və ya ingilis dilində oxuyur,

həmin dillərdə cari və yekun imtahanları verir:

- tələbə üçün mobillik proqramı əsasında xaricdə təhsil

pulsuzdur, qəbul edən ali məktəb ondan tədris haqqı

götürmür;

- tələbə yol üçün, yaşayış, yemək, tibbi xidmət,

razılaşdırılmış (standart) proqramdan kənar tədris

məşğələləri (məsələn, getdiyi ölkənin dilinin kurslarda

öyrənilməsi) üçün özü pul ödəyir: -baza ali məktəbdə (tələbənin qəbul olunduğu) tələbənin

aldığı kreditlər, əgər stajkeçmə dekanlıqla razılaş- dırıhbsa hesabına yazılır, xaricdə oxuduğu dövr ərzində heç bir fəndən qalıq imtahanı \ermir:

- tələbənin digər ali məktəbdə dekanlıqla razılaşdırılmadan aldığı kreditləri ali məktəbin öz proqramının hesabına yazmamağa ixtiyarı vardır;

-tələbə birgə və ikili diplomlar alması ilə həvəsləndirilir.

79

Bolonya prosesinin reallaşdıniniasına dair hesabatların

öyronlilmosi mosolosi mobilliyin inkLşaf etdirilməsi üzrə

praktik hərəkətlərin müxtəlifliyini əks etdirir. Eyni zamanda

Avropa təhsilinin akademik mobilliyinin rolunun

realla.şmasında nəzərdə tutulan planın gerçəkləşməsi uğurla

irəliləyir, hansı ki, bu i.şdə problemlər də mövcuddur.

Perspektivdə bunun nəticəsi Avropa təhsilinin cəlbediciliyi

və rəqabətqabiliyyəlliliyi olur [43, 47].

80

§7. AVROPA TƏHSİL MƏKANINDA

MÜŞTƏRƏK VƏ İKİLİ DİPLOM

Akademik mobilliyin inki.şafı ali lohsilin beynolmi-

lolloşdirilmosinin abti olaraq uni\'ersiiellor arasında sıx

beynəlxalq omokda.şlığa zəmin yaradır. Ancaq bir ölkənin

deyil, bir çox dövlətlərin universilelləri müxtəlif tipdə və

səviyyədə təhsil proqramlarının i.şlənib hazırlanması və

realla.şmasmda öz səylərini birləşdirirlər. Bu isə, adətən,

birgə proqramların hazırlanması və reallaşmasında müəyyən

olunur. Bu halda tərəflərdən biri proqramın məqsədlərinə,

onun tədris planına və verilən dərəcələrin tə.şkilinə dair

ümumi öhdəlikləri üzərinə götürür.

Son illər bütün dünyada universitetlərin təhsil-elm

prosesinin müxtəlif tip proqramlarının birgə inkişaf

etdirilməsi şərh olunur. Təhsil mədəniyyətinin inkişafı, təhsil

proqramlarının keyfiyyətinin cəlbediciliyi və rəqabətqa-

biliyyətliliyinin artırılması üçün yeni imkanların yaranması,

tələbələrin və müəllimlərin akademik mobilliyinin

inkişafının yeni mərhələsinin meydana gəlməsi beynəlxalq

proqramın daxili elementinə çevrilir.

Bütün dünyada geniş yayılmış birgə proqramları, ikili və

müştərək diplomlar proqramı kimi formaları ayrıca qeyd

etmək olar. Akkreditasiya bir qayda olaraq kommersiya

əsasında (tərəfiərdən birinə kommersiya gəliri gətirən)

əməkdaşlıq formasıdır, bu halda universitet digər bir

universitetin akademik proqramının öz keyfiyyət tələblərinə

uyğunluğunu müxtəlif formalarda təsdiq edir. Bu

təsdiqləmə, tanıma prosedurası universitetin. tərəfdaş

universitetin məzununa diplom vermə prosedurası ilə

müşayiət oluna bilər. Beynəlxalq əməkdaşlığın bu forması

tərəflərdən birinə maliyyə gəliri əldə etməyə səbəb olur,

lakin akademik standartların devalvasiyası baxımından təhlükəlidir. Bu halda da bəzən bir sıra uni-

81

versiletlər akkreditasiya vo validasiyadan, istifadə etməkdən

yayınır. Proqramların akademik keyfiyyətlərinin səviyyəsinə

əməkdaşlıq forması (bir qayda olaraq, o da kommersiya

əsasında gerçəkləşdirilir) daha tələbkardır. O, universitet

tərəfindən keyfiyyətin əsas parametrlərinə (imtahan

götürmək, diplom vermək) nəzarəti özündə saxlamaqla, öz

proqramını real olaraq başqa universitetə vermək hüququna

malikdir.

Akademik əməkdaşlığın ən yüksək zirvəsi bütün

dünyada öz müsbət cəhətini əks etdirmiş, hətta Avropada

get-gedə geniş yayılan beynəlxalq ikili və ya müştərək

diplomların reallaşmasına nail olmuşdur. Tədris prosesində

üst-üstə düşmə aşağıdakı məqsədlərə nail olmağa imkan

verir:

-tədris prosesinin (tədris planı, təlim və qiymətləndirmə

metodları, kursların məzmununa və müəllimlərə tələblər və

s.) bütün əsas elementlərinin razılaşdırılmış olduğu tədris

proqramlarının formalaşdırılması:

- tərəfdaş universitetdə təhsilin nəticələrinin

tərəfdaşların bütün iştirakçıları arasında avtomatik

tanınmasıdır ki, bu da mobillik elementinin təhsil prosesinə

qoşulacağına təminat verir;

- proqramlann ümumi idarəetmə orqanının yaradılması;

- tədris başa çatdıqda müştərək (proqram iştirakçıları adından) diplomun və ya iştirakçı universitetlərin diplomunun verilməsi.

Bu cür proqramlar onun bütün iştirakçıları üçün uzunmüddətli maraq yaradır. Onlar tələbələrə xaricdə əlavə akademik və mədəni təcrübə əldə etmək, ali məktəblərə isə əməkdaşlığı və öz potensialını genişləndirməyə yeni imkanlar yaradır. Birgə proqramlar bütün dünyada, xüsusən Avropa universitetləri praktikasında daha geniş yayılmışdır. Bu isə universitetlərin müqayisə olunmasında ali

məktəblərin sıx qarşılıqlı əlaqəsindən və təhsil pro

82

sesi işlirakçıları torofındon proqramlara artan marağı oks

etdirir. Bolonya BoyannaniDsinin müolliflori tədris

planlarına, akademik mobillik sxemlərinə,

inteqrasiyala.sdırıl- mrş təlim proqramlarına münasibətdə ali

məktəblər arasında əməkdaşlığın inkişafının potensial

əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirərək Avropa təhsilinin və

onun rəqa- bətqabiliyyəlliliyinin təmin olunmasının güclü

vasitəsini görərək, ona Avropa çərçivəsində baxılmasının

vacibliyini elan etdi. Avropa təhsil nazirlərinin 2ü01-ci ildə

Praqa görüşünün yekun sənədlərində bu vəzifə müştərək

dərəcələrin alınmasına aparan ali məktəblərarası

proqramların inkişaf etdirilməsinin qarşıya qoyulması

formasında konkretləşdi. Avropa universitetləri arasında ilk

birgə proqramlar universitetlərin təşəbbüskarlıqlarının

nəticələri olaraq meydana çıxdı və Bolonya prosesində tam

dəstək aldı. P'aktiki olaraq onlar Avropa məkanında ali

təhsilin yaradılmasında başlıca alətlərdən biri qismində

tanındılar.

Avropa çərçİN'əsində bu proqramlara diqqət onların öz

iştirakçılarının müvəffəqiyyətləri ilə müəyyən edilir:

- tələbələr peşəyə yiyələnmək və yeni tipli təfəkkürü

inkişaf etdirmək, başqa akademik və sosial şəraitdə təcrübə

qazanmaq üçün yeni əlavə imkanlar əldə edirlər ki, bu da

onların daha geniş professional mobilliyi, əmək bazarında

onlara tələb duyulması və Avropa vətəndaşlığı keyfiyyətinin

inkişaf etməsi üçün zəmin yaradır; - müəllimlər professonal əməkdaşlıq və püxtələşmə,

xarici həmkarlarla elmi araşdırmalarda kooperasiya, uzunmüddətli professional təmaslar qurulması üçün əlavə imkanlar əldə edirlər:

-universitetlər daha keyfiyyətli və cəlbedici təhsil proqramlarını başqa ali məktəblərlə əməkdaşlıqda akademik potensialının artırılması, onların təcrübəsindən ən müxtəlif sahələrdə istifadə, bunların artan nüfuz və rəqa- bəlqabiliyyəlliyi formasında bir növ əlavə dəyər əldə edir.

Bir sıra ölkolor (ilk növbədə Şərqi Avropa dövlətləri)

tədris planları və tədris texnologiyalarının modernləşdi-

rilməsində, tədris proqramlarının rəqabətqabiliyyətliliyi- nin

və keyfiyyətinin yüksəldilməsində birgə proqramlarda

iştiraka maraq göstərdiklərini qeyd etmişlər. Avropa təhsil

sistemi Bolonya prosesinin xeyli sürətlənməsini əldə edir,

çünki birgə proqramların inkişafı onun bütün tərkib

hissələrini stimullaşdırır. Müştərək diplomlar sahəsində

əməkdaşlıq təhsilin keyfiyyətinin yüksəlməsinə,

Ümumavropa ali təhsil məkanında dərəcə və ixtisasların

tanınmasına, ali təhsil sferasının şəffaflığının və tutuş-

durula bilən olmasına, mobilliyin məzunlar üçün beynəlxalq

arenada da əlverişli şərait yareıdılmasınm və ümumi ali

təhsil məkanının cəlbediciliyinin inkişafına rəvac verir.

Avropa Birliyi son illər ali məktəblərin birgə

proqramlarının inkişafına yardımçı olmaq üçün bir sıra

tədbirlər keçirmişdir. Bu sahədə universitetlərin

fəaliyyətində ən yaxşı beynəlxalq təcrübələrin öyrənilməsi

və ümumiləşdirilməsi üçün 2002-ci ildə Avropada magistr

və birgə diplomlar proqramlarının tədqiqatı aparılmışdır.

Avropa Universitetlər Assosiasiyası Avropa magistr

proqramlarının inkişafı layihəsini həyata keçirmişdir. Mann-

tuyedə (2003-cü ildə), Stokholmda (2004 və 2005-ci illərdə)

bu mövzuya həsr edilmiş seminarlar, Rumıniyada isə

(2003-cü il) konfrans keçirilmişdir [9, 16, 71].

Mühüm məsələlərdən biri də magistr və birgə diplomlar

proqramlarının araşdırılmasıdır, məsələn, tədqiq edilmiş

bütün təhsil sistemləri (Avstriya, Flamand və Fransız

Belçikası, Bolqarıstan, Çexiya Respublikası, Danimarka,

Estoniya, Finlandiya, Fransa, Almaniya, İslandiya, İrlandiya,

İtaliya, Latviya, Litva, Malta, Niderland, Norveç, Polşa,

Portuqaliya, Rumıniya, Slovakiya, İspaniya, İsveç, İsveçrə

və Böyük Britaniyada) onların ali təhsil müəssisələrinin xarici tərəfdaşlarla birgə diplomlar

84

proqramının mövcudluğundan xəbor verir. Bir sıra ölkə-

brdo birgo proqramların varlığının araşdırılması proses

zamanı cavablarda, birgo proqramların forma və model-

lorinin müxlolifliyi, eloco do onların xüsusiyyollərinin yay-

ğınlığı ilo bağlı olaraq müoyyon çolinliklor yaratmışlar. Bu

cür nöqsanların aradan qaldırılması üçün yuxarıda qeyd

edilon araşdırmalar çorçixosindo birgo proqramların moz-

mununun müoyyonloşdirilmosino cohdlor göslorilmişdir.

Bu araşdırmalardan aydın olur ki, birgo diplomlar adolon

lodris kursundan sonra verilir. Homin diplomlar aşağıdakı

xüsusiyyolloro uyğun golir:

- proqram bir neço lodris müossisosi tərəfindən yaradılır vo bəyənilir;

- tolobolor tədrisin bir hissəsini başqa ali məktəbdə

keçirlər;

- tələbələrin təhsil müddətləri davamiyyətinə görə

müqayisə ediləndir;

- tərəfdaş ali məktəblərdə ləlim müddətləri və verilən

imtahanlar tamamilə tanınır;

- müəllimlər əməkdaşlıq eldikləri ali məktəblərdə

növbə ilə tədrisdə iştirak edir, tədris planlarını birgə işləyir,

zaçot və imtahanlar üzrə birgə komissiyalar yaradırlar; - tam proqram başa çatdıqdan sonra tələbələr ya

iştirakçı ali məktəblərin, ya da dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilmiş müəssisədən verilən dərəcələrə yiyələnirlər.

Birgə diplom proqramlarının hamısı inkişaf mərhələsində yuxarıda sadalanan bütün tələblərə cavab verməlidir. Müştərək təhsil proqramlarının çoxlu sayda müxtəlif modelləri mö\'cuddıır və ona hər hansı bir ideal tərəfdaşlıq modeli yoxdur. Birgə proqramların meyarlarından biri də inteqrasiyalaşdırılmış tədris planlarını birgə işləyib hazırlamaq və həyala keçirmək məsələsidir. Ali təhsil sisteminə daxil edilmiş müştərək diplomun alınması beynəlxalq mobilliyin elementlərindən biridir.

S.ə

Birgə proqramlar universitetlərin özlərinin təşəbbüsü ilə

meydana çıxır, ona görə də çox vaxt onunla bağlı nazirlik

səviyyəsində dəqiq və dolğun məlumatlar olmur. Bu

proqramlar Avropa ölkələrində son dərəcə qeyri-bərabər

paylanır, məsələn, Belçika, Niderland və Polşada onlar cəmi

bir neçədir, halbuki Almaniya və Fransada onlar bir neçə

yüzə çatır. Birgə proqramlarda çoxlu sayda fənn sahələrinə

rast gəlinir, lakin onlar ən çox iqtisadiyyat, biznes-təhsil,

hüquq, menecment və mühəndislik təhsilində yayılmı.şdır.

Bu kimi proqramlar ictimaiyyət və dillər haqqında elmlərlə

bağlı bilik sahələrində geniş təmsil olunmuşdur. Dövlət

tərəfindən tənzimlənən xeyli dərəcədə təhsil sahələrində

(memarlıq, təbabət və s.) və ya ali məktəblərin

müxtariyyətinin dolğun olmadığı predmet sahələrində birgə

proqramların yaradılması müəyyən səciyyəvi xüsusiyyətlərə

malikdir. Təbiət elmlərində birgə proqramların mövcudluğu

haqqında informasiya kifayət deyildir. Birgə proqramlar çox

halda magistr və doktor səviyyələrində, az dərəcədə isə

bakalavriat səviyyəsində təmsil olunmuşdur. Proqramların

əksəriyyəti universitetlərin qarşılıqlı əməkdaşlığının nəticəsi

olaraq ortaya çıxır.

Avropa universitetlərində birgə proqramların

yaradılması son illər təhsil ictimaiyyəti tərəfindən müsbət

qarşılanmış və sürətlə inkişaf edir. Lakin onların fəaliyyəti

çox vaxt fərqli Avropa təhsil strukturlarının tələblərinin

lutuşdurula bilməməsinin nəticəsi kimi meydana gələn çoxlu

sayda problemlərlə müşayiət olunur, yəni:

- təhsilin maliyyələşdirilməsi;

- müştərək dərəcələrin tanınması;

- keyfiyyətin təmin olunması və ona nəzarət;

- idarəetmənin səmərəliliyi;

- tələbələrin müxtəlif ölkələrin universitetlərində hə-

rəkət i n i n s i nx ro n 1 aşd ır 11 ması.

86

Müştərək və ya ikili diplomların yayılması üçün əsas

məsələ onların maliyyələşdirilmə bazasını

genişləndirməkdir. Bu kimi proqramlar adi proqramlarla

müqayisədə daha çox xərc tələb edir. Yüksək xərclər şəbəkə

iştirakçılarının özləri tərəfindən və ya tələbələr tərəfindən

kompensasiya edilir və bu praktika geniş yayılmışdır. Birinci

üsul universitetlərin bu kimi proqramlara maraqlarını azalda

bilər. İkincisi isə tələbələr arasında qeyri-bərabərliyin

dərinləşməsinə gətirib çıxarır və bu proqramlar heç də

hamıya yararlı olmur. Aşağıda göstərilən yollar vəziyyəti

dəyişdirə bilər:

-Avropa və milli səviyyələr də daxil olmaqla

tərəfdaşlığın və maliyyə mənbələrinin artırılması;

- təkcə dövlətin deyil, həm də biznesin maliyyələşdir-

mədə iştirakı;

-mobilliyi dəstəkləməkdən fərqli olaraq birgə

proqramların tələbatlarının maliyyə dəstəyinə daha çox

üstünlük verilməsi;

- daha çox keyfiyyətin və əməkdaşlığın inkişafının

təmin edilməsi üçün maliyyənin idarəetmə hüquqlarının

birgə proqram rəhbərlərinə verilməsi; - birgə proqramların və dərəcələrin tanınma

proseduralarının yüngülləşdirilməsində maliyyələşdirilmə çərçivəsinin genişləndirilməsi.

Birgə diplomlar proqramının Avropada uğurla yayılması ilk anda onların dövlətlər tərəfindən və beynəlxalq miqyasda tanınma məsələsinin həllindən asılıdır. Həmin proqramların həyata keçirilməsi bir qayda olaraq universitetlərin birgə işinin nəticəsidir və universitetlərarası sazişlərlə təsbit olunur. Bu sazişlər təkcə tədris prosesinin təşkili ilə bağlı məsələlər deyil, həm də müştərək dərəcələrin verilmə məsələsini də tənzimləyir. Birgə dərəcələrin verilməsi Avropa ölkələrində daha yüksək səviyyəli qanunvericilik

orqanları ilə yox, başlıca olaraq universi-

87

lelbrarası sazişbrlo tənzimlənir. İkili və birgə diplomların

tanınması hüquqi baxımdan milli qanunvericiliklə bağlıdır.

Tələbənin tərəfda:;; universitetdə təhsilinin nəticələrinin

tanınması universitetbrarası saziş əsasında baş verir. Birgə

dərəcələrin verilmə prosedurası xeyli mürəkkəbdir, bu,

ancaq universitetbrarası sazişlərlə həll edib bilməz. Müştərək

və ikili diplomların dövlət tərəfindən və beynəlxalq

miqyasda tanınmasını təmin edən xüsusi dövlət qanunlarının

qəbul olunmasını tələb edir.

Müştərək dərəcələrin tanınmasında çətinliklərlə bağlı

əməkdaşlıqda birgə proqramların və bu proqramların başa

çatması ib diplomların verilməsi məsələsi həll olunmuşdur.

Universitet praktikasında müştərək diplomun verilməsi ib

yanaşı, iki diplomun verilməsi də geniş yayılmışdır.

Onlardan biri hamı tərəfindən tanınan milli dərəcədən, digəri

isə yalnız universitet ortaqhğının bütün iştirakçıları

tərəfindən imzalanmış sertifikatdan ibarətdir. Bu kimi

problemlərin aradan qaldırılması üçün milli

qanunvericiliklərdə dəyişikliklər aparılmışdır və bu addımın

atılması Avropa təhsil ictimaiyyəti və Avropa Birliyi

tərəfindən tövsiyə edilir.

Geniş müzakirələrə səbəb olan məsələlər arasında birgə

proqramların keyfiyyətinin təmin edilmə prosedurası

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 2003-cü ildə Berlin

Kommunike- sində ifadə edilmiş prinsipə görə, bir neçə

universitetin iştirak etdiyi birgə proqramlarda keyfiyyəti

təminetmənin daxili proseduraları nəzarət dərəcələri verən

universitetin üzərinə düşür. Praktikada bu rolu tərəfdaş

universitetlərin təmsilçilərindən ibarət proqram komitələri

yerinə yetirir \’ə onlar öz fəaliyyətlərində keyfiyyətə

qarşılıqlı surətdə razılaşdırılmış tələblərdən çıxış edirlər. Bu

kimi komitələrin mövcudluğu birgə proqramlar üçün geniş

yayılmış praktikadır [9, 10, 16, 24].

Qeyd etmək lazımdır ki, müştərək və ikili diplom proqramları hətta Avropanın özündə belə nisbətən az

sayda olmasına baxmayaraq, goləcoyin yararlı amili olaraq

Bolonya islahatlarının indiki vəziyyətinə münasibətdə bir

addım irəlidə gedir.

89

§8. DİPLOMA AVROPA ƏLAVƏSİ

Diplomlara müoyyon edilmiş nümunədə vahid Avropa

əlavəsi Bolonya prosesində mühüm vasitədir. O, ancaq

avropalı tələbənin Bolonya prosesi əsasında təhsilinin

müvəffəqiyyətinin sənədi kimi düşünülməyib, həm də

Bolonya prosesinin iştirakçısı olan hər hansı dövlətdə

bakalavr və ya magistr dərəcəsi alanların hüquqlarını

bərabərləşdirmə üsuludur. Diplomlara Avropa əlavəsi

YUNESKO tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. 1999-cu il

tarixli Bolonya Bəyannaməsi ali təhsilin vahid Avropa

məkanının yaradılması məqsədilə Avropa vətəndaşlarının işə

düzəlmələrinə kömək etməkdən və Avropa ali təhsil

sisteminin beynəlxalq rəqabətqabiliyyətliliyini

yüksəltməkdən ötrü diplomlara Avropa əlavəsindən istifadə

etməyi qarşıya qoymuşdur. Salamankda (İspaniya, 2001-ci

il) Avropa universitetlərinin rektorları diploma əlavəni

diplomların tanınması və mobilliyinin təmin edilməsi üçün

mövcud vasitələrdən biri adlandırmışlar [9, 1 1, 12,38, 55].

Diploma Avropa əlavəsinin forması yetərincə ciddi

rcqIamcntləşdirilir və səkkiz bölməni özündə birləşdirir.

Diploma Avropa əlavəsini verən ali məktəb onun

doldurulmasına vicdanla, yüksək məsuliyyətlə yanaşmalı və

onu Avropa təhsil məkanı çərçivəsində nüfuzlu sənədə

çevirməlidir.

Diploma Avropa əlavəsi diplomların qarşılıqlı tanınması

ilə bağlı bütün məsələləri aradan qaldırır. Ali məktəb

tərəfindən verilmiş bakalavr və ya magistr diplomu, diploma

əlavəyə əsaslanaraq Bolonya prosesinin iştirakçısı olan

istənilən dövlətdə özünü aydın əks etdirir və diplom digər ali

məktəb və ya ölkə tərəfindən konkret olaraq tanınır. Təhsil

nazirlərinin Berlin konfransında (2003-cü il) bütün

təsisatlara və işəgötürənlərə diploma əlavədən tam səkildə istifadə etməklə baülı müraciət

90

olunmuşdur. İşodüzolmo şansının artması vo təhsili davam

etdirmək üçün diplomların akademik tanınmasına rəvac

vermək məqsədi ilə ali təhsil dərəcələri sisteminin

gücləndirilməsi və çcvikliliyindən fayda alınması şərh

olunmuşdur. Tələbənin almış olduğu bilik səviyyəsi elə

olmalıdır ki, işəgötürənə əlavə suallar vermədən aydın olsun

ki, təqdim olunan istənilən ali təhsilli məzun hansı

keyfiyyətdə və hansı həcmdə təhsil almışdır. Diploma

Avropa əlavəsində tələbənin təhsili haqqında konkret

məlumatlarla yanaşı, ölkədə ümumilikdə təhsil sistemi təsvir

olunur, yəni milli ali təhsil sistemi Bolonya dəyişikliklərinin

hansı mərhələsindədir.

Diploma Avropa əlavəsi aşağdakı kimidir: - tələbənin sorğusuna görə diploma əlavə pulsuz verilir; - diploma əlavə baza ali məktəbin mənsub olduğu

ölkənin dilində və yayılmış Avropa dillərinin birində (bir

qayda olaraq, ingilis dilində) doldurulur;

-diploma əlavə ciddi rcqIamentləşdirilmiş formada və 8

bölmədən ibarət olmalıdır;

- diploma əlavəni təhsil nazirliyi və ya ali məktəb verir. Diploma əlavə ali məktəbdə tədris prosesinin təşkilini

təsvir edir və ali təhsilin bu mərhələsində məzunun keçmiş olduğu tədris kursları üzrə bütün fənlər hesablanır. Bolonya sənədlərinə əsasən diploma əlavə geniş yayılmış Avropa dillərindən birində doldurulmalıdır, lakin real olaraq onu ingilis dilində və ya ana dilində tərtib etmək tövsiyə olunur. Universitet özü də diploma əlavə vermək ixtiyarına malikdir, yəni ölkələrin ali məktəblərinə verilən qaydalara görə dövlət diplomlarının forması həmin ölkənin təhsil nazirliyi tərəfindən işlənib hazırlanır.

Diploma əlavəni uni\ersitetlər Avropa Komissiyası, Avropa Şurası və YUNESKO ekspertlərini birləşdirən birgə işçi qrupu tərəfindən hazırlanmış model əsasında

hazırlayırlar. Şablon 11 dildə mövcuddur və fənnin tam

91

təsvirini, keçilmiş hazırlığın səviyyəsini, kontekstini,

məzmununu verir. Əlavə səkkiz bölmədən ibarətdir: diplom

sahibi haqqında informasiya, alınmış ixtisas, ixtisas

səviyyəsi. proqramın məzmunu və onun nəticələri, ixtisasın

funksional təyinatı haqqında informasiya. Diploma əlavə

akademik mobilliyin və məzunun əmək bazarındakı mo-

billiyyinin səviyyəsini artırır, eyni zamanda universitetlərin

muxlariyyəlini müdallə etməklə, qarşılıqlı əlaqənin ümumi

çərçi\ əsini təklif edir, universitet proqramları, tərəfdaş təhsil

təşkilatları və \ ətəndaşlar haqqında tam şəkildə

informasiyanı lənıin edir və universitetlərin xarici ölkələrdə

meydanlarını genişləndirməsinə rəvac \erir.

Qeyd edildiyi kimi diploma əlavənin səkkiz bölməsi

spesifik xarakter daşıyır, düzgün və tam şəkildə doldurulmuş

olmalıdır.

Birinci hölwj. İxtisas sahibi haqqında məlumat.

Tələbənin soyadı, adı və atasının adı, onun doğum tarixi və

anadan olduğu yer, həm də ölkədə qəbul edilmiş identifi-

kasiya sisteminə uyğun olaraq ixtisasın nömrəsi və ya

hazırlığın istiqaməti göstərilir.

ikinci hölnw. Aldığı ixtisas haqqında məlumat. Bu

bölmədə ixtisasın tam və ya ixtisar edilmiş adı, aldığı

dərəcənin, ixtisas dərəcəsinin, ixtisası verən tədris

müəssisəsinin adı və statusu tam və ya ixtisar edilmiş

formada yazılır. Tələbə təhsilini başa vurduğu ali

məktəblərin adları (baza ali məktəbi ilə yanaşı, məsələn,

tələbənin mobillik proqramı üzrə getmiş olduğu xarici ali

məktəblər), tədris dili (və ya dilləri) və biliklərin nəticələri

yazılmalıdır. Azərbaycan təhsil sisteminə tətbiqi, diploma

əlavədə ixtisasın Azərbaycanda qəbul olunmuş adı

.Azərbaycan dilində göstərilməlidir. Həm də ixtisası vermə

dövlət üçün (təhsil nazirliyinin şəxsində), universitet və ya

institut üçün tanmır. Bu bölmədə ixtisası verən ali məktəbin

statusu və tələbənin tədris kursları, keçmiş olduğu bütün ali

92

məkloblorin slalusu, mosoion, "döviol’\ «özəl», «döviol

akkreditasiyası» vo s. göslorilmolidir.

Üçüncü bolmə. İxtisas so\iy>'osi haqqında məlumatlar.

Bu bölmədə ixtisasın özünün dərəcəsi və onun milli ali təhsil

sistemində yeri, tədris müddəti üzrə da\amiwəti. təhsilin

əmək tutumuna daxil edilmi.';; tədris yükünün növləri,

kontakt (auditoriya) saatları, müstəcıil tədris ışl imtahanlar

göstərilir.

Dördüncü bölnhi. Təlimin məzmunu \ ə alınmıij nəticələr

haqqında məlumat. Bu bölmənin bəndləri təhsil formasının

əyani, ax.şam, qiyabi, distant təhsil proqramı və onun

mənimsənilməsinə tələblər, təlimin məzmunu (icbari və

elektiv fənlər, fakultativ kurslar, tələbənin yerinə yetirdiyi

kurs və diplom işləri, onların müdafiə etdikləri

dissertasiyalar: magistrlik və ya doktorluq), fənlərin

akademik kreditlərlə həcm nisbətləri; qiymət şkalası və

fənlər üzrə qiymətlərin orta statistik faiz bölgüsü göstərilir.

Öyrənilmiş olan bütün tədris fənləri, onlar üzrə alınmış

kreditlər və qiymətlər bu bölmədə sadalanır, fənlər üzrə

yekun yoxlanışın növləri göstərilir, magistrlik və ya

doktorluq dissertasiyasının müdafiə qaydaları tə.svir edilir.

Beşinci bühthJ, İxtisasın professional xüsusiyyətləri,

məzunun öz təhsilini daha yüksək səviyyədə davam

etdirməyə hazır olub olmadığı, onun profe.ssional statusu

haqqında məlumat verilir, yəni ixtisas sahibi i.şə qəbul

olunarkən hansı vəzifələri tuta bilər, onun kompetentlik

dərəcəsi və mümkün səlahiyyətləri göstərilir.

Altıncı bolıihi, Əla\ ə məlumat. Bu bölmədə diploma

əlavəni vermiş olan ali məktəb məzununun aldığı ixtisas

haqqında məlumatlar göstərilir, məsələn, keçdiyi stajlar

barədə, ixtisası üzrə zavolLina yazılmış iş təcrübəsi barədə

məlumat verilə bilər. Bölmədə diplom sahibinin ixtisası

barədə universitetin \eb-sayti, təhsil nazirliyinin elektron

ünvanı və s. kimi əlavə informasiya qaynaqları göstərilir.

Yeddinci biUnw, Diplomun sertifıkasiyalaşdırılması

haqqında məlumat. Bu bölmədə diploma əlaxəni təsdiqləyən 93

rosnıi şəxsin soyadı, adı vo alasının adı, diplomun özünü

imzalamış şəxsin vəzifəsi göstərilir, bülün bu məlumatlar

möhürlə təsdiq olunur. Diploma əlavənin verilmə tarixi

ixtisasın verilmə tarixi ilə üst-üstə düşməyə də bilər.

Si)kkiz'mci bölmə. Milli təhsil sistemi haqqında ümumi

məlumat. Bu bölmədə ölkənin ali təhsil sistemi, ali

məktəblərə daxil olan abituriyentlərə irəli sürülən əsas

tələblər haqqında informasiya verilir. Azərbaycanın müxtəlif

ali məktəbləri tərəfindən irəli sürülür. Azərbaycan milli

təhsil sistemi haqqında informasiya öz aralarında

uzlaşmalıdır.

Diploma Avropa əlavəsi pulsuz verilir. Diploma əlavədə

başqa informasiyalarla yanaşı, öyrənilmiş bütün fənlər üzrə

Avropa qiymətləri göstərilməlidir. Tələbənin keçmiş olduğu

hər bir fənn üzrə Avropa qiymətlərinin yazılması ilə bilik və

bacarıqlarının müəyyən edilmiş formada yekun yoxlanışı

aparılmalıdır. Avropa qiymətləndirmə sistemlərini qısa

olaraq göstərək: ‘*A’-“əla”; “B”-“çox yaxşı"; “C’- “yaxşı”;

*’D”-“kafi”; **E"-“orta”; “FX”-“qeyri-kafı” (imtahanı

təkrar verməklə); “F”-“qeyri-kafi”.

Berlin Bəyannaməsində göstərilir ki, diploma əlavə

tələbələrə 2ÜÜ5-Cİ ildən başlayaraq verilməlidir. Qarşıya sual

çıxır; göstərilən qiymətlər azərbaycanlı tələbəyə hələ

verilmir, o halda Avropa qiymətlərini diploma əlavədə nə

cür göstərməli? Keçid dövründə belə bir həll yolu nəzərdə

tutula bilər; diploma əlavədə tələbənin real olaraq aldığı milli

qiymətlər əks olunur, ardınca isə qiymətlərin yenidən

hesablanma cədvəli verilə bilər; Azərbaycan giynıətl.ıri ■Müvafiq Avropa qiynıotlori

5 («ola») .\ («ola») 4 («yax!jı») B («çox yax?ji») C

(«yax!ji») 3 («kall») I) («kafi») K («orta»)

2 («qeyri-kafi») F.X («qeyriâfi») F

(«qeyri—kafi»)

94

Beləliklə, avropalı işəgötürən zərurət olduqda MDB

ölkələrinin milli qiymətlərini vahid Avropa qiymətləri ilə

şəxsən ölçmək imkanı əldə edir. Bu qiymətləri isə ölkə

qiymətləri ilə paralel olaraq yerləşdirmək lazım olacaqdır.

Diploma əlavədə, tələbəyə tədris planı fənləri üzrə kurslar

müvəffəqiyyətlə keçildikdə akademik kreditlərin sayı

göstərilir. Vahid təhsil məkanı çərçivəsində kreditlər

avropasayağı, yəni Avropa Akademik Kreditlər Sisteminə

uyğun olmalıdır. Ali məktəbdə digər kredit sistemindən

istifadə edildiyi təqdirdə ölkə təhsil sistemində onları

minafıq əmsalla yenidən Avropa qaydasında hesablayıb

yazmaq lazımdır. Tədris yükünün saatlarından kreditlərə

yenidən hesablanmanın prinsipial metodikası əvvəlki

paraqrafda təsvir edilmişdir. Hər fənn üzrə kreditlərin sayı,

fakültə elmi şurası və ya ali məktəbin digər səlahiyyətli

orqanı tərəfindən təsdiqləndikdən sonra diploma əlavədə

göstərmək olar.

Əgər bakalavr və ya magistr diplomunda fiziki tərbiyə və

hərbi hazırlığa görə akademik kreditləri göstərməmək barədə

ölkə təhsil nazirliyi tərəfindən mərkəzləşdirilmiş qərar qəbul

edilərsə, onda kreditlərin sayını elə hesablamaq lazımdır ki,

onların sayı semestr ərzində 30- dan artıq olmasın. Diploma

Avropa əlavəsi, diplomun Bolonya prosesinin iştirakçısı

olan bütün ölkələr tərəfindən tanınmasına imkan verir. Lakin

tələbə mobilliyinin həyata keçirilməsi və ikili diplomlar

proqramının işlənib hazırlanması göstərir ki. Bolonya

prosesinə qoşulan ölkələrdə diploma əlavə A\ropada hazırda

tanınmır. Hətta Bolonya prosesində daha fəal ölkələrin

bakalavr və ya magistrlərinin diplomlarının öz ölkə

konsulluqlarında sertifikatlaşdınimasmı ə\ vəlki kimi tələb

edirlər, baxmayaraq ki, Bolonya sənədləri ilə belə bir

sertifikatlaşdırma nəzərdə tutulmur. Bu hal diploma Avropa

əlavəsinin hər hansı əlavə şərtlər olmadan tanınmasına münasibətdə Avropa ölkələri tərəfindən Lissabon Konven-

95

siyasına dəyişikliyin edilməsi zərurətini meydana çıxarır.

Bolonya prosesləri xüsusiyyətlərinin tələbələrlə müzakirəsi

zamanı ölkə ali məktəblərinin məzunları tərəfindən çox

tez-tez belə bir sual verilir: Diploma Avropa əlavəsi ala

biləcəyikmi? Təsəvvür edilir ki, bakalavr və magistr

dərəcələrinin çoxdan verildiyi ölkə ali məktəblərində

məzunlara dərəcələrin diploma əlavəsini vermək üçün,

xüsusən də, əgər tədris planı həmin tələbənin ali məktəbi

bitirməsindən sonra dəyişdirilməyibsə, yəni öyrənilən

fənlərin siyahıları və onlara görə yazılan akademik

kreditlərin sayı saxlanırsa, onda diploma Avropa əlavəsinin

verilməsində prinsipial maneə yoxdur [77, 79, 85].

96

§ 9. ALİ MƏKTƏBLƏRİN AKADEMİK

MUXTARİYYƏTİ

Ali moklobbrin muxlariyyoli problemlərinə vahid

Avropa ali təhsil məkanının yaranmasının ilk günlərindən

diqqət yetirilirdi. Avropa ali məktəbləri qitədə ali təhsilin

harmonikləşdirilməsinə razılıq verirdilər, lakin özlərinin yüz

illər boyunca toplamrj olduqları akademik sərbəstliklərə görə

güzəşt etmək istəmirdilər.

198tS-ci ildə .Avropa universitetlərinin rektorları

tərəfindən imzalanmış Universitetlərin Böyük Xartiyasında

göstərilmişdi: "Universitetlər cəmiyyət da.xilində fəaliyyət

göstərən, coğrafi və tarixi şəraitlərdəki səbəblər üzündən

müxtəlif şəkillərdə qurulmuş sərbəst təsisatlardır". Eyni

zamanda "Müasir dünyanın tələblərinə cavab verməkdən

ötrü, öz tədris və tədqiqat fəaliyyətində universitet siyasi və

iqtisadi tərəfdən hakimiyyətdən asılı olmamalıdır’ və

"Tədqiqat, təhsil \ə tədris azadlığı universitet həyatının təməl

prinsipi olduğundan, dövlət və universitetlər öz

səlahiyyətləri vərçi\ əsində bu cəhətin tələblərinə riayət

olunmasına zəmanət verməlidir" fikirləri konkret bəyan

edilmişdir [9, 10. 13].

Doqquz il keçdikdən sonra Avropa məkanında ali təhsil

ixtisaslarının (istiqamətlərinin) tanınması haqqında Lissabon

Konvensiyasında universitetlərin muxtariyyəti prinsipi

təsdiqlənir və deyilir: «İştirakçı dövlətlər universitetlərin

institusional muxtariyyəti prinsipinə böyük önəm xerərək. bu

prinsipi təsdiqləmək və müdafiə etmək zərurətini dərk edərək

Konvensiyanı qəbul edirlər».

Sorbonna Bəyannaməsi (1997-ci il) Avropa ölkələrinə

Avropada açıq ali təhsil məkanı yaradılarkən onların

müxtəlifliyini şərtsiz olaraq nəzərə almağı təklif edirdi. Bu

təklifdə ifadə edilir ki. milli özünəməxsusluq və ümumi

maraqlar Avropa ölkələrinin rifahına xidmət edəcəkdir [14, 38, 55].

97

Bolonya Bəyannaməsindo (1999-cıı il) deyilir: «Ali

məklDblorin müstəqilliyi və sərbəstliyi ali təhsil və elmi

tədqiqat sistemlərinə, cəmiyyətin dəyişən tələblərinə və elmi

işin nailiyyətlərinə adaptasiyanı təmin edir». Verilən

kontekstdə belə bir fikir də deyilir: ‘"Bu sənədlə biz

imkanımız çorçivəsində mədəniyyət, dil, milli təhsil

sistemlərinin müxtəlifliyini və ali məktəblərin

muxtariyyətini, Avropa ali təhsil məkanının

möhkəmlənməsini təmin etməyi öhdəmizə götürürük"’ [77,

79].

Ali təhsilə cavabdeh olan Avropa təhsil nazirlərinin

2001-ci ildəki Praqa görüşünün Kommunikesində deyilir:

“Nazirlər mədəniyyət, dil və milli təhsil sistemləri arasında

oxşarlıqdan istifadə edib faydalanaraq Bolonya

Bəyannaməsində ifadə olunan məqsədlərə nail olmaq üçün

üzərlərinə əməkdaşlığı davam etdirmək öhdəliyini

götürürlər”.

2003-cü ildə Avropa ölkələri təhsil nazirlərinin baş

tutmuş rəsmi görüşlərinin Berlin konfransında güclü

təsisatların cəmiyyətin və iqtisadiyyatın inkişafına verdikləri

töhfələri tamamilə dərk edərək, nazirlər qeyd etmişlər ki, ali

məktəblər özlərinin daxili təşəkkülünə və inzibati idarə

edilməsinə dair qərarlar qəbul etməkdən ötrü yetərli

səlahiyyətlərə malik olmalıdırlar.

MDB ölkələrinin ali məktəbləri üçün Bolonya prosesi

çərçivəsində Bolonya dəyişikliklərinin miqyasına və

mahiyyətinə dair qərarlar qəbul edərkən ali məktəblər

muxtariyyətini səmərəli şəkildə reallaşdırmalıdırlar ki,

dəyişikliklər zamanı onların ən yaxşı ənənələri qurban

verilməsin və eyni zamanda Bolonya prosesində səmərəli

şəkildə iştirak etsinlər.

Təhsil prosesinin Bolonya ehkamları üzrə təşkilinə dair

qərarlarda ali məktəblərin Avropa ölçülərinə görə sərbəst

olduqlarını nəzərə alsaq, demək olar ki, ölkə təhsil

nazirliyinin başlıca vəzifəsi Bolonya islahatlarının həyata

keçirilməsində ali məktəbin maneələrlə rastlaşma- ması

üçün, ona hüquqi, maliyyə və təşkilati şəraitlər ya- 9 8

ralmasıdır. Mosolon. ikipilbli sistem üzrə təhsilin

maliyyələşdirilməsi elə şəkildə aparılmalıdır ki, ali məktəb

köhnə beşillik (birpilləli) sistemlə müqayisədə bərabər və ya

böyük miqdarda vəsait əldə edə bilsin.

İkipilləli sistemin tətbiqi voxlu sayda ali məktəblərin öz

səylərinin birləşdirilməsi, bilik sahələri üzrə tədris- metodiki

birləşmələr çərçi\əsində bakalavr (üç və ya dörd il) və ya

magistr (bir \ ə ya iki il) pillələrində təhsilin davamiyyəti

məsələsinin müzakirə edilməsi elmi cəhətdən

əsaslandırılmışdır. Bu halda ali məktəbin spesifikasını nəzərə

alaraq düzgün qərarların qəbulu üçün əlavə potensial yaranır.

İkipilləli sistemdə MDB-nin bəzi ölkələrinin ali

məktəblərində bakalavrların təqribən 20-30%-i ali

məktəblərdə təhsillərini davam etdirir və bu kontekstdə ali

məktəbin niLi.xtariyyəti özünü onda göstərir ki, onun öz

məzunlarının hazırlıq keyfiyyətlərinin idarə olunması imkanı

olur. Tutaq ki, ali məktəb tələbələrinin istədikləri ixtisaslara

yiyələnmələrindən ötrü öyrənilən fənlərin həcmləri və

mürəkkəbliyi səbəbindən azı beş il oxumalı olduqlarına dair

arqumentlər gətirərsə, həmin təhsil müəssisəsi artıq yu.xarıda

xatırlanmış olan ‘finteqrasiyalı magistr” kursunu tətbiq

etmək haqqında məsələ qaldırmaq imkanına malik olmalı,

abituriyent isə ali məktəbə daxil olarkən bakalavr dərəcəsini

aldıqdan sonra magistr dərəcəsi almaq üçün təhsilini davam

etdirməyə dair üzərinə könüllü şəkildə öhdəlik götürməlidir.

Bolonya prosesinin təmsilçiləri tərəfindən çox vaxt belə

bir fakt gətirilir ki, prosesə qoşulan bəzi ölkələrdə ali təhsilin

fərqləndirici cizgisi, fundamentallığı Bolonya prosesindəki

dəyişikliklərin təsiri altında itib gedəcəkdir. Lakin bunun nə

üçün baş verdiyini başa düşmək çətindir. Əgər tələbələrin azı

20-30%-nin magistraturada oxumalarından və bu kursun beş

il, hətta indiki halda altı il vaxt aparacağından danışsaq, ali

məktəbdə təhsilin ona qədər

99

mövcud olmuş fundamentallığına nələrin təsir göstərə

biləcəyini düşünmək mümkün deyil. Bolonya muxtariyyəti

çərçivəsində hazırlıq istiqamətləri üzrə tədris planlarının

işlənib hazırlanmasına hər hansı müdaxilə nəzərdə tutulmur.

Qeyd etmək lazımdır ki, bakalavr təhsilinin orla ixtisas

təhsilindən fərqlənən məzmununu ali məktəb və təd-

ris-metodik birləşmə tərəfindən müəyyən edərkən proqrama

fundamentallıq elementləri də düşməlidir. Əgər nələrisə

qurban vermək lazımdırsa, bunun fundamentallıqla bağlı

olması heç də məcburi deyil, ali məktəblərin onlara nə

zamansa süni olaraq qəbul edilmiş yararsız ixtisaslardan

(istiqamətlərdən) imtina etməsi üçün aydın olmayan səbəblər

vardır.

Bəzi ölkələrin ali məktəblərinin pedaqoji ictimaiyyətini

narahat edən Bolonya prosesi də Avropa ali məktəblərində

geniş yayılmış qeyri-xətli təhsil Irayektoriyası- nın tətbiqi

məsələsidir. Bu sistemin, həqiqətən, xeyli sayda üstünlükləri

var və onların arasında ali təhsilin fərdiləşdirilməsinə böyük

yer verilir. Ali təhsil almaq üçün tələbə tədris planı

çərçivəsində kafedraların təkliflərinin öz şəxsi

keyfiyyətlərinə və peşə istiqamətlərinə daha çox uyğun

olanını seçir. Lakin Bolonya sənədlərinin heç birində

qeyri-xətli təhsil irayekloriyasmın Avropa ali təhsil

müəssisələrində tətbiqi barədə heç bir məlumat verilmir.

Qərbi Avropa ali məktəblərinin bir çoxunda qeyri- xətli

trayektoriyalardan istifadə edərkən, tələbə kursdan- kursa

keçdikdə seçim fənlərinin sayı çoxalır. Məsələn,

bakalavriatın birinci kursunda tələbələr hazırlığın

istiqamətindən asılı olaraq fənlərin 20-40%-ni, ikinci kursda

4()-6Ü'^-ni, üçüncü kursda 80‘!/^)-ə qədərini seçmək

imkanında olurlar. Lakin İspaniyanın bəzi ali məktəbləri

tərəfindən bu sistemdən istifadə olunması göstərmişdir ki, yuxarı kurslarda seçim fənləri 40% olan çərçivədən kə

100

nara çıxmaq moqsodyönlü deyil, çünki həcmin bu həddi

artdıqda tədris prosesi mütəşəkkilliyin pozulma həddinə

gəlir, tələbə isə seçdiyi ixtisas üzrə tam şəkildə təhsil ala

bilmir. Seçilmiş ixtisas üçün sistemləşdirilmiş fənləri qurban

vermək olmaz, tələbə tədris planını əldə rəhbər tutmaqla

onları öyrənməlidir. Hətta bu sistemdən istifadə edildikdə

bakalaxr və ya magistrin hazırlanması üçün tədris planında

bütün vacib məqamlar saxlanılmalıdır. Bəzi səbəblərə görə

tələbə onun seçmədiyi qeyri-populyar müəllimlə

qarşılaşdıqda o, öz fənlərini dərindən bilən müəllimlərin

tapılmasında heç bir çətinliklə rastlaşmır.

MDB ölkələrinin bəzi ali məktəblərində tədris prosesinin

təşkilinin demokratik formalarının tətbiqi, ali məktəbin

Bolonya prosesinə daxil edilməsi ilə sərt şəkildə uzlaşdırıla

bilməz. Ali məktəb və ya onun kafedraları seçim üzrə

fənlərin və kursların tətbiqi haqqında könüllü qərar qəbul

etmək hüququna malikdir. Lakin indiki Bolonya prosesinə

qoşulan bəzi ölkələr öz şəraitində onları xeyli

mürəkkəbləşdirir, bu halda isə onu Bolonya dəyişiklikləri ilə

birləşdirmək, çətin ki, məqsədəuyğun olsun. Ali məktəb

məzunlarının əmək bazarında rəqabətqabiliyyətli olduqları

təqdirdə, əgər onlar öz peşə keyfiyyətlərinə görə avropalı

yaşıdlarına bərabərdirsə və ya onlardan üs- tündürsə, onda

seçim üzrə kursların tətbiqi ilə məşğul olmağa dəyməz. Bu

situasiya tamamilə ali məktəbin muxtariyyəti prinsipinin

təsiri altına düşür.

Bizim üzərimizə modulları tətbiq etmək vəzifəsi

düşürmü? Bolonya prosesi kontekstində populyar

terminlərdən biri təhsilin modulİLiq anlayışıdır. Modullar

proqram çərçivəsində qarşılıqlı bağlılıqda olan, bütövlüyü

əmələ gətirən, müəyyən tematik vəhdətdə birləşdirilən

müstəqil təhsil və fənn blokları kimi başa düşülür. Modullar

haqqında bir çox fikirlər mövcuddur, lakin yuxarıda deyilən

qeyri-xətti təhsil trayektoriyası Bolonya prosesi tərəfindən

ölkələrin ali məktəblərinə qəbul

101

eldirilmir. Ali məktəb muxtariyyəti çərçivəsində modulu

tətbiq etmək və ya etməmək, bunu nə vaxt etmək və hansı

məqsədlərə nail olmaq istəyini özü həll edir.

Bolonya prosesi tələbənin akademik reytinqini tətbiq

etməyi necə nəzərdə tutur? Reytinqlər tələbənin oxumasına

əlavə stimullaşdırma vasitəsi kimi Bolonya prosesinə

qoşulan ölkələrin bəzi ali məktəblərində öz müsbət həllini

tapır. Elmi cəhətdən əsaslandırılmış şəkildə tətbiq edildikdə

reytinqlər tələbənin tədris işinin keyfiyyətini xeyli dərəcədə

yüksəltməyə, onlardan daha bacarıqlı və fəal olanları

dəstəkləməyə qabildir. Reytinqlər Bolonya sisteminin

atributu olmadığından ona tamamilə uzlaşa bilir. Tələbənin

ali məktəbdəki və ya lakültədəki yeri, çətin ki, hər hansı bir

şəkildə vahid Avropa təhsil məkanının

möhkəmləndirilməsinə rəvac vermiş olsun. Lakin bizə vacib

görünən belə bir mülahizənin nəzərə alınmasıdır. Bolonya

sistemində əsas etibarilə altıballıq qiymətləndirmə sistemi -

A- B- C- D- E- F tətbiq edildiyindən, reytinqlər

müəyyənləşdirilərkən ən müxtəlif hesablama qaydalarından,

məsələn, lOü ballıq, 20 balhq və s. istifadə oluna bilər, yəni

məhz Bolonya sistemindən faydalanmaq məqsədə uyğundur.

Bu isə bir neçə fərqli qiymətləndirmə sistemini paralel olaraq

tətbiqetmə zərurətindən qaçmağa imkan verir, hansı ki, bu

hal çox vaxt tələbələrdə çaşqınlıq yaradır və bəzən bu

göstəricilər konfliktə gətirib çıxarmaqla bütün sistemi

gözdən salır. Lakin bu halda ali məktəbin muxtariyyəti ona

Bolonya qiymətləndirmə sistemindən deyil, ənənəvi

sistemdən istifadəni davam etdirmək və nəticədə Avropa

sənədləri ilə ECTS sistemi üzrə tövsiyə edilməklə verilən

qiymətlər faizini çıxarmağa imkan verir (23, Sİ].

Bolonya sənədlərində səslənən akademik mobilliyi bütün

tələbələr üçün tətbiq etmək realdırmı? Mobillik Bolonya

prosesinin daha çox deyilən prinsiplərindən biridir, lakin

maliyyə məsələsi qaynaqları müəyyən edilmə-

102

don onun ləlbiqi açıq qalır. Universitet öz tələbəsini başqa

universitetlərə hansı müddətə göndərmək, başqa

universitetlərdən lələbə qəbul elmək barədə qərarı özü qəbul

edir. Yu.xanda göstərildiyi kimi, ali məktəb öz tələbəsinin

xaricdə aldığı kreditləri tanımaq və ya tanımamaq barədə

müstəqildir və Avropanın “Təhsil haqqında saziş”i də

mübahisəli məsələlərin aradan qaldırılması üçün buna yaxşı

əsas ola bilər. Tələbənin tədris müddətinin S0%-dən çoxunu

xaricdə oxuduğu və sonra baza ali məktəbindən diplom tələb

elmək situasiyasını təsəvvür etmək çəlindir.

Ali məktəb tələbənin xaricə oxumaq üçün neçə dəfə və

hansı müddətlərə getməsini özü həll edir. Mobillik

proqramları üzrə işlərkən, ali məktəb öz tələbəsinin

oxumasına görə ödənişlə bağlı və xarici tələbədən oxumasına

görə ödəniş tutulması ilə bağlı məsələləri müstəqil şəkildə

həll edir. Ali məktəb peşə və dil meyarlarını özü müəyyən

edir və bunları əldə rəhbər tutmaqla xarici tələbələrə öz

auditoriyalarında oxumağa razılıq verir və ya əksinə.

Ali məktəb müəllimlərin mobil tələbələrə kurs

mühazirələrini ingiliscə və ya digər xarici dillərdə

oxumalarını müəyyənləşdirərkən tamamilə müstəqildir. Bu,

çox ehtimal ki, xarici ali məktəblərdən tələbələrin qəbul

qaydalarını müəyyən edərkən çəkindirici faktor olacaq, lakin

onların gəlişi, çəlin ki, istisna olunsun, çünki MDB

ölkələrindən və qonşu dövlətlərdən azərbaycandilli əcnəbi

tələbələr mobillik proqramları üzrə əlverişli kontingent kimi

təsəvvür edilir. Ali məktəb öz tələbələrini xaricdə oxutmaq

məqsədilə xarici dillərin öyrənilməsi proqramlarını

yaratdıqda da eyni dərəcədə sərbəstdir. Vaxt keçdikcə xarici

dillərin tədrisində ağırlıq isə orta məktəbin, ali mək-

təbəqədərki təhsil mərhələsinin üzərinə düşür.

Ali məktəb birgə və ya ikili diplomların verilməsində

sərbəstdir və ikili diploma iddiaçı olan tələbələr üçün təhsil

müddətləri üzrə prioritetə nail olmaqla, tələbənin

lo :

xaricdə vo Bolonya prosesinə qoşulan ölkələrdə keçirəcəyi

vaxtın nisbətini öz şəraitinə uyğun olaraq paylaşdıra bilər.

Bir çox xarici ali məktəblər öz professor-müəllim heyətinin

üzvlərini Bolonya prosesinə qoşulan ölkələrin ali

məktəblərinə göndərməklə mühazirə kursu oxumaq və

tələbələrə ikinci diplom verməyə hazırdırlar.

Bolonya prosesi üzrə ərazi konfranslarının birində

məruzəçi öz çıxışında bildirmişdir; «Müəllimin tələbə ilə

bilavasitə ünsiyyəti. Bolonya prosesi tərəfindən ona qoşulan

ölkələrə qəbul olunan distant təhsildən dəfələrlə effektlidir».

Heç kəs müstəqil ali məktəbə distant təhsilin tətbiqini zorla

məcbur edə bilməz, baxmayaraq ki, Avropada bu təhsil növü

geniş şəkildə və uğurla inkişaf edir.

Bolonya prosesi tələbənin ali təhsil haqqını az da olsa

ödəməsini istisna elmir. Lakin məhdudiyyət də var, xərclərin

həcmi tələbələr üçün çətinlik törədən qədər olmamalıdır.

Belə bir müddəa yer almamalıdır ki, maliyyə vəsaitləri

çatışmazlığı ali təhsil almaq arzusunda olan vətəndaş üçün

mümkün olmayan çətinliyə çevrilsin.

Avropa təhsil nazirlərinin 2005-ci ildə Berqen (Norveç)

görüşündə deyilib: “Müstəqillik dedikdə, uni- versiitetlər öz

vəzifələrini yerinə yetirmək və öz fəaliyyətinə nəzarəti

həyata keçirmək üçün zəruri sərbəstliyə malik olmalıdır.

Müstəqil ali məktəblər tədrisin və elmi tədqiqatların məzmun

və metodlarına, onun aktuallığı və keyfiyyətinə görə öz

resurslarından istifadəyə görə məsuliyyət daşıyırlar”. Lakin

muxtariyyətin bir həddi olmalıdır. Elə həmin məruzədə qeyd

edilib; ''Müstəqillik özü-özünə hesabat verməyi nəzərdə

tutur. Müstəqillik mütləq deyil, onun şərtləri və

məhdudiyyətləri milli qanunvericiliklə müəyyənləşdirilir”.

Beləliklə, konkret olaraq qeyd etmək olar ki, Bolonya

prosesində ali məktəblərin muxtariyyəti aşağıdakılardan ibarətdir;

104

-mövcud .şərlbr əsasında dövlət təhsil standartları

çərçivəsində ali məktəb təhsilinin uyğun səviyyədə qall-

masını təmin edir: -ali məktəb özü hər bir fənnin tədrisi metodikasını

müəyyənləj;idirir;

-ali məktəb tədris ili müddətində fənlər üzrə kreditlərin

sayını müəyyən edir;

-ali məktəb müxtəlif istiqamətli ixtisaslar üzrə modul

kredit sistemini müəyyənləşdirir;

-distani təhsildən, qiymət cədvəlindən (məsələn, lüü

ballıq) istifadə elmək qərarını qəbul edir.

Hər bir dövlət, ali təhsil də daxil olmaqla, öz təhsil

siyasətini müəyyənləşdirmək hüququna malikdir. Prosesin

məqsədi Avropada vahid ali təhsil məkanının

formalaşdırılması üçün könüllü birlə.şən iştirakçı dövlətlər

arasında əməkda.şlıizı nəzərdə tutur.

105

§ 10. TƏHSİLİN KEYFİYYƏTİNİN TƏMİN

EDİLMƏSİ

Bolonya prosesi gcnişlonib dorinb.şdikco bu doyi-

şiklikbr ali lohsilin keyfiyyolino diqqəti daha da artırır vo

müvafiq islahatların ba:jlıca hüquqi, etik tərkib hissələrindən

birinə çevrilir. Bir çox ekspertlər belə hesab edirlər ki,

Bolonya Bəyannaməsi Avropa təhsil sistemində ali təhsilin

keyfiyyətinin təmin edilməsinə dair mövqeyini hələlik

kifayət qədər dəqiqliklə müəyyən etməmişdir. Qeyd etmək

lazımdır ki, ali təhsil nazirlərinin Praqa konfransından

başlayaraq keyfiyyətin təmin edilməsinə aid çıxışları

Bolonya prosesinin ən əsas mövzularından biridir. Bu

mövzu Bolonya Bəyannaməsini imzalamış ölkələrin təhsil

nazirlərinin 2Ü03-CÜ ilin sentyabrında keçirilmiş Berlin

konfransında yeni bir dinamika kəsb etdi. Konfransda

keyfiyyətin təmin edilməsi, ikipilbli təhsil sistemi,

dərəcələrin və tədris müddətlərinin tanınma məsələləri

prosesin ən mühüm prioritetlərindən biri kimi

müəyyənləşdirildi [21, 22].

Prosesin iştirakçısı olan bütün ölkələr 2005-ci ilə qədər

təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsi sisteminin işlənib

hazırlanması məsələsini qarşıya qoydu. Eyni zamanda

keyfiyyətli təminetmə və üçpilbli təhsil sistemi bütün

Avropada özünü əks etdirdi. Keyfiyyətin təmin edilməsi

istiqamətində ali məktəblərin prinsipial yanaşmaları qeyd

olundu, ali təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsində lazımi

meyarların \ə metodologiyaların işlənməsinin məq-

sədyönlülüyü etiraf edildi. Qarşıya qoyulan keyfiyyəti

təminetmə sistemində aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:

-maraqlı olan bütün təşkilatların və ali məktəblərin

məsuliyyət \ ə öhdəlik dərəcələrinin müəyyən edilməsi; -daxili

qiymətləndirmə; -xarici ekspertiza;

106

- tobbolorin qiymollondirmo proseduralarında iştirakı

vo onun nolicoİDrinin dərc edilməsi də daxil olmaqla,

proqramların vo ya təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinin

qiymətləndirilməsi;

- tutuşdurula bilən akkreditasiya, sertifıkasiyalaşdırma

sistemlərinin \ ə ya onlara bənzər mexanizmlərin

mö\’cudluğu;

- beynəlxalq tərəfdaşlıq, əməkdaşlıq və beynəlxalq

şəbəkələrdə iştirak.

Konfrans iştirakçıları bütün bu mexanizmlərin 2005- ci

ilə qədər işə düşməsini qəbul etdilər.

Ümumavropa sə\ iyyəsinə gəldikdə isə, Berlin konfransı

Avropa Universitetlər Assosiasiyasına, Avropa Tələbələr

İttifaqı və Avropa Ali Təhsilində Keyfiyyətə Nəzarət

Şəbəkəsinə təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsi üzrə

standartlar, proseduralar və metodik tövsiyələr toplusunu

işləyib hazırlamaq, nəzarətin və akkredilasiyanm təmin

edilməsi üzrə orqanlar və agentliklər üçün xarici

ekspertizanın məqbul sisteminin yaradılması imkanlarını

tədqiq etməyi tapşırmışdır. Ali təhsilin keyfiyyəti

məsələlərinə ciddi diqqət yetirilməsi bir sıra səbəblərlə izah

edilir. Yəni Avropa milli təhsil sistemlərinin çoxunda son

onillikdə təhsil prosesinə nəzarət monitorinqi özünü əks

etdirir. Təhsili layihələşdirməklə elə bir metodologiya əldə

etmək lazımdır ki, bu zaman onun nəticələri ali təhsil

sisteminin ən mühüm elementlərindən birinə çevrilsin.

Ali məktəblərin təhsil fəaliyyətinin

qiymətləndirilməsində tədris prosesinin (tədris planlarının

məzmunu, tədris vaxtı və s.) planlaşdırılması və

reallaşdırılması deyil, təhsilin nəticələri, tələbələrin aldığı

bilik, bacarıq və vərdişlər, o cümlədən onların özünün

müstəqil öyrənmələri və özünütəhsil hesabına aldıqları

biliklər mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Əsas məsələlərdən biri tədris prosesinin (tədris

proqramları, tələbələrin akademik müvəffəqiyyəti) şəxsi

107

hazjıiıq soviyyosino isliqaməllondirilmosi, yəni kompe-

tenlli yanaşma olmalıdır. Bu zaman ilk növbədə məzunlar

işlə təmin olunmalıdırlar ki, bu da təhsilin nəticələrinin

meyarı olacaq. Belə bir şəraitdə keyfiyyəti təminetmə

mexanizmləri və təhsil bu cür nəticələrə görə idarəetmənin

mərkəzi tərkib hissəsinə çevrilir. Ali təhsilin keyfiyyəti ilə

bağlı ifadələr diplomların və dərəcələrin aydınlığına,

müqayisəli olmasına, asanlıqla oxunmasına nail olmaq,

tanınma, etimad, rəqabətqabiliyyətliliyin artırılması və

Avropa təhsilinin keyfiyyət standartlarının aşağı düşməsinə

qarşı durmaq məqsədləri güdür. Avropa ali məktəblərinin və

Avropa ali təhsilinin cəlbediciliyi bütövlükdə bilavasitə

Avropada keyfiyyətli təhsil alma imkanını vurğulayır. Bu

məsələdə aylıq əmək haqqı kifayət dərəcədə yüksəkdir və

əsas məsələ dünya təhsil xidmətləri bazarında Avropa ali

məktəblərinin rəqabət- qabiliyyətliliyini yüksəltməkdən

gedir.

Avropada ali təhsil sahəsində keyfiyyəti təminetmə və

qiymətləndirmə sistemlərinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı

bəzi faktlara baxaq. 198ü-cı ilə qədər Avropa

universitetlərində keyfiyyətlə bağlı problem elan olunsa da,

onun təmin edilməsi üçün həm ali məktəblər, həm də

hökumətlər səviyyəsində xüsusi mexanizmlər və ya vasitələr

işlənib hazırlanırdı. Keyfiyyəti idarəetmə sisteminin

qiymətləndirmə ilə bağlı olmayan və universitetlərin xüsusi

məsuliyyət predmeti olmayan hissəsi qeyri-formal özü-

nütənzim mexanizminin bir hissəsi kimi aydın olur. Əksər

Avropa ölkələri keyfiyyəti idarəetmənin formal sistemlərini,

mexanizmlərini, onlarla bağlı olan akreditasiya və xarici

hesabat proseduralarını yaratmışlar.

Son illərdə Avropa ölkələrində ali təhsilin keyfiyyət

sisteminin sürətli inkişafı bir sıra daxili və xarici cəhətlərin

və problemlərin yaranmasına səbəb olmuşdur, yəni kütləvi

ali təhsilin inkişafı fonunda akademik standartların

zəilləməsidir; marağı olan başlıca tərəflər (əsasən.

108

işəgötüronbr) gel-gedo buna daha çox maraq göstorməyo

başlayırlar ki, universitet fəaliyyətinin məqsəd və

vəzifələrində gözlənilən nəticələr əldə olunsun. Onların

fikrincə, ali məktəblərdə iqtisadi sferada rəqabət və

qloballaşmanın inkişafı olan bir şəraitdə müasir əmək

bazarının tələbatlarına ca\ab \erə bilən keyfiyyətli

mütəxəssislər hazırlamaq qabiliyyətinə zəmanət vermək

olmaz; ali təhsildə dövlət xərclərinin durğunlaşması, hətta

ixtisarı hiss olunur və eyni zamanda bu məqsədlərə ictimai

məsrəflərin effektivliyinə tələblər artmışdır; universitetlərin

fəaliyyətləri nəticəsində onların get-gedə cəmiyyət

qarşısında daha açıq hesabat vermələri qarşıya qoyulurdu; ali

təhsilin kifayət qədər rəqabətli bir mühitə çevrilmiş tələbə

yığımının ənənəvi praktikası dəyişilmiş, tələbələrin,

mütəxəssislərin və professor-müəllim heyətinin mobilliyi

yüksəlmiş, ali təhsilə qeyri-dövlət sektoru tərəfindən

təzyiqlər artmışdır \ ə s.

Ali təhsildə keyfiyyəti təminetmə üzrə proseslərə ilk dəfə

Avropa ölkələrindən Böyük Britaniya, Fransa və Niderland

başlamışdır. Onlar 19(S5-ci ildən başlayaraq keyfiyyətin

formal qiymətləndirilməsini aparmışlar (Böyük Britaniyada

politexnik sektorunda keyfiyyəti xarici qiymətləndirmə

sistemi 1960-cı ilin sonlarından mövcud idi). Avropa ali

təhsilində keyfiyyəti təminetmənin yayılması üçün mühüm

təkan Avropa Birliyinin 1994-cü ildə həyata keçirilmiş pilot

layihəsi oldu. Bunun nəticəsi olaraq Ax ropa Birliyinin təhsil

üzrə Nazirlər Şurası 1998-ci ildə “Ali təhsildə keyfiyyəti

təminetmədə Avropa əməkdaşlığı haqqında tö\siyələr" adlı

sənəd qəbul etdi. Bu tövsiyələr A\ ropa Birliyinin üzvü olan

dövlətləri keyfiyyəti idarəetmə sistemləri yaratmağa,

müəssisələri və hakimiyyəti əməkdaşlığa və təcrübə

mübadiləsinə çağırırdı. Keyfiyyəti təminetmə pro.sesinin

yayılmasına yardımçı olmaqdan ötrü Avropa Komissiyası ali

təhsildə keyfiyyəti təminetmənin Avropa Şəbəkəsi

yaradılmasını dəstəklə

109

di. Bu şəbəkə öz fəaliyyətinə 2ü00-ci ildə başladı. Onun

vəzifəsi keyfiyyəti qiymətləndirmənin müqayisəli meyar və

metodologiyalarım inkişaf etdirmək məqsədilə Avropa

əməkdaşlığını möhkəmlətməkdir [28, 33].

Bütün Avropa ölkələri ali təhsilin keyfiyyətinə nəzarət və

ya keyfiyyəti təminetmə sxemləri (sistemləri) üzrə rəsmən

təsis edilmiş strukturlara malikdir. Bu kimi strukturların

hələlik olmadığı ölkələr onu yaratma prosesi içə- risindədiıiər.

A\ropada keyfiyyəti təminetmə və akkreditasiya məsələləri

ilə məşğul olan agentliklərin fəaliyyətinin forma və

metodlarında çox böyük müxtəliflik mövcuddur. Onların

fəaliyyətinin miqyası, məqsədləri və vəzifələri eyni deyildir.

Keyfiyyəti idarəetmə metodlarında, standartlar, meyarlar və

etalonlardan istifadə, qiymətləndirmənin metodları və

vasitələri, hesabatlılıq və s. kimi funksional aspektlər

səviyyəsində hələ də böyük fərqlər var. Keyfiyyəti

təminetmənin milli sistemləri .sahəsindəki araşdırmalar

qiymətləndirmənin əsasən səkkiz fərqli növünü əks etdirir,

lakin bununla yanaşı, proqramların qiymətləndirilməsi,

onların akkreditasiyası və institusional yoxlanış kimi tiplərin

hakimiyyət tərəfindən idarə olunması meyilləri aydın şəkildə

izlənir. Son illər keyfiyyəti təminetmə üzrə Avropa

agentlikləri arasında beynəlxalq əməkdaşlıq xeyli artmışdır. O

cümlədən agentliklər arasında müxtəlif fənlər üzrə xarici

mütə.xəssislərin qiymətləndirmə prosesinə cəlb edilməsi və

ya onların akreditasiya üzrə komissiyaların tərkibinə daxil

edilməsi, əcnəbi həmkarların və ya ekspertlərin bu və ya digər

ölkənin agentliklərinin idarəetmə orqanlarına və ya rəhbər

komitələrə daxil edilməsi, qiymətləndirmə və akkreditasiyada

mövcud beynəlxalq standart və meyarlardan istifadə, bakalavr

və magistr dərəcələri üzrə öyrədilmə səviyyəsinin beynəlxalq

miqya.sda işlənib hazırlanmış göstəricilərindən istifadə kimi

formaları və s. qeyd etmək olar. Zaman keçdikcə ixtisasların

milli meyarları Avropa ali təhsil mə

10

kanının lobbbrinin formalaşmaqda olan vahid strukturuna

qovuşacaqdır [5, 26, 27].

Nəhayət, qeyd edək ki. Bolonya pro.sesində təhsilin

keyfiyyətinə nəzarət dedikdə aşağıdakılar başa düşülür;

- təhsil nazirliyinin sertifikasiya sistemindən istifadə

etməsi; -ali məktəbin tədrisin kefiyyətinə nəzarəti;

-ali məktəbin kreditlərə, semeslr və ya tədris ili ərzində

kreditlərin hesablanması qaydasına, kreditlərin qarşılıqlı

hesablanmasına nəzarəti;

-ali məktəbin diploma Avropa əlavəsinin yazılma

keyfiyyətinə nəzarəti; -müraciət əsasında keyfiyyətə Avropa nəzarəti.

1 1 1

§ 11. ALİ TƏHSİLİN KEYFİYYƏTİNİ

QİYMƏTLƏNDİRMƏ

Ali təhsilin keyfiyyətinin təmin olunmasında və milli

sistemlərin formalaşdırılması prosesində xarici

qiymətləndirmə geniş yayılaraq özünə müvafiq yer

tutmuşdur. Ali məktəblərin 80%-i bu proseduralara məruz

qalır. Ümumiyyətlə, bu hal v'ox vaxt biznes, iqtisadiyyat,

mühəndislik və texnologiyalar sahəsində hazırlığı həyata

keçirən ali məktəblərdə özünü göstərir. Yeni ixtisas tiplərinin,

yeni ali məktəb və özəl tədris müəssisələri tiplərinin müasir

dövrdə qiymətləndirilməsində keyfiyyət standartlarına geniş

yer verilir. Keyfiyyəti qiymətləndirmə inkişaf etdirildikcə

burada keçid müşahidə olunur və bu zaman xarici və daxili

qiymətləndirmə özünü əks etdirir. Xarici qiymətləndirmənin

məqsədləri aşağıdakı kimi müəyyənləşmişdir:

- ali məktəblərdə təhsil hesabatı;

- təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi;

-şəffaflığın təmin edilməsi;

-milli və beynəlxalq tutu.şdurmaya nail olunması;

- təhsil müəssisələrinin dərəcələrə bölünməsi; Qiymətləndirmə və keyfiyyətə nəzarət tipləri dedikdə

isə aşağıdakılar nəzərdə tutulur:

- fənnin qiymətləndirilməsi;

- proqramın qiymətləndirilməsi;

- proqramın akkreditasiyası;

- institusional akkreditasiya;

- institusional audit;

- fənnin etalon müqayisəsi;

-proqramın etalon müqayisəsi.

Qiymətləndirmə və keyfiyyətə nəzarətin ən ümumi

lazımlı tipi akkreditasiyadır. 199ü-cı ilin sonundan Avropada

universitetlərin və onların proqramlarının keyfiyyətini

qiymətləndirmə vasitəsi olaraq akkreditasiyaya ma-

112

raq kəskin .şəkildə artmışdır. Cəmiyyətin biliklərə əsaslanan

inkişafı, beynəlmiləlləşmə və qloballaşmanın təsiri, bazar

faktorlarının ali təhsil sferasına əvvəllər olduğundan daha

yüksək surətdə nüfuz etməsi kimi faktorlar buna rəvac

vermişdir. Bolonya Bəyannaməsində qarşıya qoyulan ali

təhsil sistemlərinin uyğunlaşması prosesi dayanmadan özünü

əks etdirir. Keyfiyyəti təminetmənin möveud sxemləri

əsasında akkreditasiya sistemləri Almaniya, Avstriya,

İsveçrə, Niderland, Belçika (Finlandiya), Norveç \ə

İspaniyada yaradılmışdır. Qərbi Avropanın bir çox başqa

ölkələrində bəzi akkreditasiya mexanizmləri meydana

çıxmışdır. Tədqiqatlara görə, 1998-ci ildə Qərbi və Şərqi

Avropanın 24 ölkəsindən yalnız 6-sı təhsil müəssisələrinin

hər hansı bir akkreditasiya sxeminə malik idi. Lakin 5 ildən

sonra proseslər xeyli dəyişilmişdir, yəni iki ölkədən başqa

(Danimarka və Yunanıstan) bütün ölkələrdə 2Ü03-CÜ ilə

qədər müddətdə akkreditasiyanın bəzi formaları mö\'cud idi.

Yəni akkreditasiya Avropada təhsilin keyfiyyətinin

qiymətləndirilməsində xüsusi forma kimi inkişaf

etməkdədir, lakin praktikada bu çox vaxt keyfiyyəti

təminetmə üzrə möveud tədbirlərlə bağlıdır və ya onlara

inteqrasiya olunmuşdur. Birgə prosesin inkişafına kömək

etmək üçün Qərbi Avropanın 8 ölkəsinin akkreditasiya üzrə

agentliklərini özündə birləşdirən Avropa Akkreditasiya

Konsorsiumunun yaradılması haqqında məsələyə də

baxılmcşdır. Ali təhsilin keyfiyyətini təminetmə üzrə

Beynəlxalq Agentliklər Şəbəkəsi və bir sıra regional birliklər

artıq fəaliyyət göstərirlər [13.16,17].

Milli akkreditasiya strukturlarının bir çoxu öz işlərini

aşağıdakı prinsiplər üzərində əsaslandırır: - dövlət tərəfindən və ali məktəblərdən xarici ekspertlərin

cəlb edilməsi: -ilkin qiymətləndirmənin ali məktəblər tərəfindən

aparılması;

113

-xarici qiymətləndirmənin ali məktəbi və birgə

ekspertizanı özündə birləşdirməsi;

- hesabatların dərc edilməsi.

Buna görə də akkreditasiyaya könüllü keçid akkredi-

tasiya və keyfiyyəti təminetmə üzrə agentliklərin inkişafının

ən yaxşı yoludur. Ümumi beynəlxalq standartların işlənib

hazırlanması ölkələrin hər birinin mədəni və hüquqi

spesifikasını hərtərəfli nəzərə almağı tələb edən əsas

meyardır. Ali təhsil sferasında xidmətlər diversifıkasiya-

laşdıqca akkreditasiyanm yeni formaları da meydana çıxır.

Dövlət akkreditasiya və keyfiyyəti təminetmə orqanları bu

sferada nüfuzlarını qoruyub saxlayır, həm də biznesdən

baytarlığa, mühasibat uçotundan maşınqayırmaya qədər ən

müxtəlif istiqamətlər üzrə tədris kurslarının akkreditasiyası

ilə məşğul olan məhdud ixtisaslı müəssisələrdə də fəaliyyət

göstərir. Qeyd edək ki, Avropa və Amerika təşkilatları öz

fəaliyyətlərini birlikdə başqa bölgələrdə də inkişaf etdirirlər

[21, 22, 27].

Akkreditasiyanm mahiyyətinə gəldikdə isə tədris

proqramları və ali məktəblər iki istiqamətə ayrılır: bu iki

akkreditasiya tipləri arasında münasibətlər müxtəlif təhsil

sistemlərində eyni olmur. Son illər onların arasındakı

gərginliyin azalması və get-gedə artan birgə meyillər özünü

büruzə verir. Uyğun balans axtarışı gedir, çünki bəsit

institusional qiymətləndirmə ali məktəblərin fəaliyyətinin

baza tərkib hissələrinə çatmır, proqram qiymətləndirilməsi

isə ali məktəblər üçün izafi inzibati yükə çevrilir.

Akkreditasiya vasitəsi ilə ali təhsilin keyfiyyəti və

təminetmənin tərkib hissələrinin bəzi aspektləri gözə çarpır:

- agentlik və orqanların müstəqilliyi;

- özünümüayinə;

- xarici yoxlanış;

114

-yekun hesabat;

-statistik məlumatlar;

-effektli göstəricilər;

- işəgötürənlər sırasına məzunların və tələbələrin cəlb

edilməsi; - xarici ekspertlərin hesabatları; - qiymətləndirilmənin daxili prosesləri.

Bir sıra ölkələrdə xarici qiymətləndirmə

proseduralarında tələbələr fəal iştirak edirlər. Avropa

Tələbələr Birliyi ilə Avropa Keyfiyyətə Nəzarət Şəbəkəsi

arasında əlaqələrin qurulması daim inkişaf edir.

Bolonya prosesi daxili keyfiyyəti təminetmə praktikasını

da genişləndirir. Hazırda milli attestasiya və akkreditasiya

sistemləri bazasında təhsil proseslərinin keyfiyyətinə və

onun nəticələrinə xarici nəzarət proseduralarından başqa,

keyfiyyət menecmenti modelləri əsasında ali məktəblərin

daxili özünüqiymətləndirməsi başlıca meylilərə malikdir.

Keyfiyyəti qiymətləndirmə məsuliyyəti ali təhsil

müəssisəsində keçidi təmin edir və bu xarici ekspertizanın

keçirilməsinə ayrılan maddi və vaxt resurslarına xeyli qənaət

etməyə gətirib çıxarır. Bir qayda olaraq, daxili

qiymətləndirilməyə dərslərin keçilməsi, tədris prosesi \ o

bəzi hallarda isə elmi araşdırmalar daxildir. Ali məktəblərin

yalnız dörddə biri tədris müəssisəsinin fəaliyyətinin başqa

tərkib hissələrinin monitorinqini həyata keçirir. Lakin

ekspertlər keyfiyyətin real vəziyyətinə və

özünüqiymətləndirmə əsasında onun real olaraq

yüksəldilməsi məsələsində son dərəcə ehtiyatlı olmalıdırlar.

Digər tərəfdən də keyfiyyəti qiymətləndirmə

proseduralarında yüksək səviyyəli mütəxəssislərin iştirakı

ali məktəbdə keyfiyyətin əsl və başlıca problemlərinin

aradan qaldırılmasına səbəb olur [32, 33, 68].

‘‘Bolonya Bəyannaməsinin Avropa çərçivəsində qiymətləndirmə \ ə akkreditasiya üçün metodoloji vasitə

15

lər” adlı beynəlxalq seminardan (2<S-3ü iyul 2ü04-cü il)

çıxarılmış bəzi nəticələr aşağıdakı kimidir:

- akkreditasiyanın milli agentliklərinin qərarlarının

qarşılıqlı tanınmasına kömək edən ümumi meyar və

metodları işləyib hazırlamaq;

-ümumi meyar və metodlar işlənib hazırlanarkən milli

proseduranın məqsədəuyğunluğu, harmonikləşdir- mənin isə

inteqrasiya edilməsinin əks olunması;

-hər bir ali məktəbin əsas spesifikasına ümumi

mövqelərdən yanaşmaq lazımdır. Avropada qəbul olunmuş

çevik prinsip və nəzarət aspektlərindən interpretasiya etməyə

imkan verən terminlərdən də istifadə etməyin tələb

olunması;

-qarşıda bütün tərəflərin - hökumətin, ali məktəblərin,

akkreditasiya və qiymətləndirmə orqanlarının, müəllim və

tələbələrin fəal iştirakı ilə keyfiyyətin tətbiq edilməsi; -akkreditasiya prosesinin şəffaflığını təmin etmək; - akkreditasiya prosesi qiymətləndirilən ixtisasların və

tədris müəssisələrinin yaxşılaşdırılması üçün müəyyən tövsiyələrin yerinə yetirilməsi.

Azərbaycanda təhsilin keyfiyyəti sahəsində mövcud vəziyyəti əlverişli adlandırmaq olmaz, baxmayaraq ki, həm hökumət tərəfindən, həm də başqa səviyyədə kifayət dərəcədə çoxlu sayda addımlar atılır. Azərbaycanda, həm də digər inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində ali peşə təhsilinin keyfiyyətinə dövlət nəzarəti mövcuddur. Dünyanın bir çox ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da ali təhsilə münasibətdə dövlətin təsirinin və rolunun güclənməsi nəticəsində son illərdə böyük nailiyyətlər əldə edilmişdir. Ali peşə təhsilinin keyfiyyətinə nəzarət sistemi lisenziyalaşdırma, attestasiya və dövlət akkredilasiyası proseduralarını özündə birlə.şdirən kompleks

qiymətləndirmə prosedurası ilə əks olunur.

116

Bolonya Boyannamosinin başlıca müddoalarından biri

ölkodo lohsilin keyfiyyətinin təmin olunması sisteminin

yaradılması və onun ümumavropa «təhsilin keyfiyyətinin

idarə olunması» sisteminə uyğunlaşdırılması ilə bağlıdır.

Ölkəmizdə ali təhsilin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsini

təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Nazirlər

Kabinetinin 26.04.2004-cü il tari.xli, 359 Al'-li qərarı ilə

«Ali \ə orla ixtisas təhsili müəssisələrinin attestasiya və

akkreditasiyası haqqında Əsasnamə», habelə buna müvafiq

olaraq «Ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinin attestasiya

və akkreditasiyasınm keçirilməsi üçün tələb və meyarlar»

təsdiq olunmuş. Nazirlikdə akkreditasiyası yaradılmışdır.

2008-ci ilin sonunadək 15 ali təhsil müəssisəsi (MAA, BDU,

ATU, ADMİU, ATexU, AzTU, AMİU, ADPU, BSU,

Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti, Odlar Yurdu

Universiteti, Bakı Qızlar Universiteti, Qafqaz Universiteti,

Ali İctimai Siyasi Universitet, Asiya Universiteti) a k k red i

tas iy ad a n keç m işdir.

117

II FƏSİL

AZƏRBAYCANIN BOLONYA PROSESİNƏ

DAXİL OLMASININ REALLIĞA ÇEVRİLMƏSİ

§ L AZƏRBAYCANIN BOLONYA PROSESİNƏ

QOŞULMASI

AzDi'baycan Bolonya deklarasiyasına rosnıon

qoyulmamışdan ovvol ölkonin ali moklobbrindo lohsilin

beynəlxalq slandarllara isliqaməlləndirilməsi hərəkatı

başlanmışdır. Ölkəmizdə 1996-cı ildə qəbul edilmiş «Ali və

ali məktəblərdən sonrakı peşə təhsili haqqında»kı Qanunda

ali təhsilin çoxpilləli sistemi nəzərdə tutulmırşdur. Məhz bu

səbəbdən əksər ali məktəblər bir sıra istiqamətlər üzrə

bakalavr və magistrlərin hazırlanmasında böyük təcrübə

toplamışdır. Azərbaycan təhsil sisteminin ingilis- amerikan

sisteminə keçməsi reallaşmışdır. Bununla belə Azərbaycan

ali təhsil sistemində Bolonya prosesinə ehtiyatla yanaşdı. Ali

təhsilin beynəlxalq məkana daxil olmasının təşəbbüskarları

olan ali məktəblər isə beynəlxalq əlaqələrin inkişafında \ə

xarici tələbələrin cəlb edilməsində daha çox marağı olan

təhsil müə.ssisələridir.

2001-2ÜÜ3-CÜ illərdə Bolonya prosesinin Azərbaycan

üçün perspektivlərinə həsr olunmuş bir sıra respublika

müşavirələri keçirilmişdir. Bolonya prosesinə həsr olunmuş

çoxlu sayda kitab, məqalə, jurnallar və s. dərc olunmuşdur.

Təhsil Nazirliyi «Tədris prosesində məqbul vahidlərin

istifadəsinə aid eksperimentin aparılması haqqında» əmr

verərək bu fəaliyyəti dəstəkləmişdir.

Ali məktəblərdə eksperiment şəklində Bolonya

deklarasiyasının müxtəlif müddəaları reallaşmağa başladı:

kredit yığımında fənlərin ağırlığının hesabatı, Avropa

qiymətlər sistemi, diplomlara Avropa əlavəsi və s.

2005-ci ildə təhsil naziri M.C.Mərdanov Azərbaycan

adından deklarasiyanı imzaladıqdan sonra respublika

118

mızda Bolonya prosesinin rosmi həyata keçirilməsi tarixi

başlanmışdır. Təhsil Nazirliyinin 15 fevral 2007-ci il tarixli

40 saylı əmri şübhələrə və tərəddüdlərə son qoydu və

Bolonya prosesinin əsas istiqamətlərinin reallaşmasına aid

tədbirlər planı öz təsdiqini tapdı.

Bolonya prosesi çoxplanlı təzahürdür. Bu terminin lez-lez

işlədilməsi vaxt keçdikcə adiləşir və qavranılması asanlaşır.

Bəzən belə təsəvvür edilir ki, ölkəmizin bu prosesə qoşulması

bizim təhsili avtomatik olaraq avropalaş- dıracaqdır.

Məsələnin bu şəkildə sadə şərhinə başqa cür yanaşaq: üzv

olmaq və ya formal qoşulma aktı özlüyündə nəyisə həll etmir

və nəyi isə dəyişdirmir. Bolonya prosesi Azərbaycan üçün

milli ali təhsil sistemini müasirləşdirməkdən və onu bizim

cəmiyyətin yeniləşmiş simasına daha da uyğunlaşdırmaq

üçün vaxtında meydana çıxmış imkandır.

Müasir zamanda Azərbaycanda təhsil sistemində

islahatlara böyük ehtiyac vardır. Cəmiyyət tərəfindən belə bir

fikir irəli sürülür ki, ali təhsilin yeniləşməsi 25-30 ildən sonra

baş verməlidir. Bu kimi islahatlar beynəlxalq praktikada

nəzərdə tutur ki, yeniləşmə aşağıdakı sahələri

modernləşdirməyə istiqamətlənməlidir:

- təhsilin məzmunu;

- təhsilin strukturu;

- təlim texnologiyaları;

- resurs təminatı. Azərbaycan Respublikasının 2005-ci ildə Bolonya

prosesinə qoşulması ölkənin təhsil sistemində islahatların ardıcıl və məzmunlu şəkildə həyata keçməsini zəruri edir və buna imkanlar yaradır. Beləliklə, Bolonya prosesinin gedişatmda Azərbaycanın iştirak təcrübəsi göstərir ki, bu məsələdə iki ifrat cəhət mövcuddur. Ali təhsil işçilərinin xeyli hissəsi belə bir fikir üzərində dayanır: keçmiş SSRİ dövründəki bəzi aspektlərə görə aydın olur ki, islahat za-

119

manı ali lohsilin dağıdılması moqsodi güdülür. Buna görə do

Azərbaycanda aparılan islahatla bağlı ali təhsil sahəsində ən

yaxşı cəhətləri mümkün qədər toxunulmaz şəkildə qoruyub

saxlamaq lazımdır. Azlıqda qalan ikinci qrup isə belə bir

ideyam müdafiə edir ki, bizim ali təhsil tamamilə

arxaikləşib, məhz buna görə də islahatlar aparılmalıdır. Hər

iki qrup Bolonya prosesinə qoşulmaqla ifratçılıq etdiyimizi

hesab edir. Ölkəmizin Bolonya prosesinə daxil olması,

şübhəsiz ki. Azərbaycanın ali təhsilinin problemlərini

tündləşdirir, praktik işlər tələb edir və qarşıdakı

dəyişikliklərin həlli barədə bir çox məsələlər meydana çıxır.

Bolonya prosesinə qoşulmaqla biz zəruri və mümkün

dəyişikliklər aparılmasını başa düşməliyik. Universitetlərin

Böyük Xartiyasının ilk paraqrafları Avropa

universitetlərinin başlıca cizgilərinə və onların akademik

muxtariyyətinin həyata keçməsinə həsr olunmuşdur. Lakin

Azərbaycan ali təhsilinin bugünkü vəziyyəti üçün asan

olmayan tələblərin bütün mümkün istiqamətlər üzrə praktik

olaraq nəticəsi, naməlum islahatlara söykənməsi bu gün

qeyri-real görünür. Bolonya prosesinin bir çox prinsiplərinin

çevik və bir çox baxımdan tövsiyə xarakterli olduğunu

nəzərə aldıqda, .Azərbaycan Bolonya Bəyannaməsinə

qoşulmaqla könüllü olaraq üzərinə götürdüyü öhdəlikləri

ardıcıl olaraq yerinə yetirir.

Aydındır ki, ölkənin ali təhsil sisteminin inkişafı bizə

xeyli üstünlüklər verir. Belə ki, .Azərbaycanın Bolonya

prosesinə qoşulmasının mümkün pozitiv nəticələrini milli ali

məktəb və fərd (yəni ayrılıqda bir tələbə, müəllim və ya ali

məktəb təşkilatçısı-inzibatçısı) .səviyyəsində gözdən

keçirmək məqsədəuyğundur. Müasir cəmiyyətdə ali təhsilin

rolu və yeri, onun rasional miqyası ölkədə arzu edilən

səviyyədə bakalavr və magistr diplomlu məzunlara real

tələbatlarını müasir baxışla həll etmək imkanı yaradacaqdır.

Avropalıların proqnozla.şdırdıqları kimi, islahatların gedişində universitetlərin cəmiyyətdəki rolu arta-

120

çaqdır. Azərbaycanın Bolonya prosesində iştirakı ali

məktəbin mahiyyətini və elmi tədqiqatların inkişafını yeni

məzmunda müəyyənləşdirməyə imkan verir. Avropada ali

təhsilin rəqabəlqabiliyyətliliyinin artması Azərbaycan ali

məktəblərində də eyni prosesi davam etdirə bilər.

Bolonya prosesi Azərbaycanın pedaqoji ictimaiyyətində

ali təhsil sistemində Təhsil Nazirliyinin rolunu \ə yerini

dəqiqləşdirməklə, Avropa ali məktəblərinin mu.\- lariyyətini

qoruyub saxlamaq və dövlət strukturları qarşısında hesabat

verməklə öz təhsil nazirlikləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan

təcrübəsini inki.şaf etməkdə özünü əks etdirir. Bu təcrübə

yeni attestasiya formalarını daha məzmunlu edir və onun

ciddi şəkildə təsdiqlənməsinə səbəb olur, bu halda ali təhsilin

məzmunu, təbii olaraq, öz təkamül yolunu davam

etdirəcəkdir.

Avropanın vahid ali təhsil məkanında Avropa dövlətləri

üçün, o cümlədən Bolonya prosesinə qoşulan ölkələr üçün

ümumi tələbləri müəyyənləşdirmək, ali məktəblərin

Umumavropa fənn birliklərini (ali məktəblərin hazırlıq

istiqamətləri üzrə şəbəkələrini) yaratmaq, tədris planlarını

müasir cəmiyyətin tələblərinə uyğunlaşdırmaq imkanları

yaranır.

Bolonya pro.sesi iştirakçılarının fikrincə, Avropa

tələbələri elə ixtisaslar almalıdırlar ki, onlar ardıcıl olaraq

təhsillərini davam etdirərək (bakalavriatdan sonra

magistratura və doktoranturada) Avropa ölkələrində işləmək

imkanına nail olsunlar. Avropa təhsilinin ümumi əlaməti

deyilən amil budur. Digər iştirakçı ölkələrdə olduğu kimi,

Azərbaycanda da bütün Avropa ali təhsil məkanı üçün

hazırlıq istiqamətləri üzrə müqayisəli ixtisas dərəcələri

işlənib hazırlanır. Ali təhsilin çoxpilləli sisteminin tətbiqində

ancaq təhsil faydası gözləməyə əsaslar var. Qeyd etdiyimiz

kimi, analoji olaraq .Azərbaycanın bakalavr, magistr və doktor təhsil dərəcələri ancaq Avro-

121

pada deyil, hom do dünyanın bir çox ölkobrində tanınır,

qəbul olunur.

Çoxpilləli təhsil Azərbaycanda tətbiq edildikdə onun

birinci mərhələsi ali təhsilə kütləvi sosial tələbatı təmin edir,

ikinci mərhələsi isə ali professional elitanın və elm- təhsil

kadrlarının formalaşmasına səbəb olur. Ali təhsilin çoxpilləli

sistemi bazar iqtisadiyyatının tələblərinə daha çox cavab

verir, əmək bazarı işçi qüvvəsinin çevikliyinə xüsusi tələblər

irəli sürür. Tədris və iş proseslərinin Bolonya prosesi

tələblərinə uyğunlaşdırılması və yaxınlaş- dırılması, işçi

qüvvəsinin mobilliyinin artırılması, iş vaxtının və tədris

vaxtının davamiyyətinin həyata keçirilməsi və

uyğunlaşdırılması, tədris formalarına və məşğulluğa çevik

yanaşma gündən-günə öz müsbət həllini tapmalıdır.

Ali təhsilin çoxpilləli sistemi tədrisdə informasiya

axınlarının idarə edilməsi tələbatına daha yaxşı cavab verir.

Son onillikdə generasiya və bilik ötürülməsi

mürəkkəbləşmiş, mövcud bilik və informasiyaların həcmi

i.sə dəfələrlə artmışdır. İndiki dövrdə artıq 5 və ya 6 il ərzində

hər hansı bir şəxsi ömürlük peşə fəaliyyətinə hazırlamaq

olmaz.

Aparılan eksperimentə görə, ilbəil nəzəri biliklərin 5%-i

və professional biliklərin 20%-i yeniləşir. Mütəxəssislərin

yarıbayarı azaldığı dövrdə biliklərin köhnəlməsinin ABŞ-da

qəbul edilmiş vahidi' göstərir ki, bir çox peşələr üzrə bu

hüdud azı 5 ildən sonra baş verir. Problemin həllini ömürlük

təhsilə keçiddə görürlər. Burada baza təhsili məhdud

professional təhsil proqramları ilə tamamlanır.

Professional hazırlığın müxtəlif mərhələlərində

metodologiyanın və metodikanın diversifikasiyası vaxtı

çatmış problem olaraq kadrların hazırlanmasının xeyrinə olan

bir amildir. Bakalavr hazırlığı proqramı çərçivəsində ümumi

baza bilikləri, ayrı-ayrı magistr proqramları, istiqamətlər üzrə onların tətbiqi və onların verilmə meto

122

dikası geldikcD daha fərqli şəkil alır. Ali təhsil sistemi bizdə

möhkəmlənmiş olan sosial ideyalara və standartlara daha

ya.xşı ca\ab verir, o, bir ço.x gənclərə bakalavr diplomu əldə

etməyə, təhsilə bir müddət fasilə verməyə və sonra magistr

pilləsini da\ am etdirməyə imkan yaradır.

Hazırda konveyer sistemi ilə işləyən ali məktəblərə orta

səviyyədə o.xuyan tələbələr üçün cəlbedici imkanlar yaranır.

Bir çox professor və müəllimlər ali məktəblərdə tədrisin

fərdiləşdirilməsini, istedadlı tələbələrin seçim vaxtının

çoxdan yetişməsini qeyd edirlər. Bütün tələbə kütləsinin,

onların oxumaq qabiliyyətləri və motivasiya- larının

fərqliliyinə baxmadan təhsildə vahid proqram üzrə davam

etməkdənsə, ali məktəblər tələbələrin mərhələli

seleksiyasına üstünlük verirlər. Kütləvi bakalavr təhsilinin

baza proqramı əsasında magistr hazırlığının daha mürəkkəb

və çətin proqramının mənimsənilməsi istəyi, qabiliyyəti olan

daha istedadlı gənclərin elitar hazırlıq modulu və bunun

əsasında isə tədqiqatçılar elitasının bir pilləsi olan

doktoranturaya hazırlıq modulu formalaşır. Başqa bir fakt isə

təhsilin keyfiyyəti problemidir. Mütəxəssisi ali məktəb

qcyri-müəyyən istiqamət üzrə hazırladıqda 0, işəgötürən

tərəfindən zəruri peşə sə\'iyyəsi haqda lazım olan məlumatlar

almır və bu səviyyə barədə öz təsəvvürləri ilə kifayətlənir.

Vaxt keçdikcə peşə hazırhğmın keyfiyyəti aşağı düşür, ölkə

miqyasında isə keyfiyyət problemi indiki zamanda qeyri-adi

dərəcədə kəskindir. Çoxpilləli sistem üzrə təhsil praktikası

elmi tədqiqatların artımını (magistrlər uğurla ona cəlb

olunurlar), həm də professor-müəllim heyətinin ixtisas

dərəcəsinin artımı kimi başqa bir üstünlüyünü də göstərir,

çünki magistr proqramları üzrə iştirak müəllimlərin özlərinin

peşə hazırlıqlarının xeyli yüksək səviyyəsini tələb edir. Ölkə

miqyasında bu fakt ola bilsin daha çox hiss olunur \ə əsas

məsələlərdən biri də işəgötürənlərin peşə mütəxəssislərini

maddi tərəfdən dəstəkləməyə hazır olmasıdır.

23

Hazırda pesô lohsilinin bir çox proqramları ali lohsil sis-

lemindon kənardadır.

Azərbaycanda ali təhsil tədricən daha çevik sjəkil alacaq,

çünki ölkəmizdə çoxpilləli sistem daha demokratikdir. Yəni

bakalax r dərəcəsi özünəməxsus bitkin diplomdur və ölkə

tələbələrinin ali təhsil alma müddəti dörd il təyin

olunmuşdur. Bakalavr məzunları fəal həyatda Azərbaycan

iqtisadiyyatına tez bir zamanda qoşuldular. İslahatların

başlanğıc mərhələsində bakala\ rlann magistraturaya

keçidini orta statistik səviyyədə 30% proqnozlaşdırmağa

əsas var. Azərbaycanda öz ixtisası üzrə yüksək maaşlı iş

tapmaq imkanlarının təsiri altında ali təhsilin nüfuzu artır, ali

məktəbdə təhsil almaq üçün gənclərdə əlavə stimul yaranır.

Azərbaycan tələbələri mobillik proqramı üzrə Avropa ali

məktəblərində təhsil aldıqları zaman Qərbdə real yaşayış və

iş şəraitini gözləri ilə görüb tanış olurlar ki, bu da xaricdə iş

axtarışı barədə qərar qəbul edərkən onlara çətinliklərdən

qaçmağa imkan yaradır.

Respublikamızın Bolonya prosesinə qoşulması ali

məktəblərin tədqiqat potensialının gücləndirilməsinə,

onların .Avropa universitetləri ilə müştərək tədc]iqat

proqramlarında planlı iştiraklarına .səbəb olur ki, bu da

Azərbaycan elminin vəziyyətinə faydalı təsir göstərir.

Bolonya islahatları Azərbaycan müəllim və tələbələrinin

xarici dillərə yiyələnmə miqyasının artması və keyfiyyətinin

yüksəlməsinə də gətirib çıxarır. Ölkəmizin ali məktəb

təmsilçilərinin akademik mobillik proqramının

reallaşdırılması məsələsi çox vaxt dilin daşıyıcılarından asılı

olduğuna görə onların linqvistik bacarıqları daha da inkişaf

edir. .Azərbaycan mədəniyyətinin təbliğində Bolonya

prosesinin şəksiz faydası odur ki, daha çox sayda avropalı

ölkəmizin mədəniyyəti ilə, bizim ali təhsilin pedaqoji ənənələri ilə tanış olmaq imkanı əldə edir. Bu akademik

124

mobillik proqramı üzro Azərbaycana gobn xarici müəllim və

tələbələr arasında üzvi .şəkildə yayılır.

Ali təhsilin maliyyələşdirilməsi müəyyən qədər

yaxşılaşır və Bolonya prosesində iştirak etmək

maliyyələşdirmənin Qərb standartlarına keçidi və

Azərbaycan ali məktəblərinin indiki anda gündən-günə

qazandığı müvəffəqiyyətləri stimullaşdırır. Ali məktəblərin

effektli maliyyələşdirilməsi təcrübəsi, o cümlədən elmi

tədqiqatların maliyyələşməsinin effektli təşkili daha geniş

şəkildə yayılmışdır.

Belə bir sistem öz çevikliyinə görə iqtisadi baxımdan

daha effektlidir, yəni bu gün kütlə\ i peşələrin çoxlu sayda

dar ixtisaslara ehtiyacının olmaması və onların

hazırlanmasına çəkilən xərclərin səmərəsizliyi ali məktəbi

təkrar isteh.sal resurslarının daralması halına gətirir. Bu

zaman insan faktoru milli gəlirin artımının ən yaxşı halda

yarı qüvvəsinə bərabər olur. Yeni təhsil sisteminə keçid

nəticəsində ali məktəblərin maliyyələşdirilməsi xarakterinin

özü də dəyişir və onun mənbələri daha da müxtəlifləşir.

Tələbə mobilliyinin bəzi iqtisadi nəticələri haqda demək olar

ki. xaricdə olduqları dövrdə Azərbaycan tələbələri bizneslə

praktik məşğul olaraq öz yaşıdları ilə üfqi əlaqələr

quracaqlar. Bu əlaqələrdən sonra müxtəlif formalarda

iqtisadi əməkdaşlığı həyata keçirərkən birgə müəssisələrin

yaradılması və ya beynəlxalq ticarət əlaqələrinin

genişləndirilməsi inkişaf edər. İqtisadiyyat və biznes

ixtisasları üzrə Avropa ali məktəblərində təhsil alarkən

azərbaycanlı tələbələr ən müasir iqtisadi biliklər əldə edirlər.

Xüsusilə, Azərbaycanın Dünya Ticarət Təşkilatına daxil

olması kontekstində ölkədə xeyli sayda .Avropa təhsilli

iqtisadçılar \ə biznes-menecerlər hazırlanırlar. Avropa \ə

dünyanın digər yerlərindən Azərbaycana gələn tələbələr

mobillik proqramı üzrə Bolonya tövsiyələrinə uyğun olaraq

Azərbaycana maliyyə və.saitləri gətirir və onlar bu vəsaitləri

yaşayış, qidalanma.

125

libbi xidmol, asudə vaxt xərcləri və s. ödəməklə istifadə

edirlər.

Azərbaycanın Bolonya prosesinə tanı şəkildə qoşulması

onun avropalılar tərəfindən qəbul olunmasının yaxşı tərəfə

dəyişilməsinə səbəb oldu. Bolonya prinsipləri üzərində

qurulmuş şəffaf və keyfiyyətli təhsil sistemi Azərbaycana

özünün əsl A\ ropa dövləti statusunu möhkəmləndirməkdə,

onun avropalılar tərəfindən anlaşılmaz və qeyri-müəyyən

bir ölkə olaraq qavranılmasındakı ehtiyatlılıq payını

azaltmaqda kömək etdi. Keyfiyyətli ali təhsil vasitəsilə

ölkənin nüfuzunun möhkəmləndirilməsi önəmli siyasi

resursa çevrildi.

Azərbaycanın ali təhsilinin Bolonya pro.sesinə

qoşulmasından gözlənilən faydalar barədə qeyd edə bilərik

ki, ayrılıqda ali məktəb səviyyəsini milli səviyyədən

götürsək, burada da bir sıra üstünlükləri aşkarlamaq olar.

Avropada vahid ali təhsil məkanı şəraitində universitetlərin

transformasiya perspektivləri haqqında danı.şdıqda

Bolonya sənədləri iki faktı əsas tutur: cəlbedicilik və rəqa-

bətqabiliyyəililik. Lakin ilk anda universitetlərin daha vacib

xüsusiyyətləri sırasında onun muxtariyyətini qeyd edirlər.

Ehtimal edilir ki. Bolonya prosesinə görə Avropa

universiteti yeni, daha geniş şəkildə muxtariyyət əldə edir.

Universitetlərin Böyük Xartiyasında (1988-ci il) deyilir ki,

universitet muxtariyyət bir təsisat olaraq cəmiyyətin özəyini

təşkil edir.

Keçmiş SSRİ təhsil sistemində uni\er.sitetlərin (ali

məktəblərin) Təhsil Nazirliyindən tam asılılığı səciyyəvi

idi. Nazirlik ümumiyyətlə onun bütün həyat parametrlərini

müəyyən edirdi. Əksinə, muxtariyyət Bolonya anlayışında

ali məktəbin məmurlardan minimal asılılığı, ali məktəbə,

onun müəllim və tələbələrinə cəmiyyət tərəfindən xeyli

dərəcədə etimad olduğunu açıqlayır. Bolonya sənədləri

universitetin cəmiyyətdə yenüəşdirilmiş rolunu daim qeyd edir. Universitetlər mədəniyyət, təhsil, elmi

126

araşdırmalar morkozi kimi gözdən keçirilir, həm də üçüncü

minillikdə bəşəriyyətin mədəni və elmi-texniki inkişafı məhz

onlardan asılıdır. Universitetlərin Böyük Xartiyasında deyilir:

''Universitethr gDiıchv arasında biUkhrin yayılmasına dair

wjzifəhr ıwz^rdə tutur ki, bugünkü dövrdo o, bütöv/ükd,!

cəmiyytitd xidmət etsin; cəmiyyətin mədəni, sosial və iqtisadi

gələcəyi tələb edir ki, fasiləsiz təhsilə böyük kapital qoyulman

həyata keçirilsin**. Eyni zamanda qeyd edilir ki,

universitetlərdə təhsil və elmi tədqiqatlar bir-birindən

ayrılmazdır, əks təqdirdə təhsil prosesi cəmiyyətin dəyişən

tələbat, ehtiyac və elmi şüurunun inkişafından geri qalacaq.

Tədqiqat və tədris azadlığı universitet həyatının təməl prinsipi

sayılır. Universitet Avropa humanist ənənələrinin

daşıyıcısıdır və o, daimi olaraq universal biliklərin əldə

edilməsinə can atır. Öz missiyasını yerinə yetirmək üçün

universitet coğrafi və siyasi sərhədləri aşıb keçir və müxtəlif

ölkə mədəniyyətlərinin qarşılıqlı olaraq bir-birini tanımasını

və qarşılıqlı olaraq bir-birilərinə təsir göstərməsini təmin edir.

Sorbonna Bəyannaməsi (1998-ci il) universitetə

cəmiyyətdə aparıcı rol ayırır. Bolonya Bəyannaməsi (1999-

cLi il) öz növbəsində Avropa mədəniyyət ölçülərinin

inkişafında universitetlərin mərkəzi rolunu qeyd edir. Avropa

rektorlarının Salamank qurultayı (İspaniya, 2001-ci il)

Bolonya prosesi kontekstində universitetlərin vəzifələrini bu

şəkildə müəyyənləşdirmişdir:

-Avropada ali təhsil və elmi tədqiqatlara yeni məzmun

vermək; - tədris plan və proqramlarını, bütövlükdə ali təhsili islah

etmək, yeniləşdirmək; -ali təhsilin tədqiqat komponentini gücləndirmək; - qiymətləndirmə, təminat və keyfiyyət sertifikasiyası

üçün qarşılıqlı mexanizmlər işləyib hazırlamaq;

127

rının yaradılması haqqında diskussiya gedir. Aydın mosobdir

ki, bu, lövsiyo xarakteri daşıyır. Hom do ali moklob öz tədris

planlarını Avropa tövsiyələri ilə könüllülük əsasında

harmonikləşdirə bilir. Digər tərəfdən Avropa ali

məktəblərində fənnbirləşmələri çərçivəsində hazırlıqların və

ixtisasların istiqamətlərinin siyahısını, eləcə də tədris

fənlərinin adlarını dəqiqləşdirmək imkanı yaranır. Xarici

tərəfdaşlarla qarşılıqlı fəaliyyət zamanı ali məktəb təhsilin

məzmununu daha dərindən transformasiya edir, məsələn,

ictimai fənlər üzrə bazar iqtisadiyyatı şəraitinə uyğun Avropa

tematikasını əhatə edən yeni kurslar daxil edə bilir, həm də

strukturun təkmilləşdirilməsi çərçivəsində ali məktəb Avropa

araşdırmaları kafedraları aça bilər.

Xarici alim və mütəxəssislərin işgüzar və akademik

təmsilçilərinin ali məktəbə çıxışı yüksək səviyyədə alına bilər.

Öz istehsalatlarının ehtiyaclarına, elmi araşdırmalara ənənəvi

olaraq xeyli vəsait qoyan xarici işgüzar çevrələrlə qarşılıqlı

əlaqələr zamanı əlavə imkanlar yarana bilər. .Avropalı

həmkarlarla intensi\’ təmaslar əsasında ali məktəb xarici təhsil

proqramları ilə əsaslı şəkildə tanış ola bilər. .Avropa ali

məktəbləri ilə qarşılıqlı əlaqələrin möhkəmləndirilməsi

Azərbaycanda ənənəvi olaraq güclü nəzəri hazırlığa \ə xaricdə

praktikanın tələblərinə istiqamətlənməyə imkan verər. Ali

məktəb tərəfdaş universitetlərlə birlikdə tədris planı fənləri

üzrə tədris modulları işləyib hazırlamaq imkanı əldə edər.

İnteraktiv təlim formalarını daha genişmiqyaslı şəkildə tətbiq

edə bilər. .Ali təhsilin çoxpilləli sistemi Azərbaycan ali

məktəbinin simasını dəyişər. .Ali məktəbin cəlbediciliyi və

rəqabətqabiliyyətliliyi arta bilər, belə ki, onun bakalavr və

magistr diplomları praktik olaraq bütün dünyada qəbul

olunacaqdır. Bakala\ riatı. yəni Bolonya ehkamlarına əsasən

ali təhsilin birinci pilləsini tətbiq edərkən ali məktəb təhsil

prosesini daha da çevikləşdirmək imkanı

29

эМэ edir. Dördillik birinci lohsil pilləsi özünün nisbi

muxlariyyəlini dəyişən vəzifələrə uyğun olaraq təhsilin

məzmununu yeniləşdirmək üçün böyük imkanlar verir.

Yeni təhsil pilləsini tətbiq edərkən ali məktəb məzunların

ixtisas xüsusiyyətlərini və öz tədris planlarını əsaslı şəkildə

təhlil etməyə məcbur olur. Tədris planlarının təhlili prosesi

professor-müəllim heyətinin yaradıcılıq fəallığının

yüksəlməsinə, tələbkarlıq istiqamətində həvəsləndirməyə və

ali təhsilin məzmununa yeni gözlə baxmağa rəvac verməlidir.

Dördillik təhsil, yəni təhsilin birinci pilləsi ali məktəbə daha

çox sayda abituriyent cəlb etdirə bilər, bu təhsil həm

müddətinə, həm də ödənişinə müvafiq olur.

Ali təhsilin ikinci pilləsi olan magistraturanın tətbiqi də

ali məktəbin cəlbediciliyini və rəqabətqabiliyyətliliyini

gücləndirir. Bu ona başqa ali məktəbləri bitirmiş bakalavrlar

hesabına öz tərkibini yeniləşdirməkdə əlavə imkanlar verir və

xarici ali məktəblərdə bakalavrları oxutmaq imkanı yaranır,

çünki Bolonya prosesinə qoşulan ölkələrin (2Ü05-Cİ ildə

onların sayı 46-ya çatmışdır) baka- lavriatları tutuşdurula

bilər.

Ölkədə A\ гора ali məktəblərinin səviyyələri ilə

tutuşdurula bilən 3+2 ali təhsil pilləsi üstün mövqedə olduqda

ali məktəblər arasında beynəlxalq səviyyəli qarşılıqlı əlaqə

üçün imkanlar genişlənir. Semestr və illik stajkeçmələr

asanlaşır, tələbə xaricdə keçirdiyi dövrdə vaxt itirmədən təhsil

ala bilir.

Azərbaycanın indiki elmlər namizədi dərəcəsinin

əvəzinə ölkəmizdə A\ гора elmlər doktoru dərəcəsinin tətbiq

olunması ali məktəb alimlərinin böyük kateqoriyasının

beynəlxalq statusunun yüksəlməsinə rəvac verir və onların

qarşısında yeni perspektivlər açır. Respublikamızda

doktoranturalarda alimlik dərəcəsi almaq istəyənlərin sayı

artır, bu isə öz növbəsində bizim ali məktəblərin rəqabətqabiliyyətliliyini yüksəldir. Akademik kreditlər də

130

ali moktob qar.şısında yeni imkanlar açır. HoUa lodris

yükünün saallanmn kredilloro köçürülmosi üzro i^^lor do ali

nioklobi aparıcı xarici ali moklobin locrübosino üz Uitmağa.

onların lodris planlarını öyronmoyo sövq edir. Kredillor

sayosindo hor bir lolobo üyün fordi lohsil Irayekloriyaları

qurmaq mümkün olur ki. bu da ali lohsilin

demokraiiklo^dirilmosino lokan \crir. Todris i;sinin

omoklulLimluluq \ahidi olaraq kredillor monimsonil- dikco

ali moklob onların yığımı xaraklerini daha dolğun dorocodo

reallaşdıra bilor. Ali moklob üçün akademik kredillorin

önomli resursu müollimlorin lodris yükünü daha doqiq hoyala

keçirmok \o onların omok haqlarını daha müvafiq şokildo

ödomokdir.

Tolobolorin, ali moklob müollim vo loşkilali-inzibalçı-

larının akademik mobillik proqramları reallaşdıqda lodris

prosesinin loşkilinin müsbol xarici locrübosini monim- somok

imkanı yaranır. .Ali moklobin xarico göndordiyi lolobolorin

mobilliyi haqda qeyd elmok olar ki, bu kimi proqramlar

abiluriyenl üçün ali moklobin colbediciliyini, eynilo do

roqabolqabiliyyolliliyini yüksollmolidir. Əgor abiluriyenl

bilso ki. homin ali moklobdo oxuduğu dövrdo bir semeslr \o

ya lodris ili orzindo A\ ropa ölkolorindon birindo oxumaq

imkanı yaranacaq, onda o. çox böyük hovoslo mohz bu ali

moklobo daxil olmağa can alacaqdır. Şübho yoxdur ki. öz

lolobolorini münlozom qaydada uzun müddolo lorofdaş

Avropa ali mokloblorino oxumağa göndoron ali moklobin

nüruzu anacaqdır. Ali moklobdo lohsilin paradiqmasımn özü

doyişiklikliyo moruz qalır, yeni beynolxalq ölçü \o lorofdaş

xarici ali moklobin imkanlarından islifado şansı meydana

çıxır. Ali moklobin diplomunun doyori vo onun bülün

dünyada lanmma dorocosi ar Ur.

Maddi resursların mohdudluğuna göro ali moklob

hamının deyil, yalnız öz lolobolorinin mohdud hissosinin

mobillik proqramını doslokloyo bilir, dekanlıqların olindo

13

tolobonin təhsilinin davam edilməsində əlavə vasitələr olur,

yalnız ən yaxşılar pulsuz və ya xeyli güzəştlərlə xarici ali

məktəblərə köçürülmə imkanı əldə edirlər. Tələbələrin

akademik reytinqləri oxucuları ali məktəblərdə bu kimi əlavə

resursdan istifadə etməyə imkan verir.

Ali məktəb öz tələbələrini Avropa təhsil məkanının ləlim

dili olan ingilis dilinin tədrisinin keyfiyyətli sisteminin

təşkilinin reallaşmasını əldə edir. Tədris prosesində xarici

dildə ədəbiyyatdan geniş istifadə edilir, bu isə elmi işin

aktivləşdirilməsi üçün əlavə impuls deməkdir.

Xarici tərəfdaşlarla birgə və ya ikili diplom

proqramlarının reallaşdırılması üçün əlavə imkanlar yaranır,

bu isə Azərbaycan ali məktəblərinin cəlbediciliyinin və

rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəlməsinə səbəb olur.

Azərbaycan müəllimlərinin mobilliyi ali məktəbin həyatında

önəmli faktora çevrilməlidir. Xarici ali məktəblərlə müəllim

heyəti mübadiləsi daha intensiv səciyyə ala bilər, çünki ali

məktəbin professor-müəllim heyətinin əcnəbi həmkarlarla

ünsiyyəti üçün daha əlverişli şərait yaranır ki, bu da öz

növbəsində ümumazərbaycan əmək bazarında müəllim

əməyinə marağı artıracaqdır. Müəllimin mobilliyinin

artması nəticəsində proqram üzrə xaricdə mühazirə oxumaq

hüququ əldə elmək müəllimlərin rəqabətinin artmasına səbəb

olur, bu isə kafedrada elmi fəallığın yüksəlişinə zəmin

yaradır. Müəllimin əmək haqqının ödənilməsinin Avropa

standartları Azərbaycan ali məktəblərində daha sanballı

faktora çevrilə bilər.

Semeslr və ya tədris ilində modulların tətbiqi ilə

müəllimlərin xarici ali məktəblərdə ixtisas dərəcəsinin

səmərəli şəkildə yüksəldilməsini həyata keçirməyə imkan

əldə elmək olar. Xüsusi bilikləri yeniləşdirməklə yanaşı,

müəllimlər mobillik proqramı üzrə xarici slajkeçmə

dövründə ingilis dili və ya islitadə edilən digər xarici dilin

təkmilləşdirilməsi ilə məşğul ola bilərlər. Bir semeslr və ya

tədris ilində ali məktəbə nələn əcnəbi tələbələrə nörə univer-

132

silel əlavə büdcədənkənar maliyyə mənbəyi əldə etmiş olur.

Xaricdən gələn tələbələrin mobilliyinin iqti.sadi tərəfi hələ

öyrənilməyib, lakin ayrılıqda götürülmüş ali məktəbin xarici

tələbələrə görə maddi vəziyyətinin müəyyən dərəcədə

yaxşılaşması aydın şəkildə görünür.

Keyfiyyətli təhsil təmin edilməklə xarici tələbənin təhsil

ödənişi A\ ropa standartları səviyyəsində olmalıdır, bizim

rəqabətüsiünlüyümüz isə xaricdən Azərbaycandilli

tələbələrin tədris prosesində Azərbaycan dilindən istifadə

edəcəklərindən ibarətdir. Əgər Azərbaycan ali məktəbinin

diplomu A\ ropa diplomu olursa, Azərbaycanın ba- kalaM’

və magistr dərəcəsi Avropada maneəsiz tanınırsa, onda

ixtisaslı işçibrə tələbatın olduğu ölkələrdə işə düzəlmə

məqsədyönlü şəkil alır.

Azərbaycan ali məktəbləri üçün əlavə vəsaitə gəldikdə

isə deyə bilərik; illik ödənişlə yanaşı əcnəbi tələbələr yaşayış

və qidalanmanın tibbi xidmətlərin və s. haqqını

ödəməlidirlər, (aydındır ki, bütün bunlar Avropa qaydasında

olmalıdır). Avropa ali məktəblərindən olan tələbələr

Azərbaycan ali məktəblərinə başqa metodik sistemlərdə

tədris təcrübəsi gətirəcəklər ki, bu da təhsil prosesinin

təşkilində müsbət dəyişikliklər üçün stimula çevriləcəkdir.

Bir çox Qərb ölkələrinin tələbələri fərdiləşdirilmiş tədris

planlarına \ ərdiş ediblər. Əgər ali məktəb öz rəqa-

bətqabiliyyətliliyini yüksəltmək məqsədilə qeyri-xətti təhsil

trayektoriyalarını tətbiq etmək istəsə, onda bu onun

kompleks inkişafında yeni stimul rolunu oynayacaq. Xarici

tələbələr çox sayda olduqda ali məktəblərimizin tələbələri

müxtəlif xalqların milli mədəniyyətləri və adətləri ilə daha

dərindən tanış olmaq imkanı əldə edirlər.

Ali məktəbə xarici tələbələrin qəbulu zamanı

infrastrukturun köklü surətdə təkmilləşdirilməsi meydana

çıxır, bu isə həmin sferada əlverişli dəyişikliklərə səbəb olur.

Xarici müəllimlərin mobilliyi də ali məktəbin təhsil

imkanlarını iieni.şləndirir. Bu müəllimlər öz mühazirə

kurslarını

133

ingilis dilindo oxuyurlar, ona göro do ixtisasa yeni baxışla

yanaşı, toləbobrin moşğololorin gedişindo xarici dili öy-

ronmo səviyyələri yüksəlir. Xarici ölkə professorları ali

məktəbin tədris prosesinə öz fənn görümlərini, Avropa tədris

metodikalarını, tədrisin indiki texniki vasitələrini gətirirlər ki,

bu da tətbiq edilən dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin

yeniləşdirilməsinə şərait yaradacaq.

Xarici müəllimlərin dəvət edilməsi daha rəqabətli

professional mühit yaratmaqla tədrisin səviyyəsinin

yüksəlməsinə rəvac verəcək. Burada iş təkcə ingilisdilli

professor və müəllimlərin fəaliyyətində deyil, həm də ali

məktəbdə əcnəbi tələbələrin öyrəniləcək materialı müstəqil

olaraq işləyə bilmələri üçün ingilis dilində xüsusi

ədəbiyyatlarla təmin olunmuş kitabxana fondunun yara-

dılmasmdadır. Xarici universitetlərlə müqayisədə rəqa-

bətqabiliyyətliliyi yüksəltmək üçün Azərbaycan ali

məktəbləri təhsil infrastrukturunu, xüsusilə texniki tədris

vasitələrini və istehsalat-laboratoriya bazasını yeniləşdirməli

olacaqlar. Xarici tələbələrdən daxil olan vəsaiti bu məqsədlər

üçün tam istifadə etmək olar.

Ali məktəblər arasında rəqabət, şübhəsiz ki, təhsilin

keyfiyyətini yüksəltmək üçün daha bir amil olur, çünki həm

azərbaycanlı, həm də xarici abituriyentlər uğrunda təkcə

ölkənin deyil, həm də xarici ölkələrin ali məktəbləri öz

aralarında rəqabət aparırlar. Xarici tələbələr tərəfindən

tələbkarlıq bu işdə heç də sonuncu rol oynamır.

Azərbaycan ali məktəblərinin Avropa ali məktəbləri ilə

birlikdə elmi tədqiqatlarda iştirakı elmi-tədqiqat işlərinin

inkişafına əla\ə stimul \erir. Bu isə ali məktəblər arasında

elmi əlaqələrin genişlənməsinə səbəb olur. Əməkdaşlıq edən

ali məktəblərin müəllimləri birgə monoqrafiyalar, dərsliklər,

dərs \əsaitləri nəşr etdirə bilər \ə ali məktəblərin elmi əsərləri

bir neçə dildə çıxa bilər. Azərbaycanın ali məktəbləri

informasiya və kommunikasiya texnologiyalarını daha

düşünülmüş şəkildə tətbiq

34

edo, dislant təhsildən və internetdən daha peşəkarcasına

istifadə edə bilərlər. Avropa ali məktəblərinin timsalında

Azərbaycan ali məktəb professor-müəllim heyətinin

statusunun və əmək haqqının artacağını da gözləmək olar.

Bolonya prosesinin başlıca siması, şübhəsiz ki, tələbədir.

Avropa tələbə təşkilatlarının üzvü olaraq tələbə bu pro.scsdə

artıq daha önəmli rol oynamaqla, yeni pro.seslə- rin gedişinə

hiss olunacaq təsir göstərməkdədir. Ali təhsilə cavabdeh olan

Avropa nazirlərinin görüşünün Praqa Kommunikesində

(2001-ci il) deyilir: «Təbhdhr ali təhsil məkanının

lanıhiiqıtqlu üzvləridir». Bolonya hərəkatı tarixində ilk dəfə

olaraq bu sənəddə tələbələrlə bağlı fikir söylənib: '"Tələbələr

Avropa ali təhsil məkanının yaradılması və formahnidırılması

idində səriş təli, fəal və konstruktiv tərəfdaşlardır, onların

iştirakları zəruridir və alqışlanır''. Praqada təhsil nazirləri

qeyd etmişlər: "Tələbələr universitetlərdə, başqa tipli ali

məktəblərdə tədrisin təşkili və məzunınumla iştirak etməli və

ona təsir göstərməlidirlər". Berlin Kommunikesində

(2ÜÜ3-CÜ il) tələbələrin roluna daha böyük diqqət yetirilir. Bu

sənəddə qeyd edilir ki. tələbə təşkilatları Bolonya pro.sesində

konstruktiv şəkildə iştirak edirlər və gələcəkdə də onları,

işlərin başlanğıc mərhələlərində deyildiyi kimi, daim

tədbirlərə cəlb etməyə zərurət vardır. Tələbələrə ali məktəbləri

idarəetmədə yeni, daha önəmli yer ayrılır, burada onların

iştirakları daha hiss edilən olmalıdır.

Yeniləşən Avropa təhsilinin ümumi mey illəri tələbələrin

mümkün qədər böyük azadlığım təmin etməkdir.

Universitetlərin Böyük Xartiyasının universitetlərin

fəaliyyətinin əsasında dayanan prinsiplərin reallaşdırılma- sını

təmin etməli olan \'asitələrə həsr edilmiş bölmədəki

bəndlərdən birində deyilir: "Hər bir universitet konkret

öhdəlikləri nəzərə almaqla öz tələbələrinin sərbəstliyinin

müdafiəsini və elə şəraitin yaradılmasım təmin etməlidir ki,

onlar qazanmaq arzusunda olduqları mədəniyyəti və

13ə

Iwzjrlığı əUh edə hilsinhr'\ Avropa rekloıiannın mü-

raciolində (Salamanka, İspaniya, 20ül-ci il) deyilir:

**Təhhəhr seçim azad lığı na malik olmalıdırlar

Bu qeydlordon sonra Azərbaycanın ali məktəblərinin

tələbələri üyün Bolonya prosesinə qoşulmanın potensial

faydalarına nəzər yetirmək daha müvafiq olardı. Bu faydalar

çoxplanlıdır. Onları gözdən keçirərkən bilavasitə təhsil

sahəsindəki faydalarla yanaşı, həm də siyasi, sosial, iqtisadi,

mədəni və digər aspektləri də nəzərə almaq lazımdır.

Ölkəmizdə ali təhsilin ümumi məsələləri haqqında danışdıqda

i.sə qeyd edək ki, Azərbaycan tələbəsi üçün Bolonya prosesi

ali məktəbdə təhsili daha demokratik, daha fərdiləşdirilmiş

edəcək, tələbəyə daha geniş seçim imkanı verəcək, bu isə

onun şəxsiyyətinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradacaq.

Çoxpilləli təhsil sisteminin tətbiqində tələbələr Bolonya

sənədlərinə uyğun olaraq peşə karyerasına istənilən vaxtda və

ən müxtəlif şəraitdə ali təhsil məkanına daxil olmaq imkanı

əldə edəcəklər. Bakalavr təhsil pilləsinin tətbiqində tələbə

üçün əsas faydalar tam şəkildə müəyyən edilmişdir.

Bakalavriat ali təhsili daha çox əlyetər edir, yəni tələbə üçün

ali təhsilin maddi dəyəri azalır və onun ali məktəb divarları

arasında olma müddəti qısalır. Bundan başqa tədris prosesində

o, pillədən-pilləyə keçmək, ali məktəbdə aldığı biliklərin

dəyişilməsinə uyğun olaraq peşə seçiminə düzəliş vermək

imkanı əldə edir.

Tədris pro.sesində tələbə maddi çətinliklərlə üzləşdiyi

halda o, bakalavr diplomu aldıqdan sonra işləyər və öz maddi

vəziyyətini yaxşılaşdırdıqdan sonra magistraturada təhsilini

davam etdirə bilər. Magistr pilləsi tələbəyə peşə hazırlığı

yönümünü seçməyə daha şüurlu şəkildə yanaşmaq imkanı

verir. Qərb təcrübəsinə görə, tələbə ardıcıl olaraq lazım olan

əlavə ixtisası öyrənərək bir neçə magistr dərəcəsi ala bilər.

Tələbə magistraturada oxuyar-

136

кэп magistr dissertasiyasını yazmaq və müdafiə etmək üçün

əsas vaxtı elmi iş vərdişlərinə həsr edir.

Ali təhsilin üçüncü pilləsi olan doktoranturanın bəzi

üstünlüklərini ayrılıqda göstərək. Əgər bu gün MDB-nin bir

çox ölkələrinin (o cümlədən Azərbaycanın) elmlər namizədi

Avropadakı kimi elmlər doktoru adlanarsa, onda bizim alimlər

Avropa \ə dünya elm məkanında böyük çəki əldə edərlər ki. bu

da onların nüfuzunun yüksəlişinə rəvac verər. Eyni zamanda

Avropada və bütün dünyada bizim bugünkü elmlər

namizədinin hansı ixtisas dərəcəsinin daşıyıcısı olduğuna dair

şübhə yeri qalmaz. Xarici idarələrin və şirkətlərin tarif

cədvəllərində azərbaycanlı ‘‘Avropa doktoru" Avropa elmlər

doktorları ilə yanaşı qanuni yerini tutar.

Akademik kreditlər tələbəyə təhsilini maraq \ə peşə

istiqamətlərinə uyğun qurmasına imkan verir, qeyri-xətti

təhsil trayektoriyasından istifadə edərək fərdiləşdirilmiş təhsil

üçün zəmin yaradır. Kreditlər hər bir fənnin öyrənilməsinə

sərf olunmuş vaxtın həcmini nümayiş etdirməklə əmək

tutumİLiluğu vahidi olaraq tələbənin almış olduğu biliyi daha

açıq şəkildə xarakterizə edir.

Bir çox A\ ropa ölkələrində tələbə uzun müddət ərzində

alacağı diplomun hesabına kreditlər yığa bilər. Kreditlərin

yığılması tələbəyə ixtisas dərəcəsini bütün ömrü boyu

yüksəltməyə və əla\ə ali təhsil almağa imkan verir. Topladığı

kreditlərə görə tələbə uzun müddət fasilə verə bilər və bu

zaman ə\ vəllər qazandığı kreditlər itmir. Hətta tələbə hər

hansı bir səbəbə görə ali məktəbdən xaric edildikdə, onun

toplamış olduğu kreditlər başqa ali məktəbdə təhsilini da\am

etdirdikdə istifadə edilə bilər. Bu da tələbənin ikinci ali təhsil

almasım .xeyli asanlaşdırır.

Müəyyən şəraitlərdə kreditlər tələbənin ixtisas üzrə iş

təcrübəsini ali təhsilin komponenti olaraq nəzərə almağa

imkan verir. Tələbəyə kredit göndərən xarici ali məktəblə onu qəbul edən ali məktəb arasında saziş olduqda.

37

sözsüz lobbonin öz baza ali moklobino qayıdışından sonra

zaçol və ya imtahanı təkrar vermədən hesaba yazılır.

Kredit diploma asan o.\ıınan Avropa əlavəsi verməyə

imkan yaradır. Akademik mobillik tələbələrin qarşısında

təhsil və peşə hazırlığı üçün yeni imkanlar açır. Praqa

Kommunikesində (2()01-ci il) deyilir: «Avropada mane.ısiz

akademik mohUliyin t,wdn edilniDsi üçün tphlhi, müəllim,

tədqiqatçı və tə^kilati-inzihati i^jçiləriu sərbəst yerdəyi:^mə-

sinin bütün çətinlikləri aradan qaldırdacaqdır».

Bu proqramlarda iştirak etməklə tələbə hansı təhsilin

(Azərbaycan və ya Avropa təhsilinin) ya.xşı olduğunu

müqayisə elməkdən ötrü empirik məlumatlarla tanış olur.

Xarici ali məktəbdə o. tədrisin metodiki sistemlərilə tanış

olmaq, məhz onun seçmiş olduğu ixtisas üzrə iri elmi

tədqiqatların yaradıldığı ali məktəblərdə görkəmli alimlərin

yanında ləlim kursu keçmək imkanına nail olur. Tələbə

Avropanın ən yaxşı universitet kitabxanalarına çıxış əldə edir.

Xarici slajkeçmələrin gedişində tələbələrə yeni informasiya

texnologiyalarından istifadənin tədrisi nəzərdə tutulur.

Bolonya prosesi tələbəyə birgə və ya ikili diplom almaq

imkanı verir, bu isə onun ixtisası üzrə işədüzəlmə şansını

xeyli artırır. Xaricdə olarkən o, Avropa əmək bazarı və

işədüzəlmənin mümkün .şərtləri ilə tanış olur. Tələbə xarici

yaşıdları ilə şəxsi üfüqi əlaqələr qura bilir, bu isə sonralar elmi

istiqamətdə işlərin aparılması və işgüzar təmaslardan istifadə

olunmasına səbəb olur. Ali məktəb tələbəni akademik

mobillik proqramı ilə hazırlayarkən onda xarici dildən

istifadənin əsas Nərdişlərini yaratmalıdır, bu isə xarici ali

məktəbdə ədəbiyyatlardan istifadə etməyə əlavə imkan verir.

Tələbənin siajkeçmə yeri ingili.sdilli ölkə olmadıqda o

yerli dili öyrənə bilər, bu halda isə qəbul olduğu universitet

ona kömək edir. Berlin Kommunikesi tələbənin öz Avropa

ideniikliyini, vətəndaşlığını və əmək bazarın

138

da ona ehtiyac duyulduğunu tam şəkildə reallaşdıra

bilməsindən ötrü dil müxtəlifliyinə və xarici dillərin

öyrənilməsinə maraq oyadır. Xaricdə oxuduğu dövrdə tələbə

Avropanın mənəvi və maddi mədəniyyəti ilə yaxından tanış

olur. O, milli xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamaqla Avropanın

humanist ideallarının daşıyıcısına çevrilə və özünü vahid

.Лм'орашп vətəndaşı kimi hiss edə bilər. Diplomlara A\ гора

əlaxəsi təhsil dərəcələrini bütün .Avropada tanınan və

qəbuledilən edir ki, bu da ona ixtisası üzrə işədüzəlməyə

böyük imkan yaradır. Bakalavr və ya magistr diplomu və

diplomlara A\ гора əlavəsi ilə tələbə xaricdə boş olan iş

yerlərini tutmaq üçün müsabiqələrdə iştirak edir. Diplomlara

Avropa əlavəsini almaqla azərbaycanlı bakalavr və ya magistr

xarici ali məktəblərdə ali təhsilin daha yüksək pilləsində

təhsilini davam etdirmək hüququna malik olur. Tələbə üçün

diplomların beynəlxalq qarşılıqlı tanınma prosedurası .xeyli

sadələşir, vaxt keçdikcə diplomlara əlavədə anlaşılmayan

hallar tamamilə aradan qaldırılır. Xarici ali məktəblərin

məzunları olan azərbaycanlı bakalaxr \ə magistrlər i.şçi kimi

ancaq Azərbaycan ərazisindəki müəssisə \ə xarici şirkətlərdə

deyil. həm də xarici ölkələrdə lazımi rəqiblərə çevrilə bilərlər.

Vahid Avropa qiymətləndirməsinin tətbiqi, diplomlara

Avropa əlavəsi tələbəni Avropada daha çalışqan edir. Ondan

ardıcıl istifadə edildikdə Azərbaycanda qiymətləndirmə

sistemi müəyyən zaman keçdikdən sonra Bolonya

qiymətləndirmə sisteminə qoxuşacaq. ondan istifadə edən ali

məktəblər də altıballıq sistemə əsaslana biləcəklər. Təhsil

nazirlərinin hər bir yeni görüşündə bu məsələlər ciddi şəkildə

araşdırılır.

Bu məqsədlə mobillik proqramları üzrə mübadilənin

əsasını tələbənin və ya onun xalideynlərinin maliyyə

resurslarını yox, təhsildə qazanılan uğurları qoymaq təklif

edilir. Berlində təhsil nazirləri ali məktəb tələbələrinə sosial

və iqtisadi maneələr olmadan təhsillərini uğıııia

39

bci!ja vurmaqdan ölrü layiqli vo müvafiq moişəl şoraili

yaratmağı tövsiyə etmi.şlor. Həm də qeyd olunmuşdur ki,

tələbələrin sosial və iqtisadi \əziyyətlərinə dair daha təfsilatlı,

müqayisəli məlumatlar toplanılması zəruridir. Bolonya

sənədləri Avropa ali məktəbləri məzunlarının işə düzəlmələri

üçün imkanların genişləndirilməsinə böyük diqqət yetirir.

Elan edilmişdir ki, bu yoldakı maneələr ardıcıl şəkildə aradan

qaldırılacaqdır.

Bolonya prosesi müəllimlərin yaradıcı potensialının

inkişafı üçün sərbəst şəraitin təmin edilməsi uğrunda çı- .xış

edir. Bolonya Bəyannaməsinə uyğun olaraq müəllim,

tədqiqatçı \ə təşkilati-inzibali işçilər Avropa kontekstində

araşdırmalar, tədris və təlimlə məşğul olduqları zaman onların

statuslarına .xələl gətirilmədən, tanınma imkanını əldə edir.

Eyni zamanda müəllimin ömür boyu ixtisas dərəcəsini

artırmaq və yenidən hazırlanması gözdən keçirilir. Müəllimin

akademik mobilliyi üçün fasiləsiz təhsil \'ə ixtisas dərəcəsini

artırma üsulu pedaqoji təcrübə mübadiləsi olur. Müəllim

xarici ali məktəblərdə tədris prosesinin təşkili ilə tanış olur,

müxtəlif ölkələrin təhsil sistemlərini tutuşdurur, onların zəif

və güclü cəhətlərini obyekti\' olaraq müəyyənləşdirir, məhz bu

cəhətlərə görə tədris etdikləri kursların məzmununu

aktuallaşdıra bilir. O, praktikada yeni tədris forma və

metodlardan istifadə etmək, başqa metodikaları tətbiq etməyi,

auditor və auditoriyadankənar tədris yükünü müxtəlif şəraitdə

tədris etməyi öyrənir.

Azərbaycanlı müəllim xarici ali məktəblərdə işləyərkən

multimedia texnologiyalarından, elektron dərsliklərdən

faydalanır və distant təhsilin imkanlarım bilir. Nəticədə,

Avropa pedaqoji əmək bazarında azərbaycanlı müəllimin

rəqabəlqabiliyyəlliliyi artır, ,Azərbaycan ali məktəblərində

müəllimin Qərb statusluluğu yerini möhkəmlətməyə başlayır.

Ali məktəb müəllimi elmi istiqamətdə daha fəal iştirak edir,

başqa sözlə, Universitetlərin

140

Böyük Xartiyası lolob edir ki. buna göro mibllimbrin elmi

tədqiqatları tədrisdən ayrılmazdır. i.şə qəbul olunduqda

pillələrlə irəliləməlidirlər.

Azərbaycanlı müəllim daha məhsuldar tədqiqat mühitinə

dırşə bilər. Təhsil nazirlərinin Berlin görümündə qeyd

edilmi.şdir ki. müəllimlər Bolonya prosesi çərçivə- sində

aparılan elmi ara^Ndırmalar və onların nəticələri barədə

informasiya bazalarına geniş çıxış əldə edirlər. Akademik

mobillik proqramlarında iştirak etməklə azərbaycanlı müəllim

.xarici həmkarları ilə ünsiyyət qura biləcək. Müəllimin başqa

ölkələrdə xarici dil bilməsi və təkmilləşməsi onun yeni dillər

öyrənməsi üçün əlavə imkanlar açır. Nəticədə o, hər hansı

təhsilli avropalı kimi bir neçə dili, bir qayda olaraq, ingilis

dilini, həm də akademik mobillik proqramı üzrə olduğu

ölkələrin dillərini biləcəkdir. Azərbaycanın müəllim heyəti

tərəfindən xarici dillərə yiyələnmə kütləvi xarakter almalıdır.

Bu hal onun ümumi mədəniyyətini yüksəldir, onu xarici

alimlərlə bərabər səviyyəyə qoyur, xarici ali məktəblərdə və

tədqiqat mərkəzlərində daha asanlıqla işə düzəlmək, müəllim

və tədqiqatçı vəzifələrini tutmaq, beynəlxalq müsabiqələrdə

iştirak etmək imkanı \erir. Azərbaycanlı müəllimlərin həm də

maddi vəziyyətlərində xeyli müsbət dəyişiklik olur. Bolonya

sistemi tətbiq edilən ali məktəbdə xarici tələbələrin sayı

artmalıdır, nəticədə ödəniş daxilolmaları da artır \ə əmək

haqqını artırmaq üçün zəmin yaranır. Avropa doktoru dərəcəsi

ilə xaricdə işləyərkən daha yüksək \əzifə tutmaq olar və

yüksək əmək haqqı almaq olar. Azərbaycan ali məktəblərində

müəllimin əmək haqqını akademik kreditlərlə

əlaqələndirdikdə onun əməyi dərs dediyi tələbələrin nə qədər

kredit topladığından asılı olaraq artır. Xarici ali məktəblərdə

semestr və ya illik stajkeçmələr zamanı azərbaycanlı müəllim Avropaya uyğun müəllimin əmək haqqını ala bilir.

141

Bakalavr və magislr ləhsil pillələri üzrə proqramların

yenidən işlənməsi, saallarm kreditlərlə hesablanması,

tələbənin baza ali məktəb tərəfindən semestr və ya tədris

ilində xaricə göndərilməsi, xarici tələbələrə Azərbaycan ali

məktəblərində tədris məsələləri istiqamətində məsləhətlər

verilməsi, konkret ali məktəbin spesifikasına uyğun

diplomlara Avropa əlavəsinin işlənib hazırlanması lazım

gəlir. Məsələn, akademik mobillik genişləndikcə bütün

mərhələlərdən olan koordinatorlarm vəzifələri də artır. Ona

görə də ləngimədən Bolonya prosesinin dəyişikliklərini

Azərbaycanda mthafiq iqtisadi əsas üzərində qurmaq

lazımdır. Ali təhsilin çoxpilləli sisteminə keçid bir çox halda

təxirəsalınmaz mürəkkəb problemlərin həllini tələb edir.

Azərbaycanda bakalavr dərəcəsinin mərkəzləşdirilmiş

qaydada tətbiqi bakalavriatda təlim müddəti haqqında məsələ

qoyur. Bir çox illərdir ki, bu pillədən istifadə edən

.Azərbaycan ali məktəbləri artıq buna uyğunlaşıb və bakalavr

pilləsi dörd il davam edir, hansı ki, klassik Avropa bakalavrı

üçillikdir. Əlbəttə, dördillik baka- lavriatın tanınma dərəcəsi

tamamilə qəbul edilir və Avropa Birliyi onu şərtsiz tanımağa

hazırdır, lakin “A" deyərkən "B" də demək lazımdır, yəni

dördillik bakalavra razılıq verərkən, birillik magistrə də

razılıq vermək məntiqi olardı, belə ki, Avropada magistr ləhsil

müddəti çox \axt beş ildir (3 il bakalavriai+2 il magistratura),

bunun üçün akademik kreditlərin müəyyən edilmiş kəmiyyət

səviyyəsi 300-dən az deyil \ ə bununla bağlı başqa bir problem

də var: dördillik bakalax rialda tələbələrin bu səviyyədə, yəni

üç il ləhsil aldıqları A\ ropa ali məktəbləri ilə mobilliyini

təmin elmək çətin olur. Bu uni\ ersitellərdə hansı semestrlər

bizim ali məktəblərdə tələbələrin yeddinci və səkkizinci

semeslrlərinə uyğun gəlir? Yəni tələbələr onlarla birlikdə eyni

vaxtda beşinci və altıncı semesiıiərdə oxumaiza ızcdəcəklərmi? Sadə olmavan \ə

142

qarşıya çıxan ağrılı suallar çoxdur: bir ixlisas üzrə bakalavr

hansı dorocodo digor bir ixlisas üzrə magislralurada lohsilini

da\ am eldiro bilər? Ona da hazırlıq isiiqaməlini dəyişməyə

icazə verilə bilərmi? Praklik ləcrübə göslərir ki, ixlisas

dəyişdirildikdə bakalax r prolll fənlər üzrə mA- gisiraturaya

giriş imlahanlarını azı lam həcmdə verməlidir, həlla o,

ödənişli ləhsil formasına daxil olsa da belə olmalıdır. Yaxud:

audilor yükləmə və müsiəqil iş nisbə- lini hansı şəkildə

reqlameniləşdirməyə dəyər? Aydın məsələdir ki. magislr

bakalavr ilə müqayisə olunduqda, o disserlasiyasını yazdığı

zaman sərf eldiyi müddəldən əlavə, həm də lədris \axli

müsiəqil işləməlidir. Müxləlif hazırlıq istiqamətləri və

ayrı-ayrı ixtisasların əlaqələri ilə bağlı .xeyli suallar meydana

çıxır. Aydındır ki, kifayəl qədər ləcrübə yığılana qədər bu

prosesi özbaşına buraxmaq məqsədəuyğun deyil.

Elmlər doktoru dərəcəsi ilə də problemlər mövcuddur,

hansı ki, bu problemlər yüksək iclimai əks-səda doğurduğuna

baxmayaraq, o qədər də mürəkkəb deyildir. Yuxarıda qeyd

edildiyi kimi, MDB-nin bəzi ölkələri şəraitində elmlər

doktorunun iki dərəcəsini saxlamaq tamamilə mümkündür və

yəqin ki, lazımdır. Birinci doktorluq dərəcəsi A\ropa (və ya

beynəlxalq) statusuna ek\ivalenl olacaq, ikinci doktorluq

dərəcəsi isə ölkədə daha yüksək səviyyədə, bir növ

Bolonyaüslü milli statusa malik olacaq. Bu dərəcə indiki

Azərbaycan elmlər doktorunun faydalandığı bütün

üstünlükləri, kafedraya başçılıq elmək və ya yeni doktorları

attestasiyadan keçirmək və s. hüququnu təmin elməlidir.

Avropa Kreditlərin Transfer Sistemindən (ECTS) istifadə

zamanı çoxlu sayda ciddi problemlər gözlənir. Yuxarıda

göstərildiyi kimi, saatları vahid əmsal vasitəsilə kreditlərlə

hesablamanın qeyri-məqbul olduğu üzə çıxmışdır. Əgər riyazi

olaraq 1 akademik kredili 36 saatın ümumi vükünə

bərabərləşdirməklə saatları kreditlərlə

143

hesablasaq, Azərbaycan ali təhsilinin mənzərəsi Avropa

təhsili qarşısında xeyli təhrifə uğramış olar. Humanitar və

sosial-iqtisadi fənlər qeyri-proporsional önəm kəsb edir və

eyni zamanda xüsusi fənlər əsaslandırılmayan şəkildə

qiymətləndirilmir. Lakin xüsusi fənlərə tədris yükünün

artırılmasını təmin etmədən sadəcə akademik kreditlər əlavə

etmək vox təhlükəlidir. Qeyd edildiyi kimi kredit əmək

tutumluluğu vahididir. Buna görə tələbənin müstəqil işinin

effektliyini daha dəqiq nəzarətdə saxlamaq və onun əmək

tutumluluğunu daha obyektivcəsinə qiymətləndirmək

lazımdır. Keyfiyyətə nəzarət fənnin statusuna görə kreditlər

yazılmasına yol verməməkdir. Əgər nəzərimizi ali təhsilin

pulsuz olduğu Avropa ölkələrindən olan tələbələrə yönəltsək,

yəqin ki. onlar Azərbaycan ali məktəbində semestr və ya

tədris ilinə pul ödəməyə hazır olacaq. Avropa Ölkələri Tələbə

Birlikləri Assosiasiyaları hökumətlərdən, ümumiyyətlə,

pulsuz ali təhsil tələb edirlər.

Çətin ki, hər hansı bir Azərbaycan ali məktəbi öz

tələbəsinə azad tələbə qismində .Avropa boyunca səyahət

etmək və sonra öz diplomunun ardınca gəlməsinə icazə \ ersin.

Hüquqi baxımdan mə.sələ öz həllini heç də tapmayıb və

gec-tez bu məsələ Bolonya Bəyannaməsinin bəzi bəndlərinə

əla\ə olacaq. Tələbələr öz təhsilinin keyfiyyəti uğrunda

mübarizə aparan. Bolonya sənədlərinin başqa bəndlərinə,

məsələn, ali məktəbin muxtariyyətinə və ya keyfiyyətin təmin

olunmasına dair müddəalara istinad edəcək və bu zaman

məktəblər arasında konfliktlər yaranmağa başlayacaq. Məhz

buna görə də bu situasiya ali məktəb nizamnaməsinə

yazılmalıdır. Avropa Universitetlər Assosiasiyası və Bolonya

prosesinin digər subyektləri Təhsil Nazirliyinin və ali

məktəblərin mobillik üzrə .xərclərini öz üzərlərinə götürməyin zəruriliyini göstərirlər.

144

Xarici clillorin dərindən öyrənilməsi kəskin problem

olaraq qalır. Avropalılar bu problemi hiss elmirlər, çünki

Avropa qitəsinin qərb, eləcə də mərkəzi bölgəsində təhsilli

əhalinin əksəriyyəti ölkələrin iki-üç dilində sərbəst danıjjir.

Bizdə isə xarici dillərə bütövlüklə yiyələnmə ənənəsi yoxdur,

orta məktəb isə bu problemi həll etməyə hələlik qadir deyil.

Xarici dillərin, ilk öncə ingilis dilinin öyrənilməsində əla\ə

maliyyələ:jdirilmə problemi qarşıya çıxır. Xarici dilə

yiyələnmə səviyyəsi qəbul edən universitetə göndərilənə

qədər yüksək olmalıdır. Azərbaycan ali məktəblərinin tədris

planlarında xarici dillərin öyrənilməsinə dair saatların

miqdarının artırılması barədə addımlar atılır. Lakin belə bir

artırma da problemi avtomatik olaraq həll etmir, ola bilsin ki,

dilləri tədris edən məktəblərdə saatların miqdarının

artırılmasına (texniki ali məktəblərdə) on illər vaxt tələb

olunsun: bakalavr və magistr hazırlığı dövründə həftədə altı

saatdan on saatadək. Söhbət xarici dillər institutları

proqramları ilə müqayisə edilən tədris yükündən gedir (yəni

bakalavr səviyyəsində 12()Ü-dən 1600 auditor saatadək olur).

Eyni zamanda ölkəmizin tələbələrini qəbul edən xarici ali

məktəblər həm tələbələrin məhz dil tədrisi üzrə hazırlığı ilə

məşğul olmağa hazır deyil, həm də çox vaxt onlar ölkənin

dilinin tvidris kursunun pullu əsasda təmin edilməsi öhdəliyini

öz üzərlərinə götürürlər. Viza siyasəti də mürəkkəb

problemdir. Bu gün hətta Bolonya beynəlxalq konfransında

məruzə ilə çıxış etməyə dəvət almış Bolonya prosesinə

qoşulan ölkənin profes.sorunun \ izası- mn sənədləşdirilməsi

bir o qədər də asan deyil, yəni vizanı almaq üçün 20-30 zəruri

arayış toplanmasına bir neçə həftə vaxt sərf olunur.

Akademik kreditlər tədris prosesinin əmək tutumlu-

İLiğunu obyekti\ əks etdirməli və tələbədən tədris səyləri tələb

elməlidir. Azərbaycanda akademik kreditlərin inflyasiyasına,

onun qiymətdən düşməsinə yol vermək

14.Ə

olmaz. Tələbələrin mobillik proqramları əsasında xaricdən

gətirəcəkləri kreditlərin keyfiyyətini nəzarətdə saxlamaq

lazımdır. Xarici tərəfda.şın ali məktəbdə təhsilinin

keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsi hər hansı bir qaydaya

əsaslanmalıdır.

Bolonya prosesinə qoşiılarkən götürdüyümüz

öhdəliklərin və Bolonya Bəyannaməsi müddəalarının həyata

keçirilməsi istiqamətində Təhsil Nazirliyi və ali məktəblər

tərəfindən müəyyən işlər görülmüşdür. Belə ki, Azərbaycan

Bolonya prosesinə üzv qəbul olunduqdan sonra Təhsil

Nazirliyində mütəxəssislərdən ibarət i.şçi qrupu yaradılmışdır.

İşçi qrupu tərəfindən digər sənədlərlə yanaşı, «Azərbaycan

Respublikası ali təhsil sistemində 2006- 201Ü-CU illərdə

Bolonya Deklarasiyasının müddəalarının həyata keçirilməsi

üçün tədbirlər planı» hazırlanmış və naziıiivin 16.01.2006-cı il

tarixli 15 nömrəli əmri ilə təs- diq edilmişdir. Tədbirlər

planında ölkəmizdə 1993-cü ildən həyata keçirilən ikipilləli

ali təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi, bu məqsədlə ixtisaslar

(istiqamətlər) üzrə dövlət təhsil standartlarının hazırlanması,

kredit sisteminin tətbiqində mö\cud təcrübənin öyrənilməsi,

xarici ölkələrin ali təhsil müəssisələri tərəfindən verilən

sənədlərin nostrifikasiyası prosedurasının təkmilləşdirilməsi,

respublikada bakalavr diplomlarına əlavənin diplomlara

Avropa əlavəsinin uyğunlaşdırılınası, ali təhsilin

keyfiyyətinin, tələbələrin və müəllimlərin mobilliyinin inkişaf

etdirilməsi və s. nəzərdə tutulmuşdur.

Bolonya Bəyannaməsinə \ ə mü\ afiq tədbirlər planına

uyğun olaraq ali təhsil sistemində edilmiş əsaslı

dəyişikliklərdən biri bütün istiqamətlər üzrə yeni nəsil dövlət

təhsil standartlarının hazırlanmasıdır. Beynəlxalq təcrübəyə

müvafiq olaraq yeni standartlarda fənlərin sayı, auditoriya

saatlarının miqdarı azaldılmış (4140 saatdan orta hesabla 3305

saata qədər), .seçmə fənlərə ayrılan saatların miqdarı 5%-dən

20%-dək artırılmışdır. Bolonya

146

prosesinin loloblorino uyğun olaraq nəzəri həftələrin sayı

133-ciən 115-ə, semeslrlər üzrə auditoriya dərsləri 17-18

həftədən 15-ə endirilmiş, təcrübənin müddəti ixtisaslardan

asılı olaraq 18 həftəyə qədər artırılmışdır. Humanitar fənlər

bölümündə məcburi fənlərin sayı lü-dan 3-ə endirilmişdir.

Burada yalnız nivəcburi fənn kimi nəzərdə tutulan

Azərbaycan tarixi. Azərbaycan dili {ləlimi rus dilində olanlar

üçün), xarici dil saxlanılmışdır. Digər fənlər (fəlsəfə.

politologiya, sosiologiya, iqtisadiyyat və s.) seçmə fənn kimi

təklif edilmişdir. İlk dəfə olaraq ixtisas fənlərinin

müəyyənləşdirilməsi ali məktəblərin səlahiyyətinə

verilmişdir.

Bolonya prosesi çərçivəsində diqqəti cəlb edən

məqamlardan biri diplomların ekvivalentliyi və qarşılıqlı

tanınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edən diplomlara

əlavənin hazırlanmasıdır. Diplomlara əlavənin vahid modeli

(nümunəsi) Avropa Komissiyası, Avropa Şurası və

YUNESKO-nun ekspertlərinin daxil olduqları birgə işçi qrupu

tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Həmin model aşağıdakı

bölmələrdən ibarətdir: diplomun sahibi haqqında məlumat,

aldığı ixtisas, ixtisas dərəcəsi: proqramın məzmunu və onun

mənimsəmə nəticələri: ixtisas haqqında informasiya; əlavə

məlumat.

Belə bir model üzrə hazırlanan diplomlara əlavə

məzunların akademik mobilliyini və onların əmək bazarında

fəaliyyətə başlamasını asanlaşdırır. Bütün bunları nəzərə

alaraq ölkəmizdə müvafiq nümunəyə (modelə) uyğun

«Diplomlara əlavə»nin hazırlanması istiqamətində tədbirlər

həyata keçirilir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin

13.05.2003-cü il tarixli, 63 №-li qərarı ilə «Xarici dövlətlərin

ali təhsil .sahəsində ixtisaslarının tanınması və ekvi-

valenlliyinin müəyyən edilməsi (noslrillvasiyası) qaydaları»

təsdiq edilmiş, buna müvafiq olaraq 2003-cü ildə Təhsil

Nazirliyində Daimi Komissiya yaradılmış, həmin ildən bu işə

başlanmışdır. Ötən müddət ərzində Təhsil

147

Nazirliyino 2163 müraciət daxil olmurdur. Müraciət edənlərin

əksəriyyətini MDB ölkələrində və Türkiyədə təhsil alanlar,

müəyyən qismini isə Avropa, Amerika, Asiya Ərəb

ölkələrinin ali məktəblərinin məzunları təşkil etmişdir.

Müraciətlərdən 1388-i müsbət həll edilmiş və onların

sahiblərinə müvafiq şəhadətnamələrin verilməsi haqqında

qərarlar qəbul edilmişdir, 444 müraciət sonradan baxılma

mərhələsində olmuşdur. Təqdim edilmiş sənədlər arasında

331 qeyri-qanuni fakt aşkarlanmış, o cümlədən 12 saxta

diplom müəyyən edilmişdir. Bu sənədləri təqdim edənlər

əsasən Rusiya Federasiyası və Gürcüstan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin məzunları olmuşlar [34. 35].

148

§ 2. AZƏRBAYCAN ALİ MƏKTƏBLƏRİNİN

BOLONYA PROSESİNDƏ İŞTİRAKI

Avropa ölkolori lohsil nazirbrinin 1999-cu ildə

Bolonyada elan etdikləri Avropa təhsil sistemi islahatlarının

isliqaməllərindən biri əwəlki paraqraflarda təsvir edilən

çoxpilləli təhsil sistemidir (bakala\ r - magistr - doktor).

Azərbaycan Bolonya prosesinə üzv qəbul olunduqdan

sonra Təhsil Nazirliyində aparıcı mütəxəssislərdən ibarət işçi

qrupu yaradılmış, həmin işçi qrupu tərəfindən «Azor- hay C an

Respublikası ali təhsil sistemində 2006-2010-cu illərdə

Bolonya Bəyannaməsinin miiddəalarımn həyata keçirilməsi

üçün tədbirlər planı» hazırlanmışdır. Tədbirlər planında

ölkəmizdə 1993-cü ildən həyata keçirilən ikipil- ləli ali təhsil

sisteminin inkişaf etdirilməsi, bu məqsədlə istiqamətlər

(ixtisaslar) üzrə dövlət təhsil standartlarının hazırlanması,

kredit sistemi barədə mövcud dünya təcrübəsinin öyrənlməsi

\ə tətbiqi, xarici ölkələrin ali təhsil müəssisələri tərəfindən

verilən sənədlərin tanınması prosedurunun təkmilləşdirilməsi,

respublikamızda ali məktəb məzunlarına \erilən bakala\ r

diplomlarına əlavənin Avropa ölkələrinin ali təhsil haqqında

müvafıc] sənədlərinə Liyğunlaşdırılması, ali təhsilin

keyfiyyətinin, tələbələrin və müəllimlərin mobilliyinin inkişaf

etdirilməsi və sair məsələlər nəzərdə tutulmuşdu.

Son illərdə ali təhsil sahəsində ən mühüm işlərdən biri

ölkəmizin Bolonya prosesinə qoşulması və bu istiqamətdə

həyata keçirilən tədbirlərdir. Buna görə də ölkəmiz ali təhsil

sisteminin inkişaf prioritetlərini dünyada, o cümlədən Avropa

təhsil məkanımda gedən proseslərə inteqrasiya olunmaqla

müəyyənləşdirməyə başladı. Hazırda ali təhsil sahəsində

həyata keçirilən islahatların əsas istiqamətlərini də məhz bu

prinsip təşkil edir. İndiki dövrdə Avropa ölkələri təhsil

sistemlərinin inteqrasiyası və

149

ümumavropa ali ləhsil məkanının formalaijdınlması xüsusi

akluallıq kəsb edir.

Təhsil naziri Misir Mərdanov demişdir: «2005-ci ildə

Bolonya prosesinə qoşulduqdan sonra ölən müddəl ərzində ali

məkləblərimizdə müəyyən işlər görülsə də. ümumilikdə bu

istiqamətdə həyala keçirilən tədbirlər qaneedici hesab edilə

bilməz. Avropa məkanına inteqrasiyanın ümumilikdə ali

ləhsil sahəsində islahatların əsas istiqaməti kimi bəyan

edilməsinə baxmayaraq, heç də bütün Liniversilellərimiz

bununla əlaqədar zəruri addımları atmağa kifayət qədər səy

göstərmirlər.

Məlumdur ki, Bolonya Bəyannaməsinin tələbləri

baxımından ali təhsilin inkişafı sahəsində tədbirlər üç

səviyyədə həyata keçirilməlidir: dövlət. Təhsil Nazirliyi və

uni- \ ersitel səviyyələrində.

Qeyd elmək lazımdır ki, dövlətin bu işə böyük dəstəyi

vardır. Ölkə Prezidentinin tapşırığı ilə ali təhsildə islahatlar

üzrə Dövlət Proqramının layihəsi hazırlanmışdır,

normativ-hüquqi bazanın yaradılması ilə bağlı Hökumət

tərəfindən bir sıra qərarlar verilmişdir və bundan sonra da

zəruri addımlar atılacaqdır. Dünya Bankının qrantı hesabına

islahatlar layihəsi hazırlanır.

Təhsil Nazirliyi bu sahədə xüsusi P’əaliyyət Planı

hazırlamışdır və həyala keçirir. Avropa universilellərinin

təcrübəsi göstərir ki, keyfiyyətin təmin olunması və rəqa-

bəlqabiliyyəlli kadr hazırlığı sahəsində dünya səviyyəli

universilcilərə yaxınlaşma prosesində ali ləhsil

müəssisələrinin özlərinin rolu daha çoxdur.

Bu mənada bir sıra məqamlara diqqəti cəlb etmək istərdim.

İlk nöxbədə. narahatlıq doğuran məsələlərdən biri

universitetlərimizin Avropa ali ləhsil məkanına inteqrasiyası

ilə bağlı müvafiq inkişaf proqramlarının olma-masıdır. Ali

məktəblərdə müəllimlər \ə tələbələr arasında aparılan sorğular

göstərmişdir ki, Bolonya prosesinin mahiyyəti, tətbiq edilən yeniliklər-akkre-

.əO

ditasiya, kredil sisieminin lolbiqi, məzmun islahatları barədə

müəllimlərin özlərinin təsəvvürləri yoxdur, nə təhsilverənlər,

nə do təhsilalanlar ümumilikdə aparılan islahatların, nəzərdə

tutulmuş hədəflərin nədən ibarət olduğu barədə kifayət qədər

məlumata malik deyildir. Əgər müəllimlər ə\ \əlki qaydalarla,

metodlarla işləyəcəklərsə. öz fəaliyyətlərində heç bir dönüş

etməyəcəklərsə, hansı islahatlardan danışmaq olar, A\ ropa

universitetləri səviyyəsinə necə çatmaq olar? Onu da nəzərə

almaq lazımdır ki. Avropa ımi\ersitetləri də dayanıb

yerlərində saymırlar, sürətlə inkişaf edirlər ki, rəqabətdə

uduzmasınlar. Hesab edirəm ki. hər bir universitetin

professor- müəllim heyətinin qarşıdakı dəyişikliklərə hazır

olması üçün inkişaf proqramı olmalı, bu inkişaf proqramında

hər bir müəllimin ehtiyacına uyğun tədbirlər nəzərdə

tutulmalıdır.

Daha bir problem universitetlərimizin idarə olunması ilə

bağlıdır. Sirr deyil ki, Bolonya Bəyannaməsinin əsas

tələblərindən biri ali təhsil müəssisələrində idarəetmə

sisteminin təkmillə.şdirilməsidir. Qeyd etdiyim kimi,

universitetlərimizdə müəllim-tələbə nisbətinin a.şağı olması,

strukturun təkmil olmaması, lüzumsuz fakültələrin,

kafedraların saxlanılması barədə hər dəfə danışsaq, bu

məsələləri Nazirliyin kollegiya iclaslarında müzakirə etsək də,

vəziyyət demək olar ki, dəyişmir, ali təhsil müəssisələri bu və

digər sahələrdə vəziyyətin yaxşılaşdırılması istiqamətində

addımlar atmırlar. Hökumət tərə- ilndən bakalavr hazırlığı

üzrə ixtisasların (istiqamətlərin) yeni siyahısı təsdiq edilib,

lakin ali təhsil müəssisələrində bunula əaqədar zəruri

dəyişikliklər ləng aparılır. Prorektorlar, dekanlar, kafedra

müdirləri təşəbbüskarlıq göstərmirlər, ənənəNİ iş prinsiplərinə

üstünlük N’erirlər, daha çox cari məsələlərin həlli ilə məşğul

olurlar. Bu vəzifələrə gənc və prespektivli. beynəlxalq təcrübə

ilə tanış olan kadrlar irəli çəkilmir, onların inkişafı sahəsində

sistemli

\5

iş aparılmır. Xüsusi vurğulamaq istoyirom ki, ali tohsi-

limizin inkişafı bilavasitə idarəetmə sisteminin

təkmilləşdirilməsi, dünyanın aparıcı universitetlərində tətbiq

olunan müasir idarəetmə me.xanizmlərindən istifadədən

birbaşa asılıdır və bu istiqamətdə də təsirli tədbirlər

görülməlidir.

Bolonya prosesində həlledici amillərdən biri uni\ersi-

lellərin beynəl.xalq əlaqələrinin genişləndirilməsi, dünyanın

aparıcı uni\ersitetləri ilə səmərəli əməkdaşlığın qurulması və

təcrübə mübadiləsinin təşkilidir. Bu əməkdaşlıq

innovasiyaların, inkişaf tendensiyalarının bizim

universitetlərə gətirilməsində əvəzsiz rol oynaya bilər.

Ölkəmizin ali təhsil müəssisələri müəyyən beynəl.xalq layihə

və proqramlarda iştirak edirlər, bir sıra universitetlərlə

əməkdaşlıq əlaqələri yaratmışlar. Lakin bu əməkdaşlığın real

səmərəsi hiss olunmur, həyata keçirilən tədbirlər

universitetlərin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsinə və

keyfiyyətin yüksəldilməsinə yönəldilmir. Bu gün dünya

universitetlərində əsas prioritet təşkil edən mə.sələlər bizim

ali məktəblərin təcrübəsinə gətirilmir və fəaliyyətdə nəzərə

alınmır. Elə bu səbəbdəndir ki, həm ölkəda.xili, həm də

beynəlxalq hesabatlarda Azərbaycanda ali təhsillə bağlı

pessimist proqnozlar verilir, daha çox neqativ hallardan bəhs

edilir. Hesab edirəm ki, bu \'əziyyət hamımızı ciddi

düşündürür.

Universitetlərimizin beynəlxalq layihə və proqramlarda

iştirak səviyyəsi də qənaətbəxş hesab edilə bilməz. Bu gün

dünyanın aparıcı universitetləri daha çox qrantlar əldə

etməklə təhsilin inkişafına yönələn maliyyə resurslarının

həcmini artırırlar, eyni zamanda sınanmış təcrübələrin

tətbiqinə şərait yaradırlar. Ali təhsilə cəlb edilmiş qrantların

həcminə görə ölkəmiz nəinki Avropa və dünya, hətta postsovet və region ölkələrindən də dəfələrlə geri qalır.

152

Univcisiletbrin bcynolxalq əlaqobrinin, beynəlxalq layihə

və proqramlarda işlirakının kifayət qədər səmərəli sisteminin

yaradılmasının səbəblərindən biri də odur ki. bu sahəyə

rəhbərlik edən səri.stəli mütəxəssislər çox azdır. Təsəvvür

edin ki. ali təhsilin Avropa təhsil məkanına inteqrasiyasından

danışırıq, lakin universitetlərimizdən yalnız 7-də beynəlxalq

əlaqələr üzrə prorektorlar fəaliyyət göstərir ki. onların

əksəriyyəti xarici dillər, o cümlədən ingilis dili üzrə

bacarıqlara malik deyildir. Fikrimcə, bu məsələ univeritetbrdə

ciddi araşdırmalı və müvafiq tədbirlər görülməlidir.

Xarici dillər sahəsində yüksək bacarıqları olan, beynəlxalq

təcrübəyə malik ali təhsil mütəxəssislərinin hazırlanması

sahəsində zəif iş aparılır. Bununla əlaqədar rastlaşdığım bir

problemi diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm. 200S-Cİ ilin

mayında Bakı şəhərində 30 ölkənin 200- dək təhsil ekspertinin

iştirak etdiyi «Dünyada savadlılığın dəstəklənməsi»

mövzusunda UNESCO-nun regional konfransı keçirildi.

Etiraf etmək lazımdır ki, bu konfrans təhsil tariximizdə

mühüm hadisə idi. Problem ondan ibarət idi ki, konfransın

bölmə iclaslarını aparmaq üçün ingilis dilli, beynəlxalq

səviyyəli tədbiri apara bilən ali təhsil mütəxəssisləri tapmaq

müşkül bir işə çevrilmişdi. Az qala bütün ölkədə belə

mütəxəssislər axtarmağa məcbur olmuşduq, təəssüflər olsun

ki. ADU-nu çıxmaq şənilə digər ali təhsil müəssisələrimizdə

belə mütəxəssislər tapmaq mümkün deyildi. Fikrimcə, bu

barədə də ciddi düşünmək lazımdır.

Daha bir «yaralı» yerə toxunmaq istərdim. Təhsil Nazirliyi

10 ildən çoxdur ki. Dünya Bankı ilə əməkdaşlıq edir, təhsil

sektorunun inkişafı üzrə layihələr həyata keçirilir. Bu illər

ərzində layihələr çərçi\əsində çoxlu sayda beynəlxalq

ekspertlərlə əməkdaşlıq etmişik. Həmin ekspertlər müxtəlif

inkişaf etmiş, etməkdə olan, yaxud inkişaf etməmiş ölkələrdən

olmuşlar. Onların arasında

153

poslsovci ölkolorindon olanlar da var idi. Ona tDƏssüf edirəm

ki, bu illər ərzində yüzlərlə ekspert içərisində bir nəfər də

olsun azərbaycanlıya təsadüf etməmişəm. Ümid edirəm ki.

Dövlət Proqramı ilə .xaricdə təhsil alıb ölkəmizə qayıdanlar

arasında beynəlxalq səviyyəli təhsil ekspertləri də

yetişəcəkdir.

Fikrimcə, mövcud problemlərdən biri də ondan ibarətdir

ki. bizim universitetlərin əksəriyyəti müəyyən profillər üzrə

fəaliyyət göstərir, məsələn, tibb, pedaqoji, iqtisadiyyat, inşaat,

mədəniyyət-incəsənət və sair. Əlbəttə, dünyada belə istisnalar

vardır, məsələn, Massaçusets Texniki Universiteti. Lakin

təhlil göstərir ki. konkret profillər tədris universitetlərin

fəaliyyətini məhdudlaşdırır, rəqabət imkanlarını azaldır.

Ölkəmizdə tibb, mədəniyyət-incəsənət. inşaat sahələrində

mütəxəssislər yalnız bir, digər sahələr üzrə mütəxəssislər isə

bir neçə universitetdə hazırlanır. Bu səbəbdən də müvafiq

sahələr üzrə mütəxəssis olmaq istəyənlərin seçim imkanları

yo.xdur, bu hal isə universitetlərdə keyfiyyətin

yüksəldilməsinə və inkişafa gətirib çıxarmır. Bir qayda olaraq,

dünya səviyyəli universitetlər xüsusi profillər üzrə fəaliyyət

göstərmir, fikrimcə, bu amil gələcək islahatlar pro.sesində

nəzərə alınmalıdır» [34. 35, 38].

1990-cı illərin başlanğıcından (Bolonya Bəyannaməsinin

qəbulundan hələ xeyli əvvəl, 1992-ci ildə 'Təhsil haqqında”

Qanunun qəbulundan sonra) Azərbaycan təhsil sistemində

çoxpilləli təhsil sisteminə hazırlığın reallaşdırma imkanı

reqlamentləşdirilmişdi. İlk anda nəzərdə tutulurdu ki, ali təhsil

sistemində çoxpilləli təhsil sistemi mövcud ola bilər.

Çoxpilləli təhsil sistemi dedikdə, ümumidən xüsusiyə hərəkət

nəzərdə tutulur, yəni əv\əlcə tələbə hər hansı bir istiqamət üzrə

geniş təhsil almalı, sonra isə tədricən proqramlar və ixtisaslar

vasitəsilə daha dar hazırlığa keçməlidir. İxtisas üzrə hazırlıq

154

dedikdə peşə fəaliyyəiinin dar konkrel sahəsinə keçid başa

düşülür.

Çoxpilləli təhsil sisteminə keçiddə əldə olunan imkanları

bir daha xatırlamaq və gündəlik fəaliyyətimizdə onlardan

maksimum istifadə etməyə çalışmaq məqsədəuyğundur. Belə

bir sistem ləlimin metodikası və ideologiyası

nöqteyi-nəzərindən tələbəyə, tələbə partasından başlayaraq,

ömür boyu bilik əldə elmə vərdişlərini inkişaf etdirir. Məhz bu

zaman .şə.xsiyyəllərarası ünsiyyət vərdişləri kəsb etmək

imkanı yaratmaq lazımdır. Onda bu. alınmış biliklərin

yetərincə səlis şəkildə cəmlənməsini təmin edir, kadr

hazırlığının müxtəlif səviyyələrində təlimin metodologiya \ ə

metodikasının dİNersifıkasiyasma rəvac verir.

Çoxpilləli təhsil sistemi məhz universitet təhsilinin

xüsusiyyətinə uyğundur, onun əsas məqsədi professional

mobilliy.T yüksək tələblər şəraitində işləməyə hazır olan

stereotiplərdən uzaqlaşmağı bacaran, yeni ideyalar və həll

yolları təklif edən geniş təhsilli bakalavr kadrları

hazırlamaqdan ibarətdir. Ümumi və müxtəlif profilli

ixlisasla.şdırılmış təhsili birləşdirməyə (mə.sələn, iqtisadçının

bakalavr hazırlığı ilə, riyaziyyatçının bakalavr hazırlığı \ə ya

jurnalistin bakalavr hazırlığı ilə hüquqşünasın bakala\r

hazırlığı birləşə bilər və s.) imkan yarandıqda elmlərin

kəsişmə sədlərində mütəxəssislər hazırlamaq asanlıqla həllini

tapır.

.Azərbaycanın ali məktəblərində çoxpilləli təhsil

sisteminə keçid zamanı alınmış bilik, bacarıq və vərdişlər

əsasında bakala\ r. magistr və doktoranturaya hazırlığın əsas

vəzifələri səlis .şəkildə şərh olunmuşdur. Əgər bakalavr

hazırlığının başlıca vəzifələri geniş profil üzrə müəyyən bilik

həcminə nail olmaq \ə onların minimal bacarıqlarının əldə

edilməsindən ibarətdirsə, magistraturada oxumaq isə çox

zaman ixtisaslaşdırılmış biliklərin mümkün vərdiş və peşə

fəaliyyətinin aşılanmasına yönəlməsidir. Müvafiq olaraq doktorantura isə dərin ixlisaslaş-

.ə.ə

dirilmiş bilikbıio yana.şı. honı də yeni ideyalar yaratmalı,

formalaşdırmalı və reallaşdırmalıdır.

Həlli tələb olunan ikinci mürəkkəb vəzifə alınmış

biliklərin cəmlənməsi problemidir. Qeyd edək ki, hər bir

müəllim özünün tədris etdiyi fənni mütəxə.ssis hazırlığında ən

vacib \ ə zəruri sayır, digər tərəfdən isə özünün həmin anda

malik olduğu biliklərin hamısını tələbənin qavramasına

çalışır, həm də yeni kurslar yaradır. Təbii olaraq \ axt

məhdudluğu tələbənin bütün materialı rəngarəngliyi ilə

mənimsəməsi qabiliyyətini azaldır, konkret olaraq fənnə

marağı çox vaxt nəzəri baxımdan əlçatmaz edir. Deməli,

öyrənilən sahəyə və ya fənnə tədricən nüfuz etməyi nəzərdə

tutan tədris metodikasından istifadə etmək lazımdır.

Bakahu r \ə magistr təhsil proqramlarının ixtisaslaşma

səviyyəsi haqqında məsələ mürəkkəb bir məsələdir, yəni

bakalavr hazırlığının ixtisaslaşması, kurs işlərinin yazılışı,

buraxılış işlərinin hazırlanması və tələbənin .seçimi üzrə

kursların mövcudluğu təmin edilir. Unutmaq olmaz ki,

bakalavr dərəcəsinin sahibi müəyyən ixtisas dərəcəsinə

yiyələnmiş olur. Magistr proqramı başlanğıcda istiqamət üzrə

geniş hazırlıq deyil, istiqamətlər çərçivəsində daha dar

hissədən ibarətdir. Ali təhsilin reallaşdığı magistr

proqramlarının siyahısı çox tez-tez dəyişə bilər.

Magistr proqramlarının siyahılarını reallaşdırarkən

fakültənin mövcud kafedra strukturuna əsaslanmaq olmaz,

yəni bu vəziyyət ixtisaslaşmanın çatışmayan tərəflərinin

kifayət qədər həll olunmamasına və keyfiyyətin düşməsinə

gətirib çıxara bilər. Kafedralar prot^ramları yalnız öz

qüvvələri ilə reallaşdırmağa çalışırlar ki, bu vəziyyət əmək

resurslarının obyektiv məhdudluğunu (ştat cədvəli,

professor-müəllim heyətinin ixtisas dərəcələri və s.), elmi

tədqiqatların daim yeni fənlərarası sahələrinin əmələ gəlməsi

nəticəsində fakültənin inkişafı üçün çıxılmazlıq halını yaradır.

56

IÖ7

lazımdır. Çoxpilloli təhsil sistemi çərçivəsində

magistraturanın spesifik aralıq vəziyyəti ilə bağlı olaraq, təbii

şəkildə qarşıya bakalavriat və magistraturanın doktorantura

ilə qarşılıqlı əlaqəsi haqqında məsələ çıxır. Yəni həm tədris

proqramının məzmununa, həm də magistratura \ə

doktoranturaya qəbulun şərtləri və qaydalarına baxmaq

məsələsi qarşıya çıxır. Digər tərəfdən bakalavriat və

magistraturada fundamental fənlərin öyrənilməsinin müxtəlif

meyarlarını; bakala\riat və magistratura proqramlarının

əlaqəsini; doktoranturaya hazırlaşarkən magistr

proqramlarını, ixtisaslaşmalar və ixtisasların (istiqamətlərin)

qarşılıqlı əlaqəsini; magistr dissertasiyası magistrin

elmi-tədqiqat işinin yekunu olaraq namizəd minimumu

imtahanlarının verilmə imkanlarını həyata keçirmək lazımdır.

İndi isə qəbulun şərtləri və qaydaları haqqında bəzi

amilləri qeyd edək:

1. Magistraturaya qəbul zamanı biliyin

qiymətləndirilməsinə diqqət yetirmək lazımdır, çünki seçimin

əsas meyarı tədris müsabiqəli qəbul imtahanlarının

yekunudur. Qəbul imtahanlarının proqramları daimi

təkmilləşmə tələb edir, hansı ki, onlar mü\ afiq istiqamətlər

üzrə bakala\r proqramlarındakı bütün dəyişiklikləri əks

etdirməlidir.

2. Doktoranturaya qəbul zamanı elmi istiqamətdə

biliklərin qiymətləndirilməsinə daha çox diqqət yetirmək

məqsədəuyğundur, yəni bu pilləyə tövsiyələrin başlıca

meyarlarından biri tələbələrin magistraturada ehui-tədqi- qal

işlərinin yekununun olmasıdır, ona görə də tövsiyə

meyarlarını işləyib hazırlamaq lazımdır.

Çoxpilləli təhsil sistemində doktoranturanın yeri \ə

rolunun müəyyən edilməsi mühüm məsələlərdən biridir.

Doktorantura ali məktəbdən sonrakı təhsil pilləsinə aid edilir.

Bakala\ r və magistr pilləsinin məzmununa, həm də hazırlıq

istiqamətinə hansı bir şəkildəsə koordinasiya etməyə çalışsalar da. doktorantura bu günə qədər müəy

158

yən Dİahiddolikdo qalır. Dünya tocrübosi göslorir ki, lodris

zamanı magislralura vo doktorantura proqramlarına ayrılıqda

forq qoyulur, çünki heç kimdo bakalavr dərocosi aldıqdan

sonra doktorluq dərəcəsi almaq imkanı barədə sual yaranmır.

Çoxpilləli təhsil sisteminə keçiddə hər bir pillədə təlimin

metodika \ə texnologiya məsələləri bütün kəskinliyi ilə

qar.şıya çıxır. Tədris metodikası həm bakalax r. həm də

magistr təhsil proqramlarının keyfiyyətini müəyyən edən

başlıca faktorlardan biridir.

Tədris plan \ə proqramlarının işlənib hazırlanması

müəllimlik fəaliyyətinin uğurlarının əsas hissəsini təşkil etmir.

Əsas və mürəkkəb cəhət müəllimin həmin fənnin təkcə

auditoriyada deyil, həm də tələbələrin müstəqil işləri

çərçivəsində öyrənilməsini nə dərəcədə bacarıqla, tələblərə

uyğun şəkildə və peşəkarcasına təmin edə biləcəyindən

ibarətdir. Magistr pilləsində təlimin aktiv formalarına keçidi

nəinki tələbələrin müstəqil işinə daha çox önəm verilməsini

nəzərdə tutur, həm də tələb edir.

Magistr pilləsini bakalaxr pilləsindən fərqləndirən

cəhətlərdən biri ondan ibarətdir ki, magistratura ən çox

tələbələrin fərdi işi və elmi maraqlarının təmin edilməsinə

istiqamətlənir. Dərslər kiçik qruplarda keçilir, bu da təbii ki,

müəllimin hər bir tələbə ilə daha sıx təmaslarını nəzərdə tutur

və tələbələrə öz tələblərini müəllimlərə açıq ifadə etmək

imkanı verir. Magistraturada tələbələr daha çox moti\ ləşirlər,

bir çox hallarda onlar artıq həyat fəaliyyətləri \ə elmi-tədqiqat

fəaliyyəti ilə bağlı olurlar. Magistraturanın payına düşən

missiyanı (tələbələrin bilik almalarını, analitik tədqiqatları,

işləri həyata keçirmək üçün müəyyən vərdiş və bacarıqlara

yiyələnmələrini təmin elmək) əldə rəhbər tutaraq bilik \ə

bacarıqlara görə professor-müəllim heyətinə yüksək tələblər

irəli sürmək lazım gəlir. Müəllimlər daim dəyişilməli və

yeniləşməlidirlər. bunun üçün dəqiq düşünülmüş konkret

sahələr-

59

do nozəri vo praklik isliqamollordo elmi lodqiqal işlərində

işlirak elmək və onları əldə elməyə imkan \erə bilən

ixlisasariırma sislemi (maliyyə və ləşkilali) nıö\cud olmalıdır.

Müəllimin ixtisas dərəcəsinin arlırılması sisteminin təşkili də

aktualdır, burada müəllimlər təcrübə mübadiləsi və yeni tədris

metodikasımın texnologiyalarını mənimsəyə bilərlər.

Çoxpilləli təhsil sisteminin tətbiqi ali məktəbdə tədris

prosesinin proqram məqsədli təşkili və idarəedilmə prinsipinə

keçidi nəzərdə tutur ki. bu da öz növbəsində magistr

proqramlarının yeni təşkilati formalarının meydana

çıxmasına. mö\cud olan kafedraların rolu və yerinin

müəyyənləşməsinə gətirib çıxarır. Bu dəyişiklikləri göstərən

müvafiq sənədlər dedikdə ali təhsil müəssisələrinin

nizamnaməsini, fakültə haqqında əsasnaməni göstərmək

məqsədəuyğundur. Magistr proqramları onların statusunu

mü\afiq əsasnamə ilə reqlamentləşdirməklə yeni təsisatların

meydana gəlməsinə çevrilməlidir. Magistr proqramları

haqqında Əsasnamədə aşağıdakıları təsbit etmək zəruridir:

-magistr proqramlarının formala.şdırılmasının əsas

prinsipləri; - magistr proqramının yaranması və ləğ\ i qaydaları; - magistr proqramı rəhbərinin hüququ və vəzifələri - magistr proqramı rəhbərinin təyini və işdən çıxarılması

qaydalarına qoyulan tələblər; -magistr proqramı çərçivəsində ixtisaslaşmaların statusu; - ixtisaslaşmaların rəhbərlərinin hüquq \ ə \ əzifələri; - ixtisaslaşmaların rəhbərlərinin təyini və işdən

çıxarılması qaydalarına qoyulan tələblər.

Magistr proqramlarının idarə edilməsində kadr təminatı

məsələsi mühüm rol oynayır. İlk anda bu proqramlar ixtisaslaşmaların rəhbərləri \ə kafedra müdirləri

160

arasındakı qarşılıqlı münasibəlloro aiddir. Təcrübə göstərir ki.

bir çox halda kafedra müdirləri magistr proqramları rəhbərləri

ilə öz qarşılıqlı münasibətlərini birbaşa tabeçilik qaydasında

yerinə yetirilməsi prinsipləri üzərində qururlar. Belə bir

yanaşma həm də magistr proqramını kafedralararası

proqramdan kafedra proqramına çevirmək cəhdidir, bu isə

bəzi kafedralardan və yüksək ixtisas dərəcəli mütəxəssislərdən

istifadə imkanlarını məhdudlaşdırır.

ECTS sistemindən istifadə ilə tədris prosesinin təşkili

çoxpilləli təhsil sistemində ən aktual məsələlərdən biridir.

Kadr hazırlığı və çoxpilləli sistemə keçid, tədrisin texnologiya

və metodikasında xeyli dəyişikliklər edilməsini, həm də tədris

proqramının mənimsənilməsində nəzərdə tutulmuş vaxtdan

səmərəli istifadəni nəzərdə tutur.

Əgər bakalavr \ ə magistrlərin hazırlığının məzmun və

səviyyəsinin tələblərində Dövlət Təhsil Standartlarının

işlənmə praktikasına nəzər salsaq, aydın olar ki. onlarda

verilən və nəzarətdə saxlanılan parametrlərdən biri fənnin

öyrənilməsinin ümumi əmək tutumluluğudur, həm də

tələbənin həftəlik tədris yükünün, onun bütün auditor və

auditoriyadankənar (müstəqil) tədris işinin bütün növlərinin

həcminin rol oynamasıdır. Yəni tədris planları və tədris

prosesinin real təşkili də, bir qayda olaraq, yalnız auditor

yükləməni nəzərə almaqla reallaşır. Müstəqil işə ayrılan

saatlar praktik olaraq baxış sahəsindən kənarda qalır.

Kafedralar tədris planının üz hissəsində öz fənləri üçün sətirlər

ayırır, həm də mühazirə, praktik (və ya seminar) məşğələlərin

mümkün həcminə yer ayırır, lazım olan məlumatları qeyd

edirlər. Nəticədə tələbələr tədricən tədris prosesinin passiv

iştirakçılarına çevrilirlər, onun çərçixəsində əsasən biliklərin

müəllimlərdən tələbəyə bəsit ötürülməsi həyata keçirilir \ə

tələbənin müəyyən vərdiş \ə bacarıqlar əldə etməsi imkanları

heçə endirilir. Kreditlər sistemindən istifadə qərarlaşmış

vəziy-

161

yoli müəyyon dorocodə doyişdirmoyD imkan verir. Həm do

nozoro almaq lazımdır ki, dünya praktikasında hor birinin öz

müsbət və топП toroflori olan müxtəlif modellər mövcuddur.

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi bir sıra Avropa

ölkələrinin təcrübəsini əsas tutaraq fənlərin öyrənilməsinin

ümumi əmək tutumluluüunun həcminin zaçot xahidləri və ya

kreditlərlə hesablanmasının metodikasını i.şləyib

hazırlamışdır.

Ümumi əmək tutumluluğunun həcminin

qiymətləndirilməsində kredit sisteminə keçidin üç tərkib

hissəsi var;

1) tədris planlarının müasir .şəkildə işlənib hazırlanması;

2) tədrisin metodika və texnologiyasının dəyişilməsi,

tələbənin müx əffəqiyyət dərəcəsinin bal-reytinq sisteminə

keçidi;

ə) tədris prosesinin təşkilinin dəyişilməsi.

Göstərilən hər bir elementin xarakteristikası üzərində

daha təfsilatı ilə dayanaq. Praktika göstərir ki, tələbənin

öyrəndiyi kursu ilk növbədə çox səlis şəkildə

müəyyənləşdirmək lazımdır. Fənlərin bloklarda birləşdirilmə

prinsipi və qüvx'ədə olan təhsil standartlarına uyğun

reallaşdır- mahır müxtəlif ola bilər. Problem ondan ibarətdir

ki, çoxlu sayda kursların varlığı, əsaslandırılmayan qüvvədə

olan tədris planı, imtahanların və zaçotların verilməsi üçün

qeyd olunan və yetərincə böyük vaxt həcmi balanslaşdırılmış

tədris planının formalaşmasına imkan xermir. Göstərildiyi

kimi, qüvvədə olan tədris planlarının maketləri yalnız auditor

yüklənmənin vaxt və forma üzrə bölünməsini nəzərdə tutur.

Ali məktəbdə tədris prosesində müstəqil işə daha çox önəm

verməyə başlanması, şübhəsiz ki. tədris planında da öz əksini

tapmalı xə işlənib hazırlanarkən nəzərə alınmalıdır. Tədris

prosesi çərçixəsində tədris yükünün qarşılıqlı əlaqədə olan, fən

162

nin öyronilmosinin ümumi v'>mok lulumluluğu anlayı.şma

daxil olan növbn ayırmaq zoruridir, yəni:

-ononəvi forma ijoklindv') aııdilor i^ji. mühazirobr.

seminarlar, praktik mo.sğobbr \ o s;

-tobbobrin müstəqil i.şi \ə cari auditor məşğələlərə

hazırlığı;

-əlavə ədəbiyyatın, mühazirə mətnlərinin, mühazirə və

seminarların mətnlərinə dair elektron materiallarının, evə

verilmiş məsələ və misalların həlli:

-seminar üçün məruzələrin hazırlanması:

-yoxlama işlərinə, kollokviumlara və müvəlTəqiyyəl

dərəcəsinin digər cari yoxlama formalarına hazırlığı və s., həm

də əlavə tapşırıqların yerinə yetirilməsi:

- fərdi olaraq verilmiş kurs probleminə dair ədəbiyyatın

və elektron informasiya qaynaqlarının axtarışı:

-verilən problem üzrə referatların \ə esselərin yazılması;

- müəyyən problemə dair elmi məqalələrin analitik

səpkidə araşdırılması:

-verilən mö\zuya dair statistik \ə faktik materialların

təhlili:

-statistik materiallar əsasında hesablamalar aparılması;

-sxemlərin və modellərin tərtib olunması, konkret

situasiyanın təhlili \ ə analitik yazışmalara hazırlıq;

- kompüter, distant təhsil və texnologiyalardan istifadə

olunmaqla tədris fənləri üzrə praktik məşğələ \ə s. özündə

birləşdirir.

Kontakt saatlar çərçixəsində müəllim tələbəyə müstəqil

tapşırıqların yerinə yetirilməsinin gedişində fərdi məsləhətlər

\erir, digər tərəfdən isə fərdi tapşırıqların nətieəbrinə nəzarəti

həyata keçirir və onları qiymətləndirir.

16.">

Şərli olaraq lobbəlorin müsləqil işini iki hissəyə ayırmaq

olar. Müsləqil işin formaları tələbənin hər bir auditor

məşğələlərə hazırlaşmasını təmin edir. Bu hazırlığın nəticələri

tələbənin məşğələlərdəki fəallığında və etdiyi məruzələrin

səviyyəsində, yerinə yetirdiyi yoxlama işlərində. Icsl

tapşırıqlarında və cari nəzarətin digər formalarında üzə çıxır.

Tələbənin audilor məşğələlərinin nəticələrinə dair aldığı ballar

onun fənn üzrə cari müvəffəqiyyət dərəcəsinin reytinq

qiymətini formala.şdırır.

Müstəqil işin xüsusi formaları tələbənin biliklərinin

dərinləşdirilməsinə və möhkəmləndirilməsinə, tədris

fənlərinin problematikasma dair analitik vərdişlərin inkişafına

yönəlmişdir. Müstəqil işin bu kimi formalarına yekun

NLirulması və nəticələrin qiymətləndirilməsi müəllimlə

kontakt saatların vaxtında həyata keçirilməsinə səbəb olur. Bu

iş növlərinə görə toplanan ballar tələbənin müstəqil işi üzrə

qiymətini formalaşdırır və eləcə də kurs üzrə yekun

attestasiyasında nəzərə alınır.

Müsləqil işin xüsusi formaları bu hissələrə bölünə bilər:

- hər bir tələbənin müstəqil iş planına daxil edilən

formalar; - müstəqil iş planına tələbənin seçiminə əsasən daxil

edilən formalar. Tədris fənlərini öyrənməyə başlayan tələbə kurs üzrə

müstəqil işin bütün formaları haqqında informasiya alır. Hər bir tədris fənni üzrə müsləqil işin xüsusi formaları əsasında yığıla bilən balların maksimum səviyyəsi müəyyənləşdirilir. Bu göstəriciyə istiqamətlənməklə tələbə hər fənn üzrə ona seçim üçün təklif edilən siyahıdan müstəqil iş formaları toplamağı həyata keçirir.

Məsələn, .A fənni üzrə maksimum olaraq bütün yoxlama nöNİərinin nəticələrinə əsasən 3üü bal, o cümlədən cari müvəffəqiyyət dərəcələrinin nəticələrinə görə 100 bal, tələbənin müstəqil işinə görə 100 bal və imtahana görə

164

100 bal toplaya bilər. Müstəqil işin formalarına görə nəticələr

tələbənin cari müvəffəqiyyət dərəcəsi üzrə ballarını

formalaşdırır.

Tədris prosesi zamanı müəllim və tələbənin

yüklənməsinin gözdən keçirilən növləri məzmununa, həcminə

və yerinə yetirilmə vaxtına görə heç də həmişə üst-üstə

düşmür:

Müəllimin tədris yükünün növləri Təla ba nin tədr i s ] yükünün növləri _ ._

J 1 Mühazirə kursunun, praktik nıə . ş - Miina z i rə l ərə . p ; . : ! , ; !

ğəb və seminarlar üçün n ı e l ( Xİ i k məşğ ə l ə l ərə və

nıateriallann hazırlanması seminarlara ha/ırhci

Auditor işi AuJ ı ı s ) ! ' i ş i

Tələbələrin sərbəst işləmələri üçün metodik materiallar və

Sərhəs i i s 1

tapşırıqların hazırlanması

Sərbəst işin yerinə yetirilməsinin yoxlanması

Kontakt saatlar Kontakt .saatlar

Hesablamanın qüwədə olan normativləri və metodikası,

professor-müəllim heyətinin yüklənməsinin uçotu, eləcə də

dosent, professor elmi adının verilməsi üçün mövcud tələblər,

tədris yükünün zaçot vahidlərinə keçidi, tədrisin metodikası

və texnologiyasında edilən dəyişikliklər bir-biriləri ilə

müəyyən ziddiyyət təşkil edir.

Tədris yükünün kontakt saatlarla bağlı növünün tətbiqi ilə

qarşıya qoyulan kəmiyyət ölçüsü və fənnin öyrənilməsinin

ümumi əmək tutumluluğu haqqında sual yaranır. Auditor və

müstəqil iş arasında bakalavr hazırlığı zamanı 1-in 2-yə,

magistr hazırlığı zamanı 1-in 3-ə nisbətinin yerinə yetirilməsi

ilə yüklənmənin kontakt saatlar şəklində tam həcmi də vahidə

bərabərləşdirib bilər.

Kontakt saatlarını müəllimin yükünə əsaslanaraq auditor işi kimi gözdən keçirmək olar. Bu halda professor-

165

müəllim heyətinin auditor yüklənməsi nəinki azalır, hətta

həcm etibarilə artır və məzmun etibarilə mürəkkəbləşir.

Tələbələr üçün heç vaxt kollektiv məşğələni auditor məşğələsi

ilə eyniləşdirmək olmaz, çünki kontakt saatlar zamanı

müəllimlə fərdi məsləhətləşmələr olur.

Tədrisin məzmun və texnologiyasının keyfiyyət

dəyişiklikləri tədris prosesinin təşkilinə də müəyyən

düzəlişlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Birincisi,

öyrənilən hər bir kurs üzrə müəllim ənənəvi proqramla yanaşı,

ləqvim-lematik plan işləyib hazırlamalıdır. İkincisi, tələbə öz

müstəqil işini planlaşdırmağı və təşkil etməyi bacarmalıdır.

Bu halda ona müstəqil işin tədris cədvəli kömək edə bilər.

Müvəffəqiyyət dərəcəsinin bal-reytinq sisteminə keçidi

bütün iş növlərinin tələbə tərəfindən yerinə yetirilməsinin

dəqiq və şəffaf uçotu ilə təmin edilməlidir ki, bu da tələbənin

müvəffəqiyyət dərəcəsi cədvəlinin doldurulmasına imkan

verir. Tədris prosesinin fərdi təhsilə daha çox

istiqamətləndiyini nəzərə alsaq, hər bir tələbə ilə fərdi ləlim

planı işləyib hazırlamaq məqsədəuyğundur.

Tədris planları təqvim-lemalik plan və tələbələrin fərdi

planları ilə yanaşı, məşğələlərin cədvəlini tərtib elmək üçün

əsasdır, ona görə də bu prosesin bütün iştirakçılarının

fəaliyyətinin səlis koordinasiyasını təmin etmək lazımdır.

Tədris planı bu və ya başqa fənnin ona daxil edilməsi və

onların öyrənilmə müddətləri haqqında informasiya verir.

İşlənib hazırlanmış təqvim-lematik planı bu fənnin məzmunu

və öyrənilmə qrafiki haqqında informasiya verir. Tələbənin

fərdi təlim planı seçilmiş kurslar haqqında informasiya verir.

Deməli, bütün bu mərhələlərin müddətlər üzrə ardıcıl olaraq

keçilməsini reqlamentləşdirmək lazımdır.

Dislant təhsil texnologiyalarından istifadə zamanı

müəllimlərin yüklənməsinin uçotu haqqında məsələyə xüsusi

diqqət yetirmək lazımdır. Bu halda da əsas ölçü

166

vahidini müoyyonbşdirmok zəruridir. Beləliklə, kredit

sisteminə keçid zamanı tədris prosesinin təşkilinin dəyişilməsi

ilə bağlı qeyd elmək lazımdır ki, o, ali təhsil sistemində

mövcud olan resurslardan daha effektli istifadəni nəzərdə

iLilıır, tədris prosesinin daha səlis \ ə şəffaf təşkilini təmin

edir. Tələbələrə fərdi olaraq üstünlük verilməsini nəzərə

almaqla həm də təmin etməyə ço.\ zaman imkan yaranır,

't'ekunda yük>ək bilik qa/aiıiıiaqla bərabər, həm də

müəyyən bacarıq '" '' -nis olur.

İndi isə Azərbaycanın ali məktəblərinin akaocmık

mobilliyinə dair bəzi praktik addımlara nəzoı N-ı ia«.].

Azərbaycanın ali məktəbləri A\ı\>pada ..l.a ;.-m; ;

billik proseslərində iştirak edir \ə ('»na \crilən büıim tələblər

dünyada, Bolonya prosesində ali təhsilin bc\ nəi-

miləlləşdirilməsinin tələbləri ilə müqayi.sədə xeyli azdır.

İnformasiya qıtlığı üzündən Azərbaycan ali məktəblərində

akademik mobilliyin tam bir mənzərəsi haqqında mühakimə

yürütmək çətindir. Hazırda dövləllərarası müqavilələr

çərçivəsində tələbələrin, dokloraniların, müəllimlərin

dəstəklənməsi, az da olsa, qalmaqdadır. Diplomdan sonrakı

tədris proqramlarında xarici uni\ersi- lellərdə oxumaq üçün

Azərbaycanın ən yaxşı məzununa verilən Prezident

təqaüdünün rolu böyükdür. Uni\er.si- tetlər arasında

əməkdaşlıq haqqında müqa\ ilələr mobillik məsələlərində

daha böyük rol oynayır. Tələbələrin və müəllimlərin

mobilliyinin Azərbaycan fondları və biznesi tərəfindən

dəstəklənməsi yeni ənənələrdən biri olmuşdur. Təhsilin

inkişafının innovasiya layihəsinin həyata keçirilməsi

.Azərbaycan müəllimlərinin mobilliyinin inkişafına rəvac

verir. Həmin layihənin Azərbaycanın ali məktəblərinin

beynəlxalq mobilliyinə təsiri xüsusi ümumiləşdir- mələrin

aparılmasına səbəb olmuşdur.

Ali təhsil sferasında Avropa Birliyinin Şərqi .A\ ropa və

Axropa Birliyinin üzvü olan ölkələrin universitetləri

167

arasında kooperasiyanın inkişafına kömək göstərilməsinə

yönəlmiş bir neçə proqramı ayrıca qeyd etmək olar. Bu ilk

dəfə 199Ü-C1 ildə başlanmış Tempus proqramının davam

etdirilməsidir. Onun yeni, üçüncü mərhələsi 2003-

2006- cı illər dövrünü əhatə edir. Proqram fərdi universitet

mobilliyi (təkcə müxtəlif ölkələrin universitetləri arasında

deyil, həm də Azərbaycan daxilində) və məqsədli mobilliyin

dəstəklənməsinə yönəldilmişdir. Məqsədli mobillik

Azərbaycanın ali məktəblərində institusional quruculuqla

bağlı olaraq universitet tərəfdaşlığı əsasında layihələr

çərçivəsində (idarəetmə strukturlarının modernləşdirilməsi,

tədris planlarının Avropa universitetləri ilə birlikdə işlənib

hazırlanması) həyata keçirilir. Avropa akademik mobillik

planının reallaşdırılması çərçivəsində Avropa Birliyi 2004-cü

ildə həmin birliyə daxil olan ölkələri- n tələbə və

müəllimlərinin, Azərbaycan da nəzərə alınmaqla, üçüncü

ölkələrlə mübadiləsinin təmin edilməsi üçün Erasmus

Mundus proqramını təsis etmişdir. Proqram Avropa magistr

proqramlarının yaradılması ilə bağlı olaraq mobilliyi lazımi

səviyyədə saxlamaq üçün yönəldilmişdir. Proqramın

şərtlərinə görə Avropa Birliyindən minimum olaraq iki

universitetin magistr proqramlarının və Avropa Birliyindən

kənardakı üçüncü universitet proqramlarının yaradılması

məsələləri ilə konsorsium yaradılır. Müxtəlif universitetlərin

tələbələri universitet konsorsiumunda oxumaq, iki və ya hətta

üç diplom almaq imkanı əldə edirlər. Planlaşdırılaraq

proqramın qüvx’ədə olduğu 200cS-ci ilə qədərki dövr ərzində

lOO-ə qədər yeni magistr proqramları yaradılmış və 1000-ə

yaxın insan mübadilə iştirakçısına çevrilmişdir. Proqram

müxtəlif ölkələrin universitetləri arasında əlaqələr

qurulmasına kömək etmək, birgə və ikili diplom

proqramlarının inkişaf etdirilməsi üzrə əməkdaşlıq vasitəsilə

bütövlükdə Avropa təhsilinin keyfiyyətini və cəlbediciliyini

yüksəltmək məqsədi güdür.

168

Avropa təhsil məkanının (və bütövlükdə təhsil prosesinin)

tərkib elementlərindən biri də elmi-tədqiqat fəaliyyəti nəzərə

alınmaqla Avropa Birliyinin, bu ailənin üzvü olan ölkələrin və

Azərbaycan da daxil olmaqla, üçüncü ölkələrin

tədqiqatçılarının mobilliyinə dəstək vermək məqsədi güdən

bütöv bir sıra proqramları həyata keçirməkdir. Avropa

Birliyinin proqramları ilə yanaşı, Azərbaycan tələbə və

müəllimlərinin mobilliyinə dəstəyi bir çox Avropa ölkələrinin

proqramları və fondları həyata keçirir. Məsələn, Almaniyada

bu proqram faktik olaraq məşhur Erasmus proqramının təsirini

digər ölkələrə yayır; proqram 1993-cü ildə Avropa Birliyindən

olan alimlərin keçmiş SSRİ-dən olan alimlərlə əməkdaşlığına

dəstək üçün açılmışdır.

Azərbaycan ali təhsilinin qapalılığı və Avropa ali

təhsilindən təcrid vəziyyətində olmasının nəticələrini aradan

qaldırmaq zərurəti son zamanlar başlıca vəzifələrdən birinə

çevrilmişdir. Möhkəm və davamlı Azərbaycan ali təhsili

şəraitində tələbələrin digər ölkələrin universitetlərində təhsil

almaları üçün ölkəmiz çox cüzi yer alırdı. Dərəcələr

sisteminin Avropa sistemi ilə qeyri-sinxron olması, tələbənin

xarici universitetlərdə təhsilinin nəticələrinin öz

universitetində tanınma prosedurasının yoxluğu, xarici

diplomların tanınmasının mürəkkəb prosedurası, bütün bunlar

ölkə ali təhsilinin Avropa təhsil məkanına inteqrasiyasının

yüksək olmayan dərəcəsini və faktik olaraq iki sistemin

mövcudluğunu xarakterizə edir.

Bütövlükdə mobillik məsələsi, Bolonya prosesi

çərçivəsində respublikamızın ali məktəblərinin start

mövqeləri Avropa universitetləri ilə müqayisədə daha

mürəkkəbdir. Bolonya sənədləri ilə elan edilən məsələləri həll

etmək üçün Azərbaycanın ali məktəblərinin, ölkənin yüksək

keyfiyyətli təhsil ənənələrinə baxmayaraq, iri addımlar atması

və Avropa universitetləri ilə müqayisədə daha böyük səylər

göstərməsi lazımdır. Bu situasiya aka-

169

ciemik mobilliyo münasibotdo Azərbaycan səviyyəsində

aydın strategiyanın, ona dəstək üçün vahid sistemin və ən

başlıcası, onun hazırda maliyyələşdirilməsinin normal hala

düşməsi ilə sadələşir.

Beynəlxalq mobillik proseslərinin inkişaf etdirilməsi və

Avropa təhsil məkanına Azərbaycanın daha dolğun qoşulması

üçün həm bu prosesə dövlət dəstəyi (qanunvericilik, normativ,

maliyyə və s.), həm də Azərbaycan universitetlərinin özlərinin

səyləri kifayətdir. Sonuncu tələb onların beynəlxalq

əlaqələrdə siyasətin həyata keçirilməsinə, akademik

mobilliyin öz inkişaf strategiyasının prioritetinə daxil

edilməsinə, universitet daxilində tələbələrin və müəllimlərin

mobilliyinin inkişaf etdirilməsinə rəvac verən proseduranın və

mühitin yaradılmasına hədəf götürmələrinə aiddir. Nəzərə

almaq lazımdır ki, Avropada birgə və ikili diplom proqramları

vaxtı çatmış tələbatı əks etdirməklə, ilk növbədə

universitetlərin özlərinin əməkdaşlıqları sayəsində inkişaf

etmiş və yalnız sonralar Avropa ali təhsilinin gələcək

məkanının bir hissəsi qismində qiymətləndirilməklə,

Avropada böyük dəstək almışdır. Azərbaycanda beynəlxalq

akademik mobilliyin inkişaf etdirilməsi üçün bir sıra işlər

görülməlidir. Akademik mobillik üzrə vahid milli kontakt

mərkəzi informasiya dəstəyinin təmin edilməsində son dərəcə

faydalı ola bilərdi. Hər hansı proqramlar və fondlar

universitetlərə yalnız mobilliyin və Avropa təhsil-elm

məkanına inteqrasiya üzrə işlərin genişləndirilməsinin

başlanğıc dövrünü asanlaşdıra bilər. Başlıca rol

universitetlərin özlərinə məxsusdur, lakin onların fəaliyyətinə,

şübhəsiz ki, dövlət tərəfindən maliyyə yardımı və dəstək

verilməlidir.

A\ ropa və Azərbaycan ali məktəblərinin beynəlxalq

mobilliyinin ən yaxşı inkişaf təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi

bir neçə tipik qayda və proseduraları ayırmağa imkan verir.

Onları Azərbaycan ali məktəblərində beynəlxalq mobillik planlarının işlənib hazırlanması və həyata

170

kevirilmDsindo nozoro almaq moqsodouyğundur. Ən

müxtəlif və intensiv akademik mobilliyə malik bütün ali

məktəblər özlərinin beynəlmiləlləşdirilməsinin konsepsiya və

strategiyasını ijjləyib hazırlayır, onların həyata keçməsində

başlıca vəzifələr və resurslar ayrıca göstərilir. Praktikadan

göründüyü kimi, akademik mobillik konsepsiyası hər bir ali

məktəb üçün spesifıkdir. O. Avropa ali təhsil məkanına

inteqrasiyanın uzunmüddətli məqsədlərini və mövcud

resurslar üzrə məhdudiyyətləri əks etdirməlidir.

Ali məktəb hc^yatımn müxtəlif sferalarında (beynəlxalq

fəaliyyətin idarə edilməsində) tədricən və ardıcıl

dəyişikliklərin yaxşı işlənib hazırlanmış planı böyük resurslar

tələb etmədən ah məktəblərin cəlbediciliyinə \ə

rəqabətqabiliyyətliliyinə təsir göstərməyə qabildir. Ali

məktəbin beynəlxalq fəaliyyətinin inkişaf strategiyası işlənib

hazırlanarkən Azərbaycanın daha təcrübəli ali məktəblərinin

qüvvəsindən və ya Avropa Birliyinin beynəlxalq

ekspertlərinin imkanlarından istifadə etmək faydalıdır. Belə

bir praktika müəyyən dərəcədə yayılmaqdadır, ali məktəbin

beynəlxalq fəaliyyətinin informasiya müşayiəti Azərbaycanın

əksər ali məktəbləri üçün aktual vəzifə olaraq qalır. Onun

yaxşılaşdırılması həm mobilliyin təşkilinə (həm öz

tələbələri, həm də xarici tələbələr üçün mobilliyin imkanları

və şərtləri haqqında bitkin informasiya; mübadilə

proqramlarında iştirak təcrübəsini müzakirə etmək üçün

saytlarda forumların mövcudluğu), həm də universitetlərin və

proqramların təhsil- elm fəaliyyətinin akademik tərəflərinə

(tələbələr üçün A\- ropada və dünyada qəbul edilmiş

vəsaitlərin, tədris kursları, tədris plan və proqramlarının, təlim

texnologiyaları \'ə qiymətləndirmələrin, akademik təqximlərin

təs\iri) aiddir.

Avropa üçün Linifıkasiya edilmiş formatda dərəcə vermiş

universitetin proqramı haqqında yığcam informasiyanın yer

almasının nəzərdə tutulduğu diplomlara Av-

171

гора əlavəsi, Azərbaycan və Avropa ali məktəblərində tədris

planları, proqramları və texnologiyalarının üst- üstə

düşməsindəki çatışmazlıqlar, mobilliyin birgə və ikili diplom

proqramları formasında beynəlxalq əməkdaşlığın

genişləndirilməsi bir sıra hallarda ciddi problemə çevrilir.

Buna görə də tədris planları və texnologiyalarının tutuş-

durula bilən olmasını həyata keçirmək üçün xarici tərəfdaş

universitetlə müştərək fəaliyyət daha faydalı olar. Bu cür

məsələlərin həlli üçün TEMPUS proqramının dəstəyinə

müraciət etmək olar, onun prioritetləri arasında Azərbaycan

ali təhsilinin bir sıra fənn sahələrində tədris planlarının

beynəlxalq səpkidə tutuşdurula bilən olmasına nail olmaq

üçün institusional tərəfdaşlığa yer verilir.

Universitet əməkdaşlığının geniş spektri üzrə daimi və

fərqli tərəfdaşların mövcudluğu, ümumilikdə beynəlxalq

fəaliyyətin, xüsusilikdə isə akademik mobilliyin inkişaf

etdirilməsinin rəhnidir. Təcrübə göstərir ki, universitetlərin

tələbə mübadiləsinin təşkili ilə başlanan qarşılıqlı fəaliyyəti,

çox vaxt institusional elm-təhsil sahəsi də daxil olmaqla,

əməkdaşlığın yeni sahələrinə keçir. TEMPUS, Britaniya

Şurası və Erasnius Mundus proqramı tərəfindən dəstəklənən

instisional ali məktəb əməkdaşlığının geniş proqramı üzrə

birgə layihələr uzunmüddətli tərəfdaşlıq qurulması üçün yaxşı

imkanlar yaradır. Eyni zamanda əməkdaşlığın ayrı-ayrı

tərəfləri üçün müxtəlif elmi istiqamətlər və universitet

modelləri seçilərkən universitetlər çevrəsinin diferensiasiyası

məqsədəuyğundur. Bir qayda olaraq, fərqli təhsil və idarəetmə

mədəniyyətlərinin sintezi gözəçarpan sinergiya effekti verir

ki, bu da birgə proqramlar, birgə və ikili diplom

proqramlarının gedişində aydın şəkildə üzə çıxır.

Bolonya prosesinin bütün vasitələrinin (tutuşdurula bilən

tədris planları, xarici təhsilin nəticələrinin tanınma

proseduraları, kreditlərdən istifadə, birgə proqramların işlənib

hazırlanması və s.) fəaliyyəti üçün imkanlar yarat

172

maqla, universiletbrin inslilusional əmokdaşlığının key-

fiyyotco yeni tələbə və müəllimlərin akademik mobilliyinin

genişləndirilməsi də daha effektli baza yaradır.

Mobilliyin təşkilində iştirak edən əməkdaşlar da əlavə

hazırlıq tələb edirlər. Sonuncu tələb təkcə dil bilmə

məsələsində deyil, həm də ali məktəbdə beynəlxalq əlaqələr

sahəsini idarəetmənin professional tərəfinə də aiddir. Bu

fəaliyyət get-gedə daha peşəkar şəkil alır \ə Avropa ilə

təmaslar get-gedə sıxlaşdıqca bu meyillər daha da

möhkəmlənir. Bu kimi hazırlıq Azərbaycan ali məktəblərində

hələlik geniş şəkildə aparılmır. İxtisasartırmanın qısa

proqramları, tərəfdaş universitetlərin qarşılıqlı əməli səfərləri,

universitet inzibatçılarının Avropa ölkələrində yenidən

hazırlanma proqramları da son dərəcə əhəmiyyət kəsb edir.

Mübadilə iştirakçılarının hazırlığı yetərli dil səriştə.sinin

inkişaf etmiş olmasını nəzərdə tutur. Xarici dilləri

peşəkarcasına bilmək tələbənin beynəlxalq səviyyəli proqramı

mənimsəməsinin və müvafiq diplom almasının, müəllim üçün

isə beynəlxalq səviyyəli ixtisas dərəcəsinə nail olmağın zəruri

elementinə çevrilir. Həqiqətən də, bakalavr tədris proqramının

dil hazırlıq hissəsi, xarici dil üzrə imtahanı beynəlxalq

imtahanların tələblərinə uyğun olaraq mənimsəmə səviyyəsi

ilə başa çatır. Tələbələr üçün distant təhsil təlim proqramı

çərçivəsində əlavə virtual mobillik imkanları açır.

Mobillik formaları tələbə və müəllim mübadiləsindən,

beynəlxalq konfranslarda və layihələrdə iştirakdan tutmuş,

institusional əməkdaşlığın koordinasiyasını və idarəetməsini

tələb edən uzun müddətli birgə elm və təhsil proqramlarına

kimi ən müxtəlif şəkildə ola bilər. Çoxsaylı təcrübə

beynəlxalq mobilliyin və əməkdaşlığın inkişafının ali məktəb

çərçivəsində artım nöqtələrinin və keyfiyyət mərkəzlərinin

formalaşdırılmasınm effektliyini göstərir və bu təcrübə ali

məktəbin bütün yerdə qalan bölmələrinə şamil olunur. Onların

qismində çox vaxt

173

beynəlxalq əməkdaşlığa sö\q edən birgə proqramlar lələ-

bələrin, müəllimlərin və ali məkləb inzibalçılarının geniş V’e\

rəsinin mobilliyini özündə əks eidirir.

Beynəlxalq mobillik iştirakçılarının çox hissəsi ali

məkiəbin özünün mövqeyi ilə müəyyən edilir. Xarici uni-

versileldə təhsilin asanlaşdırılması, nəticələrin dərhal

tanınması haqqında məsələnin ölkə səviyyəsində həllinin

olmadığına baxmayaraq, ali məktəbin konstruktiv

mövqeyindən, xüsusən də beynəlxalq mobillik proqramının

iştirakçısı olan tələbənin özünün Avropa təhsili dövründə nə

kimi şəraitə düşdüyündən asılıdır. Ali məkləb müəllimlərinin,

tədqiqatçıların, inzibatçıların professional mobilliyinin

effektliyini artırmaq üçün ali məktəb məkanının geniş

tərkibinin mobilliyinin nəticələri haqqında müntəzəm

məlumatlandırma qaydalarına riayət elmək, onun

monitorinqini həyata keçirmək vacib məsələlərdən biridir.

Mobilliyin maliyyələşdirilməsinin mü\aftq mənbələrinin

və formalarının (təhsilin nəticələrinin və diplomların

tanınması məsələləri ilə yanaşı) tapılması .Azərbaycan ali

təhsilinin Avropa təhsil məkanına inteqrasiyası üçün açar

funksiyasını yerinə yetirən bənddir. Dövlət dəstəyi sistemi

yaradılmadan bu çəlin ki, həll edilə bilsin. Lakin işləri

müvəffəqiyyətlə gedən ali məktəblərin təcrübəsinin göstərdiyi

kimi, ali məktəb üçün beynəlxalq fəaliyyəti dəstəkləyən xarici

strateji tərəfdaşlığın (biznesin təmsilçiləri, xarici və

Azərbaycan fondları və s.) Avropa proqramlarının imkanları

ilə kombinə edilməsi, universitetlərin özlərinin

büdcədənkənar fondları böyük effekt verir. Mo- billiyin

maliyyələşdirilməsinin kombinə edilmiş, diferensial-

laşdırılmış formaları (bir sıra ali məktəblərin təcrübəsinin

göstərdiyi kimi) bu günün reallığına daha uyğundur.

Bu gün hətta tələbə və müəllimlərin başlanğıcda çox

kiçik sayma hesablanmış akademik mobillik mexanizminin

işə salınması onun iştirakçılarının sayının daha çox

174

artmasına imkan \erir. Mühüm mosolobrdon biri do lolobo vo

müollimo akademik mobillikdo i.şlirak eimok vo

lojşkilali-inzibali imkan verilməsi dövlət mövqelərindən

Ç1X1.Ş elməklə qiymətləndirilməsi və tanınmasıdır. Akademik

mobilliyin inkişafı \ə ali ləhsilimi/in A\ ropa məkanına

inteqrasiyasının sürətləndirilməsi tədbirlərinin real-

laşdırılmasmın müasir mərhələsi, diplomların \ə ixtisas

dərəcələrinin Azərbaycanda tanınmasının normativ bazasının

təkmilləşdirilməsini tələb edir. Hazırda göstərilən cəhətlər

özünü gel-gcdə daha aydın hiss etdirir, yəni:

-Azərbaycan qanunvericiliyi təhsil haqqında .sənədlərin

tanınması (ek\ i\ alentliyin müəyyənləşdirilməsində)

masələsin- də keçmişdəki mövqelərində qalır:

-onların məzmunu, qoşulduğu Lissabon Konvensiyasında

təsbit olunmuş beynəlxalq hüquq normalarını heç də təmin

elmir və Bolonya prosesinin tələblərinə ca- \ ab vermir:

-ali məktəblər, təhsil üzrə sənədlərin tanınması da daxil

olmaqla, xaricdən yeni tələbələrin qəbulunun bütün

proseduralarının müstəqil şəkildə həyala keçirilməsindən

kənarda durur; - Lissabon Konvensiyası çərçivəsində tanınmaya dair

yaradılmış \ə .Azərbaycan Təhsil Nazirliyinin təqdimatına əsasən '"Akademik tanınma wı mohillik //~/v miUi in- fonnasiya mərktizi"'Dö\\:>\ İdarəsinin 1999-cu ildə qoşulmuş olduğu təhsil haqqında sənədlərin tanınmasına dair beynəlxalq şəbəkənin imkanlarından heç də tam şəkildə istifadə edilmir.

Tanınma funksiyalarının dcseniralizasiyasına keçid düşünülmüş, yaxşı götür-qoy edilmiş konsepsiya əsasında hazırlıq işləri, o cümlədən kadr işləri görülməklə olmalıdır. Tanınma haqqında qəbul edilmiş qərardan narazılıq olduğu təqdirdə fərdlərin apellyasiya hüquqlarını reallaşdırmalan üçün şərait yaradılmasım çoxdan vaxtı

17.S

çalmış zorurol kimi nozoro almaq lazımdır. Kompetensi-

yaların vo təlimin nəticələrinin qiymətləndirilməsi əsasında

tanınma prinsipinin mənalandırılması və praktik olaraq tətbiqi

istiqamətində qarşıda böyük işlər durur. Təsəvvür edilir ki.

dövlət təhsil standartında məzunun hazırlıq sə\’iyyəsinə

tələblərin nümayiş etdirilən cəhətləri belə bir keçidə körpü

sala bilər. Nazirliyin digər mühüm funksiyalarından olan

xarici tələbələrin qəbulu, təhsili və buraxılışı, bütün maliyyə

dövriyyəsinin sistematik uçotunun təşkili və aparılması, xarici

vətəndaşların dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilmə hesabına

qəbul olunma siyasəti reallaşmışdır.

Azərbaycan gənclərinin zəruri ixtisaslar üzrə xaricdə

təhsil almaları ölkə Prezidenti İlham Əliyev cənabları

tərəfindən vacib bilinərək Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 2007-ci il 17 aprel sərəncamı ilə «2007- 2015-ci

Uhnh Azi>i‘baycan g,mehrinin xarici ölkəhrch tti/ısili iizrd

Dövht Proqramı» qəbul edilmişdir.

Xaricdə dövlət hesabına təhsil almağa göndərilən

Azərbaycan gənclərinin təhsilin bütün pillələri üzrə illik

sayının 2 Ü İ 5 - C İ ildə lüüü nəfərə, ümumi sayının isə 2007-

2015-ci illərdə 5000 nəfərə çaldırılması, ayrılan maliyyə

vəsaitləri çərçivəsində bakalavriat, magistratura, doktorantura

pillələri, eləcə də ixtisasartırma və yenidən hazırlama təhsili

üzrə bölünməsi, höküməllərarası müqavilələr və ali təhsil

müəssisələri arasında beynəlxalq tələbə mübadiləsi əsasında

mütəxəssis hazırlığının respublikanın iqtisadi inkişaf

prioritetləri nəzərə alınmaqla təmin edilməsi Dövlət

Proqramının əsas istiqamətidir. Dövlət Proqramına əsasən

xarici ölkələrin yüksək reytinqli ali məktəblərinin məlumat

bazasının yaradılması çox vacib məsələ kimi qarşıya

qoyulmuşdur. Ümumiyyətlə, dünyanın xarici ölkələrinin ali

təhsil sistemləri və yüksək reytinqli ali məktəbləri haqqında

məlumat bazası bu gün həm Dövlət Proqramı üzrə xarici

ölkələrdə təhsili təşkil

176

edocok loşkilatlar, hom do xaricdo ləhsil almaq isloyon

Azərbaycan gəncləri üçün vacib məsələdir.

Dünyanın əksər ölkələrində ləhsil nazirlikləri tanınan

peşələrin kifayət qədər geniş siyahısı üzrə professional

tanınma funksiyasını da özündə saxlayır: nazirlik

müəllimlərin, xaricdə ləhsil aldıqdan sonra bu ölkənin təhsil

sistemində işləməyə gəldikdə xarici diplomların tanınması

məsələlərinə baxır və qərarlar qəbul edir.

Azərbaycanın təhsil sistemində Bolonya prosesi me-

yillərini nəzərə almaqla, təhsil sferasında xarici sənədlərin

tanınmasının həyala keçirilməsində Avropanın və dünyanın

ləhsil məkanına inteqrasiyada mühüm addımlar almağa bütün

əsasları və imkanları vardır [34, 35, 38].

177

§ 3. AZƏRBAYCAN ALİ MƏKTƏBLƏRİNİN

AVROPA ALİ TƏHSİL MƏKANINA

İNTEQRASİYASI

Azərbaycan Respublikası Təhsil naziri Misir Morda- no\

demirdir: iwizDi’haycan Respublikası Prezidenti cənab Illmın

Əliyevin 22 may 2009-cıı il tarixli Sərəncamı ilə

«2009-2013-cii illərdə Azərbaycan Respublikasmm ali təhsil

sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proıp-anwmm ləsdiq

edilməsi təhsilin dövlət siyasətində ən mühüm prioritet

olmasını bir daha sübut etmişdir. Sərəncamda ölkənin ali təhsil

sisteminin Avropa təhsil məkanına inteqrasiyası proseslərinin

sürətləndirilməsi, ali təhsilin məzmununun Bolonya

prinsiplərinə uyğun qurulması, ölkə iqtisadiyya-tmın inkişaf

meyillərinə müvafiq olaraq yüksək hazırlıqlı kadrlara

tələbatının ödənilməsi, həm- V'inin əhaliyə müasir standartlar

səviyyəsində ali təhsil almaq imkanı yaradan səmərəli ali

təhsil sisteminin formalaşdırılması məqsədi qarşıya

qoyulmuşdur. Ali təhsil sahəsində proqramın hazırlanması zərurəti ölkə

Prezidentinin 31 yanvar 2008-ci il tari.xli «Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında» Sərəncamında aydın şəkildə ifadə edilmişdi: «2001-ci ildən etibarən Azərbaycan Respublikasının Avropa Şurasına üzv olması ölkəmizin Avropa məkanına inteqrasiyasını sürətlən-dirmişdir. Bu proseslərin tərkib hissəsi kimi Azərbaycan Respublikası Avropa ölkələrinin təhsil nazirləri tərəfindən qəbul edilmiş Bolonya Deklarasiyasını imzalamaqla respub-likanın ali təhsil müəssisələrinin Avropa təhsil sisteminə inteqrasiyası yolunda mühüm addım atmışdır. Azərhaycanm dinamik iqtisadi inkişafı ümumavropa təhsil məkanına inteqrasiya prosesinin daha da sürətləııdirilməsini və bu sahədə həyata keçirilən işlərin iııtensivləşdiriməsini tələb edir. Ölkənin intellektual

178

potensialmm guchmlmmjsinht Azifrhaycanm inkişaf

straleîyastmn əsas mikhləalanmlan biri olması ali təhsil

sistemimlə islahatlara dair müvafiq dövlət proqrammm

hazırlanması zərurətini meydana çıxar-mıxdır».

Ali ləhsil sahosindo atdığımız on mühüm addım-

lardan biri. Bolonya prosesino cjo.sulmağımız və bu isti-

qamətdə həyata keçirdiyimiz tədbirlərdir. 2001-ci ildən

Azərbaycan Respublikasının Avropa Şurasına üzv ol-

ması ölkəmizin Avropa məkanına inteqrasiyasını sürət-

ləndirdi. Azərbaycan öz ali təhsil sisteminin inkişaf

prioritetlərini dünyada, o cümlədən Avropa təhsil məka-

nında gedən proseslərə inteqrasiya olunmaqla müəyyən-

ləşdirməyə başladı. Hazırda ali təhsil sahəsində həyata

keçirilən islahatların əsas istiqamətini də məhz bu prinsip

təşkil edir. Müasir dövrdə Avropa ölkələri təhsil sistem-

lərinin inteqrasiyası və ümumavropa ali təhsil məkanının

formalaşdırılması xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bu baxım-

dan həyata keçirilən tədbirlər arasında Bolonya prosesi

önəmli yer tutur.

Avropa ali ləhsil sisteminə inteqrasiya Bolonya

Bəyannaməsinin aşağıdakı əsas müddəalarını həyala ke-

çirməklə m ü m k ü n d ü r:

İkipilləli ali ləhsi/ə keçici.

Kredit sisteminin tətbiqi.

Təhsilin keyfiyyətinə nəzarətin iîicləndirihnəsi.

M o hi 11 i] 'in yeni.)ləmli riln ləsi.

İxtisasların və diplomların qarşılıqlı tanınması.

Diploma əlavənin Avropa ölkələrinin ali təhsil hacı-

qında müvafiq sənədlərinə uyğıınla.)dırıİması.

7. Məzunların i.fə təminatına nail olunması.

8. A vropa təhsil sisteminin eəlhedieiliyinin təmin edil-

məsi.

Ali ləhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi istiqamətində

bir sıra məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirilmiş və onun slruklurunda əsaslı dəyişikliklər aparılmışdır. Ali təhsilin

7 .

2.

3. 4.

5.

6.

79

dövlət standartları və buna müvafiq olaraq bütün istiqamətlər

(ixtisaslar) üzrə baza təhsil proqramları hazırlanıb təsdiq

edilmişdir. Bütün ali təhsil müəssisələrində kurrikulumlar

qismən yeniləşdirilmiş. dünyanın aparıcı universitetlərində

olduğu kimi tələbələrə fənləri seçmək imkanları verilmişdir.

Tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsinin çoxbalh

sistemi tətbiq olunmuşdır. «Tdldhdhvin hiliyimn qiyımt-

Lııulivilımsiıwt çoxbalh sistemi haqqımla müvəqqəti

Əsasnamə» təsdiq edilmiş, müvafiq .Ali Baza Təhsil

Proqramlarında dəyişikliklər aparılmış, eksperiment

aparılacaq ali təhsil müəssisələri, istiqamətlər (ixtisaslar),

qruplar və tələbələrin sayı müəyyənləşdirilmiş, müvafiq

istiqamətlər üzrə yeni «Eksperimental ali baza təhsil

proqramları» və bunlara müvafiq tədris planları hazırlanaraq

təsdiq olunmuşdur. Həmin təhsil proqramları və tədris planları

əvvəlkilərdən onunla fərqlənmişdir ki, bu proqram və

planlardan bir sıra fənlər çıxarılmış, bəzi fənlər inteqrasiya

edilmiş, tədris olunan fənlərin yalnız imtahanla nəticələnməsi

nəzərdə tutulmuş, məqbullardan imtina edilmişdir.

1999-CLI il sentyabrın 1-dən «Eksperimental tədris

planları» və «Tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsinin

çoxbalh sistemi haqqında müvəqqəti Əsasnamə» eksperiment

aparılan 10 ali məktəbdə 10 istiqamət (ixtisas) üzrə tətbiq

olunmağa başlanmışdır. Ali və orta ixtisas təhsili

müəssisələrinin attestasiyası və akreditasiyası üzrə nor- mati\

hüquqi baza yaradılmışdır. Təhsil Nazirliyi tərəfindən «Ali və

orta ixtisas təhsili müəssisələrinin attestasiyası və

akreditasiyası haqqında Əsasnamə» hazırlanmış və Nazirlər

Kabinetinin 15 aprel 2004-cü il tarixli, 49 nömrəli qərarı ilə

təsdiq edilmişdir.

1996-1997-ci tədris ilində bakalavr pilləsinin tədris

planları ilə müəyyən olunmuş təlim müddəti başa çatmış,

1997-ci ildən magistr hazırlığına başlanmışdır. Ölkəmizin

49 dövlət və özəl ali təhsil müəssisəsindən 38-də magistratura

pilləsi fəaliyyət göstərir və 80 istiqamət üzrə magistr hazırlığı

həyata keçirilir. Müvafiq təcrübə və konsepsiya olmadığından

bu sahədə problemlər hələ də qalmaqdadır. Magistr

hazırlığının məzmununa və səviyyəsinə qoyulan minimum

dövlət tələblərinə uyğun stran- dartların yenidən işlənməsi ən

zəruri məsələlərdən biridir.

Ali təhsilin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması

məqsədilə 1998-ci ildən ali təhsil müəssisələrinə lisenziya

verilməsi tətbiq edilmişdir. Ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan

sonra dünya təhsil sisteminə inteqrasiya meyilləri, beynəlxalq

miqyasda qəbul edilmiş təhsil modellərinə çevik uyğunlaşma,

mütərəqqi təcrübədən səmərəli istifadə ali təhsil sistemində

daha tez müşahidə olunmağa başlamışdır. Mütəxəssis

hazırlığında ikipilləli struktura keçid, ölkə iqtisadiyyatının

rəqabətədavamh mütəxəssislərlə təminatı üçün yeni ixtisas

təsnifatının təsdiq edilməsi və buna uyğun surətdə hər bir

istiqamət üzrə dövlət standartlarının, tədris planı və

proqramlarının hazırlanıb tətbiq olunması, bir sıra

universitetlərə muxtariyyət hüququnun verilməsi, şübhəsiz,

uğurlu nəticələr kimi qiymətləndirilməlidir.

Ali təhsil müəssisələrində kredit sistemi ilə tədrisin təşkili

barədə nümunəvi Əsasnamə layihəsi hazırlanmışdır.

2005-2006-cı tədris ilindən 2 dövlət ali məktəbində (ADİU,

ADU) eksperiment qaydasında kredit sistemi tətbiq edilməyə

başlanmışdır».

Azərbaycanda təhsilin dünya təhsil sisteminə və ali təhsil

müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası

prosesi sürətlə inkişaf edir. Bolonya Bəyannaməsinin

tələblərinin yerinə yetirilməsi sahəsində işləri sürətləndirmək

məqsədilə «Azovbaycan Respııhlikasutm ali təhsil

rnihssisəhrinm A vvopa ali təhsil məkanına inteqrasiyası ilə

bağlı bəzi tədbirlər haqqında» Azərbaycan Respub

181

likasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən 31 yanvar 2008-ci

il tarixli sərəncam imzalanmışdır.

Sərəncamın birinci bəndinə əsasən respublikamızın ali

təhsil sisteminin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası

prosesini sürətləndirmək məqsədilə «2008-2012- ci ilhnh

Azərbaycan Respııblikasınm ali təhsil sistemimlə islahatlar

üzrə Dövlət Proqramı» layihəsinin hazırlanması Təhsil

Nazirliyinə tapşırılmışdır. Azərbaycan Respublikasının

Bolonya prosesinə qoşulması, bakalavr təhsil pilləsində

ixtisasların (istiqamətlərin) siyahısının YUNESKO-nun qəbul

etdiyi müvafiq sənədlərə uyğun- laşdırılması və ölkəmizdə

kadr hazırlığı aparılmayan ixtisasların mövcudluğu onun

yenidən işlənməsi zəru- ətini yaratmışdır.

Azərbaycanın ali məktəblərinin Avropa ali təhsil

məkanına inteqrasiyası məsələsində bir çox əhəmiyyət kəsb

edən problem, perspektivlik və meyillər vardır.

Birgə təhsil proqramları, xüsusilə ikili diplom dünyada

universitetlərin əməkdaşlığının qanunauyğun mərhələsi kimi

meydana çıxır. Onların ilkin şərtləri əsasında tədris

proqramlarının keyfiyyətinin tutuşdurula bilən olması

səviyyəsi beynəlxalq təhsil standartları istiqamə- tindədir.

Bolonya prosesinin bütün əsas məqsədlərinə uyğunluq

(tutuşdurula bilən dərəcələr və proqramlar, çoxpilləli təhsil

sistemi, akademik mobillik, keyfiyyət, diplomların tanınması,

təhsilin rəqabətqabiliyyətliliyi və cəlbediciliyi) və birgə

proqramlar yaradılmasını Avropa təhsil siyasəti birinci

dərəcəli prioritetlərindən biri kimi irəli çıxarmış, onların son

illərdə inkişafına təkan vermişdir.

Birgə tədris proqramlarının yaradılması və inkişaf

etdirilməsinin ümumi meyilləri Azərbaycanın ali təhsilində də

kifayət qədər kiçik miqyasda və spesifik formalarda özünə yol

açır. Onlar ayrı-ayrı universitetlərin təşəbbüsünə əsaslanaraq xarici tərəfdaşlarla birbaşa əlaqələr

182

qurmaqla yaranır. Bu kimi proqramların lohlili üvün on başlıca

çolinlikbrdon biri baş lohsil müossisobrindo, bozon iso

universilelbrin özbrinin saytlarında sistematik və dolğun

informasiyaların olmamasıdır. Avropa birgə proqramlarının

tədris planları, akademik mobillik üzrə əməkdaşlıq və

Azərbaycanda birgə proqramlar dedikdə universitetlər

arasında beynəl.xalq əməkdaşlıq nəzərdə tutulur. Ölkəmizdə

birgə \ə ikili diplom proqramları universitetlərin daha sıx

əməkdaşlıqlarının forması və Avropa təhsil məkanına

inteqrasiyanın perspektivliyi kimi bir çox spesifikliyə

malikdir. Bu isə onların təbiəti, təzahür xüsusiyyətləri və

funksionallıqları ilə bağlıdır. Bu proqramlardan bir çoxu

TEMPUS tipli texniki yardım proqramlarından meydana

gəlmişdir. Azərbaycan ali məktəblərində tədris planları, təlim

texnologiyaları və tələbələrin biliklərinin

qiymətləndirilməsinin modernləşdirilməsi universitet

tərəfdaşlığı çərçivəsində əməkdaşlığın davamıdır. Onların

başlıca vəzifəsi nüfuzlu Avropa universitetləri ilə qarşılıqlı

fəaliyyətdə beynəlxalq təhsil səviyyəsinə (xüsusən də öz

proqramlarının, onların tədris planının, tədris kurslarının,

təlim texnologiyaları və bilikləri qiymətləndirmələrin

tutuşdurula bilən olmasına) nail olmaq idi. Bu mənada

sosial-iqtisadi elmlər, biznes- təhsil və s. kimi bilik sahələrində

birgə və ikili diplomlar proqramlarının yaradılması onların

beynəlxalq rəqabət- qabiliyyətliliyi və tanınmasının meyarı

rolunu oynayır. Bu proqramlar birgə və ikili diplomların

inkişaf etmiş formalarına gedən yolda lazımlı addımdır.

Bununla bağlı olaraq qeyd edək ki. bu kimi proqramların

effektliyinin qiymətləndirilməsi təkcə proqramların Avropada

hamı tərəfindən qəbul edilmiş xüsusiyyətlərə uyğunlaşması

deyil, ümumi məqsədlərə nail olmaq üçün çıxış etməklə

aparılmalıdır. Bu cür birgə proqramların spesifikası, daha

inkişaf etmiş Avropa proqramlarının, məsələn, Stokholm

(2002-ci il) və Mantuye (2003-cü il) şəhərlərindəki semi

83

narlarda formalaşdırılmış xarakteristikaları ib müqayisə

edildikdə daha yaxşı görünür.

Bu kimi proqramlar bir çox halda birgə hazırlanan və

reallaşan inteqrasiyalı tədris planlarının bazasında ali

məktəblərarası sazişlər çərçivəsində həyata keçirilir. Birgə

proqramların iştirakçısı olan ali məktəblərin tələbələrə təqdim

etdikləri aspektlərdən biri də modullar məcmusundan

ibarətdir. Tələbələrin (bir qayda olaraq, onların bir hissəsinin)

təhsilinin Azərbaycandakı hissəsinin başa çatmasından sonra

və ya müstəsna hallarda onunla yanaşı xarici tərəfdaş

universitetin diplomunu almaq üçün əlavə təhsil imkanı əldə

etdikləri proqram formatları geniş yayılmışdır. Bu halda

imtahanların nəticələri tərəfdaş ali məktəblər tərəfindən zaçota

yazılır. Bir sıra uğurla inkişaf edən proqramlar mövcuddur və

onlarda akademik mobillik virtual formada çıxış edir: xarici

müəllimlər dərs demək üçün Azərbaycana gəlir, bəzən isə

distant təhsil imkanlarından istifadə edilir.

Tələbə və müəllimlərin mobilliyinin elementi olan birgə

diplomlar alınmaq üzrə istiqamətlər, davamiyyətlər və

həcmlər üzrə balanslaşdınimış tədris proqramlarının zəruri

elementi Azərbaycan proqramlarında izlənmir. Bir çox halda

isə azərbaycanlı tələbələrə ikinci diplom almaq imkanı verən

əlavə təhsil üçün və müəllimlərin isə yenidən

təkmilləşdirilməsi üçün xarici universitetlərə getmək təklif

edilir. Tələbə və müəllimlərin Avropadan respublikamıza əks

mobilliyi isə praktik olaraq mövcud deyildir. Azərbaycan və

xarici ali məktəblərinin bir çox birgə proqramları, bu cizgiləri

xarakterizə edən qeyri- simmetrik mobilliyin yaranmasına

səbəb olmuşdur. Sonuncu termini izah edən səbəb kifayət

qədərdir. Ən ümumi olanı mobillik üçün vəsaitin kifayət qədər

olmamasıdır və bu hal, ümumiyyətlə, birgə proqramların

həyata keçməsini xeyli çətinləşdirir. Digər səbəblər də vardır.

Tələbələrə münasibətdə onlar Azərbaycanın ali mək

184

təblərində ingilis dilində proqramların və əksinə, Avropa ali

məktəblərində azərbaycanlı tələbələrin olmamasından

azərbaycandilli proqramlarına tələbatın yoxluğundan tədris

prosesinin özünün (tədris plan və proqramlarının

məzmununun və ləlim texnologiyasının, tələbənin biliyinin,

görülmüş iş həcminin vahid kreditlər formasında ifadə edilən

qiymətləndirilməsi) tutuşdurula bilən olmasının, tədris şəraitin

(zəruri avadanlıqla təminatın keyfiyyəti, informasiya

resurslarının əlyetər olması və s.) \ə əlbəttə, mövcud şəraitin

tutuşdurula bilən olmasının təmin edilmə məsələlərində özünü

əks etdirir. Mürəkkəb və çəlin problemlərdən biri də

diplomların qarşılıqlı tanınması prosedurudur ki, bu da ciddi

əks-sədaya səbəb olur.

Müəllim mobilliyində isə işlər daha mürəkkəbdir. Yüksək

beynəlxalq rəqabətqabiliyyəllilik əsnasında təhsil sahəsində

birgə proqramlar çərçivəsində mobillik əvəzinə daha çox

‘‘beyin axını", azərbaycanlı müəllimlərin xarici ali

məktəblərin professor-müəllim heyətinin daimi hissəsinə

çevrilməsi göz önündədir. Beynəlxalq səviyyəyə nail olmaq

üçün qarşıda duran və ya onun o qədər də gözə çarpmayan

sahələrində isə, Azərbaycan müəllimlərini xarici ali

məktəblərdə mühazirə oxumağa dəvət elməyə tələsmirlər.

Bizim ali məktəblər nüfuzlu müəllimləri əvəz edən müvafiq

müəllimlər tapmaqda çətinlik çəkirlər. Mobilliyin bu cür

simmetriyası Azərbaycanın ali məktəblərinin xarici ali

məktəblərlə birgə proqramların qərarlaşmasının keçid

formasını əks etdirir və onun inkişafının bu mərhələsində

məqsəd olmamalıdır. Avropa universitetləri ilə qarşılıqlı

fəaliyyətin gedişində keyfiyyətin və təlim texnologiyasının

real tutuşdurula bilən olmasına nail olmaq daha vacibdir. Bu

halda avropalı tələbənin birgə proqramlar çərçivəsində

Azərbaycanın ali məktəbində təhsil alması asanlaşır. Mövcud

olduğu fənn sahələrində isə yeni formada birgə proqramlar

yaratmaq üçün xarici tərəfdaş tapmaq məqsədəuyğundur. Avropa birgə və ya

185

ikili diplom proqramlarının on mühüm xüsusiyyətlərindən biri

tədris dövrünün və imtahanların nəticələrinin avtomatik

tanınma prosedurunun mövcud olmasıdır. Azərbaycanın ali

məktəbləri praktikada bu məsələləri çətinlik çəkmədən həll

edirlər, lakin prosedur çox mürəkkəbdir. Bu, tələbədən böyük

vaxt və qüvvə itkisi tələb edir. Onun Avropa standartları ilə

müvafiq şəklə gətirilməsi. kreditlərdən islifadə etməklə

yana.şı. həm də situasiyanı böyük məsrəf tələb elmədən köklü

şəkildə dəyişdirməklə bağlıdır. Xarici diplomların

tanınmasının həlli də vacib məsələlərdən biridir.

Respublikamızın və Avropa ali məktəblərinin birgə

proqramlarının yaradılma siyasətinin və asılılığının təhlili

göstərir ki, Azərbaycan təhsil sisteminin inkişafı onun ali

məktəblərinin Avropa təhsil sistemindən asılılığının dəf

olunmasının mövcudluğuna səbəb olur. Avropa universitetləri

ilə Azərbaycanın ali məktəblərinin birgə proqramlar

hazırlamasında başlıca prioritetlərdən biri də yeni təhsil

bazarına çıxış, tələbələrin cəlb edilməsinin genişləndirilməsi,

diplomların əmək bazarında mövqe və tanınma dərəcəsinin

gücləndirilməsindən ibarətdir. Eyni zamanda Azərbaycan

müəllimi və tədqiqatçıları üçün daha əlverişli şərait

yaradılması və ali məktəblərin beynəlxalq rəqabət-

qabiliyyətliliyinin möhkəmləndirilməsindən ibarətdir.

Bolonya prosesi çərçivəsində diqqəti cəlb edən

məqamlardan biri diplomların ekvivalentliyi və qarşılıqlı

tanınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edən diplomlara

əlavənin hazırlanmasıdır. Diploma əlavənin vahid modeli

(nümunəsi) Avropa Komissiyası, Avropa Şurası və

UNESCO-nun ekspertlərinin də daxil olduğu birgə işçi qrupu

tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Həmin model aşağıdakı


alınmış ixtisas, ixtisas dərəcəsinin səviyyəsi haqqında

məlumat, proqramın məzmunu və onun mənimsəmə nəticələri, ixtisas haqqında informasiya və

186

sair. Belə bir model üzrə hazırlanan diploma əlavə məzunların

akademik mobilliyini və onların əmək bazarında fəaliyyətə

baj^lamasını asanlaşdırır. Ölkəmizdə də müvafiq nüımunəyə

(modelə) uyğun «Diploma əlavə» hazırlanmışdır.

Azərbaycanın ali təhsil müəssisələri üçün Avropa

universitetləri ilə birgə proqramlar yaratmağın ilk

prioritetlərindən biri öz diplomlarının tanınmasının həyata

keçməsidir. Avropa universitetləri ilə qarşılıqlı əlaqələrdə öz

akademik potensialının möhkəmləndirilməsi proqramların

keyfiyyəti və rəqabətqabiliyyətliliyinin artması, akademik

personalının inkişafı və tələbə təhsilinin yeni böyük

imkanlarının yaradılmasının mümkün olmasıdır. Tələbələr öz

gələcək peşələrinə yiyələnməkdə zəngin sosial-mədəni

təcrübə, Avropa və dünyada onun peşəsinə gələcəkdə böyük

tələbat olacağına zəmanət əldə etməkdə əlavə imkanlar

qazanır. Bu i.sə Azərbaycanın ali məktəblərinin Avropa

universitetləri ilə əməkdaşlıq şəbəkəsinə daxil olmasının əsas

amillərindən biridir. Bu kanal ölkəmizin ali məktəblərinin

Avropa ali təhsil məkanına real inteqrasiyasını təmin edir.

Azərbaycan və xarici ali məktəblərin birgə proqramlarının

məzmununun inkişaf etdirilməsində praktik addımların daha

aydın olması üçün fəaliyyətdə olan nüfuzlu proqramlardan

istifadə etmək faydalıdır. Tərəfdaşlığın yaradılması həm

Britaniya, həm də Azərbaycan təhsilinin inkişafına təkan verir.

Neftçıxarma sənayesinin mühəndislik sahəsində bizim təhsil

Britaniya təhsilinin inkişafına təkan verə bilər. Professional

dünya tərəfindən uzun zaman yaxın buraxılmadığımız

sahələrdə isə belə bir tərəfdaşlıq dünyanın professional

məkanına inteqrasiyada bizə təkan verər.

Azərbaycan geniş beynəlxalq əməkdaşlıqda iştirak edə

bilər və buna görə də bu əməkdaşlığa şərait yaratmaq, Avropa

və Amerikaya eyni vaxtda pəncərə açmaq bizim üçün başlıca

məsələlərdən biridir.

187

ümumiyyətlə, Qərbin maraqlarının əsasında aşağıdakılar

durur:

-ilk anda gənc universitetlər tərəfindən yeni təhsil

xidmətlərinin yaranması imkanları;

-həm milli, həm də dünya bazarında Qərb

universitetlərinin və biznes məktəblərinin beynəlxalq

nüfuzunun yüksəlməsi;

- müəllim və təşkilati-inzibatçıların təkmilləşdirilməsi; - birgə elmi araşdırmalar; - müəyyən maliyyə mənfəətləri.

Beləliklə, Azərbaycan və Britaniya təhsil müəssisələri

arasında birgə proqramların yaradılmasında məqsəd yeni

baza, bilik və texnologiyaları əldə etməkdir. Bu isə

azərbaycanlı iştirakçılara birgə təhsil layihələrinə

uyğunlaşmağa imkan verir. Bu təhsil layihələri hazırlanarkən

tərəfdaşlığın Qərb və Azərbaycan iştirakçılarının kompe-

tensiyalarmın fərqi dayanır. Əməkdaşlıq tərəfdaşların

maraqlarının müəyyən sahələri uzlaşdıqda və ya bir-birini

tamamladıqda mümkün olur.

Azərbaycan-Britaniya layihəsi olduqca məsrəfli və son

dərəcə çəlin başa gələn bir işdir. Zəngin kitabxana, təlimin

texniki vasitələri, geniş şaxəli inzibati struktur və dəstək

olmalıdır. Azərbaycanın təhsil ekspertləri qeyd edirlər ki,

tərəfdaşlığın yaradılmasına maliyyə qoyuluşu yüksək

olmalıdır. Hazırlıq mərhələsində bu, ilk öncə, çoxlu sayda

ezamiyyətlər, danışıqların təşkili, dil baryerinin aradan

qaldırılması ilə bağlı xərclərdir. Bütövlükdə bir sıra təhsil

müəssisələri xarici dillərin öyrənilməsini yenidən təşkil etməli

olurlar, çünki azərbaycanlı iştirakçıların ingilis dili üzrə biliyi

tərəfdaşlar arasındakı professional ünsiyyət üçün lazımi

səviyyədə deyil. Birgə layihələrin infrastrukturunun

yaradılması, dil bilən ixtisaslı müəllimlərin cəlb edilməsi və əmək haqqının ödənil

188

məsi üçün maliyyə vəsaili qoyulması tələb olunur. Heç va.xt

nüfuzlu azərbaycanlı müəllimlər birgə layihədə özləri xərc

çəkib (aylıq əmək haqqı aşağı olduğu üçün) Qərb təhsil

sistemindəki mövcud qayda və normalara uyğunlaşmağa razı

olmaz.

Birgə proqramlar reallaşdırılarkən onun təşkili və

tərəfdaşların qarşılıqlı fəaliyyətinin idarəetmə sistemlərinin

yaradılması daha böyük çətinlik meydana çıxarır.

Əməkdaşlığın uğurlu faktorları məhz burada gizlənir.

Azərbaycanlı iştirakçıların fikrincə, effektli əməkdaşlıq üçün

tərəfdaşlar tərəfindən ayrılan məqsədlərin mövcudluğu, birgə

proqramlar vasitəsilə mənimsəmək niyyətində olduqları və

texniki sahələrdəki iqtisadi maraqlarda öz əksini tapmalıdır.

Çünki əməkdaşlığın məqsədləri bütün hallarda ümumi

maraqlar əsasında razılaşdırılmış olmalıdır. Baxmayaraq ki,

razılaşdırılmış məqsədlər tərəfdaşların fərdi məqsədləri ilə

üst-üstə düşməyə də bilər.

Birgə proqramın səmərəli olması üçün tərəflərin hər biri,

tərəfdaşlığın səmərəli və doğru əməkdaşlıq etmək istəyinə və

qabiliyyətinə kifayət qədər hazır olmalıdır. Nəzərə almaq

lazımdır ki, əməkdaşlıq mahiyyət etibarilə hər zaman

özünəməxsus kompromis təsiri bağışlayır; hər iştirakçı ilk

növbədə öz şəxsi maraqlarını əldə rəhbər tutur, lakin işlərin

normal fəaliyyəti üçün onu qabartmır.

Birgə proqramların uğurlu inkişafı müxtəlif qrupların və

ayrı-ayrı fərdlərin qısamüddətli məq.sədlərini və maraqlarını,

təhsil müəssisələrinin daxili inkişafının müvafiq tələblərinin

və onların xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqəsinin uzunmüddətli

hədəfləri ilə razılaşması kimi təsəvTÜr edilir.

Azərbaycanlı iştirakçıların fikrincə, tərəflər arasında

bağlanan razılaşma ilə yanaşı, birgə işin düzgün və aydın

qaydaları, proseduraları \ ə tədris prosesinin keyfiyyətinə

nəzarət mexanizmi də işlənib hazırlanmalıdır.

Birgə proqramların reallaşması vahid fəaliyyət

mexanizmlərinin formalaşdırılması və tərəfdaşlar arasında

189

münasibətlərin nizamlanması həyata keçmədən mümkün

deyil. Aparılan araşdırmalara görə birgə proqramların inkişafı

üçün aşağıdakılar lazımdır:

- birgə proqram iştirakçıları arasında etimad;

- tərəflər arasında qarşılıqlı anlaşma və çeviklik;

- işə sədaqət;

- iştirakçıların təşəbbüskarlığı, yüksək motivasiya;

- kommunikasiyanın inkişaf etməsi;

- informasiyanın əlyetərliyi və şəffallığı;

- layihə iştirakçılarının çəlin işə hazırlığı;

- hər iki tədris müəssisəsi rəhbərinin dəstəyi;

- tərəfdaş liderlərin ləyini və dəstənin yaradılması;

- birgə proqram təşkilatçılarının və iştirakçılarının daimi

təhsilinin hər iki tərəfdaşlara aydın olması.

Beləliklə, uğurlu birgə proqramlarda tərəfdaşlar arasında

elə münasibətlər qərarlaşır ki, bu hal müəyyən qarşılıqlı

fəaliyyət normalarının, əlavə edilmiş qarşılıqlı davranış

normalarının tanınması və hər iki tərəfin payla.şdığı elik

prinsiplərə əməl edilməsi ilə xarakterizə olunur.

Tərəfdaşlar arasındakı bu münasibətlər, qarşılıqlı

maraqlara və qaydalara əməl olunmaqla çevik və yetərincə

etibarlı sosial nəzarət sistemini yaradır. Birgə proqramın

şəbəkə strukturu münasibətlərin müxtəlif səviyyələrdə

sıralanmasını nəzərdə tutur və öz iyerarxiyasına və inkişaf

prinsipinə malikdir.

İştirakçıların qarşılıqlı fəaliyyətdə tərəfdaşlıq obrazı

aşağıda göstərilən cizgilərlə müəyyənləşir: - ləyaqəllilik. düzgünlük, məsuliyyət, vədinə riayət

etmək; -səriştəlilik, öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üçün bilikli və

bacarıqlı şəxsiyyətlərə malik olmaq; - ardıcıllıq; -etibarlılıq və işin gedişinin sonunu əvvəldən görmək;

190

- xeyirxahlıq, tərəfdaşı ruhlandırmağa hazırlıq; - açıqlıq, ideya və informasiyaların paylanmasına

hazırlıq, psixoloji baxımdan dil tapmağın asanlığı.

Azərbaycanlı iştirakçıla'rın fikrincə, tərəfdaşların hər ikisi

üçün faydalı prinsip olan kooperasiyaya istiqamətlənmək,

təkcə öz mənfəətinin qayğısına deyil, həm də tərəfdaşın

qayğısına qalmaq prinsipi əks olunmalıdır. Bir tərəfdaşın

digərinə təkəbbürlü münasibəti, yuxarıdan aşağı baxması,

etimadsızlığı və qeyri-səmimiliyi xoşagəlməz nəticələr doğura

bilər.

Etimad əməkdaşlığın ən çox müzakirə edilən

aspektlərindən biri olmuşdur ki, bu da özlüyündə onun

mühüm- lüyünə dəlalət edir. Tərəfdaşlıqda, şübhəsiz ki,

etimad zəruridir, çünki tərəflər onların ümumi məqsədlərinin

reallaşdır- ılmasının gedişində bir-birindən asılıdır. Bundan

başqa, etimad tərəfdaşların qarşısına çıxan problemlərin

həllində mühüm vasitədir. İşin bütün elementlərini müqavilə

və ya razılaşma yolu ilə nəzərə almaq mümkün olur.

Doğrudur, azərbaycanlı respondentlər tərəfdaşlar arasında

etimadın olub-olmadığını hər vaxt bilsələr də, onu

müəyyənləşdirmək və ölçmək son dərəcə çətin işdir. Etimadın

iştirakçılar arasında ən çox istifadə edilən cəhəti tərəfdaşların

öz öhdəliklərini yerinə yetirməsidir.

Etimad onların vədləri üzərində deyil, öhdəliklərin yerinə

yetirilməsi üzərində qurulur. Araşdırılan problemlərdə bir sıra

böhranlı situasiyalar çox vaxt etimada əsaslanaraq tərəflərin

öhdəlikləri yerinə yetirməsində onun bünövrəsinə çevrilir.

Şə.xsiyyətlərarası etimad razılaşdırılmış öhdəliklərin yerinə

yetirilməsi üzərində birgə işləyən tərəflərin təmsilçiləri

arasında qurulur.

A'zərbaycanlı iştirakçıların rəyinə əsasən tərəfdaşlar

arasında etimadın formalaşmasını müəyyən edən faktorlar

aşağıdakılardır:

a) birgə proqramın formalaşdırılmasına qədər:

191

-mövcud olan etimadın dərəcəsi və tərəfdaşlar arasında

əməkdaşlıq təcrübəsi;

- niyyətlərin həqiqət olduğunu nümayiş etdirmək;

- yaxşı reputasiya;

- tərəfdaşlar arasında sərbəstlilik. b) birgə proqramın reallaşdırılması prosesində: - birgə proqramların funksionallığının daxili və xarici

qaydalarının təsdiqlənməsi; -sistematik informasiya mübadiləsi; - hər iki tərəfin risk və faydaları bərabər dərəcədə öz

üzərlərinə götürməsi;

- müəllim və orta idarəedicilərin tərəfdaşlıq

fəaliyyətində maraqlı olmaları və buna qoşulmaları. ^

Birgə proqramın müvəffəqiyyətliliyi, azərbaycanlı

iştirakçılar tərəfindən ümumi hədəf prinsipləri üzərində

qurulan təşkilatın yaradılması, sistematik informasiya

mübadiləsi, hər iki tərəfin risk və faydaları bərabər dərəcədə

öz üzərlərinə götürməsi, birgə proqramların funksionallığının

daxili və xarici qaydalarının təsdiqlənməsi qarşılıqlı

münasibətlərin idarə olunması aspektindən qiymətləndirilir.

Araşdırmalara görə, vacib olan birgə proqram, bir qayda

olaraq, Azərbaycan tərəfindən maraqlı olan hər bir şəxsin

maraqlarını təmin etməyə qabildir.

Ali məktəblərin rəhbərliyi, universitetlərin təşkilati-

inzibatçıları birgə proqramın önəmini qeyd edərkən aşağıdakı

məqamları göstərmişlər;

- tədris müəssisəsinin prestij və reytinqinin yüksəlişi;

-onun nüfuzunun artırılması;

- tədris proqramlarının keyfiyyətinin yüksəlməsi;

-tədris proqramlarının yeniləşməsi;

- tədris prosesinin maliyyələşdirmə qaynaqlarının

diversifikasiyası.

Müəllimlər öz faydalarını yeni bilik və vərdişlər əldə

etməkdə, xarici tərəfdaşlarla birgə tədqiqatlarda, təhsil ba-

192

zarında öz roqabolqabiliyyolliliyini və qiymətini artırmaqda

görürlər. Tələbələr keyfiyyətli təhsil xidmətləri görməyi,

yüksək səviyyədə öyrənməyi, mobilliyin artırılmasını, karyera

yüksəlişində üstünlük əldə etmələrini \ə yaxşı nüfuz

qazanmalarını yüksək səviyyədə qiymətləndirirlər.

Azərbaycanda birgə proqramların yaradılmasının,

ümumiləşdirilməsinin, eyni zamanda ali məktəblər üçün

Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyanın ən kəsə yolunu

göstərirlər. Ölkəmizdə bu proqramlar inkişaf etdirildikdə,

şübhəsiz ki, Avropa proqramları və assosiasiyalarının təcrübə

və tövsiyələrini nəzərə almaqla öz real imkanlarını,

maraqlarını da unutmamalıdır.

Birgə proqramlar yaradılarkən Azərbaycan və xarici

universitetlərin üzləşdikləri problemlər də bir çox baxımdan

bənzərdir. Yəni əlavə maliyyə qaynaqlarının axtarışı, təhsilin

idarəolunan mərkəzi orqanlarında dəstək axtarışı,

idarəetmənin və müxtəlif ölkələrin universitetlərinin

qoşLilduğu proqramın keyfiyyətinin təmin edilməsi və

dərəcələrin qarşılıqlı tanınmasıdır.

Azərbaycan ali məktəblərinin Avropa universitetləri ilə

birgə proqramlarda iştirakı genişləndikcə dövlət təhsil

standartlarının uyğunluq dərəcəsi əlavə müzakirələr tələb edir.

Bolonya prosesinin tətbiqi (təhsil kreditləri, diplomlara

Avropa əlavəsi və s.) görünür ki, birgə proqramların say artımı

üçün impuls ola bilər və universitetlərin institusional

səviyyədə beynəlxalq əməkdaşlığının bu gün üçün həll

edilməmiş məsələlərini kəskinləşdirə bilər.

Bolonya Bəyannaməsinin əsas müddəalarına əməl

etməklə Avropa məkanında ali təhsil sisteminə inteqrasiya

olun maq m ü m k ü nd ü r.

Göstərilən müddəalar Azərbaycan üçün də səciyyəvidir

və ali təhsil işçilərinin qarşısına bir sıra məsələlər qoyur; -ali təhsilin ikipilləli sisteminin məzmununun yeni-

ləşdirilməsi;

193

-tədricən kredit sisteminə keçmək;

-təhsilin keyfiyyətinə nəzarətin yeni mexanizminin

tətbiqini təmin edən akkreditasiya sisteminin təşkili və tətbiqi;

-tələbələrin, eləcə də professor-müəllim heyətinin

mobilliyini intensi\iəşdirən müvafiq təhsil proqramlarının

hazırlanması;

-ölkəmizdə təhsilin məzmununun aparıcı ölkə

universitetlərinin tələblərinə uyğunlaşdırılması;

-xarici ölkə mütəxəssis və alimlərinin respublikanın ali

məktəblərinə cəlb olunma imkanlarının genişləndirilməsi;

- hər bir tələbə üçün fərdi təhsil trayektoriyası

müəyyənləşdirməklə ali təhsilin demokratikləşməsinə nail

olunması;

-ali təhsil sisteminin xarici ölkə vətəndaşları üçün daha

cəlbedici olması;

-ali məktəb diplomlarının Avropa ali məktəblərinin

diplomlarına uyğunlaşdırılması və qarşılıqlı tanınması; -xarici tələblərə müvafiq meyarlar müəyyənləşdirməklə

ali təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi; - hazırlanan mütəxəssislərin beynəlxalq aləmdə rəqabətə

davamlı olması;

- məzunların əldə etdikləri və ya yiyələndikləri biliklərə

uyğun işlə təmin olunmasının həlli;

- mütəxəssis hazırlığını təmin edən ixtisasların

təsnifatının mCn afiq beynəlxalq təsnifata uyğunlaşdırılması;

-elmi-tədqiqatların nəticələrinin tədris prosesində

tətbiqinin genişləndirilməsi.

Ölkəmizdə ali təhsil sistemnin Avropa ali təhsil məkanına

inteqrasiyası pro.sesini sürətləndirmək məqsədilə

«2009-2013-cü ilLırdə Azovbaycan Respublikasının ali tpbsil

sisteminıh islahatlav iizrj Dövht Proqramı» hazırlanması,

eləcə də ali təhsilin bakalavr pilləsində ixtisas-

194

larin (isliqaniDllorin) siyahısının YUNESCO-nun qəbul eldiyi

müvarıq sənədlərə uyğunUrşdırılması məsələlərini Təhsil

Nazirliyinə lapj^ırmrşdır. Dünya ləcrübəsinə əsaslanaraq

bakalavr pilləsinin ixüsaslarının siyahısı \ə dövlət proqramının

layihəsi hazırlanmı.şdır. Proqramın əsas məqsədi ölkənin ali

təhsilinin dünya təhsil sisteminə inteqrasiyası, onun

məzmununun Bolonya prosesinin prinsiplərinə uyğun

qurulması, ali təhsilin rəqabəlqa- biliyyəlliliyinin təmin

edilməsi, ölkə iqlisadiyyalınn inkişaf tələblərinə uyğun

aliləhsilli kadrlara tələbatın ödənilməsi, əhalinin ali təhsil

almaq imkanlarının təmin edilməsi üçün iqtisadi və sosial

baxımdan səmərəli ali təhsil sisteminin formalaşdırılmasıdır.

Proqramda aşağıdakı 8 istiqamət üzrə islahatların aparılması

müəyyənləşdirilmişdir;

- Bolonya Bəyannaməsinə və beynəlxalq təcrübəsinə

uyğun olaraq, ali təhsilin normativ-hüquqi bazasının

yeniləşdirilməsi. Burada nəzərdə tutulacaq müdəalar ali təhsil

sisteminin Avropa və mütərəqqi dünya ölkələrinin ali təhsil

məkanına inteqrasiyasına hüquqi baza yaratmalıdır. Bununla

bağlı, ilk növbədə, «Təhsil haqqında» Qanun və buna mü\afiq

«Ali təhsil haqqında» Qanun qəbul edilməlidir. -Ali təhsilin məzmununun və təlim lenologiyalarının

təkmilləşdiriolməsi. Burada, ilk növbədə, ali təhsil ixtisaslarının Avropa ixtisas təsnifatına və əmək bazarının tələblərinə uyğunlaşdırılması, tədris plan və proqramlarının (kurrikulumların), təhsil resurslarının, müasir fənn proqramlarının, yeni təlim və informasiya texnologiyalarını təmin edən elmi-metodiki tövsiyələrin hazırlanması və tətbiqi nəzərdə tutulmalıdır.

-Ali təhsil müəssisələrinin slruklurunun və bütövlükdə

onun idarə olunması sisteminin müasir tələblər baxımından

modernləşdirilməsi. İk nö\bədə, idarəçilik strukturunun əsaslı

şəkildə təkmilləşdirilməsi, kadr isteh

195

lakçılarının ali təhsil müəssisələrinin idarə olunmasında və

inkişafında iştirakını təmin edən strukturların yaradılmal.

hazırda olduğu kimi ali təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinin

təcrid formasında deyil, ziddiyyətli müəssisələri baza kimi

müəyyənləşdirməklə sıx əlaqələrin yaradılması (məsələn,

müəllim hazırlığı sahəsində məktəb və təhsil şöbələri ilə. digər

sahələrdə isə müvafiq istehsal sahələri ilə əlaqələrin

qurulması), tələbə özünüidarə sisteminin inkişafı nəzərdə

tutulmalıdır.

-Ali təhsildə keyfiyyətin təmin olunması. Ali təhsil

müəssisələrinin akkreditasiyasına beynəlxalq ekspertlərin cəlb

edilməsi təmin olunmalı, universitetlərin reytinqini

müəyyənləşdirən sistem yaradılmalı, tələbələrin biliyinin

qiymətləndirilməsi sistemi Avropva kredit Transfer

Sisteminin tələblərinə uyğunlaşdırılmalı, ali təhsil

müəssisələrinin fəaliyyəti haqqında hesabatvermə sistemi

yaradılmalıdır.

-Ali təhsildə kadr hazırlığı. Bunun üçün elmi, elmi-

pedaqoji və pedaqoji kadrların attestasiyasının yeni

mexanizminin, ali təhsil müəssisələrində keyfiyyəti təmin

edən menecment sisteminin, əmək bazarının monitorinqinin \ə

işədüzəltmə-karyera mərkəzlərinin, professor- müəllim

heyətinin ölkə daxilində və xaricdə treninqlərinin təmin

olunma sistemlərinin yaradılması nəzərdə tutulmalıdır. Eyni

zamanda ölkə Prezidentinin Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş

«2007-2015-ci illovdə Azerbaycan gənc- lerinin xarici

(Ukelerde təhsil almalarına dair Dövlət Proq- ranwnww icra

mexanizmləri də bu proqramla müəyyən edilməlidir. -Ali təhsil müə.ssisələrində elmi-tədqiqat işlərinin müasir

tələblərə uyğun qurulması. Ölkənin elmi-tədqiqat institutlarının ali təhsil müəssisələri ilə birgə fəaliyyəti, onların potensialından kadr hazırlığı sistemində istifadə olunması, bəzilərinin müvafiq ali təhsil müəssisələri tər-

196

kibino verilmosi mosololərino baxılması ıiDzordo luUilma-

lıdır.

- Ali təhsilin maddi-texniki bazasının müasir tələblərə

uyğun qurulması. Universitet kampuslarının (şəhərciklərinin,

təhsil infraslrukturlarmm) qurulması, ali təhsil

müəssisələrində informasiya-kommunikasiya texnologiyaları

mərkəzlərinin, tədris, elmi-tədqiqat, təcrübə-sınaq

laboratoriyalarının, resurs, treninq və s. mərkəzlərinin

yaradılması və onların müvafiq tədris-metodiki və elmi

avadanlıqlarla təchizatı, elektron kitabxanaların və müasir

nəşriyyat-poliqrafiya komplekslərinin yaraldılnıa- S! nəzərdə

tutulmalıdır.

-Ali təhsilin iqtisadiyatının yeni mexanizmlərinin

yaradılması və tətbiqi. Burada ali təhsil müəssisələrinin

maliyyələşdirilməsinin yalnız dövlət büdcəsindən deyil, təhsil

alan subyektlərin maliyyəsi hesabına həyata keçirilməsi,

alternativ maliyyələşmə mənbələrinin formalaşdırılması

sisteminin yaradılması və universitetlərin maliyyə

müstəqilliyinin genişləndirilməsi, adambaşına

maliyyələşməyə keçilməsi tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır [34,

35, 38].

197

§ 4. AZƏRBAYCANDA KREDİT SİSTEMİ TƏTBİQ

OLUNAN ALİ MƏKTƏBLƏR

Müxtəlif lıığolloro nəzər salsaq «kredit» sözünün çoxlu

sayda mənaları ilə rastlaşmaq olar. Yəni «kredit» dedikdə

biznes, bank, mühasibatlıq və təhsil sahələri əhatə olunur. Bu

sözün ilkin mənası latın dilində «ereditum». yəni «borc», «bir kəsə

etibar olunan əşya» ba.şa düşülür. Ticarət sahəsində ilk dəfə

«creditum» mənasında 1447-ci ildən işlədilir. Akademik

mənada, yəni müəyyən fənnin müvəffəqiyyətli

tamamlanmasına görə qazanılan bal, vahid kimi 1904-cü

ildən, «Kredit kart» mənasında 1952-ci ildən işlənir. «Credit carı»

birləşməsi əslində XIX əsrin sonlarında «traveller's check»

mənasını bildirir.

Kredit təhsilin nəticələrini müqayisə etmək üçün Avropa

məkanında ali təhsil sistemində qəbul olunmuş vahid ölçüdür.

Kreditin iki əsas funksiyası vardır:

1. Tələbələrin mobilliyinin təmin edilməsi, yəni başqa ali

təhsil müəssisəsində ayrı-ayrı fənlərin mənimsənilməsinə

imkan yaradılması və onun nəticəsinin təhsil aldıqları ali

məktəbdə tanınması.

2. Tələbələrin öz təhsil alma trayektoriyasmı mü.s- təqil

müəyyənləşdirməsi.

Bolonya prosesinin əsas tələblərindən biri ali təhsildə

kredit sisteminin tətbiqidir. Kredit-fənnin mənimsənilməsinə

ayrılan vaxtın və ona sərf olunan əməyin ölçü vahididir. Başqa

sözlə, kredit təhsilin nəticələrini müqayisə etmək üçün Avropa

məkanında ali təhsildə qəbul olunmuş vahid ölçüdür. Kreditin

iki əsas funksiyası var:

a) tələbələrin mobilliyinin təmin edilməsi, yəni digər ali

təhsil müəssisələrində ayrı-ayrı fənlərin mənimsənilməsinə

şəraitin yaradılması və onun nəticəsinin təhsil aldığı ali

məktəbdə tanınması;

b) tələbənin öz təhsilalma trayektoriyasmı müstəqil

müəyyənləşdirilməsi.

198

Bolonya prosesi vorçivosindo mühüm mosoblordon biri

diplomların ekvivalenlliyi vo qarşılıqlı lanmmasında diploma

olavonin hazırlanmasıdır. Diploma olavonin vahid modeli

(nümunosi) Avropa Komissiyası. Avropa Şurası və

YUNESKO-nun ekspertlərinin də da.xil olduğu birgə işçi

qrupu tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Bu model aşağıdakı


alınmış ixtisas, ixtisas dərəcəsinin səviyyəsi haqqında

məlumat, proqramın məzmunu və onun mənimsəmə nəticələri,

ixtisas haqqında informasiya və sair. Belə bir model üzrə

hazırlanan diploma əlavə məzunların akademik mobilliyini və

onların əmək bazarında fəaliyyətə başlamasını asanlaşdırır.

Göstərilənləri nəzərə alaraq ölkəmizdə də müvafiq nümunəyə

(modelə) uyğun «Diploma əlavə» hazırlanmışdır. Bolonya

prosesinin əsas tələblərindən biri ali təhsildə kredit sisteminin

tətbiqidir. Yəni, kredit təhsilin nəticələrini müqayisə etmək

üçün Avropa məkanında ali təhsildə qəbul olunmuş vahid

ölçüdür. Kreditin iki əsas funksiyası vardır:

a) tələbələrin mobilliyinin təmin edilməsi, yəni digər ali

təhsil müəssisəsində ayrı-ayrı fənlərin mənimsənilməsinə

şərait yaradılması və onun nəticəsinin təhsil aldığı ali

məktəbdə tanınması;

b) tələbənin öz təhsilalma trayektoriyasının müstəqil

müəyyənləşməsi.

Bolonya Bəyannaməsinin müddəalarına uyğun olaraq

ölkəmizin ali təhsilində kredit sistemini tətbiq etmək üçün

Təhsil Nazirliyi qarşısında aşağıdakı vəzifələr dururdu:

-kredit vahidlrinin əksər Avropa ölkələrində tətbiq olunan

Avropa Kredit Transfer Sistemi əsasında

müəyyənləşdirilməsi; -ali məktəblərdə eksperiment şəklində kredit sisteminin

tətbiqi ilə tədrisin təşkili;

199

- eksperiment aparılan isliqamotlor üzrə dövlət təhsil

standartlarının və buna müvafiq tədris planlarının kredit

vahidləri əsasında yenidən hazırlanması;

-müəllimlərin dərs yükünün kredit vahidlərinə uyğun

müəyyənləşdirilməsi;

-təhsil prosesi iştirakçılarının (təhsilalanlar və təhsil-

verənlərin) mobilliyini təmin edən mexanizmin yaradılması;

-təhsilin keyfiyyətinə nəzarət mexanizminin yaradılması;

- tələbələrin biliyinin qiymələndirilrnəsində çoxbalh

sistemin tətbiqi;

-eksperiment aparılan müddətdə tədris prosesini təmin

edən normativ sənədlərin hazırlanması və aprobasi- yası.

Göstərilən vəzifələri həyata keçirmək məqsədilə Təhsil

Nazirliyində mütəxəssislərdən ibarət işçi qrupu yaradılmış və

onların iştirakı ilə «Ali tDhsil rnihssisəhrimb kredit sistemi ih

tədrisin təşkili barədə nümunəvi Əsasnamə» hazırlanıb təsdiq

olunmuşdur. Qaydalara görə kredit sistemində təhsil alanlar

üçün semestrlər üzrə auditoriya dərsləri 15 həftə müəyyən

olunur. Tələbənin həftəlik auditoriya və auditoriyadan kənar

ümumi yükünün həcmi isə 45 saatdır. Bu zaman auditoriya

dərsləri 30 saat müəyyənləşdirilmişdir. Doğrudur, bir çox

Avropa universitetlərində auditoriya saatları 20-25 saat təşkil

edir ki, onun da qalan hissəsi tələbələrin sərbəst işi üçün

nəzərdə tutulur. Lakin indiki şəraitdə universitetlərdə

tələbələrin auditoriyadan kənar sərbəst işi üçün müvafiq şərait

və resursların olmaması, onların kütləvi şəkildə dərslərdən

yayınması təhlükəsi səbəbindən auditoriya saatlarının həcmi

30 saat müəyyənlə.şdirilmişdir.

Tədris planında tədris işinin həcmi kredit vahidləri ilə müəyyənləşdirilir və bir kredit 15 auditoriya və ya 22,5

200

ümumi (15 saat auditoriya +7,5 saat tolobonin sorbost işi)

saata bərabərdir. Tələbəyə mühazirə, seminar, laboratoriya və

sair dərslərin hər bir növünün 1 (bir) saatına 0,5 saat

auditoriyadankənar sərbəst iş müəyyən olunur. Qaydaya görə

tələbəyə hər semestrdə tədris olunan bütün fənlər üzrə 30

kredit müəyyənləşdirilir və beləliklə, tələbə bir tədris ili

ərzində 60 kredit yığmalıdır. Həm də tədrisdə fəaliyyəti

yüksək olan tələbələrə hər semestrdə (birinci tədris ili istisna

olmaqla) cəmi 8 kreditdən çox olmamaq şərti ilə bir və ya iki

fənn seçməyə də icazə verilir. Bakalavr pilləsində tələbələrdən

təhsil müddətində 200- 250 kreditin yığılması tələb olunur.

Nəzərə almaq lazımdır ki, beynəlxalq təcrübəyə uyğun olaraq

qeyri-ixtisas fənlərinin çəkisi ümumi kreditin 20 faizinədək

müəyyənləşdirilir və kreditlər müəyyənləşərkən bu nisbətə

riayət olunmuşdur.

Ölkəmizin ali məktəblərində tələbələrin nailiyyətləri 100

balhq sistem ilə qiymətləndirilir. Onun 50 bala qədəri semestr

göstəricilərinə, digər 50 bala qədəri isə imtahan nəticələrinə

görə müəyyənləşdirilir. Məsələn, tutaq ki, fənnin

mənimsənilməsinə 2 kredit ayrılmışdır. Tələbə həmin krediti

qazanmaq üçün mövcud qaydalara görə dərslərdə iştirak

etməli, ona verilən tapşırıqları yerinə yetirməli, imtahandan

müvəffəq qiymət almalıdır, onda onun nailiyyəti çoxballı

sistemlə iki mərhələnin göstəriciləri əsasında qiymətləndirilir.

Birinci mərhələdə tələbənin nailiyyəti dərsə davamiyyətə,

dərslərdə aktiv iştirakına, müxtəlif aralıq sınaqların

(kollokviumların) nəticələrinə görə 50 bala qədər

qiymətləndirilir. İkinci mərhələdə isə tələbə imtahanların

nəticəsinə görə yenə 50-yə qədər bal toplaya bilər. Hər iki

mərhələnin nəticələri toplandıqda 50 baldan çox olarsa, tələbə

həmin fəndən krediti qazanmış hesab edilir. Əks halda o,

yuxarıda göstərilən tələblər gözlənilməklə fənni dinləməlidir.

201

İsliqamotlor (ixtisaslar) üzrə tələbələrin təhsili dövlət

təhsil standartlarına müvafiq kredit sisteminə

uyğunlaşdırılmış tədris plan və fənn proqramları əsasında

həyata keçirilir. Kredit sistemində 4 formada tədris

planlarından istiafadə olunur: - istiqamətin (ixtisasın) tədris planı; -istiqamətin (ixtisasın) tədris planı və tələbələrin

fərdi tədris planlarına uyğun hazırlanmış illik işçi tədris

planları;

-istiqamətin (ixtisasın) tədris planı əsasında hazırlanmış

tələbənin fərdi tədris planı;

- müəllimlərin tədris yükünü müəyyən edən işçi tədris

planları.

Tədris planında fənlər vacibliyinə və məzmununun

mənimənilməsi ardıcıllığına görə aşağıdakı üç qrupa bölünür:

məcburi ardıcıl öyrənilən fənlər qrupu; məcburi, lakin

ardıcıllığı vacib olmayan fənlər qrupu; tələbələrin öz seçimi

əsasında örənilən fənlər qrupu. Hər bir ali məktəb tərəfindən

bir-biri ilə bağlı olan fənlərin ardıcıllığı müəyyənləşməli və

tələbəyə fərdi tədris planı tərtib edərkən nəzərə alınmalıdır.

Dünya təcrübəsində kredit sisteminə müxtəlif yanaşmalar

mövcuddur. Ayrı-ayrı ölkələrdə təhsilin məzmunu və təşkil

formalarından asılı olaraq, kredit sistemi müxtəlif formalarda

tətbiq olunur. Kredit sisteminin tətbiqi, ilk növbədə, onun

böyük üstünlüklərə malik olması ilə bağlıdır. Bu üstünlüklər


* Hər bir tələbə özünün fərdi tədris planını tərtib edir və

ona fənlərin öyrənilməsi ardıcıllığını müəyyənləşdirməyə

imkan yaradılır, bununla da tələbələrin tədris prosesinin

təşkilində bilavasitə iştirakı təmin olunur.

* Hər bir tələbə ayrı-ayrı fənlərdən ali məkəblərin

imkanları daxilində müəllimi seçmək hüququna malik olur, bu

da müəllim-tələbə münasibətlərinin daha səmə

202

rəli qurulmasına xidmət elmokb bu günədək mövcud olan

neqativ halların qarşısını ala bilər.

* Akademik borcların ləğvinə həmin fənni yalnız təkrar

dinlədikdən sonra icazə verilir ki, bu da fənni mənimsəmədən

tələbələrə qiymət yazılması hallarının qarşımı alır və bir sıra

neqativ halları aradan qaldırır.

* Müəllimlərin dərs yükü tələbələrin fərdi tədris planları

əsasında müəyyənləşdirilir ki. bu da müəllimərin

məsuliyyətini xeyli artırır.

* Mühazirə və seminarların bir müəllim tərəfindən

aparılması tələbi tədris prosesinə yüksək ixtisaslı

mütəxəssislərin cəlb olunmasına və tədris yükünün optimal

formalaşmasına şərait yaradır ki. bu da tədrisin keyfiyyətinin

yüksəlməsinə müsbət təsir göstərir.

* Tədris plan və proqramlarının Ümumavropa məkanının

ali məktəblərinin müvafiq sənədləri ilə uyğunlaş- dırılması

təmin olunur. Bu da öz növbəsində tələbələrin həm ölkə

daxilində, həm də Ümumavropa məkanında mobilliyini təmin

edir. Belə ki, ali məktəblər arasında bağlanmış müqavilələrə

uyğun olaraq respublika ali məktəblərinin tələbələri Avropa ali

məktəblərinə göndərilə bilər və onların qazandıqları kreditlər

ali məktəblər tərəfindən qarşılıqlı tanınar. Beləliklə,

tələbələrin ikili və ya iki diplom almalarına da şərait yaradılar.

Bununla yanaşı, diplomalarm .Avropa məkanında

tanınmasına, xarici ölkə vətəndaşlarının Azərbaycan ali

məktəblərində təhsil almalarına da geniş imkan yaranar.

* Tələbələrin bir təhsil müddətində digər yaxın ixtisasa da

yiyələnə bilməsinə şərait yaradılır. Mə.sələn, riyaziyyat

ixtisası üzrə təhsil alan şəxslər qohum fənn götürməklə

informatika, filologiya ixtisasının tələbələri isə jurnalistika

ixtisasına da yiyələnə bilərlər və sair.

* İstdadlı gənclərin təhsillərini müəyyən olunmuş

müddətdən əvvəl başa vurmalarına şərait yaradılır.

203

* 1 obboləro öz sev'inıbri əsasında fənni mənimsəmək və

ləkrar dinləmək imkanı verildiyindən, onlar ali məktəbdən

xaric olunmadan müəyyən müddət ərzində təhsillərini başa

vura bilərlər.

* Diplomlara əlavənin yeni formada tərtibi və burada

tədris olunan fənlərin məzmununun öz əksini tapması, hər

fənnə kreditin müəyyənləşdirilməsi və qiymətləndirmənin

Avropa standartlarına uyğun yazılması diplomların həmin

məkanda tanınmasını xeyli asanla.şdırır.

* Hər bir fənnin ayrıca bir blok (modul) şəklində

müəyyənləşdirilməsi bu fənni tədris edən müəllimlərin

işlədiyi ali məktəbin xarici partnyor ali təhsil müəssisələrində

bir semestr, yaxud bir il həmin fənni tədris etməsinə şərait

yaradar ki, bu da onun xarici təcrübəni öyrənməklə

təkmilləşməsini təmin edə bilər.

Müvafiq ali məktəblərdə kredit sisteminin tətbiqi

vəziyyətini təhlil etmək, qarşıya çıxan çətinlik və problemləri

müəyyənləşdirmək məqsədilə 2006-cı ilin dekabrında Təhsil

Nazirliyinin təşəbbüsü və YUNESKO-nun dəstəyi ilə

«Az^yhaycamn ali təhsil mihssisəhvimh kredit sisteminin

tətbiqi» mövzusunda milli seminar keçirilmişdi. Seminarda

Rusiya Federasiyasının, Amerika Birləşmiş Ştatları və Avropa

ölkələrinin ali məktəbləri ilə yanaşı Azərbaycanın ali təhsil

müəssisələrində kredit sisteminin tətbiqi təcrübəsi geniş təhlil

olunmuş, ölkəmizdə bu işi daha da təkmilləşdirmək məqsədilə

müvafiq tövsiyələr verilmişdi.

Eksperiment aparılan ixtisaslar üzrə 2006-2007-ci tədris

ilinin qış imtahan sessiyasının nəticələri təhlil edilərək xüsusi

diqqət akademik borcu qalan tələbələrə yönəlmişdi. Məlum

olmuşdu ki, qış imtahan sessiyasında 2497 nəfər l kurs

tələbəsindən akademik borcu qalanların sayı 226 nəfərdir.

Bununla əlaqədar eksperiment tətbiq olunan ali məktəblərdə

həmin işə məsul şəxslərlə müzakirələr aparmış, akademik

borcu qalan tələbələrin növbəti

204

semestrdo lodrisinin loşkili ilo bağlı ali mokloblor lorofın-

don naziıiiyo lokliflor verilmişdi. Homin loklifİDrdo tədrisi

ardıcıl olmayan fənlərdən akademik borcu qalan tələbələrə

ikinci semestrdə digər fakültələrdə həmin fənni yenidən

dinləmək və imtahan vermək üçün şəraitin yaradılması,

tədrisində ardıcıllıq tələb olunan fəndən birinci se- mestrdə

akademik borcu qalan tələbənin həmin fənni təkrar dinləyib

imtahan \ermələri üçün mövcud normativlərin tələbləri

gözlənilməklə qrupun yaradılması, digər fənlərdən akademik

borcları qalan tələbələr üçün arzularına əsasən ölkədə ilk dəfə

olaraq yay semestrinin təşkili öz əksini tapmışdı. Nazirlikdə

bu məsələlər araşdırılmışdı. «Ali tdhsil miİDSsisəhvineh

kredit sistemi ih tədrisin’ tə!tkili barədə nümunəvi

Əsasnamə»d:> müvafiq dəyişikliklər aparılmışdı.

2006- 2007-ci tədris ilinin sentyabrından Təhsil

Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunmuş «Ali təhsil

müəssisələrində kredit sistemi ilə tədrisin təşkili barədə

nümunəvi Əsas- namə»y5 uyğun olaraq ölkənin aşağıda

göstərilən 10 ali təhsil müəssisəsində bir neçə ixtisas üzrə

kredit sistemi tətbiq olunmuşdur:

/. Bakı Dövlət Universiteti

2. Azerbaycan Dövlət Neft Akademiyas

3. Azərbaycan Texniki Universiteti

4. Azərbaycan Memarlıq və inşaat Universiteti

5. A zərbaycan Dövlət iqtisad Universiteti

6. A zərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

7. Bakı Slavyan Universiteti

H. Azərbaycan Dillər Universiteti

9. Azərbaycan Tibb Universiteti

10. Azərbaycan Turizm institutu

30 ixtisas üzrə 2497 nəfər I kurs tələbəsini əhatə etməklə

eksperiment şəklində kredit sisteminin tətbiqinə başlanılmışdır.

2003-cü ildən ölkənin ali məktəblərində tələbələrin biliyinin

qiymətləndirilməsinin çoxbalh sistemi-

205

no keçid kredit sisteminin tətbiqi üçün əsaslı baza rolunu

oynamışdır.

Kredit tətbiq olunan ali məktəblərdə kredit sisteminin

tətbiqi vəziyyətini təhlil etmək, qarşıya çıxan çətinlik və

problemləri müəyyənləşdirmək məqsədilə 2006-cı ilin

dekabrında Təhsil Nazirliyinin təşəbbüsü və UNESCO- nun

dəstəyi ilə «Azərbaycanın ali təhsil müəssisələrində kredit

sisteminin tətbiqi» mövzusunda milli seminar keçirilmişdir.

Seminarda Rusiya Federasiyasının, Amerika Birləşmiş Ştatları

və avropa ölkələrinin ali məktəbləri ilə yanaşı. Azərbaycanın

ali təhsil müəssi.sələrində kredit sisteminin tətbiqi təcrübəsi

geniş təhlil olunmuşdur.

Tələbəyə bir semestrdə 30 kreditə qədər fənlərin tədrisi

müəyyənləşdirilir. Bu zaman həftəlik dərs yükü bir qayda

olaraq 30 saatı aşmamalıdır. Bundan əlavə, tələbəyə bir

semestrdə (birinci tədris ili istisna olmaqla) cəmi 8 kreditdən

çox olmamaq şərti ilə 1 və ya 2 fənn də seçməyə icazə verilir.

Tələbəyə yuxarıdan (müvəffəqiyyətlə təhsil alanlar üçün) \ ə

aşağıdan (kəsiri qalan tələbələr üçün) fənlər seçmək hüququ

verilir. Əlavə (yuxarıdan) fənlər almaq hüququna yalnız

əvvəlki ildə akademik borcu olmayan və bütün fənlərdən orta

göstəricisi 71-100 bal arasında olan tələbələr malikdirlər.

Bakalavr pilləsində tələbələrə təhsil müddətində 200-250

kredit müəyyənləşdirilir.

İstiqamətlər (ixtisaslar) üzrə tələbələrin təhsili Dövlət

təhsil standartlarına müvafiq kredit sisteminə

uyğunlaşdırılmış tədris plan \ə proqramları əsasında həyata

keçirilir. Kredit sistemində hər bir tədris ili iki semestrdən

ibarətdir. Bundan başqa yay tətili müddətində altı həftədən

çox olmayaraq yay semeslr ili də təşkil oluna bilər.

Kredit sistemində 4 formada tədris planlarından istifadə

olunur: istiqamətin (ixtisasın) tədris planı; istiqamətin

(ixtisasın) tədris planı və tələbənin fərdi tədris planlarına

uyğun hazırlanmış illik işçi tədris planları; istiqamətin

(ixtisasın) tədris planı əsasında hazırlanmış tələbə

206

nin fərdi tədris planı; müəllimlərin tədris yükünü müəyyən

edən işçi tədris planları.

Tədris planında fənlər vacibliyinə və məzmununun

mənimsənilməsi ardıcıllığına görə aşağıdakı üç qrupa bölünür:

məcburi ardıcıl öyrənilən fənlər qrupu; məcburi, lakin

ardıcıllığı \acib olmayan fənlər qrupu; tələbələrin öz seçimi

əsasında öyrənilən fənlər qrupu. Eyni zamanda hər bir ali

məktəb tərəfindən bir-biri ilə bağlı olan fənlərin ardıcıllığı

müəyyənləşdirilir və tələbəyə fərdi tədris proqramı tərtib

edərkən bunların nəzərə alınması tövsiyə olunur. Digər

tərəfdən, həmin qaydalarda tədris proqramlarına uyğun

qrupların, bu qruplardakı tələbələrin sayının, habelə hər bir

müəllimə düşən tələbələrin maksimal sayının

müəyyənləşdirilməsi, tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsi

\'ə hər bir fənn üzrə attestasiya formaları öz əksini tapmalıdır.

Məhz buna görə də tələbələrə metodik yardım göstərmək

üçün tyutor (tədris məsləhətçisi) .xidmətinin təşkili nəzərdə

tutulmuşdur. Tyutoıiarm sayı təhsil alan tələbələrin sayı ilə

müəyyənləşdirilir (hər yüz tələbəyə 1 tyutor). Hər bir tyutor öz

işini, bir qayda olaraq, bir istiqamət (ixtisas) çərçivəsində

həyata keçirir və tələbələrə birinci kursdan buraxılışadək

xidmət göstərir. Tyutorlar ən azı magistr dərəcəsi olan, bu

sahədə müəyyən təcrübə və səriştəyə malik şəxslərdən seçilir

və rektorun əmri ilə təyin edilir.

Dünya təcrübəsində kredit sisteminə yanaşmalar müxtəlif

olsa da, məqsəd eynidir, ali təhsildə demokratik priiTsiplərin

bərqərar olması və təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi.

Kredit sisteminin tətbiqində ən vacib mə.sələlərdən biri

tələbələrin biliyini və fənnin mənimsənilməsinin obyektiv

qiymətləndirilməsini təyin edən ço.xbalh sistemdir.

Ölkəmizdə hələ 1999-cu ildən Təhsil Nazirliyi tərəfindən

əksər ali məktəblərdə eksperiment şəklində tələbələrin biliyi

207

nin çoxballı sislemlo qiymolbndirilmosinin tətbiqinə

başlanmış, həmin sistemi təmin edən normativ sənədlər

hazırlanmış və təcrübə toplandıqca bu sənədlərdə müvafiq

dəyişikliklər aparılmışdır. Ali məktəblərimizdə sınaqdan

keçirilmiş ço.xballı sistem və kredit sistemi tədris prosesində

artıq öz müsbət həllini göstərmişdir. Kredit sisteminə keçidlə

bağlı, təbii ki, tələbələrin biliyinin çoxballı sistemlə

qiymətləndirilməsinin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac duyulur və

bu məsələnin həlli prosesin gedişində təmin olunur.

Tələbələrə təqaüdlərin verilməsi, müəllimlərin dərs

yükünün müəyyənləşdirilmə.si, yay semestrlərinin təşkili və

bununla bağlı müəllimlərin əmək haqqının verilməsi, seçmə

fənlər üzrə tələbələrin minimum sayına görə qrupların

formalaşdırılması, tələbənin fənni təkrar dinləməsi,

reqlamentlərin müəyyənləşdirilməsi, professor-müəllim

heyətinin vaxt normasını müəyyənləşdirən mövcud

normativlərə kredit sisteminin tələblərinə uyğun əlavələrin

edilməsi və s. məsələlərlə bağlı problemlər özünü əks etdirir.

1996-cı ildən başlayaraq respublikanın iqtisadi inkişafı ali

təhsildə ciddi islahatların aparılması üçün zəmin yaratmış və

Azərbaycanın ali təhsilinin dünya təhsil məkanına

inteqrasiyasına təkan vermişdir.

Almaniya və Azərbaycan dövlətləri arasında həmişə

iqtisadiyyatda və təhsildə əməkdaşlıq əlaqələri olmuşdur.

Keçmiş SSRİ zamanı Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası

ilə Almaniyanın Zigen Universiteti arasında sıx əlaqələr

qurulmuşdu.

Təhsil sahəsində əməkdaşlığın yaradılmasında Nod- rayn

Vest-Valen əyalətinin Təhsil Nazirliyinin və Köln Tətbiqi

Elmlər Akademiyasının böyük rolu olmuşdur. Həmin

təşkilatlarla başlanmış əməkdaşlıq hazırda daha intensiv

şəkildə davam etdirilir. Azərbaycanın bütün texniki universitetləri Köln Tətbiqi Elmlər Akademiyası ilə

208

tərəfdaşlıq edir və əhəmiyyətli nailiyyətlər qazanırlar.

Göstərilən amillər Azərbaycanın 2005-ci ildə Bolonya

prosesinə qoşulmasına ciddi təkan vermiş və digər ali təhsil

müəssisələri ilə yanaşı, texniki profilli universitetlərin Avropa

təhsil məkanına inteqrasiyasına zəmin yaratmışdır.

Azərbaycan Bolonya prosesinə qoşulduqdan sonra onun

prinsiplərinə uyğun olaraq ali təhsildə aparılacaq islahatların

konturları müəyyənləşmişdir. Bolonya prosesinin əsas

prinsipləri olan ikipilləli ali təhsilə keçid; kredit sisteminin

tətbiqi; təhsilin keyfiyyətinə nəzarət; mobilliyin

genişləndirilməsi; məzunların işlə təminatı; Avropa təhsil

sisteminin cəlbediciliyinin təmin olunması Azərbaycan üçün

də səciyyəvidir və bunların həyata keçirilməsi qarşımıza qısa

zamanda həlli vacib olan bir sıra məsələlər qoymuşdur.

Respublikamızda artıq tətbiq olunan ali təhsilin ikipilləli

sisteminin məznuınunda yeniləşmələrin aparılması, tədrisin

təşkilində tədricən kredit sisteminə keçilməsi, təhsilin

keyfiyyətinə nəzarəti təmin edən akkreditasiya sisteminin

təşkili, tələbələrin mobilliyini in- tensivləşdirən müvafiq təhsil

proqramlarının hazırlanması və s. Avropa ali təhsil məkanına

inteqrasiyanı özündə əks etdirir.

«AU təhsil sistenümlD 2()()6-20l0-cıı illərdə Bolonya

Bəyannaməsinin müddəalarının həyata keçirilinəsi üçün

tədbirlər planı» hazırlanmışdır. Tədbirlər planında ölkəmizdə

1993-cü ildən həyata keçirilən ikipilləli ali təhsil sisteminin

inkişaf etdirilməsi, bu məqsədlə istiqamətlər (ixtisaslar) üzrə

dö\iət təhsil standartlarının yenidən hazırlanması, kredit

sistemi barədə mövcud təcrübənin öyrənilməsi və tətbiqi,

xarici ölkələrin ali təhsil müəssisələri tərəfindən verilən

sənədlərin noslrifikasiyası proseduralarının

təkmilləşdirilməsi, respublikada ali təhsil haqqında bakalavr

diplomlarına əlavənin Avropa ölkələrinin ali təhsil haqqında

verilən diplomlara əlavəyə uyğunlaşdırılması, ali

209

təhsilin keyfiyyətinin, tələbələrin və müəllimlərin mobil-

liyinin inkişaf etdirilməsi və s. nəzərdə tutulmuşdur.

Ali məktəblərimiz kredit sisteminə keçidlə bağlı çox ciddi

çətinliklərlə qarşılaşır və bu çətinliklər ardıcıl olaraq aradan

qaldırılır. Bəzi çətinliklər isə eksperiment aparılan

istiqamətlər üzrə dövlət təhsil standartlarının və buna müvafiq

tədris planının kredit \ahidləri əsasında yenidən hazırlanması,

müəllimin dərs yükünün kredit \ahidlərinə uyğun

müəyyənləşdirilməsi, tələbələrə təqaüdlərin verilməsi,

eksperiment aparılan müddətdə tədris prosesini təmin edən

normativ sənədlərin hazırlanması və tətbiqi ilə bağlıdır.

Təhsil Nazirliyi tərəfindən «Ali təhsil miidssisələvində

kredit sistemi ilə tədrisin təşkili barədə nümunəvi əsasnamə»

hazırlanmışdır. Kredit sisteminin tətbiqi Azərbaycan təhsilinin

Ümumavropa təhsil sisteminə inteqrasiyasını təmin edir,

təhsilimizin cəlbediciliyini və rəqabətqabiliy- yətliliyini

artırır.

Texniki profilli ali məktəblərimizdə TEMPUS proqramı

üzrə müəyyən işlər aparılır. Proqramın əsas məqsədi texniki

ixtisaslar üzrə mütəxəssis hazırlığını Avropa təhsil

standartlarına uyğun olaraq təkmilləşdirməkdir. Respublika

sənayesinin informasiya texnologiyalarını dərindən bilən və

onları istehsalatda tətbiq etməyi bacaran yüksək ixtisaslı

mühəndis kadrlara böyük ehtiyacı vardır. Texniki profilli ali

məktəblərdə informasiya texnologiyalarını tətbiq etməklə

ixtisas fənlərinin tədrisində ciddi dəyişikliklər aparılır.

Respublikanın 5 ali məktəbində texniki profilli ixtisaslar üzrə

(«Elektroenergetika», «Nəqliyyat vasitələrinin elektronikası

və elektrik avadanlığı», «Avtomatlaşdırma və informasiya

texnikası») TEMPUS proqramı çərçivəsində «Azərbaycanda

ali məktəblərdə müasir mühəndis təhsili» adlı layihə həyata

keçirilir və bu məqsədlə Köln Tətbiqi Elmlər Akademiyası ilə

müqavilə də bağlanmışdır.

210

Layihənin birinci məqsədi TEMPUS proqramı çərçivəsində ixtisaslar üzrə tədris planlarının strukturunun cyniləijdirilməsidirsə. məqsəd professor-müəllim heyətinin Avropanın uyğun ali məktəblərində ixtisasartırmadan keçməsidir.

Bolonya prosesi i.ştirakçı ölkələrin ali təhsil sisteminin inteqrasiyasının ən səmərəli \asitvəsidir və Azərbaycanın bu prosesdə i.ştirakı nəticəsində ölkəmizdə rəqabətqabiliyyətli kadrların hazırlığı təmin olunur.

Ali təhsil sahəsində aparılan islahatları iki mərhələyə bölmək olar. Birinci mərhələ mö\cud Təhsil Qanunun tələbələrinə uyğun olaraq ikipilləli təhsil sisteminə keçid olmuşdur. Həmin dövürdə bir tərəfdən həm təhsili idarəetmə orqanlarında, həm də ali təhsil müəssisələrində müvafiq təcrübə və səriştənin olmaması, digər tərəfdən planlı təsərrüfat üçün «dar» ixtisaslı mütəxəssis hazırlığını təmin edən həddindən artıq çox yüklənmiş tədris planlarının mövcudluğu (bəzi hallarda fənlərin sayı 48-55. həftəlik dərs yükünün miqdarı 34-38 .saat olan), humanitar fənlərin sayının \ə ayrılan saatların həddindən çox olması, magistratura pilləsində təhsilin məzmunun müəyyənləşdirilməsi üçün yerlərdə olan maneələr və müqavimətlər bir çox çətinliklərin meydana gəlməsinə səbəb olurdu.

Ali təhsildə ikipilləliyin tam tətbiqi, təhsil alma pro.sesində tələbənin hüquqlarının və sərbəstliyinin genişlənməsi. məsuliyyətini artırılması, tədris olunan kursun tam mənimsənilməsi, neqativ halların aradan qaldırılması lazımi şərait yaradan kredit sisteminə keçirilməsi, təhsilin keyfiyyətinə nəzarətin səmərəli mexanizimlərini özündə birləşdirən müasir attestasiyadan və akkreditasiya sisteminin qurulması təmin olunmalıdır. Elə bir mütəxəssis hazırlamalıdır ki. o. müəyyən mərhələdə Avropanın hər hansı bir universitetinin müvafiq ixtisasında təhsilini davam etdirə bilsin. Tələbələrimizə verilən diplomlar Avropa məkanında tanınsın \ə qəbul olunsun. Hər bir məqam keyfiyyətli təhsillə bağlıdır və belə bir keyfiyyətli təhsili realhuşdıran müəllim

211

212

§ 5. BOLONYA TƏHSİL SİSTEMİ: KEYFİYYƏT,

PERSPEKTİVLƏR VƏ MEYİLLƏR

Bolonya prosesində ali lohsilin keyfiyyəti probleminin ən

mühüm cəhəti Bolonya Bəyannaməsində belə ifadə olunur:

«Müqayis,') olunun meyavlar vo metodologiyalar i;ihyib

hazırlamaqla keyfiyy,ıtU təhsilin ,ıldə olunmasında Avropa

timəkdaşlığma yardımçı olmaq». Avropa təhsil məkanında ali

təhsilin keyfiyyəti məsələsinin mü- əyyənlə.şdirilməsinə

dəfələrlə baxılmışdır. 1998-ci ildə isə YUNESKO-nun tə.şkil

etdiyi XXI əsr üçün ali təhsil üzrə Ümumdünya Konfransının

Bəyannaməsində deyilir: «Ali təhsil məkanında t.ıhsilin

keyfiyyəti çoxolçiilü konsepsiya- dıı\ onun bütün

funksiyalarının və fəaliyyət növlərinin tədris və akademik

proqramları, elmi-t,ıdqiqat və təqaüdləri, kadr seçimi,

tələbəl,iri, binaları, maddi-texniki bazası, avadanlığı

cəmiyy,ıtin rif aln naminə qurulmalıdır və akademik mühiti

əhatə etməlidir».

Ölkəmizin Prezidenti İlham Əliyev demişdir:

«Azərbaycanın təhsil tarixi hər birimizin fəxr etdiyi nailiyy,ıt-

lərlə zəngindir. Azərbaycan miiəlliıııləri bütün tarix boyu

təhsildə daim varisliklə novatorluğun, ənənə ilə islahatın

vəhdətini öz fəaliyy,İtlərində əks etdirmi^hr. Bu gün qəd,ım

qoyduğumuz informasiya cəmiyy,ıti və biliklərə əsaslanan yeni

tipli iqtisadiyyatın formalaşması, qloballaşma çağırışları

bütün dünya t,ıhsil sistemi qarşısında yeni vəzifələr qoyur.

«Təhsil əsri» adı qazanmış XXI əsr Azərbaycan təhsilinin də

yeniləşməsini və müasirləşməsini tələb edir. Əmiihim ki,

Azərbaycan müəllimkıri fəaliyy,ıthrini bu tələbhrə uyğun daha

da təkmilləşdirərək, müstəqil Azərbaycan Respublikasının

çiçəklənıthisinə xidmət edən gənc nəslin yetişdirilməsi işinə öz

tölıfəl,irini verəcəkLır».

Ali təhsildə keyfiyyəti təminetmə prosesləri ilk dəfə

Avropa ölkələrində - Böyük Britaniya, Fransa və Niderlandda

başlamışdır. Onlar 19<S5-ci ildən başlayaraq key-

fiyyolin formal qiymətləndirilməsini aparmışlar (Böyük

Britaniyanın politexnik sektorunda keyfiyyətin xarici

qiymətləndirmə sistemi 1960-cı ilin sonlarından mövcud idi).

Avropa ali təhsilində keyfiyyəti təminetmənin yayılması üçün

mühüm təkan Avropa Birliyinin 1994-cü ildə həyata

keçirilmiş pilot layihəsi olmuşdur. Bunun nəticəsi olaraq,

Avropa Birliyinin təhsil üzrə Nazirlər Şurası 199(S-ci ildə

“Ali təhsildə keyfiyyəti təminetmədə Avropa əməkdaşlığının

tövsiyələri''adh sənəd qəbul elmi.şdir. Bu tövsiyələr Avropa

Birliyinin üzvü olan dövlətləri keyfiyyəti idarəetmə sistemləri

yaratmaq, müəssisələri və hakimiyyəti əməkdaşlığa, təcrübə

mübadiləsinə çağırırdı. Keyfiyyəti təminetmə prosesinin

yayılmasına yardımçı olmaqdan ötrü Avropa Komissiyası ali

təhsildə keyfiyyəti təminetmənin Avropa Şəbəkəsi

yaradılmasını dəstəklədi. Bu şəbəkə öz fəaliyyətinə 2000-ci

ildə başladı. Onun vəzifəsi keyfiyyəti qiymətləndirmənin

tutuşdurula bilən olmasının meyar və metodologiyalarını

inkişaf etdirmək məqsədilə Avropa əməkdaşlığını

möhkəmlətmək idi [8, 9].

1991-ci ildə Avropa Komissiyası «Ali təhsil haqqında

Memorandum» dərc etmiş və həmin sənəddə gələcək Avropa

vətəndaşlarının hazırlanmasında onun rolu, Ümumavropa

vətəndaşlığı ideyasının möhkəmləndirilməsi, Avropa

birliyinin yaradılmasındakı əhəmiyyəti geniş şəkildə

müəyyənləşdirildi. Memorandum ali təhsilin keyfiyyətinin

yüksək səviyyəsinin saxlanılmasında görüləcək işlərin əsas

tərkib hissələrini «ali məktəbin insan və maddi resurslarından

yardım, elmi araşdırmaların genişləndirilməsi və onların tədris

prosesinə tətbiq edilməsi, ali məktəblərə tələbə qəbulunun və

onların attestasiya formalarının təkmilləşdirilməsi,

optimallaşdırılması, müəllimlərin peşəkarlıq potensialının

yüksəldilməsi, işə götürənlərlə qarşılıqlı əlaqələrin

dərinləşdirilməsi və s.» göstərdi. Memorandumda həm də

Avropa ümumiliyinin və birliyinin prinsipləri öz əksini

tapmışdır, yəni burada təh

214

sil proqramları vo hazırlıq istiqamətləri konkret məzmunda

əks olunmalıdır [10, 21, 22].

Bolonya Bəyannaməsinin imzalanması təhsilin

keyfiyyətinə dair çoxlu sayda iştirakçıları birləşdirən

(hökumətləri, ali təhsil ocaqlarını, tələbə təşkilatlan

təmsilçilərini, işgüzar dairələri və s.), Ümumavropa

disku.ssiyaları- nm aparılması üçün ən optimal, mütəşəkkil və

institusional forma kimi özünü göstərmişdir. 2001-ci ildə

İspaniyada keçirilmiş görüşdə Avropanın 300-dən çox ali

məktəbinin gündəmdə olan əsas mövzusu təhsilin keyfiyyəti

və onun qiymətləndirilməsi problemi olmuşdur. Eyni zamanda

qeyd olunur ki, ölkələr arasında ali təhsil keyfiyyətinin

formalaşması bütün dövlətlər üçün ümumi standartlara

əsaslana bilməz. Əsas məqsəd milli xüsusiyyətin nəzərə

alınması və keyfiyyətin qiymətləndirilməsində nəticələrin

qarşılıqlı tanınmasının Avropa səviyyəsində mexanizminin

işlənib hazırlanmasıdır.

Bolonya Bəyannaməsində göstərilən meyarların və

metodologiyanın işlənib hazırlanması üçün vahid Avropa

platforması tədricən formalaşmağa başlamışdır. 2001- ci ilin

sentyabr ayında Avropa Universitetlər Assosiasiyasının «Ali

təhsildə keyfiyyətə nəzarət» adlı direkti\' sənədi işlənib

hazııianmı.şdır. Burada əsas istiqamət ali təhsilin keyfiyyəti

ilə bağlılığıdır. Keyfiyyətin qiymətləndirilməsində isə

aşağıdakılar həyata keçməlidir; ali məktəblər və

qiymətləndirmə təşkilatları arasında etimad və əməkdaşlığa

əsaslanmaq; tədris müəssisələrinin və tədris proqramlarının

məqsəd və vəzifələrini nəzərə almaq; ənənələr və novatorluq,

akademik yönəlmə və iqtisadi relevantlıq, tədris

proqramlarının düzgün qurulması və tələbələrlə .sərbəst

.seçimdə balans təmin etmək; tədrisin, tədqiqat işlərinin,

idarəetmə və inzibatçılığın yoxlanılmasını daxil etmək;

tələbələrin tələbatlarına və təhsildən kənar göstərilən

xidmətlərin keyfiyyətinə məsuliyyətlə yanaşmaq.

215

Təhsilin keyfiyyəti onun standartlarının minimum təmin

edilməsi ilə başlanır və o, daimi təkmilləşmə, milli və

beynəlxalq səviyyədə rəqabətqabiliyyətlik imkanlarını

birləşdirmə kimi xüsusiyyətləri özündə əks etdirir. Keyfiyyəti

idarəetmə və keyfiyyətə nəzarət dedikdə aşağıdakılar başa

düşülür: akademik fəaliyyətin müxtəlif aspektləri. ali

məktəblərin muxtariyyəti, təlimin məqsəd və vəzifələri,

abituriyent qəbulu və seçmə meyarları, obyektiv apcllyasiya

proseduralarının mövcudluğu, tədris proqramlarının

keyfiyyəti, professor-müəllim heyətinin kəmiyyət və

keyfiyyət xarakteristikaları, tələbələrlə əks əlaqə, ali

məktəblərin müxtəlif proqramları çərçivəsində tədris,

büdcədənkənar vəsaitlərin alınması, akademik kreditlərin

toplanması, müəllim və tədqiqatçıların motivasiyası, tikintiyə

və avadanlığa sərmayə qoyulması, sistematik audit, əmək

bazarı ilə əlaqə, beynəlxalq elmi rəqabətlilik, keyfiyyətə

beyin-fikir (əxlaq) nəzarət mexanizmi, ictimai diskussiyalarda

iştirak və demokratiyanın inkişafına töhfə, elmi- texniki və

mədəni sahələrdə innovasiya potensialı [22, 28].

Avropada təhsil standartları termini altında nəyin başa

düşüldüyü diskussiyalarda davam etməkdədir. Təhsil

standartları müxtəlifiik və rəqabətqabiliyyətlilik

məhdudlaşdırıcılarına çevrilməlidir. Qiymətləndirmədə

zəngin təcrübəyə malik olan Avropa Universitetlər

Assosiasiyası bu fikrə gəlmişdir ki, «bütöv bir qitənin ali

məktəblərinin müxtəlifliyi .şəraitində keyfiyyət standartlarına dair razılığa

gəlmək mümkün deyil». Mühüm məsələ standartların, kəmiyyət

metodlarının, meyarlar toplusunun və ya yoxlama

siyahılarının tətbiqinin ali təhsilin keyfiyyətinə təsir

göstərməsi və keyfiyyətə nəzarətin yaxşılaşmadığına ali

məktəbin reaksiya verməsidir. Ali məktəb muxtariyyəti

dəyişikliklərə reaksiya verməsinin əsas zaminidir, yəni hər

tədris müəssisəsi standartlar haqqında qərarı öz missiyası

əsasında müstəqil olaraq qəbul edir.

216

Bolonya prosesində daxili keyfiyyəti təminetmə

praktikası da diqqət mərkəzindədir. «Bolonya

Bəyannaməsinin Avropa çərçivəsində qiymətləndirmə və

akkreditasiya üçün metodoloji alətlər» mövzusunda

beynəlxalq seminarda (2(S-30 iyul 2004-cü il) çıxarılmış bəzi

nəticələri göstərək. Akkredilasiyanın milli agentliklərinin

qərarlarının qarşılıqlı tanınmasına kömək edən ümumi meyarı

və metodları işləyib hazırlamaq; ümumi meyar və metodlar

hazırlanarkən, onun milli prosedur və metodik istiqamətə

yönəlməsi məqsədəuyğun olmalıdır; hər bir ali məktəbin

spesifik xüsusiyyətlərinə ümumi mövqelərdən baxmaq

lazımdır [43. 45. 46].

Bolonya prosesi genişləndikcə, dərinləşdikcə bu

dəyişikliklər ali təhsilin keyfiyyətinə diqqəti daha da artırır və

Bolonya islahatlarının başlıca hüquqi, etik tərkib

hissələrindən birinə çevrilir. Bir çox ekspertlər belə hesab

edirlər ki, Bolonya Bəyannaməsi Avropa təhsil sistemində ali

təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsinə dair mövqeyini hələlik

kifayət qədər dəqiqliklə müəyyən etməmişdir. Qeyd etmək

lazımdır ki, ali təhsil nazirlərinin Praqa konfransından

başlayaraq keyfiyyətin təmin edilməsinə aid çıxışları Bolonya

pro.sesinin ən əsas mövzularından birinə çevrilmişdir. Bu

mövzu Bolonya Bəyannaməsini imzalamış ölkələrin təhsil

nazirlərinin 2003-cü ilin sentyabrında keçirilmiş Berlin

konfransında yeni bir dinamika kəsb etdi. Konfransda

keyfiyyətin təmin edilməsi, ikipilləli təhsil sistemi,

dərəcələrin və tədris müddətlərinin tanınma məsələləri

prosesin ən mühüm prioritetlərindən biri kimi

müəyyənləşdirildi.

Prosesin iştirakçısı olan bütün ölkələr 2005-ci ilə qədər

təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsi sisteminin işlənib

hazırlanması məsələsini qarşıya qoydu. Eyni zamanda

keyfiyyəti təminetmə və üçpilləli təhsil sistemi bütün

Avropada özünü əks etdirdi. Keyfiyyətin təmin edilməsi istiqamətində ali məktəblərin prinsipial yanaşmaları qeyd

217

olundu. Ali təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsində lazımi

meyarların və metodologiyaların işlənməsinin məq-

sədyönlülüyü etiraf olundu. Keyfiyyəti təminetmə sistemində

aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır: maraqlı olan bütün təşkilat və

ali məktəblərin məsuliyyət və öhdəlik dərəcələrinin müəyyən

edilməsi: da.xili qiymətləndirmə; xarici ekspertiza: tələbələrin

qiymətləndirmə proseduralarında iştirakı və onun

nəticələrinin dərc edilməsi də daxil olmaqla proqram və ya

təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi;

tutuşdurula bilən akkreditasiya, sertifıkasiyalaşdırma

sistemlərinin və ya onlara bənzər mexa- nizmlərin

mövcudluğu; beynəlxalq tərəfdaşlıq, əməkdaşlıq və

beynəlxalq şəbəkələrdə iştirak. Bütün bu mexanizm- lərin

2005-ci ilə qədər işə düşməsi qəbul olunmuşdu.

Ümumavropa səviyyəsinə gəldikdə isə Berlin konfransı

Avropa Universitetlər Assosiasiyasına, Avropa Tələbələr

İttifaqı və Avropa Ali Təhsilində Keyfiyyətə Nəzarət

Şəbəkəsinə təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsi üzrə

standartlar, proseduralar və metodik tövsiyələr toplusunu

işləyib hazırlamaq, nəzarətin və akkreditasiyanm təmin

edilməsi üzrə orqanlar və agentliklər üçün xarici ekspertiza

sisteminin yaradılması imkanlarının tədqiqini tövsiyə etmişdi.

Ali təhsilin keyfiyyəti məsələlərinə diqqət bir sıra səbəblərlə

izah edilir. Yəni Avropa milli təhsil sistemlərinin çoxunda son

onillikdə təhsil prosesinə nəzarət monitorinqi özünü əks

etdirir və təhsili layihələşdir- məklə elə bir metodologiya əldə

etmək lazım gəlir ki, o, ali təhsil sisteminin ən mühüm

elementlərindən birinə çevrilsin.

Ali təhsilin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində tədris

prosesinin (tədris planlarının məzmunu, tədris vaxtı və s.)

planlaşdırılması və reallaşdırılması məsələsi deyil, təhsilin

nəticələri, tələbələrin aldığı bilik, bacarıq və vərdişlər, o

cümlədən onların özünün müstəqil çalışmaları və özünü-

218

təhsil hesabına aldıqları biliklər mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bu sahədə əsas məsələlərdən biri tədris prosesinin (tədris

proqramları, tələbələrin akademik mobilliyi) şəxsi hazırlıq

səviyyəsinə istiqamətlənməsi, yəni kompetent yanaşma, ilk

növbədə məzunların işlə təmin olunması idi ki, bu da təhsilin

nəticələrinin meyarı olmalı idi. Belə şəraitdə keyfiyyəti

təminetmə mexanizmləri idarəetmənin mərkəzi tərkib

hi.ssəsinə çevrilir. Ali təhsilin keyfiyyəti ilə bağlı diplom və

dərəcələrin aydınlığı, tuluşdurula bilən olması, a.sanlıqla

oxunmasına nail olunması, tanınması, etimad,

rəqabətqabiliyyətliliyin artırılması və Avropa təhsilinin

keyfiyyət standartlarının aşağı düşməməsi problemlərinin

həlli əsas məsələlərdən biridir. Avropa ali məktəblərinin və

Avropa ali təhsilinin cəlbediciliyi bütövlükdə Avropada

keyfiyyətli təhsil alma imkanı ilə müəyyən olunur. Bu

məsələdə aylıq əmək haqqının kifayət qədər yüksəlməsi, həm

də dünya təhsil xidmətləri bazarında Avropa ali məktəblərinin

rəqabətqabiliyyətlili- yinin yüksəlməsi də mühüm rol oynayır.

Avropada ali təhsil sahəsində keyfiyyəti təminetmə və

qiymətləndirmə sistemlərinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı bəzi

faktlara nəzər salaq. 1980-ci ilə qədər Avropa

universitetlərində keyfiyyətlə bağlı problemlərin mövcudluğu

elan olunmasına baxmayaraq, onun təmin edilməsi üçün həm

ali məktəblər, həm də hökumətlər səviyyəsində xüsusi

mexanizmlər və ya vasitələr işlənib hazırlanırdı. Keyfiyyəti

idarəetmə sisteminin qiymətləndirmə ilə bağlı olmayan və

universitetlərin xüsusi məsuliyyət predmeti olmayan hissəsi

qeyri-formal özünütənzim mexanizminin bir hissəsi kimi

aydın olur. Əksər Avropa ölkələri keyfiyyəti idarəetmənin

formal sistemlərini, mexanizmlərini, onlarla bağlı olan akkreditasiya və xarici hesabat proseduralarını yaratmışlar.

219

Son ilbrdo Avropa ölkobrindo ali lohsilin keyfiyyət

sisteminin sürətli inkişafı bir sıra daxili və xarici faktorların,

problemlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Onların fikrincə,

ali məktəblərin iqtLsadi sferada rəqabət və qloballaşmanın

inkişafı olan bir şəraitdə müasir əmək bazarının tələbatlarına

ca\ ab verə bilən keyfiyyətli mütəxəssislər hazırlamaq

qabiliyyətinə zəmanət vermək olmaz və ali təhsilə dövlət

xərclərinin durğunlaşması və ya hətta ixtisarı baş verə bilər.

Eyni zamanda bu məqsədlərə ictimai məsrəflərin tələbləri

artmışdır. Universitetlərin fəaliyyətləri nəticəsində onların

get-gedə cəmiyyət qarşısında daha açıq hesabat \ erməbri də

gündəmə gəlmişdir. Məhz bunun nəticəsində ali təhsil kifayət

qədər rəqabətli bir mühitə çevrilmiş, tələbə yığımının ənənəvi

praktikası dəyişilmiş, tələbələrin, mütəxəssislərin və

professor-müəllim heyətinin mobilliyi yüksəlmiş, ali təhsilin

qeyri-dövlət sektoru tərəfindən təzyiqləri artmışdır və s.

Qiymətləndirmə və keyfiyyətə nəzarətin ən mühüm

formalarından biri də akkreditasiyadır və Avropada təhsilin

keyfiyyətini qiymətləndirmənin xüsusibşmiş forması kimi

inkişaf etməkdədir. Keyfiyyəti təminetmənin mövcud

sxemləri əsasında akkreditasiya sistemləri Almaniya,

Avstriya, İsveçrə, Niderland, Belçika, Finlandiya, Norveç və

İspaniyada yaradılmışdır. 1990-cı illərin sonundan Avropada

universitetlərin və onların proqramlarının keyfiyyətini

qiymətləndirmə vasitəsi olaraq akkreditasiyaya maraq

kəskin şəkildə artmışdır. Hətta Qərbi Avropanın bir çox başqa

ölkələrində bəzi akkreditasiya mexanizmləri meydana

çıxmışdır. Cəmiyyətin biliklərə əsaslanan inkişafı,

beynəlmiləlləşmənin və qloballaşmanın təsiri. bazar

faktorlarının ali təhsil sferasına əvxəlbr olduğundan daha

yüksək dərəcədə nüfuz etməsi kimi faktorlar buna daha güclü

rə\ ac vermişdir. Bolonya Bəyannaməsində qarşıya qoyulan

ali təhsil sistemlərinin uyğunlaşması prosesi dayanmadan

özünü əks etdirməkdədir.

220

Tədqiqatlar göstərir ki, l99<S-ci ildə Qərbi və Şərqi

Avropanın 24 ölkəsinin yalnız 6-sı təhsil müəssisələrinin hər

hansı bir akkreditasiya sxeminə malik olmuşdur. Lakin 5 ildən

sonra proseslər xeyli dəyişilmişdir. Belə ki, iki ölkə

(Danimarka və Yunanıstan) istisna olmaqla digər ölkələrdə

2ÜÜ3-CÜ ilə qədər müddətdə akkreditasiyanın bəzi formaları

meydana çıxmışdır. Qloballaşma .şəraitində onların birgə

prosesinin inkişafına kömək etmək üçün Qərbi Avropanın 8

ölkəsinin akkreditasiya üzrə agentliklərini özündə birləşdirən

Avropa Akkreditasiya Konsorsiumunun yara-dılması

haqqında məsələyə baxılmışdır. Artıq ali təhsilin keyfiyyətini

təminetmə üzrə Beynəlxalq Agentliklər Şəbəkəsi və bir sıra

regional birliklər fəaliyyət gö.s- tərməkdədir.

2004-cü il aprelin 12-də Avropa Universitetlər

Assosiasiyasının Berlin Kommunikesi kontekstinin əsas

məsələsi keyfiyyəti təmin etmənin razılaşdırılmış

.standartlarının və proseduralarının işlənib hazırlanması

olmuşdur. Burada müəyyənləşdirilmişdir ki. standartlar

müvafiq prinsip və dəyərlər, proseduralar isə keyfiyyət və

akkredi- tasiyanı təminetmədə xarici orqanlar tərəfindən

istifadə edilən hərəkətlər toplusudur.

Ali təhsil sistemində keyfiyyətin formalaşması prosesində

xarici qiymətləndirmə geniş yayılmışdır. Artıq ali məktəblərin

8ü%-i onun proseduralarına məruz qalır. Buna çox vaxt

biznes, iqtisadiyyat, mühəndislik və texnologiya sahəsi olan

ali məktəblər məruz qalır. Xarici qiymətləndirmənin məqsədi

təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, şəffaflığın təmin

edilməsi, milli və beynəlxalq müqayisəyə nail olunması, təhsil

müəssisələrinin dərəcə- ləşdirilməsi başa düşülür.

Qiymətləndirmə və keyfiyyətə nəzarət isə fənnin və

proqramın qiymətləndirilməsi, proqramın akkredilasiyası,

institusional akkreditasiya, institLisional audit, fənnin və

proqramın müqayisəsi deməkdir.

221

Milli akkreditasiya slrukturlarmın oksoriyyoli aşağıdakı

prinsiplərə əsaslanır: dövləl orqanları və ali məktəblərdən

sərbəst xarici ekspertlərin cəlb edilməsi; ilkin

qiymətləndirməni ali məktəblər özləri aparırlar; xarici

qiymətləndirmə özündə ali məktəblə əlaqəni və birgə

ekspertizanı birləşdirir; hesabatları dərc edir. Ümumi

beynəlxalq standartların işlənib hazırlanması ölkələrdən

mədəni və normativ hüquqi spesifikasını hərtərəfii nəzərə

almağı tələb edən incə bir vasitədir.

Akkreditasiyanm mahiyyəti ikili istiqamətə malikdir,

yəni: təhsil proqramlarına (ixtisaslaşmış akkreditasiya) və ali

məktəblərə (institusional akkreditasiya). Son illərdə bu

istiqamətlər arasında mövcud olan ziddiyyətlər ənənələrə xas

olan uyğun qaydalarla aradan qaldırUmış- dır. Akkreditasiya

vasitəsilə keyfiyyəti təminetmənin baza metodoloji

hissələrinin əhatə etdiyi cəhətlər isə aşağıdakılardır:

agentliklərin və orqanların müstəqilliyi; özü- nümüayinə;

xarici yoxlama; yekun hesabat; statistik məlumatlar; keyfiyyət

göstəriciləri; işəgötürənlərin, məzunların, tələbələrin cəlb

edilmələri; xarici ekspertlərin hesabatları. Bu göstərilənlər

qiymətləndirmənin daxili prosedurlarıdır.

Bütün Avropa ölkələri ali təhsilin keyfiyyətinə nəzarət və

ya keyfiyyəti təminetmə sxemləri (sistemləri) üzrə rəsmən

təsis edilmiş strukturlara malikdir. Bu kimi strukturların

olmadığı ölkələr isə onu yaratma prosesi içərisindədir.

Avropada keyfiyyəti təminetmə və akkreditasiya məsələləri

ilə məşğul olan agentliklərin fəaliyyətinin forma və

metodlarında çox böyük müxtəliflik mövcuddur. Onların

fəaliyyətinin miqyası, məqsədləri və vəzifələri eyni deyildir.

Keyfiyyəti idarəetmə metodları üzrə faktorlara əsaslansaq

qeyd edə bilərik ki, standartlar, meyarlar və etalonlardan

istifadə, qiymətləndirmənin metod və vasitələri, hesabatlılıq

və s. kimi funksional aspektlər sə\'iyyəsində hələ də böyük

fərqləndirici cəhətlər var.

Keyfiyyəti təminetmənin milli sistemləri sahəsindəki

araşdırmalar qiymətləndirmənin əsasən səkkiz fərqli növünün

olduğunu göstərir. Son illər keyfiyyəti təminetmə üzrə Avropa

agentlikləri arasında beynəlxalq əməkdaşlıq xeyli artmışdır.

O, agentliklər arasında müxtəlif fənlər üzrə xarici

mütəxəssislərin qiymətləndirmə prosesinə cəlb edilməsi və ya

onların akkreditasiya üzrə komissiyaların tərkibinə daxil

edilməsi, əcnəbi həmkarların \ ə ya ekspertlərin bu və digər

ölkənin agentliklərinin idarəetmə orqanlarına və ya rəhbər

komitələrinə daxil edilməsi, qiymətləndirmə və

akkreditasiyada mö\cud beynəlxalq standart və meyarlardan

istifadə, bakalavr və magistr dərəcələri üzrə öyrədilmə

səviyyəsinin beynəlxalq səviyyədə işlənib hazırlanmış

göstəricilərindən istifadə edilməsi kimi formalarını özündə

birləşdirir. Zaman keçdikcə ixtisasların milli meyarları

Avropa ali təhsil məkanının tələblərinin formalaşmaqda olan

vahid strukturuna qovuşur.

Bolonya prosesində təhsilin keyfiyyətinə nəzarət dedikdə

aşağıdakılar başa düşülür: Təhsil Nazirliyi sertifıka- siya

sistemindən istifadə edir; ali məktəb tədrisin keyfiyyətinə

nəzarət edir; ali məktəb kreditlərə, semestr və ya tədris ili

ərzində kreditlərin hesablanması qaydasına, kreditlərin

qarşılıqlı hesablanmasına nəzarət edir; ali məktəb diploma

Avropa əlavəsinin yazılma keyfiyyətinə nəzarət edir; müraciət

əsasında keyfiyyətə Avropa nəzarəti mümkündür.

Bir sıra ölkələrdə xarici qiymətləndirmə proseduralarında

tələbələr fəal iştirak edirlər. Avropa Tələbələr Birliyi ilə

Avropa Keyfiyyətə Nəzarət Şəbəkəsi arasında əlaqələrin

qurulması həmişə öz inkişafını əks etdirir. Bolonya prosesi

daxili keyfiyyəti təminetmə praktikasını da inkişaf etdirir.

Hazırda milli attestasiya və akkreditasiya sistemləri əsasında

təhsil proseslərinin keyfiyyətinə və onun nəticələrinə xarici

nəzarət proseduralarından başqa, keyfiyyət menecmenti

modelləri əsasında ali məktəblərdə daxili özünü

qiymətləndirmə başlıca meyillərə ma

223

likdir. Keyfiyyəti qiymətləndirməyə görə məsuliyyət ali təhsil

müəssisəsində keçidi təmin edir və xarici ekspertizanın

keçirilməsinə ayrılan maddi və vaxt resurslarına xeyli qənaət

etməyə gətirib çıxarır. Bir qayda olaraq daxili

qiymətləndirməyə tədris prosesi, dərslərin keçirilməsi və bəzi

hallarda isə elmi araşdırmalar daxildir. Ali məktəblərin yalnız

dörddə biri tədris müəssisəsinin fəaliyyətinin başqa tərkib

hissələrinin monitorinqini həyata keçirir. Lakin ekspertlər

keyfiyyətin real vəziyyəti və özü- nüqiyməlləndirmə

məsələsində son dərəcə ehtiyatlı olmalıdırlar. Həm də

keyfiyyəti qiymətləndirmə proseduralarında onların yüksək

səviyyəli mütəxəssis olması, ali məktəbdə keyfiyyətin başlıca

problemlərinin görülməsinə səbəb olur. “Bolonya

Bəyannaməsinin Avropa çərçivəsində qiymətləndirmə və

akkreditasiya üçün metodoloji alətlər" adlı Beynəlxalq

seminardan (28-30 iyul 2Ö04- cü il) çıxarılmış bəzi nəticələr

aşağıdakı kimidir: Akkredi- lasiyanın milli agentliklərinin

qərarlarının qarşılıqlı tanınmasına kömək edən ümumi meyar

\'ə metodları işləyib hazırlamaq lazımdır; ümumi meyar və

metodlar işlənib hazırlanarkən milli proseduranın

məqsədəuyğun- luğu, harmonikləşdirmənin isə inteqrasiya

edilməsi əks olunmalıdır; hər bir ali məktəbin əsas

spesifikasına ümumi mövqedən yanaşmaq lazımdır. Avropada

qəbul olunmuş çevik prinsip və nəzarət aspektlərindən

interpretasiya etməyə imkan verən terminlərdən istifadə

etmək də tələb olunur. Qarşıda bütün tərəflərin: hökumət, ali

məktəb, akkreditasiya və qiymətləndirmə orqanları, müəllim

\ə tələbələrin fəal iştirakı ilə keyfiyyətin tətbiq edilməsi

vəzifəsi dayanır; akkreditasiya proseslərinin şəffaflığını təmin

etmək lazımdır; akreditasiya prosesi qiymətləndirilən

ixtisasların və tədris müəssisələrinin ya.xşılaşdırıl- ması üçün

müəyyən tövsiyələrin yerinə yetirilməsi ilə bağlı olmalıdır.

Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri Misir Mərdanov

demişdir: «Ali təhsil müəssisələrinin

224

infrastrukturunun yenih^dirilməsi istiqamətindd əhəmiyyətli

addımlar atılmış, Bolonya Bəyannaməsinin müddəalarına

uyğun olaraif, ali təhsil sisteminin yenilə^dirilməsi və təhsilin

keyfiyyətinin Umıımavropa tələblərinə ııyğıınla^dı- rılmasına

ciddi diqqət yetirilmişdir. İlk növbədə^ bakalavr hazırlığının

yeni nəsil dövlət standartları və akkreditasiya qaydaları

hazırlanıb təsdiq olunmuşdur. 2006-cı ilin sentyabrından 21

ali məktəbdə 30 ixtisas üzrə kredit sisteminin tətbiqinə

başlanmış, 15 ali və 6 orta ixtisas təhsili müəssisəsi

akkreditasiyadan keçirilmişdir».

Azərbaycanın ali məktəbləri Bolonya prosesinə qo-

şulduqdan sonra bir çox əhəmiyyət kəsb edən problemlər,

perspektivlər \ə meyillər özünü göstərir. Dünyanın bir çox

ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da ali təhsil üzrə

dövlətin təsirinin və rolunun güclənməsi sayəsində böyük

nailiyyətlər əldə edilmişdir. Büdcədən təhsil sahəsinə ayrılan

vəsaitin ildən-ilə artması yuxanda deyilənləri əks etdirir. Ölkə

Prezidenti cənab İlham Əliyev demişdir: «Azərbaycanın

hərtərəfli inkişafı üçün iqtisadi amil əsas rol oynayır, maddi

imkanlarımız artdıqca, bizim müstəqil siyasət aparmağımız da

güclənir» [39].

225

§ 6. ALİ TƏHSİL VƏ QLOBALLAŞMA

Azərbaycanda təhsilin dünya təhsil sisteminə, xüsusən ali

təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına

inteqrasiyasını və Bolonya Bəyannaməsinin tələblərinin

yerinə yetirilməsində işləri sürətləndirmək məqsədilə

«Azi>rhaycan Respublikasının ali təhsil ntihssisəhıinin


tədbirlər haqqında» Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

cənab İlham Əliyev tərəfindən 31 yanvar 2008-ci il tarixli

sərəncam imzalanmışdır. Prezident İlham Əliyev demişdir:

«Biz iqtisadi potensialımızı intellekt kapitalına çevirməliyik.

Hər bir ölkənin intellektual potensialı isə təhsil ocaqlarında

yaradılır».

XX əsrin son on illiyində dünyanın inkişaf etmiş

ölkələrində, o cümlədən keçid iqtisadiyyatı olan ölkələrdə hər

sahədə olduğu kimi, təhsil və elm sahəsində də ciddi

dəyişikliklər olmuşdur. Bu illərdə Azərbaycanda ali təhsilin

idarə edilməsində və dövlət ali təhsil müəssisələrində

əhəmiyyətli addımlar atılmışdır. Azərbaycanın rəqabət-

qabiliyyətinin üstünlüyü bir çox cəhətdən təhsillə

müəyyənləşən insan potensialının inkişafı ilə də bağlıdır. Ulu

öndərimiz Heydər Əliyev demişdir: «Həyat böyük bir

prosesdir. Bu prosesdə uğurla iijtirak etmək üçün insan

müasir tələblərə uyğun elmə malik olmalıdır. Təhsil də daim

təkmilləşdirilməlidir». Hazırda bir çox ölkələrin təhsil

sistemlərində müxtəlif istiqamətlərdə inteqrasiya prosesləri

özünü göstərir. Buna ən parlaq misal Bolonya prosesidir. Bu

prosesin tərkib hissəsini iki dərəcə-bakala\ r \ ə magistr

dərəcələri almağa aparan təhsil proqramları, təhsil modulu və

kredit sistemi təşkil edir. Bolonya prosesi iştirakçılarının

yarıdan çoxu ikipilləli təhsil sistemini (bakalavr və magistr

pilləsini) həyata keçirmişdir. Çoxpilləli təhsil sistemi

mahiyyət etibarilə dərin praqma- tikliyə malikdir. Bolonya pro.sesinə qoşulan ölkələr aka

226

demik dərəcobrin lipbrino vo strukturlarına dair

qanunvericilik qaydasında dəyişiklik edir.

Təhsilin məzmun və texnologiyasının müasir cəmiyyət və

iqtisadiyyatın tələblərinə uyğunsuzluğu dedikdə, onun

sosial-iqtisadi inki.şafm tələblərindən geri qalması, ixtisas

dərəcəsində müəllim və kadr qıtlığı və s. daha vox rast gəlinən

problemlər başa düşülür. Ən başlıca dəyişikliklər sırasında

bilik səviyyəsinin daha da yüksəlməsi, informasiya və

kommunikasiyanın qlobal miqyasda inkişafı, geniş miqyaslı

əmək bazarının meydana çıxması və s. göstərmək olar.

Qloballaşma ali təhsil də daxil olmaqla Ümumdünya

inkişafını xarakterizə edən bir proses kimi dövlətin müxtəlif

sahələrindəki siyasətinin formalaşmasına təsir göstərən əsas

qüvvələrdən biridir. Ali təhsil sistemi insanın qlobal dünya

proseslərinin öyrənilməsində mühüm rol oynamalı, peşə

fəaliyyəti və qlobal prosesləri idarə etmək üçün mütəxəssislər

hazırlamalıdır.

Qloballaşma çətin və ziddiyyətli prosesdir, məhz buna

görə də müasir tədqiqatçılar ona müxtəlif məna verirlər. Buna

baxmayaraq təhsil sistemində qloballaşma prosesi elmə

həmişə faydalar gəlirir. Bu faydalar isə təhsil sistemlərindən

faydalı sürətdə istifadə etməklə ticarətin geniş miqyasda

böyüməsi, qabaqcıl texnologiyanın yayılması, rəqabətin

artması və keyfiyyət standartlarının yüksəldilməsi, mövcud

milli təcrid qalıqlarının aradan qaldırılması və s. özünü büruzə

verir. Avropada geniş yayılmış Bolonya prosesi də

qloballaşma prosesinin müsbət təsirinin parlaq nümunəsidir.

İndiki ali təhsil sistemində qloballaşma prosesinin fəallaşma

səbəbləri dedikdə: -ali məktəblərin qarşısına qoyulan yeni vəzifələr; - beynəlxalq əmək bazarının formalaşması; -informasiya texnologiyalarının inkişafına uyğun

biliklərin artırılması:

227

- todris planlarının genişləndirilmosi; -xarici lobbobrin pullu təhsilə cəlb edilməsi vasitəsi ilə

maliyyə vəsaitlərinin artması; -ali məktəb ərazilərinin genişləndirilməsi; - tələbə və müəllimlərin beynəlxalq bilik mübadiləsi; - tədqiqatların keyfiyyətinin yüksəldilməsi və s. başa

düşülür.

İndiki dövrdə dünya ali təhsil sistemində ali məktəblərin

milli çərçivəyə qapanması, iqtisadiyyatın qloballaşmasının

nəticə və perspektivləri ilə gel-gedə daha dərin konfliktə girir.

Bu ziddiyyət müxtəlif məsələlərdə, məsələn universitet

diplomlarının və ixtisas dərəcələrinin tanınmasında, təhsilin

keyfiyyətinin beynəlxalq qiymətləndirmə formalarının

inkişafında, beynəlxalq akkreditasiya proseduralarında

qarşıya çıxır. Bu problemlərin həllini tələbə və müəllimlərin

mobilliyi, tədris planlarının bey- nəlmiblbşdirilməsi, birgə

proqramlar, ikili və üçlü diplom proqramları, təhsil

xidmətlərinin müxtəlif növləri kimi formalarda axtarmaq

lazımdır.

Əsas məsələlərdən biri də təhsilin beynəlmiləlləşməsi

məsələsidir, hansı ki, bu da qloballaşma prosesinin tərkib

hissəsi olmaqla həm dövbt siyasətində, həm də hər hansı bir

universitetin ayrılıqda götürülmüş strategiyasında

gündən-günə önəmli faktora çevrilir. Ali təhsil sistemində

həmişə beynəlmiləlçilik və milbtbrarası əməkdaşlıq olmuşdur.

Təhsilin beynəlmiləlləşməsi ideyası XVII əsrdə tələbələrin

Bolonyadan Parisə, Oksforda getdikləri dövrdə yaranmış və

universitet təhsili milli sərhədləri aşmışdır. İctimaiyyət

qarşısında duran dünya elminin problemlərinin qlobal

xüsusiyyəti bütün sahələrdə olduğu kimi, universitetlərdə də

beynəlxalq əməkdaşlıqda yeni formalar tələb edir. Dövbt ali

məktəblərinin qarşısında duran ən böyük məqsədlərdən biri də

beynəlxalq proqramların və akademik mobilliyin

genişləndirilməsidir.

228

Həmçinin qloballaşma ilə bağlı biUün təzahürlər müəyyən

təhsil standartlarının meydana gəlməsinə səbəb olur, hansı ki,

ali məktəblər bu standartlara görə istiqamət götürür [31, 32].

Texniki tərəqqinin sürəti çox zaman təhsil sisteminin

keyfiyyətindən asılıdır. Bu isə elm və texnikanın inkişafına

əsaslanaraq yeni tələbləri əks etdirməklə dəyişə bilər.

Cəmiyyət qarşısında yeni vəzifələr qoyur və bu vəzifələrin

həllində yardımçı olan daha mükəmməl vasitələrin, tədris

texnologiyalarının yaradılmasına təkan verir. Bunların isə ən

üstün və perspektivlisi təhsilin informatizasiyası ilə bağlı

təlimin vasitə və texnologiyalarıdır. Təhsilin in-

formatizasiyası dedikdə:

-təhsil sistemini informasiya vasitə \ə texnologiya

məhsulları ilə təmin edən kompleks tədbirlər; - təhsil alanların şəxsiyyətinin intellektual inkişafı;

- həyatda və informasiya cəmiyyətində peşəkar fəaliyyətə

yönəlmiş təlimin məzmunu;

-metod və forma seçiminin təkmilləşməsinin

metodologiya və strategiyası nəzərdə tutulur.

Çoxpilləli təhsil sistemi universitet təhsilinin xarakterinə

uyğundur. Onun əsas məqsədi peşə mobilliyinə yüksək

tələblərlə işləməyə hazır olan, yeni ideya və onun həlli

yollarını təklif etməyi bacaran yüksək səviyyəli, bilikli

insanlar hazırlamaqdan ibarətdir. Hazırda dünya ölkələrinin

əksəriyyətində tələbələrin beynəlxalq mobilliyini artırmaq,

diplomların və tədris dövrlərinin daha yaxşı

müqayisələndirilməsi, onun tanınması məqsədilə təhsil

proqramlarından modul proqramlarına keçid kimi məsələlərin

həlli öz əksini tapmaqdadır. Hələ XIX əsrin sonlarında

meydana çıxan akademik kreditləşdirmə sistemi hazırkı

zamanda üç ən önəmli sistemdə gerçəkləşdirilmişdir, yəni

kreditlərin toplanmasının Amerika, İngiltərə və Avropa

sistemi.

229

Kredil fənnin mənimsənilməsinə ayrılan vaxlm və ona

sərf olunan əməyin ölçü vahididir. Bajjqa sözlə, fənnin

öyrənilməsi ba:sa çaldıqdan sonra tələbənin audilor və

audiloriyadankənar yüklənmə də daxil olmaqla qəbul

olunmu.ş əmək lulumluluğunu əks etdirən vahid ölçüdür.

Dünyada iki kredit sislemi-ABŞ kredit sistemi və Avropa

Kredil Transfer Sistemi (ECTS) mövcuddur. Dünya

praktikasında kreditlərin ancaq bu iki tipindən istifadə edilir.

ABŞ kredil sistemi bir semestr ərzində müəyyən fənnin

öyrənilməsinə ayrılan saatların və həftələrin sayma

müvafiqdir. Kreditlərin toplanmasının Amerika sistemi bir

proqram çərçivəsində tələb olunur, lakin kreditlərin bir

universitetdən digərinə keçidi üçün unifikasiya (uyğun

formaya salınma) edilməyib, belə ki, tədris planları və tələb

olunan kreditlərin həcmi ABŞ-ın ali məktəblərində həddən

artıq fərdiləşdirilmişdir.

Kreditlərin toplanmasının İngiltərə sistemi təməlində

kredit transfer sistemi dayanır. Kreditlər burada fənlərin

mənimsənilməsinə görə deyil, modulun struktur etibarilə

təhsil proqramındakı tərkib hissəsi kimi tərliblənən vahid

formaya sahnmi!>: bir hissəsinin mənimsənilməsinə görə

hesaba yazılır. Modul bir və ya iki semestr ərzində öyrənilə

bilər və onun öyrənilməsi zəruri olan vaxtdan asılı olaraq

kreditlə qiymətləndirilir. Bu sistemin xüsusiyyəti hər tədris

proqramında üç mərhələnin: - sertifikat, diplom və dərəcənin

ayrılmasıdır. Sistem ümummilli miqyasda unifikasiya

edilməklə tələbələrin bir tədris formasından digərinə

keçidində, eyni zamanda bir ali məktəbdən digərinə keçidində

mobilliyini təmin edir.

Avropa kredit transfer sistemi isə hər hansı kurs və ya

modul öyrənilərkən tələbənin sərf etdiyi tam yüklənməyə

müvafiqdir. Kreditlərin toplanmasının Avropa sisteminin

təməlində də kredit transfer sistemi dayanır. Bu sistemin

ba.şhca üstünlüyü odur ki, ölkələrə və başqa ali məktəblərə Avropa kreditləri transfer sisteminin qaydalarını

230

işloyib hazırlamağa imkan \erir. Krcdilbrin transferinin

Avropa sistemi artıq lÜÜÜ-don çox universitet torofmdon

tətbiq edilmiş, Bolonya Bəyannaməsinin iştirakçısı olan

ölkələr tərəfindən tələbələrin beynəlxalq mobilliyinin

artırılmasını, xaricdə alınmış diplomların və tədris dövrlərinin

müqayisələndirilməsinin tanınması üçün əsas vasitə qismində

bəyənilmişdir.

A\ ropada kreditlərin transfer sisteminin tətbiqi texniki və

məzmun baxımından Bolonya prosesi çərçivəsində ən

mürəkkəb vəzifələrdən biridir. Öyrənilən materialın həcminin

şəffaflığını və müqayisə edilən olmasını, müvafiq olaraq

ixtisas dərəcəsi və kompetensiyanın akademik tanınma

imkanını təmin edən bu vasitə ilk dəfə 1988-ci ildə Erasmus

Avropa proqramı çərçivəsində meydana çıxmış və hazırda

1100-dən çox universiteti özündə birləşdirir. Bu isə tələbələrin

tədris planlarını tutuşdurmaq, müqayisə etmək və onların

uğurla başa vurduğu universitetdə istədiyi ixtisasa uyğun

keçilmiş materialın proqramını seçmək imkanı verir. Kreditlər

mühazirə, seminar, praktik məşğələ, müstəqil iş, imtahan və

testlər də daxil olmaqla universitetdə tam akademik il

proqramı üçün zəruri olan ümumi iş həcmini əks etdirir.

Avropa kreditlərinin transfer sistemində iştirak etmək

universitet kursunun tam təsviri, onun məzmunu, hazırlıq üçün

tələblər, qiymətləndirmə sistemləri, tədris metodikası, hazırlıq

üzrə strukturlar, hər il yeni informasiya paketlərinin

hazırlanması kimi mühüm cəhətləri özündə əks etdirir.

Bundan başqa, informasiya hazırlığının səviyyəsi tam tədris

planını, universitet və infrastruktur haqqında proqramda

qeydiyyat üçün inzibati proseduralar haqqında informasiyaları

və akademik təqvimi əhatə etməlidir. İnformasiya paketi ana

dili və xarici dillərin birində hazırlanır və bütün tərəfdaş uni\

ersitetlərə paylanır.

Avropa kredit sistemi ilə bağlı bəzi əsas amilləri qeyd

edək. Məsələn, Avropa kreditləri transfer sisteminin la-

231

nınmasmda kurs proqramlarının səviyyəsi, məzmunu və tədris

saatlarının miqdarı rol oynayır. Avropada kreditlərin transfer

sistemi təkcə hər fənnin tədris yükünün və kreditlərin müvafiq

sayının sadə hesablanmasını deyil, həm də kurs

proqramlarının məzmununu, təlim metodologiyasını,

qiymətləndirmə metodlarını, informasiya ilə bütün tədris

proqramını və s. tələb edir. Ümumiyyətlə, Avropa

kreditlərinin transfer sistemini əvəz edən ikinci o.xşar sistem

yo.xdur.

Avropa akademik kreditlərini və vahid Avropa ali təhsil

məkanını formalaşdırmaq kontekstini nəzərdən keçirək.

Eyniadlı və oxşar tədris müddətli ali təhsilin üç pilləsinin

tətbiq edilməsindən sonra qarşıya suallar çıxır - pillələrin hər

birində tələbə hansı real təhsili aldı? Onun bakalavr, magistr

və ya doktor diplomlarının arxasında nə dayanır? Bolonya

prosesinin təşəbbüskarları tərəfindən hər bir halda tədris işinin

əmək tutumunu müəyyənləşdirmək qərara alınmışdır. Bu

əmək tutumunu nə ilə ölçməli? İlk anda elə görünə bilər ki,

ancaq auditor məşğələlərin saatını nəzərə almaq kifayət edir,

lakin Avropa universitetlərində auditor məşğələlərə

münasibət son dərəcə müxtəlifdir. Bir çox ali məktəblərdə

hesab edilir ki, tələbə əsas təhsili auditoriya, mühazirə və

seminarlarda deyil, müstəqil işin gedişində, tövsiyə edilmiş

ədəbiyyatı öyrənərkən, habelə referatlar, kurs işləri,

laboratoriya işləri, məqbul və imtahanlara hazırlaşarkən və s.,

həm də lyulorlaıia (tədris məsləhətçiləri ilə) fərdi müsahibələr

əsnasında alır. Avropada bu məsələyə aid dərc edilmiş

ədəbiyyatlarda ali təhsil ocaqlarının tələbələri üçün kredit

saatlarının sayını həftədə səkkiz-on saatadək

məhdudlaşdırmaq tövsiyələrinə rast gəlinir, bu da onlara qalan

vaxtı müstəqil tədris işinə istifadə etmək imkanı verir. Belə bir

yanaşmada tələbələrin auditor yüklənməsi və müstəqil işləri arasındakı nisbət Azərbaycan

232

ali təhsilində qəbul edildiyi kimi yarıbayarı deyil, tamamilə

müxtəlif rəqəmlərlə ifadə olunur.

Mühüm məsələlərdən biri də odur ki, tədris işinin bu cür

təşkili heç kəsə qəbul etdirilmir, yalnız onun müsbət

nəticələrinin təhlili göstərilir. Belə bir qərarın yerinə

yetirilməsi auditor saatlarının sayının azalmasına gətirib

çıxarmır. Hər bir ali məktəb belə bir təkamülün məqsədə-

uyğunluğu haqqında qərarı müstəqil şəkildə qəbul etməlidir.

Əgər auditor işi universal ölçü vahidi qismində yaramırsa,

onda tələbənin ümumi tədris yükünü onun auditoriya və

auditoriyadan kənarda proqramın mənimsənilməsinə sərf

etdiyi vaxtı nəzərə almaq lazımdır. Auditor yükləmə ilə

yanaşı, ümumi yükləmə Avropa ölçülərinə görə tələbənin

referatlar, kurs işləri, laboratoriya işləri, praktika və

stajkeçmə, zaçot və imtahanlara hazırlaşma, onların verilməsi

və hətta tələbənin ixtisası üzrə praktik iş təcrübəsi kimi

müstəqil tədris işinin növlərini özündə birləşdirir [51, 63].

Bolonya prosesinin başlanğıc mərhələsində kreditlərin

başlıca təminatı əgər akademik mobilliyin dəstəklənməsində

görülürdüsə, 2003-cü ildə Berlində bu vəzifəyə tədris

proqramının təkmilləşdirilməsi də əlavə olundu. Berlin

Bəyannaməsində deyilir: “Nazirhr təhbə mobiUiyi- nin va

beynəlxalq miqyaslı tədris proqramlarının işlənib

hazırlanmasının təmin edilməsi üçün Avropada kreditlərin

transfer sisteminin oynadığı mühüm rolu qiymətləndirirlər

Akademik kreditlər tələbənin hər bir fənn üzrə aldığı

bilik, bacarıq və vərdişləri müəyyən etmək üçündür, həm də

onun akademik mobillik sistemini dəstəkləməkdən ötrü

lazımdır. Tələbə akademik kreditləri müəyyən bir müddətdə

başqa xarici ölkələrin ali məktəblərindən gətirə bilər, bunları

baza ali məktəbləri əsas təhsilin hesabına yazmalı və öz

diplomunu vermək haqqında qərar qəbul edərkən istifadə etməlidir.

233

Bolonya Boyannamosi imzalanan müddoldə Avropada

mövcud olan kredilbr sistemi tanınırdı. 1999-cu ildə bu

sistemin müvəffəqiyyətli olmasına ba.xılmış və vahid Avropa

ali təhsil məkanının yaradılınası üçün Avropada kreditlərin

transfer sisteminin tətbiqi qəbul olunmuşdur.

Fənlərə görə kreditlərin sayı müəyyənləşdirilərkən

Avropa ali məktəblərinin kreditləşdirilməsi üzrə təcrübələri

analiz və müqayisə etdikdə uyğunsuzluq aşkarlanarsa, onda

bu səbəblərin müəyyənləşdirilməsi zəruridir. Tələbə

kreditlərini mexaniki olaraq real tədris yükünü nəzərə

almadan Avropa kreditlərinə uyğunlaşdırmaq olmaz, lakin

fakültənin tədris planında və fənn proqramlarında müvafiq

dəyişiklik edilməsi bunun üçün əsas ola bilər. Bolonya

prosesində tələbələrə kreditlərlə stajkeçmə, praktika,

imtahanlara hazırlaşmaq və s. qanuni sayılır, bu, müəyyən

əmək tutumuna malik real tədris işidir və onun kəmiyyətini

mümkün qədər obyektivcəsinə qiymətləndirmək lazımdır.

Şübhəsiz referat və kurs işlərinin yazılmasına görə də kredit

hesablanmalıdır. Tələbələr onların üzərində işləyərkən xeyli

sayda mənbələri öyrənir və bu işin akademik əmək tutumu son

dərəcə yüksək olur. Avropa Universitetlər Assosiasiyasının

qurultaylarında dəfələrlə belə bir fakta baxılmışdır. Qeyd

olunmuşdur ki, tələbənin ixtisas üzrə praktik iş təcrübəsi

kreditlərlə qiymətləndirilə bilər, lakin semestrdə kreditlərin

sayı otuzla məhdudlaşdırılmış olduğundan bu, ayrı-ayrı

fənlərin kreditləri hesabına qismən və ya tamamilə edilə bilər.

Tələbənin zaçot və imtahanlara buraxılması onun neçə saat

auditor məşğələ buraxmasından asılıdır, bu isə ali məktəbin

nizamnaməsi və dekanlığın müəyyənləşdirdiyi qayda ilə həll

olunur.

Belə kreditlərin tələbəyə hansı halda yazıldığı sualı

meydana çıxır. Bunun üçün sadəcə mühazirələrdə olmaq və

ədəbiyyatlardan konspektlər hazırlamaq kifayət edirmi? Semestr və ya tədris ili ərzində tələbənin ala biləcəyi

234

kreditlərin sayı kifayət qədər ciddi şəkildə otuz və altmış

kreditlə müəyyənləşmişdir. Ço.\ vaxt məhz bu forma

tələbələrdə mənfi reaksiya doğurur. İstedadlı tələbələr tədrisi

sürətlə keçib getmək və paralel olaraq iki və daha çox ixtisas

üzrə təhsil almağa təkid edirlər. Avropa ali məktəblərinin

konsensusu əsasında bu, qəbuledilməz sayılır. Tələbə uyğun

biliyi tam mənimsəməkdən ötrü müəyyən edilmiş müddət

ərzində mütləq ali məktəbdə oxumalıdır, həm də biliklər

ehtiyatının toplanması, dünyagörüşlü şəxsiyyət kimi yetişməsi

və öz yaşıdları olan peşəkarlarla qarşılıqlı ünsiyyətdə olması

kimi bir problemin həlli qarşıda durur. Əgər tələbə tədris ili

ərzində artıq miqdarda kreditlər toplaya bilirsə, onlar əsas

tədris proqramının hesabına yazılmamalıdır, tələbə yalnız

artıqlaması ilə əldə etdiyi biliyi ikinci ali təhsil aldıqda,

ixtisasını artırdıqda və ya ali təhsilin daha yüksək

səviyyələrində təhsilini davam etdirdikdə faydalana bilər.

XXI əsrin başlanğıcında bir çox MDB ölkələrinin, o

cümlədən Azərbaycanın siyasi, iqtisadi rolunun

güclənməsinin və əhalinin rifahının yüksəlməsinin əsas şərti

ölkənin rəqabətqabiliyyətinin artmasını təmin etməkdir.

Hazırda dünyanın bir çox ölkələrində baş verən sürətli

dəyişikliklər gündəlik həyatımızda da özünü göstərir. Bizdə də

insanların əldə etdikləri biliklər arxaikləşir, istehsalın inkişafı

və həcmi sürətlə böyüyür, həm də təhsil və elm sahəsində

formaların məzmunu zənginləşir. Artıq cəmiyyətimiz təhsil

anlayışına əvvəlkindən daha fərqli məzmun verir. Ulu

öndərimiz Heydər Əliyev 1997-ci il avqustun 29-da

Azərbaycan və xarici ölkələrin ali məktəblərinə qəbul olunmuş

tələbələrlə və onların valideynləri ilə görüşündəki yekun

nitqində demişdir: « X XI əsr sizin ifsriniz, sizin dövrünüz

olacaqdır. Siz və sizin kimi Azərbaycan gəncləri,

yeniyetmələri, yüksək təhsilli insanları həmin əsrdə müstəqil, azad respublikamızı yaâda-

235

caqsmız, inkişaf eldirDcəksiniz. Biz bu işhri sizin ölulonizo

huyaxacağıq».

Dünyanın bir çox ölkobrindo olduğu kimi, son illərdə

Azərbaycanda da ali təhsilə münasibətdə dövlətin təsirinin və

rolunun güclənməsi sayəsində böyük nailiyyətlər əldə

edilmişdir. Bunu büdcədən təhsil sahəsinə ayrılan vəsaitin

ildən-ilə artması da göstərir. Ölkə Prezidenti cənab İlham

Əliyev demişdir: «Az^ybaycanm IwrtəyDjli inkişafı üçün

iqtisadi amil əsas rol oynayn% maddi imkanlarımız artdıqca^

bizim müstəqil siyasət aparmağımız da güclənir».

Dəyişikliklərə təkan verən daxili faktorlar sahəsində ən

mühümü «Azərbaycan Respublikası ali təhsil sistemində

2006-2010-cu illərdə Bolonya Deklarasiyasının

müddəalarının həyata keçirilməsi üçün tədbirlər planı»- nın

təsdiqi olmuşdur. Dövlət büdcəsindən ali peşə təhsilli

mütəxəssis hazırlığına ayrılan xərclərin də ildən-ilə artması

buraya daxildir. Prezident İlham Əliyev demişdir:

«Azərbaycanın dövlət büdcəsinin xərclərindən təhsil

məqsədlərinə çox böyük vəsait ayrılır. Ordu xərclərindən

sonra təhsil xərcləri ikinci yerdədir. Gələn il hu xərclər

təxminən 1 milyard manat səviyyəsində olacaqdır. Bu imkan

verəcək ki, həm təhsilin maddi-texniki bazası möhkəmlənsin,

həm də tədris proqramları ən qabaqcıl dünya səviyyəsinə

uyğunlaşdırılsın».

Dəyişikliklərə bağlı xarici faktor kimi Azərbaycanın

Bolonya prosesinə qoşulmasını və ölkəmizin Ümum- dünya

Ticarət Təşkilatına daxil olmağa hazırlaşdığını aid etmək olar.

Bolonya prosesinin mahiyyəti Ümumavropa ali təhsil

məkanı adlanan və fundamental prinsiplərə əsaslanan

Ümumavropa ali təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsindən

ibarətdir. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin «Azərbaycan

müstəqil dövlət kimi yeni iqtisadi-siyasi yol ilə gedərək,

dünyanın bütün ölkələrinin, xüsusən Qərb ölkələrinin

təcrübəsindən istifadə etməyə çalışır və təhsilin də

236

U)kmilhşdirilməsind^ hu təcnıhədəu istifadə etmək lazımdır» -

fikri bu siyasətin davam etdiriləcəyini qəti ortaya qoymuşdur.

Azərbaycanın ali məktəblərinin Bolonya prosesinə daxil

olmasının mümkünlüyü və məqsədyönlü- lüyü ali təhsil

müəssisələri üçün islahatın müxtəlif modellərini təmin edir.

Ölkəmizin bir çox ali məktəblərində universitetin

spesifikasını, onun ənənələrini, kadr, maliyyə vəziyyətini və s.

nəzərə almaqla Bolonya prosesinin tələblərinə cavab verən

kifayət qədər geniş imkanlar spektri vardır. Azərbaycanın

Bolonya prosesinə qoşulması ilə ali məktəblərimizin müəllim

və tələbələri tələb olunan üstünlükləri əldə etməlidir.

Müasir zamanda bazar iqtisadiyyatının inkişafının

məqsədi yeni keyfiyyətli ali təhsili nəzərdə tutur. Təhsil naziri

Misir Mərdanov demişdir: «Mən də bu fikirdəyəm kı\ ali təhsil

sistemimiz daj^rıt yolun bafianğıcındadır. Biz hu yolu davam

etdirməliyik».

Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində köklü sürətdə

dəyişikliklər baş verir, buna görə də müəssisələr və biznes

strukturları öz təhsil institutlarını yaradırlar. Məsələn, Milli

Aviasiya Akademiyası. Xəzər Universiteti, Azərbaycan Əmək

və Sosial Münasibətlər Akademiyası, Azərbaycan Turizm

İnstitutu, Azərbaycan Dəniz Akademiyası və s.

Vahid Avropanın formalaşmasında Avropa Birliyinin

həyala keçirdiyi inteqrasiya Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB)

ilə müqayisədə daha böyük uğurlar qazanmışdır. Bakı Dövlət

Universitetinin rektoru, millət vəkili, akademik Abel

Məhərrəmov «Qloballaşma məkanı üstündə mübarizədə

Bolonya prosesi Avropanın ABŞ-a qarşı özünü gücləndirmə

tədbirlərinin tərkib hissəsi kimi meydana gəlib. Avropa

ölkələrinə nisbətən bizdə bu pro.se.sə qoşulmanın bir qədər

çəlin getdiyini və bizim ali təhsil sisteminin Avropadakından

fərqli olması ilə izah edərək Bolonya prosesinə qoşulmağm

düzgün olduğunu» bildirmişdi. Təhsil və elmin inkişafı

ölkənin iqtisadiyyatının.

237

xüsusən inkişafının yüksəlməsində rol oynayır. Azərbaycan

təhsilinin qloballaşması bir tərəfdən Ümumavropa təhsil

sisteminə inteqrasiya, digər tərəfdən isə dünya təhsil

məkanına inteqrasiya olunmağa öz müvafiq töhfələrini verir.

Eyni zamanda milli təhsil sisteminin dağılması kimi

ziddiyyətli hallara malikdir, yəni keçirilən yeniliklərin seçimi

ilə bağlıdır, bu da mürəkkəb və ziddiyyətli bir prosesdir.

Hazırda ölkəmizdə çox güclü təhsil potensialı yaranmaqdadır.

Peşəkar kadrların hazırlanmasında, tərbiyə edilməsində,

əhalinin mədəni və təhsil səviyyəsinin inkişafında müsbət

hallar yaranmış və buna görə də dünya təhsil sistemi örnəkləri

arasında öz layiqli yerini müəyyənləşdirmək kimi mürəkkəb

bir vəzifənin həlli məsələləri qarşıda durmuşdur.

Ali məktəb ictimaiyyəti dərk etməlidir ki, qloballaşmadan

kənarda qalmaq və bu məsələnin həllini sabaha saxlamaq

olmaz. Aparılan təbliğatla bağlı hazırda ölkəmizin Bolonya

prosesinə qoşulması təhsil ictimaiyyəti və əhali tərəfindən

dəstəklənir. Ölkəmizin Bolonya prosesinə keçməsini

beynəlxalq enerci layihələrindən heç də az əhəmiyyət

daşımadığını millət vəkili Asim Mollazadə qeyd etmiş və bu

istiqamətdə görülmüş işləri müsbət qiymətləndirmişdir. Lakin

o, bu sahədə işlərin, sistemli şəkildə aparılmasını və yeni

sistemlə işləyəcək müəllim hazırlığına xüsusi diqqət

yetirilməsini tövsiyə etmişdir.

Bu prosesin əsas xüsusiyyəti insanın, istehsalın

inkişafının sənaye mərhələsindən informasiya mərhələsinə

keçidi ilə bağlı olan fəaliyyət növünün dəyişilməsindədir. Bu

proses təhsil məzunlarını həyata və hazırkı informasiya

məkanında peşə hazırlığının yeni anlayışı üzərinə gətirir,

təhsilin məzmununun həyata keçməsi istiqamətində ənənəvi

təsəvvürlərə müasir baxışla yanaşmağı tələb edir. Yəni

təhsildə keyfiyyətcə yeni tələblər, fəaliyyət növlərinin

genişləndirilməsi, təkmilləşdirilməsi, müvafiq yeni bilik,

bacarıq və vərdişlərin inkişafı mühüm rol oynamalıdır.

238

Göndər elo bir baza (əsas) peşə təhsili almalıdırlar ki,

gələcəkdə onlara yeni peijələri asanlıqla mənimsəmək imkanı

versin.

Bolonya prosesinə qoşulan ölkələrdən Azərbaycanın və

MDB-nin bir çox inkişaf etmiş ölkələrinin təhsil sistemində

kreditlərin toplanması keyfiyyəti haqda mövcud vəziyyəti

əlverişli adlandırmaq olmaz, baxmayaraq ki, ən yüksək

səviyyədə çoxlu sayda addımlar atılır. Azərbaycan və digər

inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində ali peşə təhsilinin

keyfiyyətinə dövlət nəzarəti mövcuddur. Ali peşə təhsilli

mütəxəssis hazırlığının keyfiyyətinin yüksəldilməsi və bu

sistemin maliyyələşdirilməsinə ayrılan büdcədən istifadə

vahid dövlət siyasətinə çevrilməlidir. Hazırda ali

məktəblərimizdə akkreditasiyanm aparılması və

universitetlərimizin reytinqinin müəyyənləşməsi zəruridir.

Millət vəkili, Azərbaycanın AŞPA-dakı nümayəndə heyətinin

rəhbəri, AŞPA-nm vitse-prezidenti Səməd Seyi- dov demişdir:

«Bu gün ali məktəblərin mövcud əsasnamələri, idarəetmə və

maliyyələşdirilmə sistemi dəyişdirilməlidir. Ştat cədvəllərinə

yenidən baxılmalıdır. Akkredi- tasiya aparılmalı,

universitetlərin reytinqi müəyyənləşdirilməli, ali məktəb

müəllimləri arasında yüklərin paylanması mexanizmi köklü

şəkildə dəyişdirilməli, müəllimlərin əmək haqqı isə

artırılmalıdır».

Ölkəmizdə Avropa akademik kreditlər sistemi uğurla

inkişaf etdirilir. 2006/2007-ci tədris ilinin sentyabrından

Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunmuş «Ali təhsil

müəssisələrində kredit sistemi ilə tədrisin təşkili barədə

nümunəvi Əsasnamə»yo uyğun olaraq ölkənin 10 ali təhsil

müəssisəsində- bir neçə ixtisas üzrə kredit sistemi tətbiq

olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

«2006/2007-ci tədris ilində ali təhsil sahəsində görülən işlər,

problemlər və onların həlli yolları barədə» Kollegiya

Qərarının icrasını təmin etmək məqsədilə nazirliyin 19 aprel

2007-ci il tarixli, 340 nömrəli əmrinə müvafiq

239

olaraq 2007/2008-ci lodris ilindən ali məktəblərdə tədrisin

təşkilində kredit sisteminin tətbiqi ilə bağlı eksperimentin

əhatə dairəsinin genişləndirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Bununla əlaqədar Təhsil Nazirliyinin 24 avqust 2007-ci il

tarixli, 983 nömrəli əmrinə əsasən cari ildən kredit sistemi

tətbiq olunan ali məktəblərin sayı 21-ə çatdırılmışdır.

Gəncə Dövlət Universitetinin rektoru, professor Elman

Məmmədov «2006/2007-ci ildə informatika ixtisası üzrə

kredit sisteminə keçildiyini, 2007/2008-ci ildən bu işi daha da

genişləndirərək riyaziyyat, informatika və xarici dil

ixtisaslarını da əhatə etdiyini bildirmişdir. O, qeyd etmişdir ki,

«Gəncə Dövlət Universiteti Avropa İttifaqının ERASMUS

MUNDUS «Xarici əməkdaşlıq təşəbbüsü» proqramının

iştirakçısıdır. Universitet ali təhsil müəssisələri səviyyəsində

insanların, biliklərin və bacarıqların»mü- badiləsi vasitəsi ilə

əməkdaşlığı təmin etməyi nəzərdə tutan proqramda iştirak

etdiyi 2 il ərzində xeyli iş görülmüş və Avropanın 7

universiteti ilə müqavilələr bağlanmışdır. Layihə çərçivəsində

Lissabon Dövlət Universiteti, Solo- niki və Bolqarıstan

universitetləri ilə qarşılıqlı müəllim və tələbə mübadiləsi

aparılır».

Bolonya prosesi çərçivəsində ölkəmizdə ayrı-ayrı

ixtisaslar üzrə, o cümlədən texniki ixtisaslar üzrə layihələr

həyala keçirilir. Layihələrin birinci məqsədi Avropa Birliyinin

TEMPUS proqramı çərçivəsində ixtisaslar üzrə tədris planının

strukturunun eyniləşdirilməsidirsə, ikinci məqsəd əməkdaş

ölkələrin ali məktəblərinin professor- müəllim heyətinin

Avropanın uyğun ali məktəblərində ixtisasartırma keçməsidir.

Avropa Birliyinin TEMPUS proqramı ölkəmizin bir çox

universitetlərində öz müvafiq tətbiqinə nail olmuşdur.

Azərbaycan qloballaşma dövründə ABŞ, Qərbi Avropa

və dünyanın başqa tanınmış nüfuzlu ölkələrinə inteqrasiyanı

hər sahədə tələsmədən, ardıcıllıqla həyala keçirdiyi kimi, həm

də təhsil sistemində həyala keçirir. İşlədiyi müəssisədən

240

və lulduğu vəzifəsindəq asılı olmayaraq təhsil sistemində

beynəlxalq miqyasda islahatın, yenilik, yeniləjjmə və

modernləşmənin nə demək olduğunu geniş, düzgün məntiqi

mənada yox, dar çərçivə (tunel) daxilində düşünənlər çoxdur.

Hətta «Təhsil qanunu»nun qəbul edilməsində Təhsil

Nazirliyinin əməkdaşları və təhsil sistemini bilən bir çox

şəxslər qarşısında çıxış edənlərin bəzisinin təhsil sistemindəki

terminlərdən xəbəri olmadığı aydın oldu. Və ya mətbuatda,

telekanallarda, internetdə bir çoxları Bolonya prosesinə qarşı

fikirlər səsləndirdilər: Azərbaycan təhsil sisteminin

bütövlükdə Bolonya prosesinə qoşulması düzgün deyil;

Azərbaycan təhsil sistemi Bolonya prosesinə qoşulmaq üçün

hazır deyil; bu prosesə qoşulan ölkələrin təhsili ilə bizim

təhsilin strukturunda müəyyən fərqli cəhətlər var; bu prosesə

10 il sonra qoşulsaq, daha məqsədyönlü olar; orla məktəbdən

başlayaraq hazırlaşmalıyıq; tələbələrə dövlət tərəfindən

kreditlər verilməlidir və s. Digərləri isə çoxballı təhsil

sisteminə keçidə qarşı çıxaraq Bolonya sistemi keçid dövründə

cəmiyyət üçün düşərli deyil; rüşvət \ ə korrupsiya olan ölkədə

Bolonya sistemi yararlı deyil; Bolonya sisteminə keçid artıq öz

mənfi nəticələrini göstərir; Bolonya prosesi daha doğrusu

kağız-kuğuz yığnağıdır, bürokraliyanın so\'el dövründən

qalma lör-löküntüsüdür; Bolonya sisteminə görə tələbələrin

dərslərdə iştirakı olmasa da, kredit üçün tələbələr dərslərdə

iştirak etməyə mx'bur qalıblar; seminarda iştirak etmək

məcburidir, bəzi müəllimlər qaib yazmaq istəməsələr də,

amma yazırlar; bəzi ali məktəblərdə (özəl universitetlərin

birində) tələbələr çox vaxt məşğələlərə getmir, mühazirələr

onların elektron poçt ünvanına göndərilir; əgər mühazirənin

elektron versiyası hazırlansa, tələbələr dərsə getməyəcək -

belə də deyirlər; bəzi müəllimlər Lsə hesab edirlər ki, Bolonya

sistemi ali məktəblərdə yayılan rüşvət faktorunun qarşısını

alacaq. Bəziləri Lsə Azərbaycan təhsil sistemində Bolonya

sisteminin tətbiqi vaxtından tez atılmış addımdır, çünki baza

rolunu oynayacaq müasir tələblərə cavab ve-

241

гэп kadrlar, kompüteıİDşmo sistemi, o cümbdon sorbost bazar

olmalıdır; bizdo hob ki, Bolonya sisteminin mahiyyəti başa

düşülməyib; bəzi müəllimlərin hazırlıq səviyyəsi çox aşağıdır;

dərsə gəlmədən tələbə necə kredit toplaya bilər?; davamiyyət

hələ özünü doğrultmayan məsələdir; Bolonya prosesi

.Azərbaycan reallığına uyğun gəbniı\ biz öz reallığımıza

uyğun addım atmalıyıq; əgər biz fənlərin sayını Avropa

səviyyəsinə qədər azaltsaq, bu da artıq müəllimlərin işdən

çıxarılmasına gətirib çıxaracaqdır; Azərbaycan Avropa təhsil

sisteminə yaxınlaşmaq üçün gec-tez Bolonya sistemini tətbiq

edəcək və s. deyirlər.

Vətənini, millətini, xalqını sevən hər bir kəs qərəzçi- likb

ölkəsinin təhsilinə ləkə gətirməməlidir. Hər bir ölkənin təhsil

sistemində olduğu kimi, Azərbaycanda da keçmiş SSRİ-nin

1960-1980-ci illərdəki islahatlarından yaranmış nöqsanların

köklərinin meydana gəlməsi, inkişafı, genişlənməsi

danılmazdır. Hazırda bu problemlər ardıcıllıqla və ehtiyatla öz

müsbət həllini tapır. Prezident İlham Əliyev demişdir; «Bizhn

iqtisadi uğurlarımız sosial məsiihhriu həllinə də öz təsirini

göstərir. Bütün hunlarla bərabər, humanitar sahəyə böyük

diqqət göstərilməlidir və ilk növbədə təhsilə. Mən buna bir də

qayıtmaq istəyirəm, tam əminəm ki, bizim gələcəyimiz təhsillə

bağlıdır».

Azərbaycan Respublikasında ali təhsilin inkişafı üçün

hərtərəfli şərait yaradılıbdır. Ali təhsil sahəsində görülən işlər,

problemlər və onların həlli yollarına həsr olunan kollegiya

iclasında nazir M.Mərdanov demişdir: «Ali məktəblərdə tədris

prosesinin, tələbələrin nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi ona nəzarət

mexanizminin düzgün qurulmasından və təhsilin keyfiyyətindən asıbdır.

2()()6-2l)()7-ci tədris ilinin .sentyabrından Təhsil Nazirliyi tərəfindən tə.sdiq

olunmu.^ «Ali təhsil müə.ssi.sələrində kredit sistemi ilə tədri.sin təşkili barədə

nümunəvi Əsasnamə»yə uyğun olaraq ölkənin 10 ali təhsil müə.s.sisəsində (Bakı

Dövlət Universiteti, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiya.sı, Azərbaycan Texniki

Universiteti, Azər-

242

hayccm Memarlıq və İnşaat Universiteti, Azərbaycan Dövlət Iqtsacl Universiteti.

Azərbaycan-Dövlət Pedaqoji Universiteti, Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan

Dillər Universiteti, Azərbaycan Tibb Universiteti. Azərbaycan Turizm İnstitutu)

bir neçə ixtisas üzrə kredit sisteminin tətbiqinə başlanmışdır».

Müvafiq ali moklobbrdo kredil sisteminin tətbiqinin

vəziyyətini təhlil etmək, qarşıya yıxan yətinliklər və

problemləri müəyyənləşdirmək məqsədi ilə 2Ü07-Cİ ilin

dekabrında nazirliyin və YUNESKO-nun təşəbbüsü və dəstəyi

ilə «Azərbaycanın ali təhsil müəssisələrində kredit sisteminin

tətbiqi» mövzusunda milli seminar keçirilib. Bu seminarda

qeyd olunmuşdur ki, Azərbaycanın xarici ölkələrlə bağladığı

saziş, müqavilə və razılaşmalar əsasında xarici ölkələrdə

mindən çox tələbə bakalavr, magistr pillələrində,

doktoranturada təhsillərini davam etdirirlər. Bəzi xarici

ölkələrin Azərbaycana ayırdığı təqaüdlər əsasında Çexiya,

Slovakiya, Ruminiya, Almaniya, ABŞ, Fransa, Böyük

Britaniya və s. ölkələrdə gənclərimiz müxtəlif ixtisaslar üzrə

təhsil alırlar. Prezident İlham Əliyev demişdir: «İndi hiz ən

istedadlı, layiqli tələbələri dövlət xətti ilə xaricə, aparıcı ali

məktəblərə oxumağa göndəririk ki, onlar dünyanın ən

qabaqcıl təhsil səviyyəsinə çata bilsinlər. Bütün bunlara böyük

vəsait lazımdır və bu vəsaiti biz təmin edirik. Çünki bilirik ki,

bu, Azərbaycan .xalqının gələcəyi, Azərbaycan dövlətinin

möhkəmlənməsi məsələsidir».

Kredit sisteminin tətbiqində mühüm məsələlərdən biri də

tələbələrin biliyinin və fənnin mənimsənilməsinin obyektiv

qiymətləndirilməsini təmin edən çoxbalh sistemdir.

Ölkəmizdə hələ 1999-cu ildən Təhsil Nazirliyi tərəfindən

əksər ali məktəblərdə eksperiment şəklində tələbələrin

biliyinin çoxbalh sistemlə qiymətləndirilməsinin tətbiqinə

başlanılmışdır. Həmin sistemi təmin edən normativ sənədlər

hazırlanmış və təcrübə toplandıqca bu sənədlərdə müvafiq

dəyişikliklər aparılmışdır. Hazırda qeyd edək ki, bir çox ali

məktəblərimiz bu sistemin tət

243

biqi üzro müəyyən təcrübə əldə etmişlər. Məhz buna görə də

ali məktəblərimizdə sınaqdan keçirilmiş çoxballı sistem kredit

sistemi ilə tədrisin təşkilində artıq öz yerini tapmışdır. Kredit

sisteminə keçidlə bağlı təbiidir ki, tələbələrin biliyinin

ço.xballı sistemlə qiymətləndirilməsinə ehtiyac var və bu

prosesin gedişində baxılmış məsələnin həlli təmin

olunacaqdır.

Tələbələrin biliyinin çoxballı sistemlə

qiymətləndirilməsində qarşıya bir çox problemlər çıxır və

gələcəkdə də belə problemlər istisna edilmir. Yəni tələbələrə

təqaüdlərin verilməsi, müəllimlərin dərs yükünün

müəyyənləşdirilməsi, yay semestıiərinin təşkili və bununla

bağlı müəllimlərin əməkhaqqının verilməsi, seçmə fənlər üzrə

tələbələrin minimum sayına görə qrupların formalaşdırılması,

tələbənin fənni təkrar dinləməsi reqlamentlərinin

müəyyənləşdirilməsi, professor-müəllim heyətinin vaxt

normasını müəyyənləşdirən mövcud normativlərə kredit

sisteminin tələblərinə uyğun əlavələrin edilməsi və s.

məsələlərlə bağlı problemlər artıq özünü büruzə verməkdədir.

Bolonya prosesi çərçivəsində ali təhsilin keyfiyyətinin

təmin edilməsi layihəsi Avropa Komissiyası tərəfindən qəbul

edilib. Azərbaycan tərəfindən isə layihədə Təhsil Nazirliyi və

Dillər universitetinin iştirakı qəbul olunmuşdur. Üç istiqamət

üzrə həyata keçiriləcək layihənin birinci mərhələsində 15

azərbaycanlı ekspert 2008-ci il yanvarın 13-dən 18-dək

Belçikada intensiv təlim kursu keçmişdir. Həmçinin kredit

sisteminin tətbiqi, təhsilin keyfiyyətinin təmin olunması kimi

məsələlər də layihədə əksini tapıb.

Ölkəmizin Bolonya prosesinə qoşulması zəruridir və

geriyə yol yoxdur. İndi Lsə bu prosesi test ilə müqayisə edək.

Məhz buna görə də 10-15 il əvvəlki illərdə testlə bağlı

söz-söhbətləri, testin çatışmayan və ya üstünlük təşkil edən

cəhətləri haqqındakı bəzi deyilənləri yada SA- laq. Keçmiş SSRİ-nin dağılmasından sonra bu ölkələrdə

244

bütün sahobrdo olduğu kimi, hom do təhsil sahəsində

dəyişiklik və yeniliklərin həyata keçməsi məsələsi qarşıya

qoyuldu. Başlıca məsələlərdən biri də ABŞ \ə Qərbi Avropa

təhsil sisteminə yaxınlaşmaq idi. Çünki dünyanın tanınmış və

nüfuzlu ölkələrinin bir çoxu bu sistemə keçmişdir. Belə bir

problemin həllində ən \’acib məsələlərdən biri şagird və

tələbələrin biliyinin test üsulu ilə qiymətləndirilməsi məsələsi

idi. İlkin \axtlar biliyin test üsulu ilə qiymətləndirilməsi

Rusiyanın, eləcə də keçmiş müttəfiq respublikaların bir çox

görkəmli pedaqoq \'ə alimləri tərəfindən bəyənilmir, hu üsula

qarşı yığıncaqlarda, konfranslarda, mətbuatda, telekanallarda

\’ə s. çıxışlar da\am edirdi. Həm də gö.stəriiiıdi ki, testlər

sınaqdan keçirilən şəxsin (uşağın) psixoloji və şəxsi

keyfiyyətlərini, onların bilik, bacarıq. \ərdişlərinin sə\iy-

yəsini müəyyən etməyə imkan verən standart tapşırıqlardır.

Bir çox alimlər bu üsula keçməni ABŞ və Qərbi A\- ropa

ölkələrinə yaxınlaşmağı sadəcə moda (dəb) kimi qəbul

edirdilər. Bu modanı (dəbi) çox qorxulu hadisə kimi qəbul edir

və epidemiya ilə müqayisə edərək onun yayılmasına qarşı

çıxırdılar. Bu dövrlərdə testlər vasitəsi ilə biliyin tam şəkildə

yoxlanılmasının mümkün olmadığını deyib, onu təhlükəli bir

şey kimi qəbul edirdilər. Testlərin müəyyən bir obyektiv ələk

olduğunu və son qərar üçün əsas ola bilmədiklərini

söyləyirdilər. Həm də qeyd edirdilər ki, bu üsul çox çətin,

mürəkkəb və spesifik işdir. Çıxışlarda həmçinin keyfiyyətli

testlərin olmadığı qeyd olunurdu. Əlbəttə, hər bir yeni

problemin həyata keçməsinin başlanğıcında nöqsan və

çətinliklərin meydana çıxması təbiidir. Ölkəmizdə qarşıya

çıxan nöqsanlar getdikcə ardıcıl olaraq ortadan götürülür və

təkmilləşdirilirdi.

Respublikamızın təhsil qanunvericiliyində baş vermiş

dəyişikliklər (‘Təhsil haqqında" və “Ali təhsil və ali

məktəbdən sonrakı təhsil haqqında" Azərbaycan qanunlarına

düzəlişlərin və ali məktəblər üçün yeni təşkilati - hüquqi formalar haqqında qanun layihələrinin qəbulu) ali mək-

245

təblorin inkişaf strategiyasının müəyyənbşnıəsino təsir

göstərir, situasiyanın inkişaf proqnozlarının işlənib

hazırlanmasını, ali məktəblərin yeni şəraitdə davranış

modelinin işlənib hazırlanması üçün təhlillər aparılmasını

daha da aktuallaşdırır.

Bazar iqtisadiyyatının inkişafının müasir səviyyəsi

keyfiyyətli təhsili nəzərdə tutur. Təkcə sənaye cəmiyyəti üçün

deyil, həm də biliklər üzərində qurulan iqtisadi cəmiyyət üçün

mütəxəssislər hazırlamaq lazımdır. Bu isə təhsilin

məzmununu qüvvədə saxlayan ali məktəbləri də xeyli

dərəcədə modifıkasiya edir. Ali məktəblər müasir bazar

iqtisadiyyatı şəraitində köklü surətdə dəyişməlidir.

Müəssisələr və bütövlükdə biznes strukturları öz təhsil

institutlarını yaradırlar. Azərbaycanın təhsil sisteminə qlobal

meydanoxuma dünya bazarının yaradılması ilə bağlıdır.

Ölkəmizin təhsil sistemi təhsil xidməti göstərilməsində dünya

bazarına yenicə daxil olmağa başlayır. Azərbaycanda təhsil

sisteminin inkişafının əsas problemləri arasında bunları

göstərmək olar:

-insan kapitalının inkişafının ölkə vətəndaşlarının

rifahının yüksəlməsi ilə bağlılığını təmin edən institusional

mexanizmlərin qərarlaşma problemi; -təhsilin məzmunu, təhsil texnologiyaları, bütün strukturu

ilə təhsil sferasının infrastrukturu, kadr potensialının səviyyəsi və yeni iqtisadiyyatın tələbləri arasında dərinləşən uçurum;

-təhsil sferasında dövlətin və bütövlükdə idarəçiliyin

tənzimləməsinin rolunun yeni məzmun kəsb etməsi problemi; - təhsilin idarəetmə strukturu və onun fəaliyyətinin həyata

keçməsi qərarlaşmış formaların aspektlərinə uyğun deyil. Təhsilin məzmun və texnologiyasının müasir cəmiyyət və

iqtisadiyyatın tələblərinə uyğunsuzlıığu, təhsil sistemi

246

nin müasir sosial-iqtisadi inkişafın tobblərindon geri qalması,

ixtisas dorocoli müəllim və idarəetmə üzrə kadr qıtlığı,

qüvvədə olan dö\1ət idarəetmə mexanizmlərin təhsil

sisteminin inkişafı üçün uyğunsuzluğtı daha çox rast gəlinən

problemlərdən biridir.

Bütün ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da təhsil

sistemində islahatlar və yeniləşmə çoxlarını narahat edirdi. Bu

məsələnin həlli Azərbaycanın gələcək taleyindəki bir çox

məsələləri həll edir. Ulu öndərimiz H.Əliye\- həmişə təhsillə

bağlı çıxışlarında qeyd edirdi ki. ölkəmizdə təhsilin inkişafı

ancaq ölkənin nüfuzunu qaldırmaq yox, həm də ümumi milli

əhəmiyyətə malikdir. Əgər təhsil bugünkü ümumi tələblərə

cavab verərsə, deməli o, istər keyfiyyət, istərsə də əhəmiyyət

baxımından öz dayanıqlığını .saxlaya bilir. Lakin

müstəqilliyin ilk illərində zamanın tələblərinə uyğun orta

təhsilin məzmununun nədən ibarət olduğu və həlli aktual bir

problem kimi qarşıda dururdu. Bu məsələ isə ölkənin sosial,

iqtisadi və siyasi prinsipləri ilə bağlı idi. İstər Azərbaycanda,

istərsə də keçmiş SSRİ-nin bütün ölkələrində bu məsələnin

həlli bir problem olaraq qalırdı.

Azərbaycanda müxtəlif ali məktəblərin tədris səviyyəsi

əhəmiyyətli dərəcədə bir-birindən fərqlənir. Ölkəmizin və

Təhsil Nazirliyinin məqsədi şagirdlərin orta məktəbi bitirməsi

və ali məktəblərə qəbul olunması faktlarının mövcud

metodlarının optimal əlaqələrini tapmaqdır. Respublika Təhsil

Nazirliyi rəhbərliyinin və tanınmış alimlərin çıxışlarında şərh

olunmuşdur: «Təhsil sisteminin Azərbaycan şəraitinin və

ənənələrinin» xüsusiyyətini nəzərə alaraq daim təkmilləşməyə

ehtiyacı var. Və daim islahatlarla bağlı nəzərdə tutulan təklif

və planların yerinə yetirilməsində ciddi problemlərlə

qarşılaşır. Azərbaycanın gələcəyi ölkəmizin bütün

regionlarında yaşayan istedadlı şagirdlərdən və tələbələrdən

asılıdır, yəni bütün ölkədəki dəyişikliklər bu ideyaya tabe

edilməlidir.

24'

Təhsil sferasında Azərbaycanın rolu barədə danışarkən

qeyd etmək lazımdır ki, o, müxtəlif ölkələr və qitələr arasında

müvafiq mexanizmlər qurmaqla, özünəməxsus vasitəçi rolunu

yerinə yetirə bilir. Avropa, Asiya və Amerika arasında

iqtisadiyyat sahəsində Azərbaycan nəqliyyat infrastrukturu

yaxşı qurulmuş olduğundan, çox tez-tez işlədilən və tətbiq

olunan Azərbaycan körpüsü təhsil sferasında da özünü

göstərir.

Prezident İlham Əliyev demişdir: «Dünyada cdmi-tcx-

niki fərəqcfinin bütün yendiklərini bilmək, onları qavramaq,

qabaqcıl ali məktəblərlə əlaqə yaratmaq təhsil prosesinin

inkithafında mühüm rol oynayacaqdır. Azərbaycan da bu yolu

seçibdir» [40].

?48

§ 7. ALİ TƏHSİL: İNTEQRASİYA,

QLOBALLAŞMA VƏ BÖHRAN

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev

demişdir: «Bu /7 biitiin äiınya böhran içindədir və biz bu

dünyada gedən proseslərə bələdik. Azərbaycan iqtisadiyyatı

doqquz ayda 6,1 faiz artıbdır. Bütün bu nəticələr onu göstərir

ki, biz sözün əsl mənasında, müstəqil dövlətik, müstəqilliyimizi

hər iêydən uca tuturuq, müstəqilliyimizin

möhkəmləndirilməsi üçün əlimizdən gələni edirik. Bu

müstəqilliyi əbədi, dönməz etmək üçün mən bir daha vurğula-

maq istəyərəm, hesab edirəm ki, təhsilin səviyyəsi ən vacib

rollardan birini oynayır. Azərbaycanda bu istiqamətdə çox

vacib işlər görülüb. Bütövlükdə təhsil sahəsində görülən işlər

müsbət qiymətləndirilə bilər. Çatışmayan cəhətlər vardır. Biz

də onları bilirik. Onları aradan qaldırmaq üçün biz daha da

fəal işləməliyik».

Dünyada indiki dövrdə böhrandan çıxmağın yolu praktik

olaraq bütün sferalarda, o cümlədən təhsildə də innovasiyalara

keçiddir. Təhsildə inkişafın mürəkkəbliyi, ali məktəblərdə

yeni tətbiq olunan qaydaların yaradılması, yayılması və

istifadəsi təkcə pedaqoji istiqamətdə deyil, həm də sosial və

iqtisadi prioritetlərə tabe olmaqda özünü əks etdirir.

Təhsilin innovasiyalara zəif əks olunması bir sıra sosial,

iqtisadi, pedaqoji, psixoloji səbəblərlə şərtlənmişdir: yəni

təhsilin strateji məqsədlərini və dəyərlərini, onun

cəmiyyətdəki yerini və müasir şəraitdə ona qarşı irəli sürülən

tələbləri şərtləndirən sosial səbəblər: təhsil məsələlərinin

həllində təhsil müəssisəsinin müstəqillik dərəcəsi; ali

məktəblərin maliyyə və maddi resursları; müəllimlərin əmək

haqqının səviyyəsi; onların sosial müdafiəlilik dərəcəsi;

psixoloji-pedaqoji elmlərin inkişaf səviyyəsi; müəllim

hazırlığının pedaqoji təcrübəsinin vəziyyəti; yaradıcı,

innovasiya fəaliyyəti ənənəsi; innovatorların innovasiya

249

potensialı; təhsil müəssisəsi rəhbərliyinin (rektorluğun,

kafedra müdirlərinin, dekanların) innovasiya siyasətinin

olması; iştirakçıların yeni tətbiq olunan qaydalar haqqında

informasiya proseslərindən məlumatlılığı; müəllimlərin

şəxsiyyət-peşə mövqelərindən; onların innovasiya

prinsiplərindən; innovatorlarm fərdi-psixoloji, şəxsiyyət

xüsusiyyətlərindən və s. asılı olan psixoloji səbəblər.

İndiki dövrdə inteqrasiya və qloballaşma şəraitində bir

çox hallarda ali təhsilə əmtəə qismində baxılır və bu sferanın

kommersiyalaşdırılması dünya bazarı səviyyəsinə çıxır.

Ümumdünya Ticarət Təşkilatı artıq ali təhsili özünün

maraqları sferasına daxil etmək məsələlərinə baxır, hansı ki,

kiçik və zəif inkişaf etmiş ölkələr üçün universitetlərin roluna

dair bizim anlayışımıza təsir göstərməyə bilməz.

Hökumətlərin kommersiya ideyaları ilə stimullaşan

təmsilçiləri və özəl sektor beynəlxalq bazarda «bilik

məhsulunun» sərbəst satışını təmin edən qrantların alınması

qayğısına qalır. Əgər belə bir hal baş verərsə, ali təhsil özünün

bütün təzahürlərində uyğun olmayan sərbəst ticarət qaydaları

obyektinə çevriləcək. Belə bir təhlükə də meydana çıxır, yəni

ali təhsilə aid olan qaydalar mahiyyət etibarilə təhlil

edilmədən beynəlxalq sazişə daxil edilə bilər.

Həqiqətən, bu gün sosial-iqtisadi və təhsil sferalarında bir

çox müsbət tendensiyalar müşahidə olunur. Lakin, əldə

edilmiş nailiyyətlərə baxmayaraq təhsildə böhran

təzahürlərinin aradan qaldırılması barədə yetərincə

əsaslandırılmayan mülahizələr söyləmək indiki zamanda hələ

tezdir. Çatışmazlıqlar və həllini tapmayan problemlər, eləcə

də təhsildə böhran təzahürləri bu gün nailiyyətlərdən daha

çoxdur. Təhsil naziri Misir Mərdanov demişdir: «Bu gint

dünyan m aparıcı ııniversitethıi daha çox (/rantlar ohh

etnıokh təhsilin inkişafına yönələn maliyyə resurslarının

həcmini axtarırlar, eyni zamanda sınanmış təcrübələrin

tətbiqinə şərait yaradılır. Ali təhsilə cəlb

250

edilmiş qranllann hjcmİFhi gön) ölkəmiz nəinki A vropa və

dünya hətta postsovet və region ölkələrindən də dəfələrlə geri

qalır».

Azərbaycanda ali peşə təhsili sisteminin modernləş-

dirməsinin prioritet istiqaməti milli ali məktəb potensialını

dünya təhsil və elm bazarının ən güclü sistemlərindən biri

istiqamətində inkişaf etdirməkdir və Azərbaycan təhsil

sistemini demokratik cəmiyyətin, bazar iqtisadiyyatının, eləcə

də sərtləşən rəqabət şəraitində dünya təhsil xidmətləri

bazarının tələblərinə uyğun şəklə gəlirməkdir.

Ali peşə təhsili sistemində mütəxəssis hazırlığında inkişaf

elmiş ölkələrin təcrübəsindən istifadənin ən mühüm istiqaməti

professional kompetentliyin və professional yaradıcı ləlim

istiqamətinin formalaşdırılniasıdır. Bunlar

rəqabətqabiliyyəlliliyi və gələcək mütəxəssisin özünüləsdiqini

daha yüksək dərəcədə təmin edir. Bu isə ölkədə ali peşə

təhsilinin durumunun obyektiv qiymətləndirilməsini aktual

problemə çevrir. Təhsil naziri Misir Mərdanov demişdir:

<<Göriindiiyü kimi, müstəqillik illərində, xüsusən də son

illərdə ali məktəblərimiz nəzərə- çarpan inkişaf yolu

keçmişdir. Problemlərə gəldikdə isə təhlil göstərir ki, ali

təhsilin zamanın tələblərinə uyğun qurulması, keyfiyyətinin

yüksəldilməsi, maliyələşdirilməsi və idarəolunmastıun

təkmilləşdirilməsi, bu sahədə əməkdaşlığın və beynəlxalq

əlaqələrin genişləndirilməsi əksər ölkələr üçün bu və ya digər

dərəcədə ümumi problemlərdir. Həmin problemlərin həlli

yollarının axtarılması və tədricən aradan qaldırılması isə

vahid bir məqsədə - bütün fəaliyyət sahələrində inkişafın

hərəkətverici qüvvəsinə çevrilə bilən mütəxəssislərin

hazırlanmasına yönəlməlidir».

Son zamanlar təhsil problemləri araşdırılarkən bir çox

hallarda ali təhsilə və bütün Azərbaycan təhsil sisteminə yanlış

qiymət qoyulur. Azərbaycan təhsilinin dərindən təhlilini

aparmaq və onu obyektiv qiymətləndirmək

251

əvəzinə, bu və ya digər ictimai sferalarda işlərin vəziyyətinə

ənənəvi bəzək-düzək verildiyini görürük.

Aydındır ki, təhsil universal şərt və effektiv islahat

vasitəsi kimi, onların inleqrativ intellektual-əxlaqi resursu isə

bir çox sosial xəstəliklərin dərmanı qismində çıxış edir, çünki

o, cəmiyyətin intellektual-mənəvi sferasını kamilləşdirməyə

istiqamətlənmişdir. Ölkənin milli ali təhsil sisteminin

maliyyələşdirilməsinə və dəstəklənməsinə, ali məktəblərin

professor-müəllim heyəti üçün və onların buraxdıqları

mütəxəssislər üçün cəmiyyətdə layiqli maddi və sosial

statusun təmin edilməsinə yönəlmiş konkret sosial-iqtisadi

tədbirlər öz müsbət həllini göstərməkdədir.

Təhsilin milli məqsədləri Azərbaycan əhalisinin orta

təhsil səviyyəsini sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin əhalisinin

orta təhsil səviyyəsinədək artırmağı tələb edir.

Məktəb islahatının məzmunu, yeni tətbiq olunan, bizim

məktəbi dünya standartlarına yaxınlaşdırmalı olan qaydaların

müsbət və mənfi tərəflərinin təhlilidir. Onlara ilk növbədə

məktəb tədris proqramının həcminin ixtisarına, dünyanın

əksər ölkələrində qəbul edildiyi kimi, xarici dilin ikinci

sinifdən keçilməsinə, məktəbdə təlimin 6 yaşdan

başlanmasına, ali təhsili ölkənin ucqarlarından gələn

abituriyentlər üçün bərabər dərəcədə yetərli etmək, imtahan

nəticələrini isə obyektivcəsinə, subyektiv faktorlardan asılı

olmayan etmək məqsədi güdən vahid dövlət imtahanının

(VDİ) tətbiqinə dair standartlara yenidən baxmaq lazımdır.

Məktəb və ali məktəbin kəsişməsində gizli və aşkar

korrupsiya probleminin mövcudluğuna, ikinci dərəcəli effekt

qismində VDİ-nin tətbiqinin bunu azaltmağına baxmayaraq,

VDİ-nin tətbiqi son yekunda bu problemi həll etmir.

İslahatların bu istiqamətinin mənfi məqamı və standartlara

yenidən baxılması əsasında dayanan səbəb məktəbliləri izafi

biliklərdən xilas etmək cəhdidir. Məktəb təhsilində yeni

standartlar konsepsiyasında üstün yer tutan bu prinsip onun

keyfiyyətinə

252

təsirsiz qalmaya bilməz. Bu kontekstdə təhsilin

fundamentallığının, həm də bütün səviyyələrdə saxlanması

probleminin həlli mühüm rol oynayır. Azərbaycan təhsili bəzi

situasiyalar nəticəsində Azərbaycan təhsilinin əsas

prinsiplərindən birinə çevrilmi.ş mütəxəssis hazırlığının

fundamentallığını itirə bilər.

İnteqrasiya prosesləri çərçivəsində həllini tələb edən ən

ciddi problemlərdən biri təhsilin keyfiyyətidir. Bu gün

həqiqətən ali məktəblərdə «çox böyük xaltura» göz

qabağındadır, onun başlıca səbəbi isə, faktik olaraq tələbənin

müvəffəqiyyət dərəcəsini nəzərə almayan «eybəcər pullu

təhsil sistemidir». Məhz bu səbəbdən Azərbaycan təhsilinin

modernləşdirilmə konsepsiyası təhsilin

maliyyələşdirilməsində dəyişikliyi, eləcə də ali təhsil

müəssisələrinin yeni rəqabət mexanizmini nəzərdə tutur. Bu

dəyişiklik əsas etibarilə iki aspektdədir. Birincisi, pullu və

pulsuz təhsildə həcm nisbətində dəyişiklikdir. Bu dəyişiklik

«fərdi» olur və tələbənin müəyyən tələblərinin uyğunluğundan

asılı olur. Dövlət tərəfindən maliyyə öhdəliyinin tətbiqi o

deməkdir ki. hər bir orta məktəb məzununun təhsili üçün

dövlət tərəfindən müəyyən miqdarda pul verilir. İkincisi,

təhsil müəssisələrinin maliyyələşdirilməsində göstərilən təhsil

xidmətinin həcminə və keyfiyyətinə görə maliyyələşdirməyə

və məzun hazırlığının dövlət sifarişi vasitəsilə müsabiqəli

əsasda yeni sisteminə keçidin həyata keçməsidir.

Maliyyələşdirməni təhsil xidmətinə və ali məktəbə daxil olan

tələbələrin sayına görə uyğun olaraq istifadə etmək

planla.şdırılır.

Azərbaycanın Bolonya prosesinə daxil olması ilə bağlı

təhsil sisteminin modernləşdirilməsinin istiqamətləri və

konkret parametrləri dövlət və Təhsil Nazirliyi səviyyəsində

müəyyən edilmişdir. Avropa təhsil məkanına inteqrasiya

Azərbaycan təhsilinin yaxşılaşdırılması üçün real imkanlara

malikdir. İndi təhsil sferasının sərhədlərinin genişlənməsi müvafiq sazişlərdə qanunvericilik qay-

253

daşında sonədloşdirilmişdir ki, bu da elm və təhsil sferasında

beynəlxalq əməkdaşlığın mütəşəkkil qaydada olmasına imkan

verir, İkinci problem xarici tərəfdaşlarla birlikdə magistr

tədris proqramlarının işlənib hazırlanması və gerçəkləşdirilmə

təcrübəsi, eləcə də beynəlxalq əməkdaşlığın bu istiqamət üzrə

imkanları və məhdudiyyətləridir.

Azərbaycan ali təhsilinin 1993-cü ildən həyata keçirilən

ikipilləli ali təhsil sisteminin yaradılması və inkişaf etdirilməsi

nəticəsində ali məktəb məzunlarının yeni dərəcələrinin hər

şeydən əvvəl əmək bazarında tanınma problemini həll etmək

zərurəti yaranır. Lissabon Konvensiyasında (1997) təhsilin

davam etdirilməsi, elmi dərəcə alınması və peşə fəaliyyəti

üçün yeni dərəi^ələrin tanınma vəzifələrini gerçəkləşdirmə

zərurəti bəyan olunur. Qeyd edək ki, Kommünikedə eləcə də

peşə fəaliyyəti ilə məşğul olmaq, ikinci pillədə tədris

proqramlarına çıxış və doktoranturada oxumağa keçid üçün

yeni dərəcələrin qəbulunun önəmi vurğulanır. Lakin bu

situasiya Bolonya prosesinin sənədlərindən çox, ölkənin əmək

qabiliyyətli əhalisinin məşğulluğunu tənzimləyən milli

qanunvericiliklə müəyyən olunur. Ona görə də təhsil haqqında

Azərbaycan sənədlərinin digər Avropa ölkələrində tanınması

Azərbaycan ali məktəbləri məzunları üçün məşğulluq

qarantiyasının təminedilmə problemini həll etmir. Aydındır

ki, onlar üçün ən aktual olan diplomların həm milli, həm də

xarici əmək bazarında tanınma problemidir və ali təhsil almaq

məqsədilə müasir abituriyent o ölkənin ali məktəbinə daxil

olmağa can atır ki, onun əmək bazarı daha çox inkişaf edib və

daha perspektivlidir.

Əgər belə bir fakt diqqətə alınsa ki, Bolonya prosesinin

başlanğıcdan izlədiyi qlobal hədəf beynəlxalq səviyyədə

rəqabətqabiliyyətli olan ümumavropa təhsil sistemini

formalaşdırmaqdır, onda ona yaxın perspektivə nail olmaq mümkün deyil, çünki Avropa və Azərbaycan uni

254

versitetləri uzun müddot həb inkişaf elmiş əmək bazarı ilə

dəstəklənən nizamlı Amerika ali ləhsil sisteminə uduzacaq.

Təhsil strukturunun təcrübəsinin göstərdiyi kimi, məhz iki son

ləhsil pilləsi: magistratura və fəlsəfə doktoru dərəcəsində

(Ph.D - Philosophy Doctor), təhsilin modernləşdirilməsi

prosesinin bu günkü səviyyəsində qarşıya çıxan çətinliklərə

baxmayaraq, müştərək magistr təhsil proqramlarının işlənib

hazırlanması və tətbiqi daha geniş yayılmışdır və bu, cəlbedici

formadır.

Bolonya prosesinə inteqrasiya ilə bağlı olaraq təlim

sisteminin yenidən qurulmasının ən həyəcanlı aspektlərindən

biri həm ali məktəbin maliyyələşdirilməsi, həm də təhsil haqqı

ilə bağlı prinsiplərin dəyişdirilmə zərurətidir. Bolonya

prosesini tənzimləyən sənədlərdə əksini tapan tələblərdən

birinə görə ləhsil haqqı aynseçkilik xarakteri daşıya bilməz.

Bu o deməkdir ki, Azərbaycan universitetinin magistr

proqramında təhsil haqqı azərbaycanlı və əcnəbi tələbələr

üçün eyni, eləcə də digər Avropa ölkələrində təhsil haqqına

təxminən bərabər olmalıdır. Təhsil proqramlarının bu maliyyə

prinsipi Avropa ölkələrinin universitetləri ilə müqayisədə

Azərbaycan universitetlərinin rəqabəlqabiliyyəlliliyinə mənfi

təsir göstərir. Avropa ölkələrində ali məktəblərin

maliyyələşdirilməsi başqa prinsiplərə əsaslanır. Avropada ali

təhsil pullu olsa da, onun səksən faizi dövlət tərəfindən

ödənilir.

Azərbaycan ali məktəbinin xarici tərəfdaşlarla

əməkdaşlığının təşkilində digər problem, magistr

proqramlarının reallaşdırılmasında zaçot vahidləri

problemidir. Azərbaycan tələbələri, təhsilini davam etdirmək

və ya işə düzəlmək üçün xaricə gedən universitet məzunları,

həm də əcnəbi tələbə cəlb edən .Azərbaycan ali məktəbləri

praktikada zaçot vahidləri ilə üzləşirlər. Bu gün zaçotların

yenidən hesablanması situasiyalarında obyektiv deyil, daha

çox subyektiv faktorlar işləyir. Avropa Birliyi ölkələrində kreditlərin yenidən zaçota alınma sistemi

255

hökumət səviyyəsində razılaşdırdmış və təsbit edilmişdir.

Azərbaycanda zaçot vahidləri sistemi işlənib hazırlanma-

dıqca, yeganə üsul bizim sertifikatları qəbul etməyə hazır olan

ayrı-ayrı Qərb təhsil müəssisələri ilə razılaşma qalır, lakin

belə bir əməkdaşlıq üsulu yetərli deyil.

Magistratura səviyyəsində təhsil proqramları

çərçivəsində qarşılıqlı fəaliyyət məzmun xarakterindən çox

texniki xarakter daşıyır. Zaçot vahidi sistemi-'‘kredit sys-

tem”-şərtidir, indiki zamanda isə alınan təhsilin həcminin

hesablanmasının milli sistemlərindən geniş istifadə edilir.

Avropa ali məktəbləri də tələbə mübadiləsi edərkən təkcə

tədris kurslarının əməktutumluluğunu yenidən hesablamır,

həm də tədris planlarının məzmununu analiz edir. Alınan

təhsilin həcminin milli və Avropa uçot sistemindən eynivaxth

istifadədə müsbət məqam görür: bir tərəfdən kreditlərdə

oxuma Azərbaycan ali məktəbləri məzunlarının diplomunun

xaricdə tanınmasına imkan verir, digər tərəfdən tələbələr

Azərbaycan standartına uyğun proqramları öyrənmək və milli

vahid sistemində uçota alınmaq imkanı əldə edirlər.

Klassik ənənənin prioritetlərinə (Qərbi Avropa təhsil

sistemində əməl edilən) uyğun olaraq, birinci təhsil pilləsi

bakalavriat təhsil proqramını iki başlıca istiqamətə bölməyi:

təbiət elmləri və humanitar elmlərə; ikinci təhsil pilləsi,

magistr proqramını, onlardan birinin bazasında dar

ixtisaslaşmaya, fəlsəfə doktoru dərəcəsinin (Ph.D -

Philosophy Doctor) alınmasını isə, elmi fəaliyyətə hazırlığa

ayırmağı nəzərdə tutur. Bolonya prosesi iki təhsil pilləsinin

məhz belə bir məzmununu və Azərbaycan ali məktəbində belə

bir dərəcələr strukturunu yaradır. Bu isə öz növbəsində birinci

tədris pilləsində iki istiqamətdəki təhsil proqramlarının

biıiə.şdirilməsi, dar ixtisaslaşmaların və istiqamətlərin

birləşdirilməsi, fakültələrin birləşdirilməsi və kafedralardan

imtinalar, proqramların təşkili səviyyəsində qarşılıqlı

fəaliyyət və s. məqsədilə Azərbay-

256

can universilel slruklurunda-prinsipial dəyişikliklər meydana

çıxarır.

Təhsil sferasında .Avropa inteqrasiya prosesləri

Azərbaycan Dillər Universketi, Bakı Dövlət Universiteti və s.

universitetlərin funksionallığına getdikcə daha intensiv

şəkildə təsir göstərir. Çünki bu ali məktəblər ölkənin aparıcı

universitetlərindən biridir, digər ali məktəblər Avropa təhsil

məkanına inteqrasiya prosesində onlarla ayaqlaşmağa

çalışacaq.

Magistr proqramı kommersiya deyil, imic proqramı kimi

gözdən keçirilir. Bu proqram Azərbaycanın Bolonya prosesinə

daxil olması ilə bağlı innovasiyaların tətbiq olunmasına imkan

verir. Proqram başlanğıcda ümumrusiya proqramı

mövqeyində idi, təhsil alanlarının təqribən 20 faizi

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinin aparıcı ali məktəblərinin

tələbələri idi. Qeyd etmək lazımdır ki, ingilis dilində oxunan

proqram beynəlxalq tələbə mübadiləsini nəzərdə lutduğundan

əcnəbi tələbələrə oxunan proqramla eynidir. Bu da

Azərbaycan diplomuna olan tələbatın xeyrinə doğru irəli

sürülmüş bii’ haldır. Yuxarıda adı çəkilən proqramın

reallaşdınimasınm müsbət nəticələrindən biri ali məktəblərin

avropalı tərəfdaşlarla daimi beynəlxalq əməkdaşlığıdır və

Qərb tərəfdaşları həm aparıcı universitetlərin bölmələri, həm

də müstəqil təhsil strukturları kimi təmsil olunurlar.

Avropa yanaşmalarına və bizim standartlara uyğun olaraq

kursların həcmi böyükdür, müəllimlər həftədə daha çox

fasiləsiz mühazirə oxuyur və ya seminar aparırlar. Bu gün

mövcud maliyyələşdirmə sistemi müəllimləri əlavə əmək

məsrəHərinə uyğun olaraq adck\at maaşla təmin etməyə

imkan vermir. Çoxpilləli təhsil sistemi çərçivəsində yeni təhsil

proqramlarının gerçəkləşdirilmə- sində bu kimi əngəllərin dəf

edilməsi hökümət tərəfindən aparılan tədbirlərin ümumi

planlaşdırılmasından asılıdır. Müəllimlər Azərbaycan ali təhsil

sistemində Bolonya

257

prosesinə daxil olmaqda loləb olunan dəyişikliklərə

nikbinliklə baxırlar. Professor-müəllim kollektivinin müasir

dövrün tələblərinə uyğun hazırlığı və eləcə də tədrisin

keyfiyyətini idarəetmə problemi kimi məsələnin həlli qarşıda

durur. Əsas maaşı ilə yanaşı, müəllimlər təhsil sisteminin

müxtəlif sferasında məşğul ola bilər. İkincisi, müəllimlərin

əlavə əmək məsrəfləri professional yüksəliş imkanlarını da

özündə birləşdirən «paket» deyilən səviyyədə kompensasiya

olunur, məsələn, xaricdə stajkeçmə- lər, xarici ali məktəblərdə

kurs oxumaq və s. kimi moti- vasiyalar yetərincə səmərəlidir.

Müəllim seçiminin başlıca meyarı tədrisin adekvatlığı və

irəli sürülən tələblərə uyğunlaşma istəyidir. Tədrisin

keyfiyyətini dəstəkləmək metodları arasında elmi və

müəllimlik fəaliyyəti stacmın qiymətləndirilməsi, attestasiya,

müsabiqə əsasında vəzifəyə yenidən seçilmə, dinlənilən

kurslara tələbələr tərəfindən qiymət verilməsi, təlim

prosesində müxtəlif yanaşmalardan istifadə imkanlarının

verilməsi, bütün səviyyələrdə və təhsil proqramm- larında

metodikalar və metodlar və s. Bu göstərilənlər

professor-müəllim kollektivinin bütün peşə vərdişləri və

təcrübə spektrini tədrisdə işə salmağa imkan verir.

Psixoloji nöqteyi-nəzərdən birinci dərəcəli önəm daşıyan

belə bir problem meydana çıxır: təhsil sistemində

dəyişikliklərlə bağlı olaraq, bu sferada elmi və pedaqoji

fəaliyyət göstərən adamların psixoloji baxımdan yenidən

qurulmasına zərurət yaranır. Lakin heç də bütün müəllimlər

qısa zaman da sistemin yeni tələblərinə uyğunlaşa bilmir və ali

məktəbin bu kateqoriyadan olan əməkdaşları ilə psixoloji iş

aparılması zəruridir. Yeni şəraitə uyğunlaşmanın sürəti

fərdidir və müxtəlif faktorlardan peşə təcrübəsindən, təhsilin

spesifikasından, yaşdan, psixoloji keyfiyyətlərdən asılıdır.

Təhsilin modernləşdirilmə- sinin sərfəli istiqaməti proqram

üzrə fənlər spektrinin genişləndirilməsidir, yəni

kommunikativ təhsil proqranı-

258

lannin variativHyinin araşdırılmasıdır. Bu gün kommunikativ

hazırlığın iki modeli daha geni.ş yayılıb, yəni mövcud ononovi

model iclimaiyyolb olaqəbr üzrə mütoxos- sisbrin paralel

hazırlığı vo bir çox ÖZDI ali moktobbr üçün xarakterik olan

proqramlar üzro aparılır, onlar sırf tətbiqi xarakter daşıyır.

İnteqrasiya prosesində yeni proqramlar kon.sepsiya- sına

ənənəvidən fərqli olan, müasir təşkilatların tələblərinə cavab

verən mütəxəssis-«inteqrasiyah kommunika- tor» və

«kommunikativ strateq» deyilən modeli qarşı qoymaq

lazımdır. İnteqrasiya vəzifələrinin gerçəkləşdirilməsi üçün

Qərb universitetlərinin müvafiq fakültələrinin proqramlarını

təhlil etmək, daha sonra Azərbaycanda professional

kommunikatoıiar hazırlığı praktikasında ümumi olanları

axtarıb tapmaq və şərti «Qərb» modelindən, Azərbaycan

gerçəkliyindən və öncül təcrübədən bütün yaxşı olanları yeni

proqramda birləşdirmək lazımdır. Təhsilin modernləşdirilməsi

prosesində yeni reallıqların üzə çıxması, həm də yeni

ixtisasların açılması, universitetlərdə köhnəlmiş və yeni

slrukturların bağlanması və s. əməkdaşların bu kimi yeni

tətbiq olunan qaydalara müqa\ imətini doğura bilər. Bundan

qaçmaqdan ötrü geniş ictimai dialoq aparmaq lazımdır.

Bu gün «ingilis-amerikan» təhsil modelinin dominantlıq

tendensiyası göz önündədir, bu model həb I Pyotr zamanından

Rusiya təhsilinin əsasında dayanan «alman» modelini əvəz

etmişdir. Yeni təhsil məkanının yaradılması faktik olaraq

təhsil xidmətləri bazarının ingilis-amerikan modelinə

əsaslanır. Ona görə də. fıkri- mizcə, təhsil modelinin qorunub

saxlanması həm də Avropa ölkələrinin milli

mədəniyyətlərinin qorunub saxlanmasıdır. Milli təhsil

sistemləri deyilən məfluım mövcud deyil, ali təhsil

müəssisələrinin fərqli modelləri mövcuddur. Müxtəliflik

ideyası Bolonya Bəyannaməsinə istinad olunaraq, təhsil

sisteminin unirıkasiyala.şdırılmış fornıa-

259

shiı qəbul elmir. Bu, Azərbaycana xas olan təhsil ənənə- siiı!

qoruyub saxlamağa imkan verir. ^dək ki, həm Bolonya

Bəyannaməsində, həm də Kommünikedə milli ləlısil

sislemlərinin müxıəliflik prinsipi vahid təhsil məkan:

qurulmasının ləməl prinsiplərindən biridir.

Bol: bir chlimalı qəbul edirlər ki, vahid Avropa təhsil

məkanına inteqrasiya ekspansiya xarakteri ala bilər.

Beynəlxalq əməkdaşlıq və xarici ali məktəblərlə birgə təhsil

proqramlarının işlənib hazırlanma təcrübəsi Azərbaycan \ o

Qərbi Avropa universitetlərinin Bolonya prosesinin gedişində

hətta bir universitet vərqivəsində yaxınlaşmasının templərində

və istiqamətlərində fərqləri göstərir. Bununla bağlı olaraq

ziddiyyətləri, ümumi prioritetləri təhsil sislemlərinin

transformasiyasında düzməklə təhsil sistemlərinin, təhsil

konsepsiyalarının, mütəxəssis hazırlığı modellərinin,

proqramların, ayrı-ayrı kursların və s. prinsiplərini,

istiqamətlərini və səviyyələrini milli və beynəlxalq səviyyədə

razılaşdırmaqla aradan qaldırmaq olar. Modernləşdirmə və

inteqrasiya prosesində təhsil məkanının müstəqil subyekti

olaraq ali məktəbin özünün vahid inkişaf strategiyası

olmalıdır. Əgər təhsilin mo- dernləşdirilməsinin göstərilən

strategiyası çərçivəsində ali məktəb öz hərəkət proqramını

müəyyənləşdirərsə, onda hər bir struktur səviyyəsində onların

həllinin zəruri olduğu aydınlaşar.

Bolonya prosesi kontekstində təhsil sisteminin yenidən

qurulmasının iki alternativ yolu mümkündür. Birincisi,

təhsilin məzmununu və fundamentallığını saxlamaq şərti ilə,

onun formal əlamətlərinin dəyişdirməsinə və ikincisi isə

Avropa təhsil sistemi tipində həm formal, həm də məzmun

dəyişikliyin zəruriliyi bütün universitetin işinin, onun

strukturunun, tədris prosesinin təşkili prinsiplərinin və s.

ideologiyasının dəyişilməsinə səbəb olur.

Təhsil sisteminin yenidən qurulma prosesinin nəticəsində müəllimlərin, eynilə yaşlı nəslə mənsub müəllim

260

lərin psixoloji baxımdan yenidən qurulması məqsədilə ali

məktəbin professor-müəllim heyəti ilə intensiv və eyni

zamanda «incə» bir iş aparılmasına tələbat yaranır. Tələbələrin

psixologiyasına və onlarla iş strategiyasına da diqqət yetirmək

lazımdır. Psixoloqların fikrincə, müəyyən bir təhlükə hissi var,

yəni azərbaycanlı tələbələr yeni təhsil sistemində öz yeni

mövqelərinə hazır deyillər. Bütövlükdə onlar ali məktəb

tərəfindən, dövlət təhsil standartları tərəfindən

determinləşiblər, öz təlim proqramlarının seçimində daha azad

və sərbəst və eyni zamanda daha məsuliyyətli olan Qərb ali

məktəblərinin tələbələri ilə müqayisədə daha asılıdırlar. Ona

görə də təhsilin keyfiyyətinə görə məsuliyyət təkcə

müəllimlərin deyil, həm də tələbələrin üzərinə düşür.

Azərbaycan və Qərb universitetlərində təhsil prosesinin

təşkilində, həm də nəzarət formasında, icbari kursların və

seçim üzrə kursların uzlaşdırılmasında fərqlər göz önündədir.

Ali təhsilin məzmunu yenidən qurularkən Qərb ali məktəbində

tədris prosesinin prinsiplərindən və quruluş sxemindən istifadə

faydalı olardı. Yəni müasir şəraitdə tələbələr diplomu onun

praktik fəaliyyətdə özünü gerçəkləşdirməsinə imkan yaradan

ən yaxşı ali məktəbdə təhsil almağa can atır. Təhsilin keyfiyyət

problemini həll edərkən Azərbaycan ali məktəbi məzunlarının

Azərbaycan və dünya əmək bazarının tələblərinin

müvafıqliyinə qarantiya məqsədilə xüsusi diqqət yetirməlidir.

Ali təhsilin modernləşdirmə vəzifələrinin

gerçəkləşdirilməsi və tətbiq edilən dəyişikliklərin Bolonya

prosesinin əsasında dayanan vəzifələrə və tələblərə

uyğunluğunu müqayisə etməyə imkan verən analitik

araşdırma aparılması vacib məsələlərdən biridir. Belə bir təhlil

təhsil proqramlarının gerçəkləşdirilməsində əldə edilən

məzmun, struktur və digər innovasiyaları üzə çıxarmağa, təhsil

prosesinin mümkün transformasiya variasiyalarını müəyyənləşdirməyə və sistemin bütün təkmilləşdirilmə

261

prosesini slrukturlaşdıra bilon ümumi forma vo mexa- nizmlər

tapmağa imkan veror.

Avropa lohsil sferasında inteqrasiya prosesləri,

Azərbaycan təhsilindəki islahatlarda istiqamətlərin və

prioritetlər düzümünün müəyyənləşdirilməsinə təsir göstərən

obyektiv faktordur. Təhsilin modernləşdirilməsi və

inteqrasiyası nəticəsində Azərbaycan xeyli üstünlüklər əldə

edib və beynəlxalq təhsil xidmətləri bazarında digər ölkələrlə

lazımi səviyyədə rəqabət aparır. Həm də, təhsil sferasında

milli ali məktəb ənənələrinin üstünlüyünü və Azərbaycanın

maraqlarını xarici ölkələrlə tərəfdaşlıq səviyyəsində qoruyub

saxlamaq lazımdır ki, Avropanın ekspansiyasından məcburi

qəbul etdirilən şərt və tələblərə adaptasiyadan qaçılsın.

Azərbaycan dövlət universitetləri ölkəmizdə təhsil

məkanının aparıcı subyektlərindən biri olmasına baxmayaraq,

seminar, konfrans çərçivəsində aparılan təhlil fərqli dərəcələri,

təhsilin modernləşdirilməsini və Bolonya prosesinə

inteqrasiyanın ümumi məqsədlərinə yetişmənin yoxluğunu

göstərir. Ona görə də birinci dərəcəli vəzifə vahid Avropa

təhsil məkanını formalaşdırma kontekstində universitetlərin

razılaşdırılmış inkişaf strategiyasını işləyib hazırlamaqdır. Bu,

forma və məzmun vəzifələrini müəyyənləşdirməyə, təhsil

prosesinin təşkilində prioritetləri sıralamaq, yeni təhsil

proqramlarını işləyib hazırlamaq, universitetin strukturunu

yenidən qurmaq və s. kimi hallara imkan verir. Ayrılıqda

götürülmüş bir ali məktəb səviyyəsində təhsil prosesinə

yanaşmalarda, məqsədlərdə, prinsiplərdə və digər aspektlərdə

ümumi hərəkət proqramını işləyib hazırlamaq, yekdilliyi

təmin etmək məqsədilə fakültə rəhbərliyi, kafedra müdirləri,

müəllimlər və tələbələr səviyyəsində əməkdaşlıq vacibdir.

Həm universitet səviyyəsində, həm də onun ayrı-ayrı

strukturları səviyyəsində əməkdaşlıq edilməsi və təhsilin

modern- ləşdirilməsinin nəticələrinin sistematik şəkildə

öyrənilmə

262

si modernloşdirmo proqramının universal prinsiplərini və

gerçokləşdirilmə mexanizmlərini işləyib hazırlamağa imkan

verir. Azərbaycanın Bolonya prosesinə qoşulmasının ən

önəmli üstünlüklərindən biri elmi-tədqiqat fəaliyyətini və

təhsil proqramlarını gerçəkləşdirərkən beynəlxalq

əməkdaşlığın miqyas və istiqamətlərinin genişlənməsi

perspektivi olmuşdur.

Çoxpilləli təhsil sisteminin tətbiqində aralıq nəıicə- lərin

təhlili göstərmişdir ki, inteqrasiyanın ən perspektivli istiqaməti

magistr proqramlarıdır. Onlar artıq bu gün yetərincə ahəngdar

bir şəkildə mövcud tədris sisteminin strukturuna daxil

edilmişdir.

Təhsil sisteminin formalarını, məzmununu, strukturunu

dəyişdirməklə yanaşı, Azərbaycanın ali məktəb elmi-pedaqoji

kadrlarının, abituriyentlərin və tələbələrin ümumavropa təhsil

sisteminə irəli sürülən şərtlərə \ə tələblərə psixoloji

adaptasiyasını təmin etməkdən ötrü çox ciddi səylər tələb

olunur.

Hazırda İnternetin inkişafı və biliklərin qloballaşması

ərazi və əhali baxımından kiçik və kasıb ölkələrin ali

məktəbləri, həm də ali təhsil sistemləri qarşısında bir sıra

problemləri meydana çıxarır. Mərkəzlərə və periferiyalara

bölünmüş olan dünyada mərkəzlər daha güclü və dominant

hala gəlir, periferiyalar isə artan sürətlə ayaqlaşmaqdadır.

Qeyribərabərlik getdikcə qabarıq şəkil alır. Rəqabətin getdikcə

gücləndiyi və sürətlə dəyişdiyi bir şəraitdə ali təhsil

sistemlərində və universitetlərdə müstəqil inkişaf üçün

imkanlar getdikcə daralır, sənayesi yüksək səviyyədə inkişaf

etmiş ölkələrin ali məktəbləri isə üstün mövqe tutur. Mərkəzi

və Şərqi Avropa ölkələrində ali təhsil sisteminin

restrukturlaşdırma problemi bu səbəblərdən meydana

çıxmışdı: yenidənqurmanın inkişaf sürəti, baza kimi istifadə

edilə biləcək birtipli qərarların yoxluğu, kadrlar problemi,

xroniki yarımçıq maliyyələşdirmə.

263

Normal şəraitdə bir çox illərin sərf olunduğu islahatlar

prosesini 4-5 il müddətində həyata keçirmək olardı, bəzi

ölkələrdə isə yenidənqurma ümumiyyətlə qlobal xarakter

daşıyır, bu halda nəinki ali təhsilin funksional- lığının

qanunvericilik əsaslarına yenidən baxmaq, həm də ali

məktəbin missiyasının özü üzərində düşünmək lazım gəlir.

Bölgə ali məktəblərinin həyatının yenidən qurulması normativ

qeyrimüəyyənlik şəraitində gedir, halbuki Qərbdə heç vaxt

belə bir hal olmamışdı. Bölgə ölkələri təkcə iqtisadi

islahatların gedişinin effektivliyi ilə deyil, həm də öz

keçmişlərinə münasibətlə də fərqlənirlər. Onda təhsil

müəssisələrinin tipologiyasında və idarəetmə sistemindəki

tərqlər də gözə çarpır.

Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində ali məktəbin

missiyası iki proses şəklində özünü əks etdirir, yəni təhsil və

dövlət arasında yeni əlaqələrin qarşılıqlı təsirində formalaşır.

Onlardan birincisi universitetin praqmatik səciyyəli

strukturunun yenidən qurulması ilə bağlıdır, ikincisi isə xarici

prosesdir. Əsas məsələlərdən biri də müstəqil universitetiləri

yenidən yaratmaq, yoxsa ali təhsili yeni sosial və iqtisadi

prioritetlərə tabe etməkdən ibarətdir.

1960-70-ci illərdə ABŞ, Qərbi Avropa ölkələri, Yaponiya

və Sakit okean hövzəsinin bir sıra ölkələri iqtisadiyyatın

sürətlə inkişafı nəticəsində dövlət səviyyəsində təhsilin rolunu

dərindən dərk etməyə başladılar. «Təhsil sahəsində dövlət

siyasəti» termini və ya sadəcə, «dövlət siyasəti» bu gün

«daxili siyasət», «xarici siyasət», «iqtisadi siyasət»,

«elmi-tədqiqat siyasəti» kimi kök atmış terminlər sırasında öz

yerini möhkəm şəkildə tutmu.şdur.

Təhsil sahəsində dövlət siyasəti təhsil sferasında

dövlətin yönləndirici və tənzimləyici fəaliyyətidir, onun

tərəfindən konkret strateji məqsədlərə çatmaq üçün ümumdöviət və qlobal əhəmiyyətli məsələlərin həllini

264.

həyata keçirmək lazımdır. Bu siyasət hökumət və dövlət

səviyyəsində müəyyən edilir və qanunlar, fərmanlar, hökumət

qərarları, ümumdövlət və beynəlxalq proqramlar, beynəlxalq

aktlar (müqavilələr, sazişlər və s.) vasitəsilə, eləcə də

cəmiyyətin bu işdə marağı olan bütün təbəqələrini (şagirdləri,

onların valideynlərini, təhsil idarələri işçilərini,

işəgötürənləri), kütləvi informasiya vasitələrini, ictimai və

peşə assosiasiyalarını, ittifaqlarını və cəmiyyətin digər

nüfuzlu qüvvələrini onun gerçəkləşdirilməsi prosesinə cəlb

etmək yolu ilə müəyyən olunur. Azərbaycan Respublikası

Prezidenti İlham Əliyev demişdir: «Qlohal- lat^ma təbii

prosesdir və yəqin ki, hu proses müəyyən düzəlişlərlə davam

edəcəkdir. Xüsusilə belə olan halda milli dəyərlərə önəm

vermək, gənc nəsli milli dəyərlər əsasında tərbiyə etmək

xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Mən çox şadam ki, Azərbaycanda

milli ənənələr güclənir, möhkəmlənir və bu prosesləri daha da

sürətləndirmək üçün kompleks tədbirlər görülməlidir. Əlbəttə,

təhsil bu işlərdə ən prioritet məsələdir. Eyni zamanda, bizim

mədəni irsimizin öyrənilməsi, ədəbiyyatımızın təbliği, xalq

musiqimizin təbliği öyrənilməsi böyük əhəmiyyət daşıyan

məsələlərdir. Azərbaycanda bütün bu sahələrə çox böyük

əhəmiyyət verilir».

Aparıcı xarici ölkələrdə təhsil siyasəti müvafiq nazirlik və

elmi mərkəzlərdə, bu məqsəd üçün xüsusi olaraq yaradılmış

nüfuzlu ekspert komissiyalarında formalaşdırılır və dövlətin

birinci şəxsləri tərəfindən səsləndirilir. Burada dövlətin

təhsildə rolu və yeri, strateji hədəflər və vəzifələr, onların

gerçəkləşdirilməsi üçün zəruri olan prioritetlər, resurslar dəqiq

şəkildə müəyyən edilir. Prezidentlər, hökumətlər dəyişir,

müxtəlif siyasi partiyalar hakimiyyətə gəlir, lakin təhsilin

prioritetlik prinsipi sözdə deyil, əməldə dəyişməz olaraq

qalmış və qalmaqdadır.

ABŞ-ın dövlət siyasətində XX yüzilin ikinci yarısından

etibarən prezidentlər tərəfindən daim təhsilə prioritetlik

verilmişdir.

265

ABŞ prezidenti D.Eyzenhauer 4 oktyabr 1957-ci ildə

Sovet İttifaqında Yerin ilk süni peykinin buraxılışı

münasibətilə Amerika xalqına müraciətində qeyd etmişdi:

“Bizim məktəblər bu saat bizim radiolokasiya

stansiyalarımızdan önəmlidir, məktəblər özündə atom

enercisindən də böyük qüvvəyə malikdir’'.

C.Kennedi ABŞ prezidenti olduqdan sonra 1961-ci ilin

yanvarında ABŞ Konqresinə özünün ilk müraciətində

demişdir: «Biz qarşımıza iqtisadi artımı xeyli çoxalt- maq

vəzifəsini qoymuşuq. Lakin son tədqiqatlardakı rəqəmlərə

uyğun olaraq, təhsilə qoyulan kapital, milli gəlir artımının 40

faizinə çatmaqla daha böyük gəlir gətirir. Elm və kosmos

zəmanəsində təhsildə vəziyyətin yaxşılaşdırılması, bizim milli

qüdrətimizin başlıca şərtlərindən biridir. Beləliklə, təhsil

birinci dərəcəli önəm daşıyan işə çevrilməkdədir. Ona görə də

məhz federal hökumət təhsilin, özəlliklə də milli maraqlara

uyğun olaraq ali təhsilin inkişaf hədəflərini

müəyyənləşdirməkdə vəzifəni öz üzərinə götürməli və bu

məqsədlərə yetişməkdə ştatlara, yerli hakimiyyət orqanlarına

və özəl təşkilatlara kömək göstərməlidir».

«R.Reyqanın prezidentliyinin birinci ili Amerika təhsil

sistemində üzə çıxmış bir sıra neqativ təzahürlərə (onlardan

başlıcası orta məktəb məzunlarının riyaziyyat və təbiət elmləri

üzrə biliklərinin aşağı düşməsi idi) cavab olaraq, 1981-ci ilin

aprelində xüsusi olaraq hazırlanmış və qarşısına ABŞ-da

təhsilin keyfiyyətini qiymətləndirmək və əldə etdiyi nəticələr

və təkliflərlə xalqa məruzə ilə bu sferada komissiya

yaradılması ilə yadda qaldı. «Millət təhlükədədir: təhsil

islahatları üçün imperativ» adlı məruzə sözün gerçək

mənasında bütün ölkəni silkələmişdi».

Corc Buşun imzaladığı «Amerika 2000: təhsil

strategiyası» proqramının başlıca hədəfi 2000-ci ilə qədər

ABŞ məktəbləri məzunlarının təbiət elmləri və riyaziyyat sahə

266

sində biliklərin səviyyəsinə görə dünyada birinci yeri tutmaları

idi. «Biz ABŞ-da hesab edirik ki, təhsil bizim elmi-texniki

siyasətimizin fundamental təməlidir. ABŞ prezidenti C.Buşun

elm və texnika üzrə keçmiş köməkçisi, indi Yel Universiteti

mühəndis fakültəsinin dekanı D.A.Bromli söyləmişdi; «Ali

təhsil və elmi tədqiqatlar bir-biri ilə sıx və ayrılmaz bir şəkildə

çulğalaşmışdır». Belə nəticə çıxır ki. Birləşmiş Ştatlar həm

yeni elmi biliklərin qazanılması məsələsində, həm də bu

bilikləri yaradıcı və yeni bir tərzdə istifadə etməyə qabil gənc

intellektlər hazırlanması məsələsində öz kolleclərinə və

universitetlərinə bütövlükdə və tamamilə bel bağlayır».

B.Klintonun təhsil sferası siyasəti çox yığcam şəkildə

ifadə olunmuşdu: «Amerika təhsilinin 2000-ci ilə doğru

dünyada ən yaxşı olmasından ötrü (Corc Buşun 1991-ci ildə

elan etdiyi hədəf) hər bir səkkiz yaşlı uşaq oxumağı bacarmalı,

hər on iki yaşlı uşaq internetdən istifadə etməli və ona çıxışa

malik olmalı, hər on səkkiz yaşlı gənc kollecdə oxuya bilməli,

hər bir yaşlı adamın isə öz təhsilini ömrü boyu davam etdirmək

imkanı olmalıdır».

Azərbaycan Respublikası Prezidenti H.Əliyev demişdir:

«Dövht müstəqilUyimu xalqımıza bəxş etdiyi nemətlərdən biri

də odar ki, biz artıq təhsil sistemimizi xalqımızın, millətimizin

tarixinə, mənəviyyatına, ənənələrinə uyğun qururuq.

Doğrudur, bu proses çox mürəkkəb prosesdir. Bu proses qısa

müddətdə başa çata bilməyəcəkdir. Bu gün təhsil sahəsində

çalışan bütün vətəndaşlara, müəllimlərə, təhsil

mütəxəssisələrinin rəhbərlərinə müraciət edərək xahiş edirəm

ki, onlar tezliklə təhsil sistemində işlərin müstəqil

Azərbaycanın prinsipləri əsasında qurulmasına nail

olsunlar».

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İ.Əliyev demişdir:

«Azərbaycan böhranlı ildə böhrandan ən az əziyyət çəkən

ölkələrdən biridir. Bunun başlıca səbəbi bizim siyasətimizdir, aparılan islahatlardır, sosial siyasətdir.

267

infrastruktur layihələridir və müstəqil siyasətdir. Biz nəyi

hesab edirik ki, düzdür, ölkə üçün lazımdır, onu da edirik. Biz,

əlbəttə ki, beynəlxalq maliyyə qurumları ilə də yaxt^ı

əməkdaşlıq edirik və məsləhətləşmələr aparılır, ancaq öz

bildiyimizi edirik. Çünki biz tam əminik ki, bizim siyasətimiz

Azərbaycan xalqının mənafeyinə xidmət göstərir və bunun ən

gözəl göstəriciləri də doqquz ayın sosial-iqtisadi

yekunlarıdır».

16 oktyabr 2009-cu ildo Azərbaycan Respublikası

Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin

2009-cu ilin doqquz ayının sosial-iqtisadi inkişafının

yekunlarına həsr olunmuş geniş iclası keçirilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev demişdir:

«Nazirlər Kabinetinin bugünkü iclasında biz bu ilin doqquz

ayının sosial-iqtisadi yekunlarını müzakirə edəcəyik. Deyə

bilərəm ki, bu il ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatı çox uğurla

inkişaf edib. Bu, çox sevindirici haldır. Xüsusilə ona görə ki,

hu il dünyada maliyyə və iqtisadi böhran hökm sürür. Demək

olar ki, bütün ölkələrə bu böhranın çox mənfi təsiri olmuşdur

və dünya miqyasında ölkələrin mütləq əksəriyyətində iqtisadi

tənəzzül müşahidə edilir. Azərbaycan iqtisadiyyatı isə inkişaf

edir. Əlbəttə, biz öz iqtisadi siyasətimizi apararkən ancaq

daxili resurslarımıza əsaslanırıq və bununla bərabər, heç vaxt

heç bir müqayisə aparmamışıq. Biz öz səylərimizi daxili

məsələlər ətrafında qoyuruq. Belə olan halda, Azərbaycan

iqtisadiyyatı istənilən iqtisadi şəraitdə öz imkanlarını ortaya

qoyur» [44, 52, 65, 66, 67].

268

§ 8. TƏHSİLİN MODERNLƏŞMƏSİNİN AKTUAL

PROBLEMLƏRİ

XXI əsrin başlanğıc illərində siyasi və iqtisadi sahələrdə

Azərbaycanın potensialının güclənməsi əhalinin rifahının

yüksəlməsinin əsas şərtlərindən biri oldu. Qloballaşma yolu

ilə gedən müasir dünya qarşısında duran beynəlxalq rəqabət

şərtlərinə tezliklə uyğunlaşmaq bacarığı, onun uğurlu və

davamlı inkişafı da mühüm əhəmiyyət kəsb edən amillərdən

biridir. Yüksək səviyyədə inkişaf elmiş ölkələrin rəqabət

üstünlüyü başlıca olaraq təhsillə müəyyənləşən insan

potensialının inkişafı ilə bağlıdır. İndiki zamanda ölkəmizin

iqtisadi inkişafının təminatı məhz bu sahə ilə sıx bağlıdır.

Hazırda ölkəmizin bütün sahələrində olduğu kimi, təhsil

sahəsində də sürətli dəyişikliklər baş verir. Lakin hələ həll

olunmamış bir sıra problemlər qalmaqdadır. Onların həllini

əvvəldən görmək çətindir. Çünki əldə olunan bilik sürətli

dəyişikliklərə görə tez bir zamanda köhnəlir, bu səbəbdən bilik

və təhsilin pa- radiqnıası dəyişilir. Məhz bu deyilənləri nəzərə

alıb qeyd edə bilərik ki, insanların əldə eldiyi ali təhsil

faktorları da dəyişilir. Aktual məsələlərdən biri də indiki

dövrdə universitetlərdə müasir tələblərə uyğun yeniliklər və

beynəlxalq rəqabətə dözümlülük yaratmaqdır. Bunu nəzərə

alan dövlətimiz dünyanın bir çox nüfuzlu ölkələrində olduğu

kimi, ali təhsil sahəsinə diqqəti daha da artırır [18, 32].

İndiki zamanda ölkəmizin təhsil sistemində həyata

keçirilən yenilik və modernləşmənin əsas istiqamətlərindən

biri təhsilin yüksək səviyyədə keyfiyyətinə nail olmaqdır.

Təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsində ona nəzarəti, indiki

dövrün tələblərinə uyğun yeni metod və •formalarla idarə

olunması, yeni yollar və vasitələrin tapılması aktual bir

problem kimi qarşıda duran vacib məsələlərdən biridir. Çünki

müasir təhsilin dəyişən para- diqması, onun yeniləşməsi və

modernləşməsi istiqamətin-

269

do formalaşmasına yönolmosi ib əlaqədar olaraq onun

inkişafının proqram məqsədli idarə olunması əhəmiyyətli

dərəcədə dəyişir. Bu isə təhsil siyasətində onun formalaşması

və təhsilin proqram məqsədli idarə olunmasının, onun daxil

edilməsinin müasir tələblərə uyğun yeni yollarının

axtarılmasım tələb edir [42, 61, 62].

Azərbaycan dövlət qanunvericiliyində baş vermiş və baş

verən dəyişikliklər ali məktəb, ali təhsil və sonrakı təhsil

haqqında qanunlardakı dəyişikliklər, yeni hüquqi- təşkilati

formalar haqqında qanunların layihələri ali məktəblərin

inkişaf strategiyasının seçilməsinə güclü təsir göstərir. İndiki

zamanda müasir bazar iqtisadiyyatının inkişafının səviyyəsi

yeni bir təhsil keyfiyyəti də nəzərdə tutur. Yəni cəmiyyət üçün

yeni biliklər üzərində qurulmuş iqtisadiyyat hazırlanmalıdır.

Əgər dövlət təhsil sistemi bazar iqtisadiyyatı ilə əlaqəsini

itirərsə, onda getdikcə öz rolunu itirməyə başlayar. İndi

müəssisələr, biznes strukturları öz təhsil institutlarını

yaradırlar. Hazırda müasir tələblərə uyğun olaraq Azərbaycan

təhsil sisteminin qloballaşması prosesi gedir və ölkəmizin

təhsil sistemi təhsil xidmətləri göstərən dünya bazarına daxil

olmağa başlayır.

Ölkəmizdə bütün sahələrdə olduğu kimi, 1993-cü ildə

ikipilləli ali təhsil sisteminə (bakalavr və magistr) keçildi.

1995-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyaya əsasən icbari

ümumi təhsil tətbiq olunaraq təhsilin bütün sahələrində

yenilik və modernləşmə işləri aparılmağa başlandı.

Ölkəmizdə 1998-ci ildə Təhsil sahəsində islahat proqramı

yaradıldıqdan sonfa onun həyata keçməsi üçün Dünya

Bankının Beynəlxalq Assosiasiyası tərəfindən kredit ayrıldı.

İndiki dövrümüzdə təhsil müəssisələrinin muxtariyyəti və

müstəqilliyi genişləndikcə təhsili idarə edən orqanın

funksiyalarının nizamlanması, idarə edənlə idarə olunan

müəssisə arasında kompetensiyaların müəyyənləşdirilməsi

mühüm və aktual məsələlərdən birinə çev

270

rilmişdir. Deməli, indiki zamanda təhsilin proqram məqsədli

idarə olunma prinsipi ən önəmli məsələlərdən biridir. Bu

prinsip artıq təhsilin idarə olunmasına daxil edilmişdir, lakin

burada müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Ümumiyyətlə, deyə

bilərik ki, proqram məqsədli idarə olunma prinsipinin əsas

nailiyyəti aşağıda qeyd olunanların həyata keçməsindən

asılıdır: təhsil məkanında idarəetmə fəaliyyətinə üstünlük

vermək; proqram əsasında idarəetmə fəaliyyətini

aiqoritmiəşdirmək; əldə olunmuş nəticələrin reallaşması üçün

müsbət nailiyyətlərin monitorinqini həyata keçirmək və s.

Həm də respublikamızda təhsil sisteminin inkişafında əsas

problemlər kimi: insan kapitalı inkişafını ölkə vətəndaşlarının

rifahının yüksəlməsi ilə əlaqələndirən mexanizmlərin

yaradılması; təhsilin məzmununun, təhsil texnologiyalarının;

təhsil sisteminin bütün strukturunun və infrastrukturunun, kadr

potensialının güclənməsi və onların seçilməsi, yeni

iqtisadiyyatın tələbləri ilə təhsil arasında səddin götürülməsi;

təhsil sisteminin idarə olunmasında dövlətin və özünü idarə

olunmanın rolunun yenidən artırılması amillərini göstərmək

olar. Ancaq etiraf edək ki, hazırda təhsilin idarə olunma

strukturu təhsil fəaliyyətinin həyata keçirilməsində yaranmış

forma müxtəlifliyinə uyğun gəlmir. Göstərilənlərin həyata

keçilməsində əsas rol oynayan problemlərdən biri inkişaf

proqramıdır. İnkişaf proqramı keçid prosesinin ümumiləşmiş

ideyası olan strateji məsələdir. Təhsil siyasətindən biri də

hazırlanmış bu cür inkişaf proqramının həyata keçirilməsi \ ə

qiymətləndirilməsidir, həm də əldə olunmuş dəyərlərin,

məqsədlərin, hər bir idarəetmə üsulundan müxtəlif

mexanizmlər vasitəsi ilə həyata keçilməsidir. Təhsil sisteminin

idarə olunmasında proqram məqsədli prinsip üstünlük təşkil

etdiyi şəraitdə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

tərəfindən aşağıdakı kimi mexanizmlər sistemi müəyyən

edilmişdir: inkişaf proqramı; kiçik proqramların həyata

271

keçilməsi; illik plan; monitorinq vo moktəbdaxili nəzarət;

təhsil proqramı. Qeyd etdiyimiz inkişaf proqramı, kiçik

proqramlar və illik plan ölkəmizdə kifayət qədər öz müsbət

həllini tapmış, dördüncü təhsil proqramı isə yaxın vaxtlarda

həyata keçiriləcəkdir.

Respublikamızda təhsil sahəsində qurulmuş fasiləsiz

təhsil sistemi uşaq bağçasından ali məktəbədək uşaq və

valideynlərin sosial vəziyyətlərinin daha da

yaxşılaşdırılmasının yüksək səviyyədə həll olunmasına şərait

yaratmış və eyni zamanda müxtəlif tip məktəblərin meydana

gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bu sahədə təhsil müəssisələri baş

idarələri mühüm rol oynayır və ölkəmizdə təhsilin

yeniləşməsinin əsas stimullarındandır. Çünki belə şəraitdə hər

bir pedaqoji rəhbər və kollektiv konkret təljsil müəssisəsinin

məqsədini, vəzifəsini və tələblərini dərindən dərk edir. Bu

faktlar isə tədris prosesində təhsilin humanist- ləşdirilnıəsinə,

humanitarlaşdırılmasına və məktəbdaxili idarəetmənin

demokratikləşməsinə şərait yaradır. Həm də təhsil sahəsində

dövlət məsuliyyəti, nizamlanma, vətəndaşların təhsil tələbləri

və ölkənin ictimai-iqtisadi inkişafının ümumi ənənələrinə

uyğun təhsilin idarə olunma sisteminin modernləşməsi vacib

məsələlərdən biridir.

Respublika Təhsil Nazirliyi tərəfindən təhsil sisteminin

inkişafı, vahid təhsil konsepsiyası və proqramı məsələsi tam

həll olunmaqdadır. Bu yolda atılan ən mühüm addım təhsil

sistemində yeni müasir tələblərə cavab verən bazis (əsas)

tədris planının hazırlanmasıdır. İlk dəfə olaraq 1999-cu ildə

ümumi orta təhsilin dövlət standartları və bazis tədris planı

hazırlanıb təsdiq olunmuşdur. Həmin plana əsasən tədris

müəssisələrində ilk dəfə olaraq xarici dilin tədrisinə üstünlük

verilməsi və təmayüllü siniflərinin, ali məktəbə hazırlıq

siniflərinin, kompensasiya təlimi, sağlamlıq imkanları

məhdud uşaqlar üçün siniflərin açılması mümkün olmuşdur.

Hazırda yenilik, yeniləşmə, modernləşmə proseslərinə şərait

yara

272

dılmasının yeni yollan axtarılır. Təhsil sistemində sağlamlığı

qoruyan və tərbiyə edən yeni tədris modellərinin yaradılması

üçün ölkəmizin şəhər və rayonlarında eksperimental

meydançalar açılıb.

Ölkəmizdə məktəbəqədər təhsilin inkişaf proqramı,

məktəbəqədər təhsil sisteminin təhsil strategiyası müəyyən

edilmişdir. «Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin

daha da təkmilləşdirilməsi haqqında» prezident fərmanı təhsil

sahəsində aparılan islahatlara daha böyük sürət verməklə

yanaşı, onün inkişaf perspektivlərinin, keyfiyyətinin

yüksəldilməsinə yeni təkan verdi. Fərmanda məktəbəqədər

təhsil müəssisələrinin əhalinin tələblərinə uyğun müxtəlif

növlərinin inkişafı, uşaqların maraqlarının, yaradıcılığının,

qabiliyyətinin inkişafına təkan verən, onların ictimai

bacarığını formalaşdıran mühitin yaradılması; məktəbəqədər

təhsil müəssisələrində tərbiyə olunan uşaqların, habelə

məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə getməyən uşaqların da

ailələrinə yardım edilməsi öz əksini tapmışdır. Hazırlanmış

proqrama əsaslanaraq ibtidai təhsilin inkişafına dair qaydalar

aparılır. Bu qaydalar təhsil prosesinin təşkilinin

xüsusiyyətlərini, məzmununun spesifikasını, dörd illik ibtidai

təhsilə keçid şərtlərini müəyyənləşdirir.

İndiki dövrdə cəmiyyətdə adətən humanitar elmlərə

xüsusi yer ayrılır, çünki bu elmlərin müasir məktəblər

səviyyəsində mənimsənilməsi nəticəsində tədris prosesində

şagird və tələbələrin dünyagörüşünün əsaslan formalaşır,

mənəvi (əxlaqi), fiziki və psixoloji mənada möhkəmlənir.

Milli ruhda kadr hazırlamaq, vətənini, dövlətini, millətini

sevən vətənpər\ ər Azərbaycan gəncləri yetişdirmək sistemli

islahatçılıq hərəkatı ilə öz əksini tapır. Azərbaycan

Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən Azərbaycan dili və

tarixinin təhsil konsepsiyasının reallaşması məqsədi ilə Təhsil

Problemləri İnstitutunda humanitar təhsilin inkişafı proqramı

hazırlanmışdır. Şagird-

273

lorin öyronmok loloblorini ödomok üçün humanitar elm- lorin

osaslarını, fundamental biliklori oldo etmok, uşaqları modəni

dəyorloro colb etmok.. yaradıcılıq vo dil qabiliy- yotlorini

inkişaf etdirmok, Azorbaycan odobiyyatını, tarix və

coğrafiyanı dorindon öyrotmok, modoni ünsiyyət vərdişlərini

aşılamaq məqsədi ilə müxtəlif yığıncaqlar, konfranslar,

simpoziumlar keçirilmişdir ki, bu da şagirdlərin 70%-ni əhatə

edir.

Respublikamızda bir çox humanitar təmayüllü təhsil

ocaqları da yaradılıb və burada ingilis, alman, fransız dilləri və

s. tədris olunur. Belə təhsil ocaqları ilə yanaşı, musiqi

məktəbləri də fəaliyyət göstərir. Bu məktəblər Azərbaycan

xalqının linqvomədəni mühitini, onun A\ ropaya

inteqrasiyasını, türk və rus dilini öyrənmə səviyyəsini və

şagirdlərin milli tərkibini izləyən Azərbaycan mədəniyyətinin

son zamanlar sürətli inkişafını davam etdirməkdədir.

Təbiət-riyaziyyat ixtisası istiqamətində təhsilin inkişaf

proqramı respublika konsepsiyasına əsaslanır, onun əsas

vəzifəsi təbiət sahəsində şagirdlərin keyfiyyətli təhsil almaları

üçün şəraitin yaradılmasıdır. Hazırlanmış proqramın əsas

istiqamətləri aşağıdakı kimidir: təbiət-riyaziyyat elmlərinin

geniş və dərindən öyrənilməsi, həmçinin siniflərin və

qrupların genişlənməsi; təbiət-riyaziyyat elmləri tədrisinin

sistemində variantlıq prinsipinin reallaşması; məktəbəqədər

təhsil müəssisəsi və ibtidai məktəb, ibtidai məktəb və orta

məktəb arasında təbiət-riyaziyyat tədrisinin ardıcıllığının

təminatı, təmayüllü tədrisin təşkili; elmi cəmiyyətin təşkili,

əlavə təhsil sisteminin genişlənməsi.

Tərbiyə ictimai hal kimi uşaqların həyatına daxil olan

mürəkkəb və ziddiyyətli prosesdir. Bu gün tərbiyəyə uşağın

özünü qiymətləndirmə, əməkdaşlıq, dialoq, şəxsiyyətin özünü

müəyyənləşdirmə və özünü fəallaşdırma ideyaları qayıdıb. Bu

.sahədə keyfiyyətli nəticələrin

274

alınması moqsodi ilo əlavə ləhsil müəssisələri yaradılıb və

onun nəzdində lərbiyə problemləri mərkəzi fəaliyyət göstərir.

Təhsil məkanında, əlavə təhsil müəssisəsinin tərbiyə iijinin

əsasını tə.şkil edən .şəxsiyyət tərbiyəsi və inkişafına aid

telekanallarda proqramlar təşkil olunur. Əlavə təhsil

müəssisəsinin bütün fəaliyyəti uşağın peşə hazırlığına və

intellektinin artması üçün şəraitin yaradılmasına yönəlib. Bu

məqsədlə də proqram təsdiqlənib. Pedaqoji prosesin elmi,

elmi-metodiki, psixoloji xüsusiyyətləri genişlənir və

təkmilləşir. Son illər Azərbaycan Respublikası Təhsil

Nazirliyində təhsillə bağlı hazırlanmış 15-dən artıq proqram

həyata keçirilir.

Məktəblərin inkişafı ilə bağlı məsələlərdən biri onun

informasiyalaşmasıdır. Çünki o, aşağıda göstərilənlərin

yaranmasına səbəb olur: təhsilin əsaslandırılması; nəzəri

təfəkkürün inkişafı; kommunikativ qabiliyyət; özünə nəzarət

və özünü maliyyələşdirmə qabiliyyətini həll etmək bacarığı.

Müasir informasiya texnologiyalarının idarə edilməsində

lərbiyə. təhsildə ardıcıllıq, bütövlükdə məktəbin

ləkmillə.şdirilməsi mühüm vasitələrdən biri kimi özünü.

Azərbaycan Respublikasında ləhsil prosesi kommunikasiya

texnologiyalarına yiyələnməklə vətəndaşların informasiya

nivədəniyyəlinin artmasına istiqamətlənmişdir. Bu

istiqamətdə aparılan eksperimenti yaxın zamanlarda

tamamlamaq və həyala keçirmək üçün bir çox şəhər və

rayonlarda ləhsil sisteminin informasiyalaşmasına şərait və

mexanizmlər yaradılıb. Yuxarıda qeyd etdiklərimizin

aşağıdakı kimi həyala keçməsi nəzərdə tutulur; vahid

informasiya mərkəzinin yaradılması; göstərilənlərin həyala

keçirilməsi üçün məlumal- lanma sisteminin hazırlanması. Bu

layihələrdən başqa Təhsil Nazirliyində informasiya

texnologiyalarından istifadə elməklə ləhsil monitorinqi

əsasında təhsilin keyfiyyətinin idarə olunması proqramı

hazırlanmışdır. Bu isə A\ гора ölkələri \ə dünyanın başqa

inkişaf etmiş ölkə

275

lərinin tanınmış məktəblərinin təcrübəsinə əsaslanmışdır.

Təhsilin keyfiyyət problemi əsas məsələlərdən biri olduğu

üçün bu istiqamətdə inkişaf davam etdirilir. Hazırda göstərilən

növ məktəblərin tədris müəssisələri ilə birgə idarə olunması,

yaradılmış şəraitin keyfiyyəti və pedaqoji kollektivin

fəaliyyətinin nəticələri monitorinq sistemini formalaşdırır. Bu

da tədris müəssisələrinin lisenziyalaş- masmm və

akkrediiasiyalaşmasmm ayrılmaz tərkib hissəsidir. Bu

istiqamətdə təhsil proqramının yaradılma texnologiyasının

mənimsənilməsini planlaşdırmaq mühüm məsələlərdən

biridir.

Sual olunur, nə üçün təhsil proqramına bu qədər

əhəmiyyətli yer ayrılır? Çünki başqa ölkələrin təcrübəsi

göstərir ki, təhsilin keyfiyyətinin idarə olunması probleminin

ciddi həlli üçün müəyyən texnologiyalar daxil elmək lazımdır

ki, həmin keyfiyyət bu və ya digər rəhbərin şə.xsi

xüsusiyyətlərindən asılı olmasın. Təhsil proqramında isə

yaradılmış şəraitdən və ictimai sifarişdən asılı olaraq

ölkəmizin tədris müəssisələrindən asılı olaraq uyğun

məktəblərdə və məktəbəqədər tədris müəssisələrində təhsilin

təşkili və keyfiyyəti göstərilir. Beləliklə, ölkəmizin təhsil

sisteminin proqram məqsədli üsulla idarə olunması üzrə iş

imkan verir ki, ictimai təhsil təşəbbüsçülərinin dəstəyini,

müəllim və rəhbərlərin elmi-metodik işlərinin

qiymətləndirilməsi, innovasiyaların tədbiq edilməsini daxil

edən idarəetmə sistemi yaradılsın, yəni ölkəmizin indiki

şəraitinə uyğun təhsilin modernləşməsinin praktik

konsepsiyasının hazırlanması tamamlansın.

Dünya ölkələri arasında ən aktual məsələlərdən biri

təhsilin keyfiyyəti məsələsidir. Yəni təhsilin keyfiyyətinin

qiymətləndirilməsi sisteminin formalaşdırılması problemidir.

Məhz buna görə də Azərbaycan Respublikası Təhsil

Nazirliyində dünya praktikasına əsaslanaraq əldə edilmiş

informasiyalara əsaslanaraq bu sahədə qarşıya çıxan

problemlərin həlli ardıcıllıqla öz müsbət həllini

276

tapır. Ölko ictimaiyyəti qarşısında diqqətdən yayınmayaraq

son on ildə aparılan təhsil islahatlarının nəticəsi olan

yeniləşmə və modernləşmənin həyata keçməsi öz müsbət

nəticələrini göstərir. Təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi,

dünya təhsil sisteminə inteqrasiya və vahid təhsil məkanının

yaradılmasında indiki zamanın tələblərinə uyğun yeni

informasiya texnologiyalarından istifadə böyük rol oynayır.

Bu məsələ ölkəmizdə uğurlu həllini tapmaqdadır.

Hazırda distant təhsil ən perspektiv təhsil

texnologiyalarından biridir. İndiki zamanda gündən-günə

arlan əhalinin təhsil tələbatı bugünkü tələbata uyğun tamamilə

təmin olunur. İnternet və başqa gündəlik məlumatlarla

zənginləşən cəmiyyət dünyada gedən qloballaşma prosesini

vaxtında mənimsəmək üçün yeni təhsil modeli, distant təhsil

modelini formalaşdırır. Ölkəmizdə bu sistemin yaradılması və

inkişafı 1999-cu ildən başlayaraq öz əksini tapmışdır. Bununla

bağlı Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin rolu

böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ölkəmizdə distant təhsil

texnologiyaları inkişaf edərək Avropa təhsil sisteminə

inteqrasiya olunmaqdadır. Bu məqsədlə ardıcıl olaraq

respublikamızda konfrans, simpoziumlar və s. tədbirlər

keçirilir və qızğın müzakirələr aparılmaqdadır. Həm də

müəllimlərin yenidən hazırlanması və ixtisas artırmasında

distant təhsil texnologiyaları həyala keçirilir. Bu istiqamətdə

ölkəmizdə vahid informasiya təhsil məkanının yaradılması

qarşıda duran aktual problemlərdən biridir. Xarici ölkələrin

təhsil-elm sahəsindəki müsbət nailiyyətləri və ənənələri

respublikamızın ali məktəblərində tətbiq olunur.

BMT-nin YUNESKO təşkilatının dəstəyi ilə yaradılması

nəzərdə tutulan vahid dünya təhsil məkanı hazırda Avropa

səviyyəsində Bolonya prosesi kimi özünü göstərir. Ölkəmizdə

Bolonya prosesinin qarşıya qoyduğu məqsədlərin həyala keçməsi 201ü-cu ilədək nəzərdə tutul

277

muşdur. Bu prosesin nioqsədlorindon biri do ölkəmizin ali

lohsilindo kredit sisteminin tətbiqidir.

Son 14 ildə bakalavr və magistr təhsil pilləsində əldə

edilmiş müsbət nəticələr təhsil sistemində müasir tələblərə

uyğun hüquqi-normativ bazanın yaranmasında, iqtisadi və

sosial həyatın demokratikləşməsinin müvəffəqiyyət

qazanmasında böyük rol oynayır. Milli təhsil quruculuğunda

yenilik, yeniləşmə və modernləşmə yeni məzmun və struktur

dəyişiklikləri ilə nəticələndi. Və bu dəyişikliklər həm də yeni

anlayışların yaranmasına, məsələn, kur- rikulumun meydana

gəlməsinə səbəb oldu. Ölkəmizdə bu sənəd dövlət tərəfindən

təsdiq edildikdən sonra geniş pedaqoji ictimaiyyət tərəfindən

müzakirə olunmuş, ayrı- ayrı fənlər üzrə fənn kurrikulumları

hazırlanmış və ümumtəhsil məktəblərində tətbiq olunur.

Kurrikuluma dünyanın ən qabaqcıl ölkələrində, o cümlədən

Avropada təhsilin əsasını təşkil edən proqram kimi yanaşılır.

Azərbaycanın Bolonya təhsil sisteminə qoşulması, ölkəmizin

Ümumdünya Ticarət Təşkilatına da.xil olmasına hazırlıq

prosesi kimi irəliyə doğru atılan bir addımdır. Bu proqrama

əsasən müxtəlif ölkələrin təhsil sisteminin qlobal- laşdırılması

\ə vahid təhsil məkanı və standartları yaratmaq istiqamətində

hərəkət edilir.

Yuxarıda deyilənləri geniş şəkildə tam araşdırdıqdan

sonra belə nəticəyə gəlmək olur ki, ölkəmizdə keçid dövründə

bütün sahələrdə olduğu kimi, təhsil sistemində də hazırlanmış

proqramlar ardıcıllıqla və ehtiyatla həyata keçir, bu isə

sevindirici haldır. Yeni universitetlərin yaranması daha

keyfiyyətli formaların və cəmiyyətin ali təhsilə artan tələbatını

təmin etməyə qadir olan optimal modellərin hazırlanması

problemlərini nəzərdən keçirir. Dövlət tərəfindən

maliyyələşdirmənin ixtisar olunması, ödənişli təhsil

sektorunun genişlənməsi problemləri bir çox ölkələrdə böyük

əhəmiyyət kəsb edən ənənədir. Dünyanın bütün ölkələrində

ödənişli təhsil

278

sürollo inkişaf edir. Ali moktəblor bazar iqtisadiyyatının fəal

subyektlərinə çevrilir. Bu isə onların inkişafına təsir

göstərməyə bilməz.

Dinamik dəyişən bazar iqtisadiyyatında bu günün

tələblərinə uyğunlaşa bibn mütə.xəssisbrin hazırlanmasını

təmin etmək üçün ali məktəb informasiya texnologiyasını,

dislant təhsil texnologiyasını və tədrisin fəal formalarını səylə

həyala keçirməlidir. Biliklərin çatdırılmasına əsaslanan köhnə

tədris texnologiyası ardıcıl olaraq müasir formalaşmış

texnologiya ilə əvəz olunur. Ali məktəblər təhsilin keyfiyyətini

təmin edən öz sistemlərini layihələşdirməli, təşkilali və

struktur məsələləri həll etməlidir. Başlıca məsələlərdən biri də

ali məktəblərin bazar iqtisadiyyatına uyğunlaşması, ali

məktəblərin bazar iqtisadiyyatının özəl sektoru ilə qarşılıqlı

əlaqəsinin fəallaşmasma xüsusi diqqət verilməsidir.

Deyilənləri nəzərə alaraq qeyd edə bilərik ki, indi əsas məqsəd

xarici ölkələrin təhsil sistemində baş verən dəyişikliklər

kontekstində onların inkişafının ümumi ənənələrini üzə

çıxarmaq və bütün ölkələr üçün səciyyəvi olan ali məktəblərin

ən kəskin problemlərini nəzərdən keçirməkdən ibarətdir [32,

39].

279

§9. DÜNYADA VƏ AZƏRBAYCANDA

TƏHSİL

Dünyada qloballaşma yolu ilə irəliləyən və beynəlxalq

rəqabətə sürətlə uyğunlaşma Azərbaycan təhsilinin uğurlu və

davamlı inkişafında özünü büruzə verir. Buna görə də inkşaf

etmiş ölkələrin və Azərbaycanın indiki dövrdə təhsil

sisteminin bəzi problemlərini göstərək. Amerika Birləşmiş

Ştatları dünyanın çoxsaylı demokratik ölkələrindən biridir.

ABŞ-da 220 milyondan çox əhali vardır. 1789-cu il ABŞ

Konstitusiyasında, 1791-ci ildən isə hər bir ştatda Təhsil

komitələrinin yaradılması qəbul olunmuşdur.

ABŞ-da XX əsrin sonunda olduqca mürəkkəb və bir neçə

mərhələdən ibarət olan, yüksək səviyyədə inkişaf etmiş təhsil

sistemi formalaşmışdır. Müxtəlif ixtisas səviyyələrinə uyğun

kadr hazırlığı ali və orta məktəblərdə, xüsusi dövlət peşə

təhsili müəssisələrində, xüsusi (özəl) şirkətlərin təhsil

müəssisələrində, kurslarda və bilavasitə iş yerlərində həyata

keçirilir. İşçi qüvvəsi hazırlanmaqla yanaşı, həm də ABŞ-da

təhsil sistemi getdikcə daha yüksək səviyyədə mühüm sosial

funksiyanı (vəzifəni) yerinə yetirir. Bir çox hallarda isə

vətəndaşları gələcək və ya hazırkı peşə fəaliyyətinə

hazırlamaq və inkişaf etdirmək məqsədi qarşıya qoyulmuşdur.

ABŞ-da yaradılmış çoxpilləli sistem dünyada yeni ali

təhsilin quruluşuna görə etalon kimi ən yaxşı sistem olaraq

qəbul edilmişdir. Bu sistemi ilk dəfə Qərbi Avropa ölkələri və

Yaponiya qəbul etmişdir.

1990-cı il oktyabr ayında ABŞ prezidenti C.Buş təhsillə

bağlı memorandum imzalayır. Birləşmiş ştatlar tarix boyu

federal və ştat hökumətləri ilə təhsilin vahid dövlət formasında

inkişafı ilə bağlı danışıqlar aparmışdır. Memorandumda qəti

şəkildə təhsilin strategiyasının millətin strategiyasından və

bütün Birləşmiş

280

ştatlarda cəmiyyətin strategiyasından ibarət olduğu göstərilir.

Qeyd olunmuşdur ki, təhsil strukturu və sistemi elə olmalıdır

ki, XXI əsrdə vətəndaşların yüksək səviyyədə yaşamalarında

əhəmiyyətli rol oynasın.

Bu sistem Rusiya üçün o qədər də maraqlı deyil, yəni

Rusiya təhsil sisteminin öz spesifik cəhətləri var ki, heç vaxt

kor-koranə Amerika təhsil quruluşunu təqlid elmək istəmir.

Beynəlxalq miqyasda konfranslarda, müzakirələrdə,

diskussiyalarda və s. heç bir ölkə öz təhsil sistemindən razı

deyil. Bu mənada bizim ölkəmizdə də təhsilin böhran

vəziyyəti ilə bağlı olan mövzu aktual məsələlərdən birinə

çevrilmişdir. Keçmiş SSRİ dövründə sərt ideologiya və

ləşkilati-nəzarətin təsiri nəticəsində təhsil sistemi dağılmağa

başladı. Ölkəmiz üçün məktəb və ali təhsilin yeni modellərini

yaratmaq, islahatla bağlı hansı Qərb təcrübəsindən istifadə

etmək, ali məktəblərdə hansı humanitar fənləri keçmək kimi

problemlər qarşıda durur. Başlıca məsələlərdən biri də

intellektual elitanı necə yetişdirmək və problemin həllində

universitetlərin rolu strategiyasının işlənib hazırlanması

mə.sələsi ilə bağlıdır.

Dünya hazırda vahid deyil, məhz buna görə də təhsilin hər

hansı bir vahid modeli də mövcud ola bilməz. Buna

baxmayaraq biz ölkələri az və çox inkişaf etmiş ölkələrə

bölürük, bunlar içərisində elələrini seçirik ki, özümüzü onlara

oxşatmaq böyük əhəmiyyət kəsb etsin və nəticə etibarı ilə

müasir inkişaf elmiş cəmiyyətin adamının hər hansı bir modeli

təsvir oluna bilsin. Məsələn, Qərbi Avropa ölkələrinə

yaxınlaşmaq istəyiriksə, onda necə yaxınlaşmaq haqqında

fikirləşməliyik və ya ən inkişaf etmiş ölkə olan Amerika

Birləşmiş Ştatlarında da bu haqda vəziyyəti öyrəndikdə orada

da təhsil sistemində narazılıqların olması haqda məlumatlara

rast gəlirik. Bu deyilənləri həm də Yaponiyaya şamil etmək

olar. Qeyd elmək lazımdır ki, bir çox diskussiyalarda keçmiş

Sovet

281

ittifaqındakı təhsilin ç^xlu sayda yaxşı cəhətləri qeyd olunur.

İngilis ədəbiyyatları ilə tanış olduqda görürük ki, nüfuzlu

ölkələrin öz təhsillərini Yaponiya və Sovet İttifaqının

təhsillərinə oxşatmaq istəyirlər. Rusiya, həm də MDB

ölkələrində təhsil böhran vəziyyətindədir, daha doğrusu,

təhsilin keyfiyyətini yük.səllmək üçün konkret model

görünmür. Qeyd edək ki, indiki zamanda dünyanın hər bir

ölkəsində qonşudan öyrənmək lazımdır. Amerikada və

Avropada təhsil sistemi elə bir təşəkkül tapmışdır ki, orta

məktəbdə ənənəvi təbiət elmləri üzrə təhsil bir növ calaq

kimidir. Eyni zamanda humanitar ixtisaslı fənlərin rolu

getdikcə daha da genişlənir. Rusiyada 1897-ci ildə hər beş

uşaqdan biri ibtidai məktəbə gedirdi. Çin, Hindistan, Afrika.

Latın Amerikasında bütövlükdə savadsızlıq hökm sürürdü.

Ali təhsil elitar idi, onu tək-lək insanlar alırdı. Hazırkı

yüzillikdə i.sə dünya əhalisinin 80 faizindən çoxu savadlıdır.

Heç kəsi ali təhsillə təəccübləndirə bilməzsən. ABŞ-da orta

məktəbi qurtaranların yarıdan çoxu ali məktəblərə gedir.

Rusiyada təxminən 17%, Azərbaycanda 74 %-ə yaxındır.

Fransada ümumiyyətlə ali məktəblərə qəbul imtahanları

verilmir, lakin son 30 ildə tələbələrin sayı 6 dəfədən çox

arlmı.şdır. Bu yaxınlarda tam dərk edilmişdir ki, təhsil insan

həyalının strateji cəhətdən vacib sahəsidir.

1987-ci ildə Amerika məktəblərinin müəllim heyətinin

təhlili aparılmışdır: riyaziyyat və təbiət fənni üzrə səriştəsiz

müəllimlərin sayı üçdə bir qədər olmuşdur. Hər il milyon

şagird təhsilini başa vurur, lakin bunların içərisində

gündən-günə narkomaniya və cinayətlər artır. Amerikada

təhsil sisteminə külli miqdarda kapital qoyulur: gözəl

informasiya bazası, kompüterlərlə əla təminat və sair.

Amerika yeganə ölkədir ki, orada kadrla bağlı heç bir çətinlik

yo.xdur. Bu isə indiki dövrdə dünyanın ən ciddi problemlərindən biridir. Hazırda ən başlıca prob

282

lem dünya lohsilinin Qorb ölkələrinin standartlarına ya-

xınlaşdırılması məsələsidir.

Amerikada 1997-ci ildə bütün işçi qüvvəsinin təxminən

29%-nin ali, 28%-ə yaxının isə natamam ali təhsili var idi.

Yalnız orla təhsil almış şəxslər 33% və orla təhsili olmayanlar

isə 11% təşkil edirdilər. Beləliklə, XX əsrin sonunda Amerika

işçi qüv\əsinin təxminən 60%-nin ali \ə natamam ali təhsili var

idi. Bu, dünyada ən yüksək göstəricilərdən biridir.

ABŞ-da peşə təhsilinin ən vacib məsələlərindən biri

şagirdlərin iş yerlərində hazırlanmasıdır. Amerika işçi

qüvvəsinin 30%-ə yaxını belə təhsil almışdır. Peşə hazırlığının

növbəti əsas mənbəyi özəl şirkətlər və ən iri korporasiyaların

təhsil mərkəzləridir. Hesablamalara görə, ABŞ-ın işçi

qüvvəsinin 10%-dən çoxu orada hazırlıq keçmişdir. İxtisaslı

fəhlələr, texniklər, idarəetmə kadrları arasında həmin göstərici

12-17 % təşkil edir.

İşçilərin təxminən 2'M>-i silahlı qüvvələrdə qulluq edən

zaman peşəyə yiyələnmişdir. Ayrı-ayrı peşələr üzrə orduda

hazırlanmış mütəxəssislərin sayı olduqca çoxdur. Bütün

Amerikada aviasiya mexaniklərinin 45%-i, informasiya

avadanlıqlarının təmiri üzrə texniklərin 20%-i peşə hazırlığını

burada almışdır.

Təhsilə dövlət tərəfindən xərclər və özəl .xərclər

(yaşlıların təhsilinə - əsasən istehsalatdan ayrılmadan peşə

hazırlığına ayrılan xərclərdən başqa) 8ü-90-cı illərdə 66%-dən

çox artmış və 1997-ci ildə 564 milyard dollar təşkil etmişdir ki,

bu da ABŞ-ın hərbi məqsədlərə illik xərclərindən (270 milyard

dollar) .xeyli yüksəkdir.

Bundan ba.şqa məlumatlara görə, 150 milyard dollara

yaxın maliyyə vəsaiti yuxarıda qeyd edilən yaşlıların təhsilinə

ayrılan xərclər təşkil edir ki, onun çərçivəsində, məsələn,

1994/95-ci tədris ilində müxtəlif tədris proqramlarında 76,3

milyon nəfər, yaxud ölkənin yaşlı əhalisinin 40%-i (80-ci illərin ortalarında yalnız 13,3%-i) iştirak

283

etmişdir. Bütün dövlət və özəl proqramlar nəzərə alınmaqla

ABŞ-da təhsilə ayrılan ümumi xərclər ildə 800 milyard dollara

çatır.

1997-ci ildə məktəbəqədər təhsil müəssisəsindən ali təhsil

müəssisəsinə qədər olan xərclər 456 milyard dollar və ya

bütün məbləğin təxminən 80%-ini təşkil edirdi. Təhsil sahəsi

ço.xsayh və yaxşı hazırlıqlı pedaqoji kadrlara malikdir.

1996-cı ildə ABŞ-da 3 milyon məktəb müəllimi, o cümlədən

dövlət məktəblərində 2,6 milyondan çox müəllim var idi.

Həmin ildə ali məktəblərdə təxminən 900 minə yaxın müəllim

(dövlət ali məktəblərində 630 min və özəl ali məktəblərdə 260

min nəfər) çalışırdı. Hesablamalara görə, daha 1 milyondan

artıq əhalinin sənaye şirkətlərində və hərbi müəssisələrdə

işləyən pedaqoji kadrların, müzeylərdə, kitabxanalarda və s.

yerlərdə çalışan məsləhətçilərin və müəllimlərin dərs deməklə

əlaqəli işi vardır. Təhsil sistemində işləyən inzibati heyətin

sayı olduqca çoxdur, 1,2 milyon nəfərdən artıqdır.

Amerika təhsilinin birinci pilləsi məktəb (orta) tədris

sistemidir, bu pillə həm xüsusi peşə istiqamətində biliklərin

əsas lazımlı istiqamətlərinə, həm də uşaqların və

yeniyetmələrin ümumi inkişafına yönəlmiş humanitar

xarakterli ümumi biliklər vermək üçündür. 1997-ci ildə

ABŞ-da 108 minə yaxın orta və ibtidai məktəb var idi, bu

məktəblərdə 51 milyondan artıq məktəbli təhsil alırdı. Orta

təhsilin əsasını demək olar ki, 87 mindən artıq dövlət

məktəbləri təşkil edirdi. ABŞ-da ibtidai və orta təhsilə

ayrılmış pulların ümumi həcmi 1997-ci ildə təxminən 340

milyard dollar idi. Qeyd etmək lazımdır ki, özəl məktəblər

dövlət məktəblərindən daha keyfiyyətli təhsil verir.

Amerika orta məktəbini səciyyələndirərkən nəzərə almaq

lazımdır ki, bu bir sıra parametrləri ilə bir çox xarici təhsil

sistemindən, o cümlədən Rusiya orta təhsil sistemindən xeyli

fərqlənir. Belə ki, ABŞ-da ölkənin müxtəlif

284

region vo məktəblərindo, proqramlarda, tələblərdə və tədris

metodlarında fərqli cəhətlər gözə çarpır. Burada vahid təhsil

proqramları, təhsil standartları və vahid maliyyələşdirmə

mənbələri yo.xdur. Konstitusiyaya əsasən - formal olaraq

ölkədə orta təhsilin vəziyyətinə görə əsas səlahiyyətlər və

məsuliyyət ştatlara həvalə edilmişdir. Ənənəvi olaraq yerli

səviyyədə müəllim və valideynlərin ictimai təşkilatları, həm

də məktəb kollektivi şagirdlərə nəyi və necə öyrətmək barədə

əsas qərarları qəbul edirlər. Yerli hakimiyyət və ictimaiyyətin

məktəblər üzərində yüksək səviyyədə nəzarəti ABŞ-da təhsil

sisteminin səciyyəvi xüsusiyyətidir. Məktəb işinin təşkilinin

əsasında da həmin prinsip qoyulmuşdur. Ştat səviyyəsində

təhsil məsələləri ilə ştatın təhsil şöbəsi məşğul olur, onun

üzvlərini qubernator ləyin edir və ya əhali seçir. Məktəb

rəhbəri ştatın təhsil şöbəsi tərəfindən və ya qubernator, yaxud

əhali tərəfindən seçilir.

XX əsrin 9Ü-C1 illərinin ikinci yarısında ABŞ-da 3681 ali

təhsil müəssisəsi var idi, onlardan 1594-ü dövlət və 2087-si

xüsusi idi. ABŞ böyük və geniş təcrübəyə, dünyada ən inkişaf

elmiş ölkələrdən biri olan ali təhsil sisteminə malik idi.

Məsələn, Amerika ali məktəbləri 1995-ci ildə müxtəlif bilik

sahəsində təxminən 1,2 milyon bakalavr (ölkənin tələbəyaşh

əhalisinin 5%-i), 400 minə yaxın magistr (1,7 %) və 44

mindən çox elmlər doktoru (0,2 %) hazırlamışdır. Amerika

təhsil sisteminin olduqca mühüm tərkib hissəsi özəl

şirkətlərdə kadrların hazırlanmasıdır. Bəzi hesablamalara

əsasən, həmin məqsədlərə çəkilən xərclər hər il 100 milyard

dollardan çox olur. Amerika təhsilinin inkişafının yüksək

səviyyəsi hələ heçdə hər hansı problemin olmaması demək

deyil. 1983-cü ildə ABŞ-da bir qrup ekspertin adı ilə .səslənən

«Millət təhlükədədir» məruzəsi çap edilmişdi. Amerika təhsil

sisteminin ciddi problemlərinə həsr edilmiş və onun

inkişafının geridə qalmasını etiraf edən məruzə həm ictimaiy-

28 s

yolin, həm do hökumotin diqqətini cəlb eldi, vəziyyətin

yaxjjilaşdınlması istiqamətində cəmiyyətin və dövlətin fəal

hərəkətlərinin katalizatoru oldu.

Orla təhsilə və onun keyfiyyətinə xüsusi diqqət yetirildi.

Mə.sələn, ekspertlərin qiymətləndirməsinə görə, Yaponiya

məktəbləri məzunlarının biliklərini amerikalı həmyaşıdları ilə

müqayisə eldikdə onlar təqribən 4 tədris ili üstün idi.

Məzunların bir voxu olduqca zəif hazırlıq səviyyəsinə

malikdi: sorğu aparılan məktəblilərin 28%-i oxunmuş mətnin

məzmununu söyləyə bilmir, 10%-i isə səviyyəli yaza bilmir.

Təbiət və riyaziyyat elmləri sahəsində şagirdlərin bilik

səviyyəsi xüsusilə aşağı idi.

XX əsrin <S0 və 90-cı illərində ABŞ-ın təhsil sahəsində

tərəqqiyə nail olundu. Belə ki, orla məktəbdə riyaziyyat və

təbiət fənlərinin tədrisinə olduqca böyük diqqət verildi.

1994-1995-ci illərdə keçirilmiş Üçüncü Beynəlxalq

Olimpiadanın nəticələrinin məlumatına görə, amerikalı

səkkizinci sinif şagirdləri təbiət elmləri üzrə nəticələr

göstərərək yalnız 17-ci yeri, riyaziyyat üzrə isə 34-cü yeri

lulmuşlar, rusiyalılar i.sə 13-cü yerdə idi. Hər iki ixtisas üzrə

Sinqapur, Cənubi Koreya və Yaponiya şagirdləri lider

olmuşlar.

1990-cı illərdə məktəb islahatının əsas istiqaməti təhsilin

keyfiyyətinin ya.xşılaşdırılması idi. Mühüm problemlərdən

biri müasir informasiya texnikası və ən əvvəl kompüterlər

əsasında məktəblərin texniki təchizatının yüksəldilməsinə yer

ayrılması idi. 1997-ci ildə ölkənin bütün dövlət məkləblərinin

7(S%-i internetə çıxışla təchiz olunmuşdu.

ABŞ-da 1983-cü ildə «Ölkə (millət) təhlükədədir»

məruzəsi çap ediləndən sonra məktəb təhsili sistemində köklü

dəyişikliklər baş verdi. 1994-cü ildə qəbul edilmiş «2ÜÜ0-Cİ

ilin məqsədləri Amerika üçün təhsildir» qanunu oldu. 1995-ci

ildə bu məqsədlər üçün 345 milyon dollar sərf edilmişdir.

286

Məktəb təhsilinin yax.şılaşdınimasına dövlət xeyli səy

göstərir, gündəlikdə duran əsas vəzifələrdən biri təhsilin

keyfiyyətinin yüksək səviyyəli standartlarının müəyyən

edilməsidir. 2ÜÜ0-Cİ ildə 48 .ştatın məzunlarına yekun

icstləşmo tətbiq olunmuşdur, halbuki bu proses əvvəllər

aparılmırdı. 36 ştatın hər birində məktəbdə şagirdlərin

müvəffəqiyyətləri barədə xüsusi hesabatlar nəşr edilməyə

başlandı.

2000-ci ildə məktəblərin kompüterlərlə təchiz edilməsi

proqramı 425 milyon dollar olan xüsusi olaraq yaradılmış fond

vasitəsilə həyata keçirilirdi. 1998/99-cu tədris ilində hər 10

məktəbliyə bir kompüter düşürdü.

Telekommunikasiyalar haqqında 1996-cı ildəki qanuna

uyğun olaraq məktəblərin internet sisteminə qoşulması

istiqamətində ciddi səylər göstərilirdi. 1998-1999-cu illərdən

sonra həmin məqsədlə 3.6 milyard dollar xərclənmişdir.

1994-cü ildə tədris siniflərinin yalnız 3'Vij-nin internetə çıxışı

var idi, 1998-ci ildə isə bu rəqəm 51%-ə qədər artdı.

Müəllimlərin yeni texnologiyalardan istifadə etməyə

hazırlanması dövlətin daha bir mühüm vəzifəsi idi. 1999- cu

ildə müəllimlərin kompüter hazırlığına 75 milyon dollar pul

buraxılmışdır.

2000-ci ildə müəllimlərin ixtisas artırılmasına 98 milyon

dollar vəsait ayrılmışdı. İspandilli əhalinin təhsilinin

təkmillə-şdirilməsi çərçivəsində 2000-ci ilin büdcəsində

məktəblilərin iki dildə öyrədilməsi üçün müəllimlərin

hazırlanmasına 100 milyon dollar ayrılması nəzərdə

tutulmuşdu. Bu. həmin məqsədlərə 2000-ci ildə xərclənəndən

28,5 milyon dollar artıq idi. Məktəblilərin yay təhsili

proqramlarına ayrılan pulun miqdarı 2000-ci ildə iki dəfədən

çox artaraq, 453 milyon dollara çatdı ki, bu da 675 min

məktəbliyə əla\ə xidmət göstərməyə imkan yaratdı. 2001-ci

ildə həmin məqsədlərə l milyard dollar xərclənməsi nəzərdə

tutulmuşdu.

287

ABŞ-ın ali məktoblori üçün bir sıra texniki fonlor

istiqamətində müəllimlərin çatışmaması aktual problem

olaraq qalır kı, bu da universitetlərə xaricdən yüksək ixtisaslı

kadrlar cəlb edilməsinə gətirib çıxarır. Son məlumatlara görə,

1993-cü ildə texniki istiqamətdə olan elmlər namizədləri

müəllimlərinin sayı 37%. riyaziyyat və kompüter elmləri üzrə

isə 27% təşkil edirdi. Onlar Asiya və Avropadan, əsasən

Hindistan, Çin, Böyük Briianiya, Tayvan, Kanada və Cənubi

Koreyadan olan alimlər idi.

Federal büdcə 2000-ci maliyyə ilində Pella qrantına,

tələbələr onu işə düzələndən sonra 10-15 il ərzində

qaytarırlar) 7,6 milyard dollar pul ayırmışdı və bu qrantlar

birbaşa maliyyə yardımı şəklində verilirdi. Həmin qrantların

miqdarı 1993-cü ildən 2000-ci ilə kimi 2,3 mindən 3,3 min

dollara qədər artmışdır. Daha bir mühüm təşəbbüs 1997-ci

ildə qəbul edilmiş təhsil məqsədləri üçün kreditə görə vergi

güzəştləri haqqında qanundur. O, həm ixtisasın artırılması

niyyəti olan yaşlılara, həm də tələbələrə aid edilirdi. Həmin

qanuna görə, 2002-ci ilə qədərki dövrdə ailənin təhsilə ilk 5

min dollar xərcinə və sonrakı dövrdə isə 10 min dollar

miqdarında xərclərə görə 20%-lik vergi güzəşti edilirdi. 10

ildə təhsil məqsədlərinə 29,8 milyard dollar miqdarında vergi

güzəştləri nəzərdə tutulmuşdur. 2001-ci ilin büdcəsində təhsil

məqsədlərinə 28%-lik vergi güzəştləri şəklində ali təhsilə

əlavə investisiyalar nəzərdə tutulmuşdu. Belə vergi kreditini

bütün tədris ili üçün 10 min dollara qədər miqdarda götürmək

(almaq) olar.

İndə isə Avropa ölkələrində təhsil sahəsində bəzi

problemlərə baxaq. Avropa İttifaqı ölkələrində ali təhsil

sahəsində baş verən proseslər ən parlaq nümunədir. Avropa

İttifaqında son on illər ərzində ali təhsil sahəsində böyük bir

siyasət işlənib hazırlanır və həyata keçirilir, beynəlmiləl

institutlar formalaşdırılır, Ümumavropa ali təhsil sistemi

yaradılması üzrə ardıcıl iş gedir. Bu sahədə

288

Avropa İtüfaqının siyasoliniıı mühüm xüsusiyyəti beynəlmiləl

inslilullann yaradılmasında, ilk növbədə Avropa

Komissiyasının təhsil və mədəniyyət Baş Direktorlu- ğunıın

və milli orqanların Ümumavropa informasiya və koordinasiya

strukturlarının yaradılmasında, Ümumavropa proqramlarının

işlənib hazırlanması \ə onların həyata keçirilməsi üçün

maliyyə vəsaitləri ayrılmasında, üzv dövlətlər arasında milli

təhsil sistemlərinin mədəni və dil xüsusiyyətlərinə həriərəHi

hörmət bəsləməklə əməkdaşlığın təşkil edilməsindən ibarətdir.

Universitetlərin akademik əməkdaşlığı çərçivəsində Rusiya və

Avropa universitetlərinin elmi-pedaqoji əməkdaşlığı,

müəllimilər, tələbələr, tədqiqatçıların mübadiləsi həyata

keçirilir, 1993-cü ildən 1999-cu ilə qədər TEMPUS proqramı

ilə ümumi miqdarı 70 milyon avrodan artıq 300-dən çox layihə

maliyyələşdirilmiş, 60 müxtəlif şəhərdə 120-dən çox Rusiya

ali məktəbi qrant almışdır.

Avropa İttifaqının bir çox ölkələrində təhsilin

keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin milli sistemləri işlənib

hazırlanmış \ə istifadə edilir, başqalarında isə hazırlanır.

Beynəlmiləlçilik sferası formalaşmış və təhsilin keyfiyyətinin

təmin edilməsinin Avropa şəbəkəsi yaradılmrsdır. Həm də

Bolonya Bəyannaməsinə müvafiq olaraq təhsilin keyfiyyətinin

qiymətləndirilməsi meyarlarının və metodologiyasının

hazırlanmasında hökumət və beynəlxalq təşkilatlardan asılı

olmayan akkreditasiya edilmiş agentliklərin təsis edilməsi

nəzərdə tutulurdu. Qiymətləndirilmə tədrisin müddətinə və ya

məzmununa yox, məzunun əldə etdiyi bilik, bacarıq \ə

vərdişlərə əsaslanır. Keyfiyyətin qiymətləndirilməsi üçün

beynəlxalq norma və meyarların işlənib hazırlanması haqda

daha ciddi fikir yürüdülür, onlar eyni zamanda ölkələrin

müxtəlifiiyini və milli ali təhsil sistemlərinin xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmasını nəzərdə tutur.

289

2ÜÜ2-Cİ ilə kimi Bolonya Bəyannaməsini 33 Avropa

ölkəsi imzalamışdı. Dünya tarixində ilk universitetlər

Avropada yaranmışdır. Vahid Avropa ali təhsil sistemlərinin

(milli universitetlərin) fəaliyyəti ümumi strategiya, siyasət,

məqsəd, prinsip, tədris və elmi fəaliyyətin təşkilinin vahid və

ya ona yaxın modelləri, keyfiyyətin təmin edilməsinin

qarşılıqlı bəyənilmiş sistemləri, tələbə, müəllim və

tədqiqatçıların sərbəst mübadiləsi, milli universitetlərin

ardıcıllıqla Ümumavropa əmək bazarına mütəxəssislər

hazırlanmasını təmin edən Avropa təhsil- elm komplekslərinə

çevrilməsi əsasında həyata keçiriləcəkdir.

Hazırda Yaponiyada orta məktəb çox aşağı səviyyədə

məzunlar yetişdirir və sanki ibtidai məktəb səviyyəsində bir

körpü rolunu oynayır. Bu şagirdlər həm ailədə, həm də

məktəbdə təhsil alır, onlar əzbərçiliyə üstünlük verir və

gələcək üçün böyük narahatçılıqlar yaradırlar.

Yapon təhsil sistemində hər hansı bir istiqamətə axın

yoxdur. Burada təhsil sistemi keçmiş sovet dövründə olduğu

kimi vahid .şəklə salınmışdır. Yaponiyada özəl, həm də dövlət

məktəbləri var. lakin dövlət məktəbləri daha nüfuzlu sayılır.

Bu məktəblərdə keçilən dərslər şagirdin imtahana hazırlığı

kimi formadan ibarətdir. Keçmiş Sovet İttifaqının təhsil

sistemində çox inkişaf etmiş himayəçilik, qohumbazlıq,

tamşbazlıq Yaponiyada yoxdur. Bu ölkədə başlıca

məsələlərdən biri cəmiyyətdə hər kəsin özünə uyğun yer

tapmasıdır. Orada ali məktəblərdə təhsil almaq çox çətindir,

məhz buna görə də hər kəs müvəffəqiyyətlə imtahan vermək

üçün çalışır. Çünki bilirlər ki, ancaq biliyə görə ali məktəbə

daxil olacaqlar və bu hal onların sonrakı bütün həyatını

müəyyənləşdirir. Adətən zəif oxuyan tələbələr özəl institutlara

daxil olurlar ki, bu universitetlərə az tələbat var və ödəniş

haqqı çox bahadır. Belə universitetlərdə əldə olunmuş

diplomun nüfuzu yüksək səviyyədə deyil və onları nüfuz-

290

İLi ycrbro işo götürmürlər. Ölkədə, bütün cəmiyyətdə

uşaqlıqdan imtahana hazırlaşmaq prinsipi əsasında

parçalanmalar olur. Buna görə də hətta uşaq bağçalarından

güclü rəqabət başlayır. Bütün məktəblilər repelitorla məşğul

olurlar. Amerikada olduğu kimi. Yaponiyada da valideynlər

uşağın ali məktəbə rüşvətlə daxil olmasına rüsvayçılıq kimi

baxır və belə hallara qarışmırlar. Buna görə də yapon

məktəblərində təhsil almaq bir o qədər də asan deyil. Eyni

zamanda elə özəl məktəblər var ki, imta- hansız qəbul olunur,

lakin bu məktəbləri qurtardıqdan sonra yüksək mövqe tutmaq

qeyri-mümkündür.

Rusiyada ali məktəblər filiallarla birlikdə üç min iki

yüzdən (3200) artıqdır. Bu ali məktəbləri qurtaranların

hamısına eyni nümunəli (tipli) diplomlar verilir. Rusiyanın bir

çox universitetlərində təhsil öz keyfiyyətinə görə ‘'etalon"

kimi götürülmüşdür. Keyfiyyətli təhsilin təbliğ edilməsi, təhsil

sistemində qazanılmış biliklər səviyyəsini müəyyən etməkdə

və həyata keçirilməsində həmişə Rusiyanın qabaqcıl

universitetləri lider rolunu oynayırlar. Bu universitetlər

Rusiyanın şöhrətini artırmış və həmişə çalışmışlar ki, nüfuzlu

ali məktəblərin sayı azalmasın. XX əsrin axırlarında Rusiyada

bütün namizədlik dis.sertasi- yalarmm əlli faizinə qədəri

texniki elmlər üzrə, iyirmi faizi isə humanitar və ictimai elmlər

üzrə müdafiə edilirdi. Hazırda isə şərh etdiyimiz vəziyyət tam

dəqiqliklə əksinə dəyişilmi.şdir. İndiki zamanda müasir

texnologiyalar aləmində Rusiyada təhsil sisteminin

təkmilləşdirilməsi üzrə aparılan işlərdə qarşıya qoyulan

məq.səd- lərdən biri cəmiyyətin intellektual potensialının

inkişafı məsələsidir. Rusiyada hər il nəzəri elmlərin 5*!^)-i,

tətbiqi elmlərin 20%-i yeniləşir. Amerikalılar bunu hiss etmir

və başa düşmürlər. .Amerikada milli komissiya yaradılmış,

müasir təhsil və elmin qarşılıqlı əlaqəsi təhlil olunmuşdur.

Komissiya belə nəticə çıxarmışdır ki, Amerika yenidən dünyada ilk sovet peykinin buraxılmasından

291

sonra olduğu kimi çağırış qarşısındadır. Komissiya tərofmdon

belə nəticəyə gəlinib ki, iyirmi, iyirmi beş il bundan sonra

Amerika sakinləri zamanın tələbləri qarşısında köməksiz qala

bilərlər. Buna səbəb nədir? Komissiya belə nəticə çıxarmışdır:

Səbəb məktəblərin və hazırlanan mütəxəssislərin riyaziyyat və

təbiət elmlərindən zəif olmasıdır. 2Ü00-2Ü3ü-cu illər ərzində

belə bir acınacaqlı vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün birinci il

maliyyələşmə həcmi 5 milyard dollar olmaqla xüsusi

proqramla fəaliyyətə başlamışlar. Komissiyanın məruzəsi

C.Buşun proqramının əsası oldu. C.Buş öz çıxışında deyir:

‘'Federal hökumət sistemə deyil, uşaqlara xidmət etməlidir’'.

Buna görə də XXI əsrdə Rusiya yeni təhsil fəlsəfəsində

təhsilin ancaq sosial-siyasi və iqtisadi inkişafını axtarmaq yox,

həm də təhsilin inkişafında dünya ənənələri ilə he.sab- laşır.

Keçmiş SSRİ-nin müttəfiq respublikaları müstəqil dövlətlərə

ayrılmışdır. Sual meydana çıxır ki, onlar yeni tədris plan və

proqramlarını necə hazırlayır və dərslikləri necə yazırlar? Bu

problemin həlli o qədər də asan deyil.

İndi isə Tələbə Qəbulu Komissiyasında Vahid Dövlət

İmtahanı haqqında müsbət və mənfi hallan göstərək. 1999,

2000, 2001-ci illərdə Rusiyada Təhsil Nazirliyinin təşəbbüsü

ilə orta ümumtəhsil məktəblərində eksperiment aparılmış və

əsas fənlər üzrə yazılı imtahanlar keçirilmişdir. İmtahanın

nəticələri imtahan keçirilən məktəbdə deyil, xüsusi təşkil

olunmuş mərkəzlərdə yoxlanılır. Bu isə bütün neqativ halların,

yəni tapşırıq və rüşvətin qarşısını tamamilə alır və şagirdin

biliyi obyektiv qiymətləndirilir. Vahid Dövlət İmtahanı vermiş

hər məktəbliyə şəhadətnamə təqdim edilir. Onlar bu

şəhadətnamə ilə öz istədikləri ali məktəbə daxil olmaq

hüququna malikdirlər. Abituriyent təhsilini davam etdirmək

istədiyi üçün ali məktəblərə şəhadətnaməsinin istənilən sayda

surətini göndərir. Həmin ali məktəblərdə tələbələr sırasına qəbul edilmək haqda razılıq cavabı aldıqdan sonra istədiyi ali

292

məktəbi seçib tələbələr sırasına daxil olur. Bu şəkildə ali

məktəbə daxil olduqda hazırlıq kurslarına və ya repeli- torlara

ehtiyac qalmır. Abituriyent istədiyi məktəbə daxil olduqda öz

evindən çox uzaqda olan ali məktəblərə yollanmır və heç bir

maddi ilkiyə məruz qalmır. İstənilən bir ölkə çox nadir

hallarda öz təhsil sistemindən razı qalmışdır. Hətta sovetlər

ölkəsində nisbətən ən firavan vaxtlarda məktəb böhranı,

təhsilin zamanın tələblərindən geri qalması, elmə yiyələnməyə

marağın azalması haqda tipik söhbətlər olmuşdur.

Vahid Dövlət İmtahanı test üsulu ilə aparıldığı üçün testlə

bağlı bəzi məlumatları verək. Həm də qeyd edək ki, testlə

imtahan öz qüvvəsindədir, geriyə yol yoxdur. Test - ingilis

sözüdür, mənası-sınaq, yoxlama deməkdir. Psixologiya və

pedaqogika elmlərində tədqiqat metodlarından biri də

testlərdir. Testlər sınaqdan keçirilən şəxsin (uşağın) psixoloji

və şə.xsi keyfiyyətlərini, onların bilik, bacarıq, vərdişdərinin

səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verən standart

tapşırıqlardır. İlk dəfə 1864-cü ildə testləri Böyük Britaniyada

C.Fişer tətbiq etmişdir. SSRİ dağılana qədər hesab

olunmuşdur ki, burjua psixoloqlarının yeganə metod kimi

istifadə etdikləri testlər vasitəsi ilə uşaqların intellektual

inkişaf səviyyəsini yoxlamaq cəhdləri və əldə etdikləri

nəticələrin şərhi elmi prinsiplərə əsaslanmır. Sovet

psixologiyasında testlərdən müəyyən sahələrdə, məsələn,

psixo-pataloji diaqnostikada, DİN- də, Müdafiə Nazirliyində

şəxsin peşəyə yararlığı və s. yoxlamaq üçün istifadə

olunmuşdur. Bu mənada aşağıdakı fakta baxaq.

Kompüterlərin səhvi üzündən yalançı siqnallar, texniki

nasazlıq 1967-1989-cu illərdə planetdə bəşəriyyətin

mövcudluğunu təhlükə altına qoymuşdur. Məsələn, ABŞ-da

nüvə silahı ilə 260-dan çox anlaşılmazlıq olub, faktı .şərh edən

isə İngiltərənin «Qardian» qəzeti olub. Həmçinin qəzet bildirir ki, 1983-cü ildə hər üç gündən bir

293

nüvə müharibəsinin başlanması haqqında iki yalançı siqnal

olub. Belə bir şəraitdə SSRİ Müdafiə Nazirliyinin məlumatına

görə, nüvə silahı ilə bağlı bütün işləri yalnız zabit və

praporşiklər görürdülər. Xüsusi komissiyanın icazəsindən

sonra onlar işə buraxılırlar. Məhz buna görə də zabit və

praporşiklərin mənəvi işgüzar keyfiyyətləri və psixi

xüsusiyyətləri yoxlanılırdı. Hər i! işçilərin 4-6 faizi işdən

uzaqla-şdırılırdı.

Bu göstərdiyimiz qısa məlumatlardan sonra indiki

zamanda son on altı ildə keçirilən imtahan, yazılı imtahan,

testlər, eksperiment haqqında bəzi real məsələlərin

araşdırılması və analizi haqqında bəzi fikirləri şərh edək. Bir

çox müəllimlər SSRİ dövründə 1930-cu ildən indiyə qədər

qüvvədə olan imtahanın tərəfdarlarıdır. Bir qrup müəllim isə

son on altı ildə daha da mükəmməlləşmiş testlə keçirilən

imtahana üstünlük verirlər. Bütün sahələrdə islahatlar olduğu

kimi, təhsildə də həmişə olmuş, olur və olacaqdır. Narazılıq

nədən ibarətdir? Sual olunur, köhnə qayda ilə imtahan

götürmək və ya test üsulu ilə, yaxud yazılı imtahanla, hansına

üstünlük vermək lazımdır? Müəllim heyətinin bir çoxu

məzunların orla məktəb bilikləri zəif olduqları üçün mühazirə

və seminarlarda onların fəaliyyətlərindən narazılıqlarım

bildirirlər. Narazı olan bir çox müəllimlər semeslr zamanı

sərbəst olurlar və istədikləri kimi tələbələrin biliklərini

qiymətləndirir, həm də öz maraqlarına, istəklərinə nail olurlar.

Digər tərəfdən bu cür müəllimlər tələbələri bir- birindən

fərqləndirmirlər.

Bəs testlə imtahanın hansı üstünlük və çatışmazlıqları

var?

Keçmiş SSRİ-nin dağılmasından sonra bütün sahələrdə

olduğu kimi, Rusiyada və ayrılmış müttəfiq respublikalarda

təhsil sahəsində də dəyişiklik və yeniliklərin aparılması

məsələləri qarşıya qoyuldu. Başlıca məsələlərdən biri də ABŞ və Qərbi Avropa təhsil sisteminə yaxın

294

laşmaq idi. Çünki dünyanın on nüfuzlu ölkələrinin çoxu bu

sistemə keçmijjdir. Belə bir problemin həllində ən aktual

məsələlərdən biri şagird və tələbələrin biliyinin test üsulu ilə

qiymətləndirilməsi məsələsi idi. İlkin vaxtlar biliyin test üsulu

ilə qiymətləndirilməsi Rusiyanın, eləcə də parçalanmış

müttəfiq respublikaların bir çox görkəmli müəllim və alimləri

tərəfindən bəyənilmir, yığıncaq, konfrans, mətbuat,

telekanallarda və s. çıxışlar da\am edirdi. Test üsulu ilə biliyin

qiymətləndirilməsinin müsbət və nöqsanlı cəhətləri haqqında

əsas fikirlərə diqqət yetirək.

Bir çox alimlər bu üsula keçməni ABŞ və Qərbi Avropa

ölkələrinə yanaşmaqla sadəcə olaraq moda (dəb) kimi qəbul

edirdilər. Bu modanı (dəbi) çox qorxulu hadisə və epidemiya

ilə müqayisə edərək onun yayılmasına qarşı çıxırdılar.

Bunların müqabilində başlıca olaraq aşağıdakı suallara cavab

verilməsi əhəmiyyət kəsb edirdi, yəni testləşdirmə hansı

formalarda mümkündür, orta məktəblər üçün və ya ali

məktəblər üçün? Yoxsa tədrisdə hər hansı aralıq dərəcələr

üçün?... Test üsulu ilə biliyin qiymətləndirilməsi yararlıdırmı

və ya ümumiyyətlə, tamamilə zərərli bir işdir?

Bu dövrlərdə testlər vasitəsi ilə biliyin tam

qiymətləndirilməsinin mümkün olmadığını deyərək onu

təhlükəli bir şey kimi qəbul edirdilər. Testlərin hansısa

obyektiv ələk olduğunu və son qərar üçün əsas ola bilmədiyini

söyləyirdilər. Həm də qeyd edirdilər ki, bu üsul çox çətin,

mürəkkəb və çox spesifik işdir. Çıxışlarda keyfiyyətli testlərin

olmadığı da qeyd olunurdu. Əlbəttə, hər bir prosesin həyata

keçirilməsinin başlanğıcında nöqsanların olması təbiidir və bu

nöqsanlar getdikcə ardıcıl şəkildə ortadan götürülür və

təkmilləşdirilir. Deyilənlərə baxmayaraq belə fikir

yürüdülürdü: Nəyi qiymətləndirmək lazımdır? Bütün

nəzarətçilər çox ciddi düşünərək ehtiyac duyurlar ki, qiymətləndirmə zamanı

295

əzab və maraq olmasın. Ali məktəbə qəbul olarkən çalışmaq

lazımdır ki, rüşvətlə da.xil olmanın qarşısı alınsın. Məhz

burada da qeyd edə bilərik ki, hazırda ölkəmizdə testlə qəbul

imtahanı tamamilə rüşvətin qarşısını alıbdır.

Test üsulu müəyyən i.xlisas üzrə biliklərin yo.x- lanılması

üçün zəruridir. Riyaziyyatda tcstləşdirməni ilkin zamanlar

yalnız köməkçi vasitə kimi qiymətləndirirdilər. Test üsulu ilə

biliklərin yoxlanmasının nəticəsi qaniedici ola bilərmi? - bu,

hələlik problem kimi qalmışdır. Belə bir ideya da qarşıda

dururdu, yəni daha yüksək keyfiyyətli testlər işlənib

hazırlamaq olar, hansı ki, onlar şagirdin təkcə məsələ-misalın

cavabını deyil, həm də bu cavabı necə almağı başa düşməsini

göstərməyə imkan verər. Bütün bunlar gələcəyin problemi

kimi qapalı qalırdı. Belə düşünülürdü ki. testlər riyazi bilikləri

prinsip etibarı ilə heç vaxt yoxlaya bilməz, yalnız köməkçi rol

oynaya bilər. Yəni riyaziyyatın elə bölmələri var ki, prinsipcə

testlə yoxlanılmır. Riyaziyyatın yüksək səviyyədə öyrənilmə

meyarlarından biri, insanın öz fikirlərini düzgün və dolğun

ifadə etmək qabiliyyətinin olmasıdır. Prinsip etibarı ilə məhz

bu faktın testlə yoxlanılmasının mümkün olmadığı

söylənilirdi.

Texnoloji cəhətdən test çox ucuz və sadədir. Tədris

prosesində testləşdirmə zəruri və lazımdır. Məsələn, beş

dəqiqə ərzində sinifdə bütün şagirdlərin bilikləri haqda

məlumat almaq olur. Əsas məqsəd buraxılış və qəbul

imtahanlarının test üsulu ilə aparılmasından gedir. Pro.ses

zamanı bütün buraxılan nöq.sanlar bilinir. Bununla bağlı yeni

texnologiyaların axtarışı məsələsi qarşıya qoyulur. Yəni elə

texnologiya tapmaq lazımdır ki. həm ənənəvi imtahanın, həm

də test formasında imtahanın yaxşı cəhətlərini birləşdirsin. İlk

zamanlar test dedikdə biz cavab seçiminin ən primitiv

formasını başa düşürdük. Lakin daha çevik, daha əlverişli müxtəlif forma və

296

vasilolər vardır. Axtarırlarla məşğul olmaq və bu axtarışa

yüksək səviyyəli mütə.xəssisləri cəlb etmək lazım idi.

Testlərdən hansının zəruri və hansının zəruri olmaması

məsələsi barədə düşünmək lazım gəlir, yəni baxılan problem

həll edilə bilsin. Bu məsələni praktikaya istinad edərək

öyrənmək lazımdır. Qeyd etmək olar ki. nəhayət, hər il testlə

imtahanlarda neqati\’ halların aradan götürülməsi göz

qabağındadır. Testlər az xərc tələb edir, daha da\ amlıdır. Zənn

edirik ki, testləşdirmə prosesində yazılı imtahanlar keçirilən

zaman imtahan verən .şəxsdə bülöv bir sıra bilik aspektlərini

aydınlaşdıra bilmirik, müsbət və mənfi tərəfləri müqayisə edə

bilmirik, hansı ki, bu problem mühüm bir məsələ kimi həmişə

qarşıda durur, məsələn, testlərin tərtib edilməsi səviyyəsindən,

testin hansı məqsədləri güdməsindən, onun ümumiyyətlə,

tədris və seçim prosesində hansı yeri tutmasından asılıdır.

Qarşıya qoyulan əsas məqsədlərdən biri o idi ki, testdən imtina

elmək olmaz, lakin ona çox ehtiyatla yanaşmaq lazımdır. Test

müxtəlif vilayətlərdə, müxtəlif regionlarda tez nəticə çıxarmaq

üçün imkan verir. Bəzən bir vilayət (region) onu bacarır,

digərləri isə bacarmır. Bizim indiki şəraitimizdə bunsuz

keçinə bilmərik. Artıq imtahanın testlə keçirilməsi ölkəmizə

xeyir gəlirir və ölkəmizdə korrupsiyanın qarşısını almaq üçün

bir vasitədir.

Bir çox ölkələrdə, məsələn Yaponiyada ali məktəblərdə

tələbə qəbulu ilə bağlı Vahid Dövlət İmtahanının

özünəməxsus yeri olduğunu lə.sdiq edirlər. Bəli, Vahid Dövlət

İmtahanı var, hansı ki, bu imtahanın nəticələrinə görə ali təhsil

müəssisələri .sənədlər qəbul edir və bundan sonra hər bir ali

təhsil müəssisəsi özünün qəbul imtahanını keçirir. Məlum

olduğu kimi, Rusiyada aparılan Vahid Dövlət İmtahanından

fərqli olaraq Yaponiyada Vahid Dövlət İmtahanı özünəməxsus

şəkildə təyin olunur. Bir neçə il bundan öncə Yaponiyada

Vahid Dövlət İmtahanında test üsulundan istifadə edildi. Bir

neçə aparıcı mü-

297

toxossisin fikrincə, bu formada imlahan tələbələrin hazırlaşma

səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Buna görə də

Yaponiya köhnə ənənəvi imlahan üsuluna keçdi.

İstənilən ölkənin eyni bölgəsində yerləşən müxtəlif

məktəblərdə tədrisin səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə

bildiyi üçün Vahid Dövlət İmtahanı orla səviyyədə, hətta orla

səviyyədən bir az aşağı aparılmalıdır, əks halda çox da yüksək

səviyyədə olmayan məktəblərdə yaxşı oxuyan imtahan

zamanı müvəffəqiyyət qazana bilməyəcək. Həm də qeyd edək

ki, hətta çox yaxşı imlahan vermiş abituriyent imtahanın

nəticələrinə görə bir sıra ali məktəblərdə oxumaq fikri

yürütmək iqtidarında deyil. Əlbəttə, Vahid Dövlət İmtahanı

həmişə çoxluq təşkil edəcək, geridə qalan tələbələrlə əlavə

məşğələ və repe- litorluğun təşkilinə ehtiyac olmayacaq. Bu

sistem o vaxta kimi qalacaqdır ki, orta ümumləhsil

məktəblərində təhsilin səviyyəsi elə yüksəlsin ki, onlara

ehtiyac olmasın.

Əgər Vahid Dövlət İmtahanı ilə eyni vaxtda orta təhsilin

keyfiyyətinin yüksəldilməsi istiqamətində yuxanda

göstərilənlər öz müsbət həllini taparsa, onda Vahid Dövlət

İmtahanının səviyyəsi təbii ki, ildən-ilə yaxşılaşacaq. Bundan

başqa Vahid Dövlət İmtahanı öz səviyyəsinə görə geridə

qalmış orta məktəblərin daha yüksək pilləyə qalxmasını

stimullaşdıracaq. Həm də nəzarət elmək lazımdır ki, öz

şagirdlərinə yüksək səviyyədə təhsil verən məktəblər cari ildə

ali məktəblərə qəbul olmaq hüququ verən Vahid Dövlət

İmtahanının qiymətləndirilməsində balların miqdarını əsas

amil kimi nəzərdə tutsunlar. Bu ənənənin inkişafına hər il ali

məktəblərə qəbulu təmin edən balların miqdarını müəyyən

qədər artırmaq imkanı verən Vahid Dövlət İmtahanının

nəticələrinin qiymətləndirilməsinin yüz ballı sistemi mane ola

bilər. Bu yalnız o şərtlə məqsədəuyğun ola bilər ki, görülmüş

tədbirlər nəticəsində orta təhsilin vəziyyəti ildən-

298

ilə həqiqətən də yaxşılaşsın. Buna görə hökmən Azərbaycan

Respublikası Təhsil Nazirliyi və Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət

Komissiyası birgə işləməlidir.

İndiki dövrdə bütün ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda

da təhsil sistemində aparılan islahatlar və yeniləşmə çoxlarını

narahat edir. Bu məsələnin həlli Azərbaycanın gələcək

taleyindəki bir çox məsələləri həll edir. Ulu öndərimiz Heydər

Əliyc\’ həmişə təhsillə bağlı çıxışlarında qeyd edirdi ki.

təhsilin inkişafı ancaq ölkənin nüfuzunu qaldırmaq deyil, həm

də ümumi milli əhəmiyyətə malikdir. Əgər təhsil bugünkü

ümumi tələblərə cavab verərsə, deməli istər keyfiyyət, istərsə

də əhəmiyyət cəhətcə öz dayanaqlığını .saxlaya bilər. Lakin

müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq orta təhsilin

məzmununun nədən ibarət olması və həlli məsələsi istər

Azərbaycanda, istərsə də keçmiş SSRİ-nin bütün ölkələrində

aktual bir problem kimi qarşıda dururdu. Bu məsələ isə

ölkənin sosial, iqtisadi və siyasi prinsipləri ilə bağlı idi.

Bununla bağlı iki əsas məsələyə baxmaq lazım gəlir, birincisi

orta məktəbdə mövcud tədris planı və fənləri yox etmək və

yenidən qurmaq. 1920-ci ildəki kimi yeni tədris planı və fənn

proqramları, fənlər və s. insanlara bu günün tələblərinə uyğun

yeni bilik vermiş təhsil sisteminin qurulması. Bu heç vaxt

mümkün ola bilməz. İkincisi isə təhsil sistemində ehtiyatla,

ardıcıllıqla dəyişikliklər etmək, daha doğrusu islahatı

(yeniləşməni) inqilab yolu ilə yox, təkamül yollu ilə həyata

keçirmək lazımdır. Məhz bununla bağlı qeyd edə bilərik ki,

1901-ci ildə maarif naziri N.P.Boqolepova öz çıxışında

demişdir: «Mən hesab edirəm ki, təhsil sisteminin bütün

sahələrində günün tələblərinə uyğun təkmilləşmə və

yeniləşmə olmalıdır. Mən bu fikirdəyəm ki, keçidi çox

ehtiyatla və ardıcıllıqla keçmək lazımdır». Bu deyilənlər

terrorçu P.V.Karpoviçə xoş gəlmir və o, nazirə qəsd edir.

299

Müharibo şorailindo olan ölkəmiz ABŞ-ın təhsil

sisteminə ayırdığı milyardlarla dolları təhsil sisteminə ayıra

bilərmi? Rusiyanın narkobiznesə oxşadılan diplom alveri

bizim ölkədə varmı? Ölkəmizdə təhsil sferasında aparılan

islahatlar ardıcıl və ehtiyatla həyata keçilir. Bu ideya ətrafında

təhsil naziri öz gündəlik çıxışlarında cəmiyyətimizi

məlumatlandırır. Lakin bizim ölkədə nazirə qarşı terrorçu

yoxdur. Sual meydana çıxır, bizim ölkədə terrorçu

P.V.Karpoviçi əvəz edən kimdir? Onlar neqativ əməllərinə

görə təhsil ocaqlarından uzaqlaşanlar, çürük re- gionçuluqla

məşğul olanlar, öz işləri ilə məşğul olmayan bir qrup saxta

siyasətçilərdir və s. İstənilən müəssisədə hər bir şəxs öz

tutduğu vəzifəsinə uyğun nailiyyətlər qazanarsa, onda bizim

ölkə də dünya ölkələri içərisində tanınmış ölkələrdən biri olar.

Ümumiyyətlə, respublikamızda real və açıq şəkildə

təhsilin inkişafının həyata keçməsi ilə bağlı ciddi iş aparılır.

İstər orta, istərsə də ali məktəblərdə çoxpilləli təhsil sisteminin

təkmilləşdirilməsi proqramında görüləcək işlərin

qiymətləndirilməsinə əhəmiyyətli auditoriya kimi baxmaq

lazımdır. Ali məktəblər qarşısında duran aktual məsələlərdən

biri də onların inkişafının müasir tələblərə uyğun mövqeyini

hazırlamaq, qəbul etmək və ölkə rəhbərliyinə açıq-aşkar

danışıq şəraitində çatdırmaqdan ibarətdir. Ali təhsilin dövlətin

mənafeyinə uyğunluğu, onun ənənəvi olaraq qurulduğu

prinsiplərindən biri ölkəni yüksək ixtisaslı mütəxəssis kadrları

ilə təmin etməkdir. Respublikamızın orta ümumtəhsil

məktəbinin və ali məktəbin əsasını təşkil edən cəhətlərdən biri

əxlaq normasıdır. Ölkəmizdə orta \ə ali təhsil almaq istəyən

hər bir vətəndaş üçün hansı təbəqəyə aid olmasından asılı

olmayaraq eyni hüquqa malik imkanlar yaradılmışdır. Tarix

göstərmişdir ki, Azərbaycan öz elminin inkişaf dövrünə

başlayan zaman dünya elmi ilə uzlaşmış və özünün müəyyən

formasına düşmüşdür. Ölkəmizin bir

300

çox ali mokloblori, mosolon Bakı Dövlət Universiteti,

Azərbaycan Tibb Universiteti, Azərbaycan Dövlət Neft

Akademiyası dünya ölkələrində elm, mədəniyyət, incəsənət və

mənəvi həyat mərkəzi kimi böyük vəzifələri həyata keçirirlər.

Azərbaycanda müxtəlif ali məktəblərin tədris səviyyəsi

əhəmiyyətli dərəcədə bir-birindən fərqlənir. Buna görə də hər

ali məktəbə uyğun imtahanlar keçməlidir. Ali məktəblərdə

oxumaq qabiliyyəti haqda fikir yürütmək həmiijə mümkün

deyil. Azərbaycanda mövcud olan orta təhsilin məzmunu

Vahid Dövlət İmtahanına uyğun olmalıdır. Əgər Vahid Dövlət

İmtahanındakı nəticələr vaxtında təhlil olunarsa, ortaya çıxan

nöqsanlar ara.*?- dırılarsa, onda orta məktəblərdə təhsilin

keyfiyyəti yüksəlmiş olar. Bu isə aparılan islahatların daha da

təkmil- ləşdirilməsinə səbəb olur. Ölkəmizin və Təhsil

Nazirliyinin məqsədi şagirdlərin orta məktəbi bitirməsi və ali

məktəblərə qəbul olunması faktlarının mövcud təsbit edilmiş

metodlarının optimal əlaqələndirilməsini tapmaqdır.

Respublika Təhsil Nazirliyinin rəhbərliyi və tanınmış alimlər

tərəfindən həmişə şərh olunmuşdur: Təhsil sisteminin

Azərbaycanın şərait və ənənələrinin xüsusiyyətlərini nəzərə

alaraq daim təkmilləşməyə ehtiyacı var. Və daim islahatlarla

bağlı nəzərdə tutulan təklif və planların yerinə yetirilməsi

ciddi problemlərlə qarşılanır. Azərbaycanın gələcəyi

ölkəmizin bütün regionlarında yaşayan istedadlı

şagirdlərindən və tələbələrindən asılıdır, yəni bütün ölkədəki

dəyişikliklər bu ideyaya tabe edilməlidir.

1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan SSR-də 17 ali. 77

orta ixtisas məktəbi var idi. SSRİ-nin digər ali məktəblərində

Azərbaycan üçün ən zəruri ixtisas sahələri üzrə on minlərlə

kadrlar hazırlanırdı. Heydər Əliyevin rəhbərliyi dövründə bu iş daha da genişləndi. SSRİ-nin ən

301

mühüm ali moktobbrindo Azərbaycan üçün 17 mindən çox

yüksək ixtisaslı mütəxəssis hazırlanmışdı.

199Ü-C1 ildə respublikamızda 182 texniki-peşə məktəbi

var idi. Azərbaycanda milli - hərbi kadrlar yetişdirilməsi

məqsədi ilə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1971-ci ildə

C.Naxçıvanski adına Respublika orta ixtisaslaşdırılmış

internat məktəbi açıldı.

Bəzi çatışmazlıqlara baxmayaraq, Azərbaycan təhsil

sistemi daim inkişaf etməkdə idi və ölkənin ümumtəhsil

məktəblərində 1.5 milyona yaxın şagird, ali təhsil ocaqlarında

100 mindən çox tələbə təhsil alırdı.

Dövlət müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra Azərbaycan

məktəbi keçid dövrünü yaşayırdı. İqti.sadi, siyasi və mənəvi

həyatdakı ziddiyyətlər respublikada təhsili ciddi problemlər

qarşısında qoydu. Təhsilə kifayət qədər vəsait ayırmaq

mümkün deyildi. Məktəblərin maddi-texniki bazası

zəifləyirdi. Nəzarətsizlik ucundan bir çox təhsil müəssisələri

başqa məqsədlər üçün istifadə olunurdu. Son illərdə təhsilin

inkişafı sahəsində müəyyən irəliləyişlər baş vermişdir. Yeni

proqramlar və dərsliklər yaradılmışdır. Azərbaycanda 4,5

mindən çox ümumtəhsil məktəbi fəaliyyət göstərir, onlarda bir

milyon 500 mindən çox şagird təhsil alırdı. Onlarca lisey və

gimnaziya yaradılmışdır. Bu illərdə respublikada özəl ali

məktəblərin geniş şəbəkəsi meydana gəldi. Ali məktəblərdə

120 mindən çox tələbə təhsil alırdı. Onların arasında 30-dan

çox xarici ölkənin 2 mindən çox vətəndaşı vardı. Hazırda bu

rəqəm üç min nəfərə çatır. Gənclərin xarici ölkələrin ali

məktəblərində təhsil almalarına şərait yaradılmışdı.

Prezident H.Əliyevin «Az^ıhaycau Respublikasında tjlısil

sisteminin tiikmilbı^dirihmısi haqqında» 13 iyun 2000-ci il

tarixli fərmanı ölkədə ali təhsilin təşkili və inkişafında

keyfiyyətcə yeni mərhələnin başlanğıcını qoydu. Respublika

Prezidenti tərəfindən Azərbaycan Respublikasında Təhsil

İslahatı Proqramının təsdiq edilməsi təh

302

silin beynəlxalq slandarllara uyğunlaşdınlması baxımından

çox əhəmiyyətlidir. Xüsusən milli tariximizin yenidən,

obyektiv yazılması \’ə tədrisi diqqət mərkəzindədir. Yeni

tədris proqramlarının və dərsliklərin hazırlanması, orta

məktəblərdə bııraxılı:«: imtahanlarının test üsulu ilə

aparılması, Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının iişinin

daha da təkmillə.şdirilməsi \ ə s. tədbirlər təhsil islahatı

proqramının tərkib hissələridir.

Dövlət müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra Azərbaycan

Respublikasının mədəni və mənəvi həyatında mühüm

dəyişikliklər ba.ş vermi.şdir. Müharibə, erməni i.şğalçıları

tərəfindən yüzlərlə sosial-mədəni obyektin məhv edilməsi,

postsovet respublikaları ilə mədəni əlaqələrin zəifləməsi

təhsilə, elmə, incəsənətə öz mənfi təsirini göstərirdi.

Ali təhsil müəssisələrinin həyatında yeniliklər baş verdi.

1993-cü ildən ali məktəblərdə ikipilləli təhsil sisteminə

(bakalavr və magistr pilləsinə) keçildi. Özəl təhsil

müəssisələri meydana gəldi. Minlərlə gənc xarici ölkələrdə

təhsil almaq imkanı qazandı.

Dünya təhsil sisteminə inteqrasiya olunması sahəsində

atılan addımlar daha da möhkəmləndirilmişdir. Prezident

İlham Əliye\’ «Bilik giinitmin t,xsis edilnwsi və təhsil

müəssisələi'ində /ş rejiminin tənzimlənməsi haqqında» və

«Azî'baycan Rcspiıblikasmda iimumtəhsil məktəblərinin

informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminat!

proqrann»m\ (2005-2007) dair fərmanlar imzal- amı.şdır (21

avqust 2004).

Azərbaycanda təhsilin dünya təhsil sisteminə, xüsusən ali

təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası

prosesini, Bolonya Bəyannaməsinin tələblərinin yerinə

yetirilməsi sahəsində işləri sürətləndirmək məqsədilə

«Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin


tədbirlər haqqında» Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

İlham Əliyev tərəfindən 31 yanvar 20()cS-ci il tarixli

sərəncam 303

imzalanmıijdır. Prezident İlham Əliyev demişdir: «Biz iqtisadi

potensialımızı intellekt kapitalına çevinıwliyik. HDV bir

ölkənin intellektual potensialı isə təhsil ocaqlarında

yaradılır».

XX əsrin son on illiyində dünyanın inkişaf elmiş

ölkələrində, o cümlədən keçid iqtisadiyyatı olan ölkələrdə hər

sahədə olduğu kimi, elm və təhsil sahəsində də ciddi

dəyişikliklər olmuşdur. Bu illərdə Azərbaycanda ali təhsil

sahəsinin idarəetmə proseslərində və dövlət ali təhsil

müəssisələrində əhəmiyyətli addımlar atılmışdır.

Azərbaycanın rəqabəlqabiliyyətinin üstünlüyü bir ço.x

cəhətdən təhsillə müəyyənləşən insan potensialının inkişafı ilə

də bağlıdır. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev demişdir: «Həyal

böyük bir prosesdir. Bu prosesdə uğurla i.^tirak etmək üçün insan müasir

tələblərə uyğun elmə malik olmalıdır. Təhsil də daim təkmilləşdirilməlidir».

Hazırda bir çox ölkələrin təhsil sistemlərində müxtəlif

istiqamətlərdə inteqrasiya prosesləri özünü əks etdirir. Buna

ən parlaq misal Bolonya prosesidir.

Azərbaycan Bolonya Deklarasiyasına rəsmən qoşul-

mamışdan əvvəl ölkənin ali məktəblərində təhsilin beynəlxalq

standartlara istiqamətlənməsi hərəkatı başlanmışdır. Ölkəmiz

1996-cı ildə qəbul eldiyi «Ali və ali məktəblərdən sonrakı peşə

təhsili liaqqtndaəkx Qanunda ali təhsilin çoxpilləli sistemi

nəzərdə tutulmuşdur. Məhz bu səbəbdən əksər ali məktəblər

bir sıra istiqamətlər üzrə bakalavrların və magistrlərin

hazırlanmasında mühüm təcrübə toplamışdır. Azərbaycan

təhsil sisteminin İngillərə- ABŞ sisteminə keçməsi

reallaşmışdır. Ali təhsil sistemində Azərbaycan Bolonya

prosesinə ehtiyatla yanaşdı. Ali təhsilin beynəlxalq məkana

daxil olmasının təşəbbüskarları olan ali məktəblər, beynəlxalq

əlaqələrin inkişafında və xarici tələbələrin cəlb edilməsində daha çox marağı olan təhsil müəssisələridir.

304

2ÜÜİ-2Ü03-CÜ illorcio Bolonya prosesinin Azərbaycan

üçün perspektivlərinə həsr olunmuş bir sıra respublika -

müşavirələri keçirilmişdir. Bolonya prosesinə həsr olunmuş

ço.xlu sayda kitab, məqalə, jurnallar və s. dərc olunmuşdur.

Təhsil Nazirliyi «Tədris prosesində məqbul vahidlərin

istifadəsinə aid eksperimentin aparılması haqqında» əmr

verərək bu fəaliyy əti dəstəkləmişdir.

Azərbaycan müəllimlərinin XIII qurullayınm hesabat

məruzəsində Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri Misir

Mərdanov demişdir: hesuhat dovntndə Azi>rbaycan tiihsili

dinamik inkiîaf baxmandan bir sıra yaddaqalan hadisd VD

y,öst,ıricihrl,ı əlannıtdar olmıu^dur. Belə ki, başlanmış təhsil

islahatları geniş vüsət almış, təhsilə ayrılan büdcə 5 dəfədən

çox artaraq 2008-ci ildə 1,1 milyard manat təşkil elmiş,

investisiya qoyuluşları isə 5,8 milyondan 220 milyon manata

çatmış, təhsil i.şçilərinin əməkhaqqı 6, tələbələrin təqaüdü 10,

aspirantların təqaüdü 4,5 dəfə armışdır. Təhsil tariximizdə ilk

dəfə olaraq 14 inkişafyönümlü dövlət proqramı təsdiq olunub

və uğurla həyata keçirilməkdədir.

Möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin uzaqgörənliklə

söylədiyi «Biz maddi dıiwırkırimizk iqtisadi potensialımızı

insan kapitalına çevirnuıUyik» konseptual müddəasının

əsasında da məhz həmin tələb dayanır.

Həm də qeyd edək ki, Heydər Əliyev Fondunun

prezidenti, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri,

millət \’əkili Mehriban xanım Əliye\anın təşəbbüsü ilə

«Dünyada savadlılıj^ın d.ıst,ıkLmm.ısi» mö\/.usunda Bakı

şəhərində keçirilmiş YUNESKO-nun regional konfransı təhsil

tariximizdə mühüm hadisə olmaqla bərabər. .Azərbaycanın

dünyada qabaqcıl təhsil tendensiyalarını dəstəkləyən ölkə

imicini daha da yüksəltmişdir.

Təhsilin inkişafı ilə bağlı dövlət proqramlarının yerinə

yetirilməsi, təhsil infraslruklurunun müasir tələblərə uyğun təkmilləşdirilməsi, təhsilin məzmununun yenilə.şdi-

305

rilmosi, yeni dorslik siyasətinin reallaşdırılması istiqamətində

islahatların həyata keçirilməsi, təhsil alanların nailiyyətlərinin

qiymətləndirilməsi üzrə yeni model və mexa- nizmlərin

tətbiqi, əmək bazarının tələbatına uyğun kadr hazırlığının və

pedaqoji kadrlarla təminatın yaxşılaşdırılması, təhsil

müəssisələrinin İKT ilə təminatı və təhsil sisteminin

informasiyalaşdırılniası. beynəlxalq əlaqələrin

genişləndirilməsi və digər bu kimi aktual məsələlər

fəaliyyətimizin başlıca istiqamətlərini təşkil elmişdir.

Dövlət başçısının diqqət və qayğısı nəticəsində son beş

ildə 300 min şagird yerlik 1360 yeni məktəb binasının

tikilməsi çağdaş təhsil tariximizin ən parlaq səhifələrindəndir.

Məktəb tikintisi ilə yanaşı, həmin dövrdə 300-dək məktəb

əsaslı təmir edilmiş, yeni tikilən və əsaslı təmir edilən

məktəblərlə bərabər, daha 500 məktəb də müasir

avadanlıqlarla təmin olunmuşdur.

Cari ilin son unadək daha 161 yeni məktəb istifadəyə

veriləcək, 129 məktəbin əsaslı təmiri başa çaldırılacaqdır.

Beləliklə, son illərdə yeni tikilmiş və əsaslı təmir edilmiş

məktəblərin sayı 1600-ü ötəcək, ümumilikdə 700 mindən çox

şagird, yəni bütün şagirdlərin təxminən 50 faizi müasir

tələblərə cavab verən məktəblərdə təhsil alacaqdır.

Perspektivdə daha 450 məktəb üçün yeni binanın inşası,

600-dən çox məktəb üçün əlavə korpusların tikintisi, 1200

məktəbin əsaslı təmiri nəzərdə tutulur.

Məktəblərin infrastrukturunun yeniləşdirilməsi sahəsində

Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım

Əliyevanın xidmətləri xüsusi qeyd edilməlidir. Məhz Fondun

təşəbbüsü ilə reallaşdırılan «Yeniləşən Azərbaycana yeni

məktəb» və «Uşaq evləri və internat məktəbləri» proqramları

çərçivəsində 43770 şagird yerlik 226 yeni məktəb tikilmişdir.

39 məktəb, o cümlədən xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar

üçün 28 internat məktəbi əsaslı təmir olunub müasir

avadanlıqlarla təmin edilmiş, 8 uşaq bağçasında bərpa işləri

aparılmışdır.

306

ölkə Prezidenlinin sərəncamı ilə təsdiq edilmiş 2005-

2007- ci illəri əhatə edən «Ümumtəhsil məktəblərinin İKT ilə

təminatı Proqramı» ümumi təhsilin inkişafında tarixi nailiyyət

kimi qiymətləndirilməlidir. Həmin proqramın yerinə

yetirilməsi ilə məktəblərimizin V-XI siniHərində hər 29

şagirdə 1 kompüter nisbəti təmin edilmişdir. Halbuki

proqramaqədərki dövrdə bu göstərici 1000 şagirdə 1 kompüter

nisbətində idi. Eyni zamanda 1103 məktəbə noutbuk və

proyektor verilmişdir.

Bununla belə, hazırda İKT sahəsində aparılan işləri öz

əhəmiyyətinə və miqyasına görə ötən əsrin 20-30-cu illərində

kütləvi savadsızlığın ləğ\ i ilə müqayisə etmək olar. Qeyd edək

ki, məktəblərə kompüterlərin verilməsi işin yalnız bir tərəfidir.

Daha vacib məsələ şagirdlərin və müəllimlərin onlardan

səmərəli istifadə etməsinə nail olunmasıdır.

Azərbaycanda 2004-cü ildən başlanan məzmun

dəyişiklikləri təlim-tədris prosesinin sistemli planlaşdırılma-

smı özündə əks etdirən kurrikulum islahatları adı altında

aparılır. Azərbaycan hökuməti tərəfindən 30 oktyabr 2006-cı

ildə təsdiq olunmuş «Azərbaycan Respublikasında ümumi

təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurrikulumu)» sənədinin və bu

sənədin tələblərinə uyğun hazırlanıb təsdiq edilmiş fənn

kurrikulumlarının didaktik əsasını nəticəyö- nümlülük,

tələbyönümlülük və şəxsiyyətyönümlülük prinsipləri təşkil

edir. Nəticəyönümlülük təhsil pillələri siniflər və fənlər üzrə

əldə olunacaq təlim nəticələrinin əvvəlcədən müəyyən

edilməsini, tələbyönümlülük təlim məqsədlərinin cəmiyyətin,

dövlətin və fərdin tələbatına cavab verməsini,

şəxsiyyətyönümlülük isə hər bir təhsil alana meyil, maraq və

qabiliyyəti nəzərə alınmaqla zəruri həyati bacarıq və

vərdişlərin aşılanmasını özündə ehtiva edir. Eyni zamanda

yeni kurrikuİLimlar tərbiyə probleminə müasir yanaşmaları

əks etdirməklə təlimin tərbiyəedici funksiyasını da ö z ü n d ə

cə m 1 əs d i r m isd i r.

307

Əsas nailiyyollordon biri do dərslik yaradıcılığı sahəsidir.

2003-2007-ci illərdə Azərbaycan və rus dillərində

ümumilikdə 25 milyon nüsxə dərslik çap edilmişdir, 102 adda

4 milyon nüsxədən çox dərslik və müəllim üçün vəsait artıq

məktəblərə çatdırılmışdır. 2005-ci ildən etibarən bütün

şagirdlər dərsliklərlə pulsuz təmin olunurlar və bu sahədə

Azərbaycan MDB məkanında yeganə ölkədir.

Uzun illərdən bəri problem kimi qalmış bir məsələ də

artıq öz həllini tapmışdır. Belə ki, son iki ildə Heydər Əliyev

Fondunun yaxından köməyi ilə 19 adda xəritə çap olunub

məktəblərə çatdırılmış və ayrı-ayrı fənlər üzrə 140 adda

tədris-əyani vəsaitlər hazırlanaraq yeni dərs ili ərəfəsində

məktəblərə verilmişdir.

Təkcə son 5 ildə 700 nəfərdən çox təhsil işçisi Prezident

sərəncamı ilə dövlət təltiflərinə layiq görülmüşdür ki, bu da

bütövlükdə sovet dövründə təltif olunanların sayından xeyli

artıqdır.

Faktlara müraciət etsək görərik ki, son 5 ildə orta məktəb

məzunlarının ali məktəblərə qəbul imtahanlarında

göstərdikləri nəticələr ilbəil yaxşılaşmış, 600-dən çox bal

toplayanların sayı 2 dəfədən çox artaraq 766-dan 15(S2 nəfərə

çatmışdır. İmtahan iştirakçıları arasında 300- dən yuxarı bal

toplayanlar 2004-cü ildəki 22,84 faizdən

2008- ci ildə 30 faizədək artmışdır, bu il də 6 nəfər şagird 700

bal toplamışdır.

Göründüyü kimi, ali təhsilin inkişafı ilə bağlı öz həllini

gözləyən məsələlər kifayət qədərdir. Ona görə də dövlət

başçısının müvafiq sərəncamına əsasən «2009- 2013-cü

illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində

islahatlar üzrə Dövlət Proqramı» layihəsi, eyni zamanda

YUNESKO və digər beynəlxalq qurumların qəbul etdiyi

sənədlərə uyğun hazırlanmış ixtisasların yeni siyahısı

hazırlanıb hökumətə təqdim edilmişdir. Heç şübhəsiz, təsdiq

olunduqdan sonra Proqramın icrası ilə bağlı

308

həyata keçiriləcək tədbirlər ali təhsil sisteminin inkişafında

mühüm bir mərhələ təşkil edəcəkdir.

Bu illərdə ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə

başlanmış milli təhsil quruculuğu strategiyası da uğurla davam

etdirilmiş, təhsilə ayrılan büdcə vəsaitləri 2ÜÜ3-CÜ illə

müqayisədə 5 dəfədən çox artmış, təhsilə investisiya qoyuluşu

5,<S milyondan 220 milyon manata yüksəlmiş, təhsil

işçilərinin əməkhaqqı 6 dəfə, tələbələrin təqaüdü 10 dəfə

artmışdır.

Respublikamızda aparılan islahatlarla bağlı ən başlıca

vəzifələrdən biri də ali məktəblərdə verilən saxta diplomlarla

barışmaz mübarizə aparmaqdır. Hazırda bu faktla bağlı

aparılan mübarizə ən əsas problemlərdən biridir və cəmiyyət

qarşısında bu prosesin şəffaflıeı təmin olunmalıdır [18, 19. 25, 28, 42, 51, 73].

309

§ 10. AZƏRBAYCANIN BOLONYA PROSESİNƏ

DAXİL OLMASININ REALLIĞA ÇEVRİLMƏSİ

Tutduğu vəzifəsindən, rütbəsindən və s. asılı olmayaraq

Azərbaycanın Bolonya prosesinə qoşulmasından sonra

aqıq-aydın görünür ki, bir qrup adamlar köhnə- pərəsl

(yeniləşə bilmədikləri) mövqedə dayanıb, bir qrupu Bolonya

prosesinin tari.xini, məqsədini, məzmununu və s. dərindən

öyrənmədən xülyalarla danışır, bir qrupu üçün isə bu proses

günü-gündən adiləşir və asanlaşır.

17 dekabr 20Ü8-ci il və 07 yanvar 2009-cu il tarixdə

İctimai Televiziya kanalında «Açıq dərs» verilişində

aparıcının Bolonya prosesi ilə bağlı qoyulan sualları və

suallara verilən cavabların bir çoxu yetərli səviyyədə deyildir.

Milli Məclis 30 dekabr 2008-ci ildə «Təhsil haqqında» qanun

layihəsini ikinci oxunuşda qəbul eldi. Bolonya

Bəyannaməsinin təməlinə qoyulmuş prinsiplərin Azərbaycan

lərəfındən reallaşmasına dair mühüm tədbirlərdən biri «Təhsil

haqqında» qanunun qəbulu oldu. Bu qanunda həm məsafədən

(dislant) təhsil, həm də ali təhsilin üç pillədən

(bakalavrial-magistralura- doktoranlura) ibarət olduğu öz

əksini tapdı. Avropanın fəlsəfə doktoru dərəcəsi (Ph.D -

Philo.sophy Doclor) ilə Azərbaycanın elmlər namizədi və

elmlər doktoru (həm də MDB ölkələri və s.) arasındakı çoxlu

sayda aydın olmayan və ziddiyyətli məqamların araşdırılması

zərurəti yarandığından, yuxarıda göstərilənləri

aydınlaşdırmaqla bərabər, həm də .Azərbaycanın Bolonya

prosesinə daxil olmasının görüntü yox, reallıq olduğunu

göstərək.

Bolonya prosesi mövzusu ölkənin 2005-ci ilin mayında

Bolonya prosesinə qoşulduqdan sonra Azərbaycan üçün

aktual problemlərdən birinə çevrildi. Azərbaycanın elmi

pedaqoji ictimaiyyətinin həm nəzəri yanaşmalara, həm də ali

(universitet) təhsilin nəzərdə tutulan yeni sxeminin

qəraıiaşmasma reaksiyasını müxtəlif veklorlu

310

adlandırmaq olar. Bu mövzuya dair dərc edilən yazıların

sürətli axını demək olar ki, əhalinin bütün təbəqələrinə çatırdı,

lakin müəllimlər üçün tam aydınlığın naminə bu münasibətin

mövcudluğunu söyləməyin artıq vaxtıdır. Aparılniüj

sorğulardan aydın olur ki, hətta 2005-ci ildə Bolonya

Bəyannaməsinin imzalanmasından sonra da (bu günə kimi)

Bolonya prosesi haqqında biliklərin səviyyəsi son dərəcə

aşağıdır. Məhz buna görə də Bolonya prosesinin ba.şlıca

prinsiplərini və onun Azərbaycanda inkişaf trayektoriyasını

nəzərə almaqla Azərbaycanın Bolonya prosesinə daxil

olmasını, bu daxil olmanın görüntü yaratması deyil,

reallaşmasının bəzi faktorlarını qeyd edək [55,42].

Ali təhsil analitiklərinin əksəriyyəti Bolonya prosesini

gözdən keçirərkən onun iki başlıca qütbünü göstərirlər:

Bolonya universitetinin 900 illiyinin bayram edildiyi günlərdə

Bolonyada «Universitetlərin böyük xarliya- sı»nın qəbul

edilməsi (1988) və orada «Avropa ali təhsil zonası»

konfransında müvafiq bəyannamənin qəbul edilməsi (19 iyun

1999-CLI il). Bu sahədə çıxış edənlərin bir çoxu həm də

Bolonya prosesindən ə\ vəlki dövrün mühüm sənədlərinə

Lissabon konvensiyasını (1997) və Sor- bonna bəyannaməsini

(1998) əlavə edir. «Universitetlərin böyük xartiyası»nda

universitetlərin 4 fundamental fəaliyyət prinsipi ifadə

olunmuşdur. Bu prinsiplərin əsas mənası aşağıdakılardır:

1. Universitet - elmi-tədqiqat və təhsil vasitəsi ilə

cəmiyyətdə mədəniyyətin yaranması və yayılmasının mənəvi,

intellektual baxımdan müstəqil mərkəzdir;

2. Universitetdə tədris prosesi və elmi-tədqiqat işləri

bir-birindən ayrılmazdır;

3. Tədqiqat, təlim və təhsil - universitet həyatının

fundamental prinsipidir. Onlara müəyyənləşmiş qaydada həm

də dövlət tərəfindən səlahiyyətlər verilməlidir;

311

4. Avropa universiletbri mədoniyyolinin qarşılıqlı

münasibəti Avropa humanizmi ənənələrinin qoruyucusudur,

bu da onun bu prosesdə hər hansı siyasi və coğrafi

çətinliklərin aradan qaldırılmasına cəhdi nəzərdə tutur.

Bolonya prosesi Avropada XX əsrin sonlarından baş

vermiş sosial, siyasi, iqtisadi \ə mədəni inkişafın inikasıdır.

Avropa ölkələrinin A\ropa Birliyində birləşməsi, Avropanın

maliyyə məkanını konsolidasiya edən vahid valyutanın

yaradılması, üst-milli idarəetmə orqanlarının yaradılması,

Şengen sazişinin imzalanması və s. avtomatik olaraq qarşıya

\ahid təhsil məkanı haqqında məsələ qoyurdu. İşçi qın vəsinin

vahid Avropa ərazisində sərbəst yerdəyişməsini, onun

yenidən bölgüsünü və rasional istifadəsini məhz bu təmin

etməlidir. Bütün bunlar bütövlükdə Avropa iqtisadiyyatının

dünya miqyasında rəqa- bətqabiliyyətliliyini təmin etməlidir.

Qeyd edək ki, Bolonya prosesi müxtəlif iqtisadi, maliyyə,

siyasi, təhsil və s. məkanlarının birləşməsi və dünya

miqyasında rəqabət aparmaq üçün müəyyən vəzifələri həll

edən Ümumav- ropa prosesinin bir hi.ssəsidir.

Müxtəlif ölkələrin universitetlərinin birləşməsi

tendensiyasının üstündən on il keçdikdən sonra

«Universitetlərin Böyük Xartiyası» Müşahidə Şurasının

yaranmasında özünü göstərdi. 2001-ci ildə Şuranın

inaqurasiyası oldu. Mühüm məsələ ondan ibarət idi ki, bu

,sənəd Bolonya prosesini, onun meydana çıxmasını

stimullaşdırdı. Məsələn, Xartiyada belə bir fikir özünü əks

etdirir: irəli sürülən prinsiplərə uyğun olaraq öz tarixinin ilk

dö\ ıiə- rində olduğu kimi onlar müəllim və tələbələrin mobil-

liyini dəstəkləyir və hesab edirlər ki, statuslar, dərəcələr,

imtahanlar (milli diplomların qorunub saxlanılması şərti ilə)

\'ə təqaüdlərin təyin edilməsi sahəsində ümumi ekvi- valentlik

siyasəti onların müasir vəzifələrinin həyata keçməsinə zəmanət verən başlıca vasitədir.

312

«Universiletlorin Böyük Xarliyası»nın qəbulundan

sonrakı on il ərzində Omumavropa təhsil məkanı ideyası aydın

şəkildə formalaşdı və bu öz əksini «Avropa Ali təhsil

sisteminin arxitekturasının harmonikləşdirilməsi haqqında

birgə bəyannamə» adlı sənəddə öz əksini tapdı. 25 may

1998-ci ildə Parisdə (Fransa) Böyük Britaniya, Fransa. İtaliya,

Almaniyanı təmsil edən dörd nazirin birgə bəyannaməsi qəbul

edilmişdir. Bu sənədin əsas aspektlərindən biri də Ax ropanm

«Biliklər Avropası»na çevrilməsinə və «tələbələrin

diplomlarının xaricdə tanınmasına, mobilliyinin

asanlaşdırılmasına. həm də onların işədüzəl- mə imkanlarının

genişləndirilməsinə» yönəlmiş ümumi təhsil sisteminin

yaradılmasının zəruri olduğunun elan edilməsi idi. Bu

bəyannamədə iki başlıca cəhət: dərəcəyə qədər və dərəcədən

sonrakı formanın elementləri qeyd edilmiş, həm də bu

sistemdə yeniliyə, çevikliyə nail olunmaq üçün semestrlərdən

və kreditlərdən istifadə haqqında fikir söylənmişdir.

Bəyannamədə dərəcədən sonrakı pillə olan magistratura və

nəhayət, doktorantura proqramları nəzərdə tutulurdu. Ali

təhsilin birinci dərəcəyə qə- dərki səviyyəsi isə bu sənəddə öz

adını hələ əldə etməmişdi. «Avropa ali təhsil zonası»

yaradılmasının konturları belə idi: bəyannaməni imzalamış

nazirlərin fikrincə, milli və ümumi maraqlar Avropanın, onun

tələbələrinin və daha geniş mənada vətəndaşlarının faydası

naminə qarşılıqlı təsir göstərər və bir-birilərini gücləndirə

bilər. Nazirlər bu zaman Avropa Birliyi iştirakçılarını, həm də

digər ölkələri onlara qoşulmağa çağırdılar. Qeyd edək ki,

bəyannamədə Avropa ali təhsil sisteminin unifıkasiyasından

deyil, harmo- nikləşdirilməsindən söhbət gedirdi.

«Avropa ali təhsil zonası»nm qurulması və inkişafında

növbəli mühüm addım Avropanın 29 ölkəsinin ali təhsilə

cavabdeh olan nazirlərinin 1999-cu il iyununda Bolonyada

keçirilən görüşü oldu, nəticədə onların Bolonya Bəyannaməsi

(konxensiyası) adını almış birgə bə

313

yanatı meydana çıxdı. Orada «Avropa ali təhsil zonası»

yaradılmasının məqsədləri (prinsipləri) müəyyənləşərək öz

əksini lapdı. Bu prinsiplərə aşağıdakılar daxildir:

1. Hamı tərəfindən qəbul edilmiş və müqayisə edilə bilən

dərəcələr sisteminin təsdiqlənməsi.

2. İki əsas təhsil pilləsinə - dərəcəyə qədər və dərəcədən

sonrakı ali təhsil sisteminin tətbiqi.

3. Tələbələrin mobilliyinə rəvac verən üsul - ECTS

(Avropa Qarşılıqlı Zaçot Kreditlər Sistemi) tipli kreditlər

sisteminin yaradılması.

4. Tələbə, müəllim, tədqiqatçı və inzibati işçilərin

mobilliyinə rəvac verilməsi.

5. Təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsində Avropa

əməkdaşlığına rəvac verilməsi.

6. Ali təhsilin inkişafına Avropa yanaşmasının

dəstəklənməsi.

Bütün bu sənədlərdə dəyişikliklərin həyata keçməsində

aparıcı rol universitetlərin üzərinə düşürdü. Göstərilən

sənədlərin sonuncusunda artıq ikipilləli təhsil sisteminin

birinci pilləsinin hazırlıq dövrü də (üç il) müəyyən edildi,

lakin birinci pillənin başa çatmasında alınan dərəcənin adı

hələ də konkretləşdirilmirdi. Bəyannamədə göstərilirdi ki,

«birinci pillədən sonra verilən ixtisas dərəcəsinə müvafiq

olaraq Avropa əmək bazarında tələbat duyulmalıdır». Yəni ilk

dəfə dövlət səviyyəsində vahid təhsil məkanının yaradılması

çərçivəsində belə bir ali təhsil sisteminin bazarın tələbatına

verdiyi təhsil dərəcələrinin uyğunluğu haqqında məsələ

qoyulmuşdu. Həmçinin dərəcələrin müqayisəliliyini diploma

əlavənin tətbiq edilməsi vasitəsilə təmin etmək təklif

olunurdu. Sonuncu isə, işədüzəlrnə imkanını və dünyada

Avropa təhsil sisteminin roqabəlqabiliyyotliyinin təmin

olunması idi.

Bolonya Bəyannaməsi Avropa ölkələrinin «Avropa ali

təhsil zonası» yaradılması ideyası ətrafında konsoli- dasiyası prosesinin bünövrəsinə çevrildi, milli ali təhsil siste

314

minin Avropa ali lohsil sisteminə arxitekturasını harmonik-

bşdirməyo imkan verən strukturanın həyata keçirməli olan

başlıca prinsiplərini müəyyənləşdirdi. Bu mərhələyə irəli

sürülmüş prinsiplərin konkret şəkildə tamamlanmış mərhələsi

kimi baxmaq olar. Prinsipləri çox \axt Bolonya prosesinin alı

prinsipi adlandırırlar.

Azərbaycan bu dövrlərdə Bolonya prosesinə qoşulmadı.

2005-ci ilə qədər olan dövrü Azərbaycan üçün fik- rimizcə,

Avropa ali təhsil məkanına daxilolma prosesində gizli olan

dövr saymaq olar. Rusiya, Ukrayna, həm də Azərbaycanda

Bolonya prosesinin məqsəd və prinsiplərinə uyğun tədris

prosesinin struktur baxımdan təşkilinin müxtəlif tərkib

hissələri sınaqdan keçirilirdi. Məsələn, Azərbaycan

müstəqillik əldə eldiyi dövrdən TEMPUS proqramı

çərçivəsində Almaniyanın ali məktəbləri ilə əməkdaşlıq

həyata keçirir. 1993-94-cü ildən ikipilləli təhsil sistemi tətbiq

olunmuş və bunun nəticəsi olaraq magistr hazırlığı təcrübəsi

qazanılmışdır. Bu kimi işlər rəvac verdi ki, 19 may 2()05-ci il

tarixində Norveçin Berqen şəhərində keçirilən konfransda

Azərbaycan Bolonya prosesinə qoşulsun və bu prosesin həqiqi

üzvü seçilsin.

Bolonya pro.sesi kontekstində Avropa ölkələrində ali

təhsil sisteminin struktur islahatları, 2008-ci ilə qədər onun

əsas sənədlərinin qəbuluna uyğun təfsilatlı analizi xronoloji

qaydada [38]-də verilmişdir. Müəllif tərəfindən Rusiya və

Ukraynanın Bolonya pro.sesinə daxil olması işində təcrübəsini

və Azərbaycan ali təhsilinin Bolonya prosesinin tələblərinə

uyğun olaraq aparılan islahatların istiqamətini işıqlandıran bir

sıra məsələlər təhlil olunmuşdur.

İndi isə Bolonya prosesinə qoşulmaqda bir çox ziddiyyətli

və hazırda həlli mümkün olmayan bəzi problemlər haqqında

informasiyaları qeyd edək. Hansı ki, ölkəmizdə bu

informasiyalar təhsil ictimaiyyəti və başqaları tərəfindən münaqişələrə səbəb olur. Məhz buna görə

315

do birinci addımda həyata keçirilən üçpilləli təhsil sistemi

«bakalavriat-magistratura-doktorantura» ilə Avropa üçpilləli

təhsil sistemi arasındakı yaranan sədlər və ziddiyyətləri şərh

edək.

Bolonya prosesi çərçivəsində təcəssümünü tapmış yeni

paradiqma daha bir problem doğurmuşdur, yəni fəlsəfə

doktoru dərəcəsi verməklə Azərbaycan üçün onun mahiyyəti

müvafiq olaraq nə dərəcədə zəruridir, sualı meydana çıxır.

Avropada vahid təhsil məkanının yaranması, ölkədə elmi

kadrların attestasiya sistemindən fərqli sistemə söykənməsinə

səbəb olur, bu isə Bolonya prosesinin katalizatoru kimi başa

düşülür. Xatırladaq ki, məhz Berlin sammitində (2003) qəbul

edilmiş qərara əsasən, Bolonya prosesində bu sıraya üçüncü

pillə doktorantura pilləsi əlavə edilmişdi. Yəni sammit ali

təhsilin daha bir əsas üçüncü pilləsinin həyata keçməsini

təsdiq etdi. Təhsil prosesinin yeni bir şaquli strukturu

meydana çıxdı, bu isə onun formalaşdırılmış zirvəsi olan

fəlsəfə doktoru dərəcəsi idi. Məhz bu zaman ali təhsilli

kadrlara dərəcələr verilməsi probleminin zahiri və daxili

mahiyyətləri arasında fərq ortaya çıxır. Hətta aydındır ki, hər

bir ölkədə elmi-tədqiqat prosesi iştirakçılarının sonrakı

diferensiallaşması üçün meyarlar mövcud olmalıdır. Bolonya

prosesi haqqında 12 fevral 2005-ci ildə Brüsseldə tərtib

olunmuş memorandumda göstərilir ki, sonuncu elmi dərəcəyə

doğru irəliləmək üçün vahid forma olaraq doktoranturanın

tanınması irəli sürülür. Doktorantura pilləsi elmi tədqiqatlara

əsaslanan digər peşə karyerasının zəruri fazası olduğundan,

namizəd tərəfindən doktoranturaya irəli sürülən şəxslər

istedadlı olmalıdır. Əgər bu fikri əsas olaraq qəbul etsək, onda

razılaşmaq lazımdır: Avropada belə bir anlayış mövcuddur,

lakin doktorantura pilləsini yekunlaşdıran fəlsəfə doktoru

dərəcəsi (Ph.D - Philosophy Doctor) tədqiqat karyerasında

son hədd deyildir. Onda belə bir sual qarşıya

316

çıxır, xarici ölkobrdo alimin bir lodqiqalçı olaraq on yüksək

pilləsinin tanınmasının sonrakı mərhələsi hansı dərəcədir.

Qeyd edək ki. həm A\ ropa, həm də ABŞ aliminin elmi

dərəcəsinin (ixtisas pilləsinin) formalaşdırılmasında fəlsəfə

doktoru dərəcəsi yekun dərəcə kimi mütləqlə:jmir.

Fransız ənənəli ölkələrdə (Fransa, Belçika və s.) ən

yüksək ixtisas pilləsinə müvafiq elmi dərəcə - «xüsusi doktor»

və ya «tədqiqatlar doktor»u dərəcəsi ilə (azı 2-3 illik tədqiqat

i.si) və «xabilitasiya» deyilən dərəcə ilə (müxtəlif müəlliflərin

məlumatlarına əsasən 5-12 il) rastlaşırıq. Müəllillərdən

bəziləri hesab edirlər ki, habilitasiya elmlər doktoru elmi

dərəcəsi bizim ölkədəki doktoranturaya analoji olaraq cavab

\erir. Məsələn, Belçikada, Grand doetor of Philosophy dərəcəsi

vardır və s.

Alman ənənəsinə riayət edilən ölkələrdə (Avstriya,

Almaniya, Finlandiya, İsveçrə. İsveç, Danimarka) fəlsəfə

doktoru dərəcəsindən (Ph.D - Philosophy Doetor) sonra ikinci

elmi dərəcə - habililasiya doktoru dərəcəsi deyilən forma

(Hability Doetor və ya H.D.) mövcuddur. Hansı ki. bizim

elmlər doktoru dərəcəsinə uyğun (bir çoxları onu analoji

dərəcə sayır) hesab etmək olar. Diqqət yetirək ki, bu dərəcə

fəlsəfə doktoru dərəcəsi alındıqdan sonra (5-10 illik) uğurlu

elmi-tədqiqat fəaliyyətinin ardınca verilir. Beləliklə, fəlsəfə

doktoru bu halda yalnız ilk doktorluq dərəcəsi kimi çıxış edir.

Britaniya ənənəsinə görə təhsil sistemində elmi dərəcələr

sistemi sadə deyil. Britaniya \ə bu kimi ənənəli ölkələrdə elmi

dərəcələr sistemi olduqca mürəkkəbdir. Müxtəlif müəlliflər

Böyük Britaniyada ən yüksək dərəcələri bu cür qeyd edirlər:

Doetor of Science, Doetor of Letters, Higher Doclorale. B,əzi

müəllifiər hesab edirlər ki, ən yüksək elmi dərəcə-elmlər

doktoru əsas etibarilə fəxri xarakter daşıyır, elmi, publisistik \ə

ictimai fəaliyyətə baxış əsasında verilir. Bəziləri isə hesab

edirlər ki, Hiiihcr Doetorate kimi dərəcə bizim elmlər doktoru

dərə-

317

cosinə müvafiqdir. Doclor of Science - bu iso professor-

müollim heyəti təmsilçilərinin elmi nəticələrinin tanınmasıdır

və belə bir elmi dərəcəyə iddiaçı fəlsəfə doktoru olmalıdır.

Qərbdə təhsil sferasındakı alimlər və mütəxəssislər

fəlsəfə doktoru dərəcəsinin alınması haqqında qeyd edirlər:

«Qərb formasında fəlsəfə doktoru hər halda ilk anda elmə

daxil olmaqdır, hansı ki, bu kifayət qədər ciddi meyarlar

əsasında olur. Lakin bu, elmə prinsipial olaraq yeni nəticə

almaq töhfə verən fiksiya deyil». Elmlər namizədi və elmlər

doktoru dərəcələrindən ibarət olan sistem isə hesab etməyə

imkan verir ki, «tələbə elmlər namizədi dərəcəsi vasitəsi ilə

elmə daxil olur, doktorluq dərəcəsi vasitəsi ilə o, elmə töhfələr

verir». Beləliklə, fəlsəfə doktoru dərəcəsi elmə yalnız ilk

addımdır ki, bu da Avropa elm toplumunun özü tərəfindən

təsdiqlənir. Yəni elmi ixtisasların yüksəliş sistemində fəlsəfə

doktoru dərəcəsinin önəminin və yerinin başa düşülməsində

Ukrayna. Rusiya, Azərbaycan və MDB-nin bir çox

ölkələrində fikir ayrılığı yoxdur və ola da bilməz. vSual

olunur, onda bəs fikir ayrılığı nədədir? Onlar aşağıdakılardan

ibarətdir: Qərbdə alimlərin ən yüksək dərəcəli ixtisaslara

mənsubiyyətinin qiymətləndirilməsi sistemi keçmiş SSRİ

ölkələrində qəbul edilənlə müqayisədə daha qarışıq, yayğın.

daha az formalizə edilmiş və s. vəziyyətdədir. Mə.sələn, xarici

ölkələrdə elmlər doktoru və ya istiqamətlər üzrə habilile

doktor, yəni tanınmış doktor elmi dərəcəsinə iddiaçı olanlara

tələblər bizim müasir doktorluq dissertasiyalarına tələblərlə

müqayisədə bir qədər aşağıdır: onlarda aparılan tədqiqatların

müdafiəsi elmi məruzə formasında və dərc edilmiş işlərin

məcmusu əsasında həyata keçirilə bilər. Digər tərəfdən də

beynəlxalq xarakterli tələblər isə daha yüksəkdir: xaricdə,

beynəlxalq jurnallarda məqalələrin dərci, xarici həmkarların

rəyləri, xaricdə stajkeçmənin olması, xarici ölkələrin

318

konfranslanndakı i.slirakı vo s. İşlənilən halda yüksək

səviyyəli mütəxəssislərin qiymətləndirilməsi sistemi fəlsəfə

doktoru dərəcəsi.ilə bilmir.

Ona görə də vahid Avropa təhsil məkanının realUrsdı-

rılması prosesində yeganə ali təhsil pilləsi olan fəlsəfə doktoru

dərəcəsinə münasibət təəccüblü deyil. Moskva Dövlət

Universitetinin rektoru professor V.Sadovniçi tərəfindən

Rusiya Rektorlar İ nifaqının 3 aprel 2004-cıı il tarixli iclasında

açıqlanmı.'j fikir daha çox aydınlıq gəlirir: «Nəhayət, bir daha

bizim ölkədəki elmlər doktoru dərəcəsinin müdafiəsinə

qalxmaq istəyirəm. Almaniyadan ba.'jqa Qərbdə heç yerdə

doktor dərəcəsi qəbul edilməyib. Ona görə də deyirlər gəlin

elmlər doktoru dərəcəsini ləğv edək. Qoy fəlsəfə doktoru hər

yerdə olsun. Mən isə hesab edirəm ki, elmlər doktoru dərəcəsi

bizim milli sərvətimizdir və onu nəyin bahasına olursa-olsun

qoruyub saxlamaq lazımdır». Ali ixtisas dərəcəsinin ikipilləli

sistemi Rusiya, Ukrayna, Azərbaycandan (MDB-nin bir çox

ölkələrindən) başqa Danimarka və İslandiyada da mövcuddur

[61, 62].

Bu problemin həllinin müxtəlif variantlarını nəzərdən

keçirərkən bir çox müəllillər qeyd edirlər: «Əgər Rusiya

növbəli dəfə Avropa geyimini üstündə yoxlayarkən elmlər

namizədlərinin və elmlər doktorlarının statuslarını

bərabərləşdirərsə, onda ölkənin elminə və ali təhsilinə daha bir

zərbə endirmiş olacaq, bu zərbə nəinki alimləri çox güclü

təkmilləşmə stimullarının birindən məhrum edəcək, həm də

Rusiya elm ictimaiyyətinin unikal özünəməxsusluğunu köklü

surətdə dəyi.şdirəcəkdir. Belə bir qərar, yəni elmlər namizədi

dərəcəsini son hədd sayan şəxslərin statusunun yüksəldilməsi

çəlin ki, müsbət nəticələnsin və elmlər doktoru sırasına aid

elmək mümkün olsun. Məhz buna görə də düşünürük ki,

Rusiyanın Ümumavropa dəyərlərinə sadiqliyini göstərmək

naminə ölkənin elmi dərəcələr sistemini uçurub dağıtmasına haqq qazan

319

dırmaq çolin ki, mümkün olsun. Ölkənin vahid Avropa təhsil

məkanına daxil olması obyektiv baxımdan zəruri addımdır,

həm də çıxılmazlığa gətirən yoldur. Lakin milli özünəxaslıq,

fəaliyyəti hər hansı ölkənin gələcəyi ilə bağlı olan sosial, elmi,

iqtisadi və s. münasibətlərin kəskinləşməsinə aparan yola

çətin ki, haqq qazandırsın».

Rusiya təhsil sistemini Ümumavropa təhsil sistemi ilə

müqayisə edən bir çox alimlər tərəfindən Bolonya prosesinin

müsbət və mənfi tərəfləri haqqında deyilir: «Nə üçün biz

Rusiya ölçülərində elmlər doktoru hazırlamaqdan imtina

etməliyik? Nəyin naminə? Yeri gəlmişkən, Bolonya prosesi

və Bolonya Bəyannaməsi buna heç də zidd deyil. Üstəlik də

life long learninig (ömür boyu təhsil) sistemi öz peşə

səviyyəsini fasiləsiz olaraq yüksəltmək zərurətini bilavasitə

göstərir. Buna görə də böyük tədqiqatların yerinə yetirilməsi,

doktorluq dissertasiyasının yazılışı və müdafiəsi üzərində iş

life long learninig ideyasının həyatda praktik təcəssümünə ən

gözəl misaldır». Daha bir misal «kafedra sistemi adamı son

yekunda doktorluq dərəcəsinə gəlirib çıxarır. Onun harayadək

yüksələcəyi yol aydındır. Doktorluq dissertasiyası. bir qayda

olaraq, yeni elmi istiqamətin işlənib hazırlanması deməkdir və

onun ləğvi ölkənin təhsilinin əsasını təşkil edən elmi

məktəblərə ağır ziyan vuracaq». Digər tərəfdən doktorantura

pilləsi elmi işlərin davam etdirilməsi üçün həqiqətən bir

stimuldur, çünki biz çox vaxt özümüzü görməməzliyə

vururuq, hansı ki, bir çoxları namizədlik dissertasiyasını

müdafiə elməklə faklik olaraq elmi fəaliyyətlərini

dayandırırlar. İndi buna da rəsmi bəraət yaranacaq. Əgər

bizim bugünkü mentalitetimizi. elmdəki tendensiyaları və

gerçəklikləri, ona nüfuz elməyə və onda özünə yer tutmağa

can atıldığını da nəzərə alsaq, bu halda fəlsəfə doktoru

dərəcəsinə nail olanların bir çoxunun sonuncu pillə dərəcələr

sırasına daxil olmasının müəyyənləşdirilməsi problemi qarşıya

320

çıxacaqdır. Nohayol, bclo bir fikrə gəlirik: fəlsəfə dok- lorları

arasında difercnsialla.sma qaydasını qoymaqdan ölrü hansı

yeni meyarların ləlbiqi lazımdır. Lakin qar- .şıya belə bir sual

çıxır: «Alimlərin professional səviyyələrinin yüksəlməsinin

qəraıia.şmıij, sınaqdan çıxmrs sislemi dura-dura aydın

olmayan və qeyri-müəyyən yeni bir sistem dü^sünmək nə

üçün lazımdır?» Bəli, onun da öz çalı:jmazlıqları var. Lakin bu

o demək deyil ki, fəlsəfə doktorunun bir müəyyənləşmi.ş

sə\iyyəsində birləjjən və təklif olunan sistem daha yaxşıdır.

Düşünürük ki, belə bir tezis son dərəcə şübhəlidir.

İlk zamanlar MDB-nin bir sıra ölkələri tərəfindən elə

düşünülürdü ki, hər şey aydın və dəqiq şəkildə

müəyyənləşdirilmişdi. Elm sferasında sonrakı (ikinci)

professional yüksəliş elmlər doktoru dərəcəsinin verilməsi ilə

öz əksini tapmışdır. Əsas məqsəd proseduranın nə dərəcədə

obyektiv olmasında, alimin elmi tədqiqatlarının formal

legitinıləşməsinə görə məsuliyyəti üzərinə götürən tərəfdə

deyil, məsələ ondadır ki, belə bir mexanizm mövcuddur və

işləyir. Professional yüksəlişin fəlsəfə doktoru dərəcəsinin

alınması ilə başa çatdığına dair bütün deyilənləri nəzərə alsaq,

belə bir te/is son dərəcə şübhəlidir, yəni fəlsəfə doktoru

dərəcəsi alimin müvafiq elmi statusu kimi qəbul oluna bilər.

Buna görə də qeyd edək ki, Rusiyada elmlər doktoru

dərəcəsini alimin yüksək elmi legitimləşməsinin tanınması

olaraq saxlamaq təklif edilir.

Qeyd edə bilərik ki, Rusiya, Ukrayna, Azərbaycan və

MDB-nin bir sıra başqa ölkələrində qərarlaşmış olan elmlər

doktorunun ixtisas normaları kifayət qədər əsaslandırılmışdır.

Həmin ölkələrin Ali Attestasiya Komissiyası «bu məsələdə

Qərb ölkələrinin praktikasına hədsiz istiqamətlənməni,

ikipilləli sistemin daxil edilməsi və onlara dövlət ekspertizası

keçirilmədən diplom verilməsi oriyentasiyası ilə elmi

dərəcənin tətbiqinə can atıldığını» mənfi faktor kimi

qiymətləndirmişdir. Bu tendensiyalara

321

qarşı nüfuzlu təmsilçi olan Ali Attestasiya Komissiyasının

rolu özünü həmişə əks etdirir. Yüksək ixtisaslı mütəxəssislər

üçün ancaq bir dərəcə səviyyəsinin yetər- sizliyi barədə

məsələnin prinsipial qoyuluşu, dərəcə almaq prosesinin

beynəlxalq normalara nə dərəcədə uyğun gəldiyi və bizim

terminologiyanı Avropanın digər ölkələrində və ABŞ-da

qərarlaşmış terminologiya ilə necə razılaşdırmalı barədə sual

həqiqətən aktualdır və A\ ropa səviyyəsində həllini tələb edir

(bu itstiqamətdə işlər gündən-günə öz müsbət həllini tapır). Bu

kontekstdə belə bir fikir də səslənmişdir: «Şübhəsiz, həm də

diplomdan sonrakı elmi dərəcələrin seriifikasiyalaşdırılması

zəruridir. Habiiite doktorluq dərəcəsini elmi əsərlərinin

müvafiq keyfiyyət göstəricilərinin olması şərti ilə indiki

elmlər doktorlarına da vermək olar». Lakin «habilitasiya»

artıq faktik olaraq doktorluq dissertasiyası müdafiə edildikdən

sonra baş verir.

Yüksək ixtisaslı elmi, elmi-pedaqoji kadrların

hazırlanması və dövlət attestasiyası haqqında Ukrayna MEA-

nın Tarix İnstitutunun rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən işçi

qrupu tərəfindən hazırlanmış qanun layihəsi variantlarının

birində belə bir təklif olunur: «elmlər namizədi - philosophy

doctor, elmlər doktoru - doctor of .Sciences. Xatırlatdığımız

və qüvvədə olan elmlər namizədi dərəcəsinin əvəzinə elm

sahələri üzrə magistr dərəcələrinin tətbiqi və onların

statusunun bərabərləşdirilməsi təklif olunur. Nəticə olaraq,

«ali təhsilin iki pilləsinə elmi dərəcələrin iki pilləsi meydana

çıxar: 1) bakalavr; 2) ixtisas üzrə magistr: 3) elm sahəsi üzrə

magistr; 4) elm sahəsi üzrə doktor». Bu kimi variantlar

müəyyən bir alternativ qismində gözdən keçirilməyə layiqdir

və Avropada milli ali təhsil sistemlərinin

harmoniklə.şdirilməsi, uzlaşdırılması üçün baza ola bilər».

Əsas məsələlərdən biri də odur ki, bu alternativlərdən çox,

həm də yük.sək dərəcələrin verilməsi sferasındakı

qanunauyğunluqlar və

322

lendensiyalar aydın jjokildo izbnir. Birincisi, xarici ölko- brdo

(ham Avropa ölkobrindo, həm də Bolonya prosesinə aid

sənədlərdə) aydın şəkildə başa düşülür ki. fəlsəfə doktoru

dərəcəsi ən yüksək elmi ixtisasa nail olmaq üçün ancaq ilk

addımdır. İkincisi isə Qərb dünyasında alimin peşə-elmi

hazırlığının ən yüksək təzahürü olaraq yalnız qərarlaşmış

fəlsəfə doktoru dərəcəsinin mövcudluğu haqqında danışmaq

yersiz olar. Üçüncüsü, ən yüksək doktor elmi dərəcəsi və

fəlsəfə doktoru dərəcəsini tə.sdiq- byən elmi dərəcələr

arasındakı fərq Qərb ölkələrində müxtəlifdir, onların verilmə

prosesinin özü isə bir qədər yayğındır və formalhq səviyyəsinə

görə MDB-nin bir çox ölkələrindən (həm də Azərbaycan)

fərqlənir. Dördüncüsü, faktik olaraq Qərb ölkələrində müxtəlif

elm sahələri üzrə fəlsəfə doktoru dərəcəsi ilə bir çox MDB

ölkələrində elmlər namizədi dərəcəsi almaq üçün müdafiə

edilən dissertasiyaların müqayisəli təhlili ortada yoxdur. Bu

isə həmin dərəcələrin nisbəti haqqında məsələnin obyektiv

olaraq aydınlaşdırılmasına kömək etmir. Beşincisi, bir çox

MDB ölkələrində, həm də xarici ölkələrdə ən yüksək elmi

dərəcələrin möN'CLid olduğu bir halda öz təcrübəmizi nəzərə

almadan Bolonya prosesi müddəalarının bir ölçüyə

uyğunlaşdırılmaqla standartlaşdırılmış olan hər şeyi təqlid

etməkdə təbsmirikmi? - sualı meydana çıxır. Həm də qeyd

edək ki. Qərb ölkələri ilə milli ikipilbli təhsil sistemi

arasındakı fərqlərin götürülməsimilli təhsil, elm \ə milli

suveren siyasətinin mövcudluğu ilə bağlıdır.

Bolonya prosesi ideyalarını rədd etmədən Rusiya və

Ukrayna ekspertləri Bolonya prosesinin ağrılı nöqtələri

haqqında daha çox danışır, onun milli təhsil sistemlərinə

LiyğunsLizluğLinu qeyd edir. Bolonya prosesinə

daxilolmanın daha diferensiallaşmış versiyasını təklif edirlər.

Və qeyd edirlər ki. onun bir çox müddəalarına dövlət orqanları

tərəfindən daha ciddi \ə diqqətli münasibət göstərilməlidir. Deyilənləri nəzərə alıb qeyd edək ki, Bo

323

lonya prosesi ideyalarının reallaşdırılması işində unifıka- siya

deyil, harmonikbşdirmə, yaxınlaşma ideyaları başlıca yer

tutmalıdır.

Hazırda bir çox MDB ölkələrində müxtəlif kateqoriyalı

professor-müəllim heyətinin tədris yükünün diferen-

siallaşdırılmasında irəliyə doğru addım atılmışdır. Tədris

yükü normaları maliyyə təminatı ilə möhkəmləndirilmir.

Tədris saatlarının cəmi eynilə qalsa da, real tədris yükü

normaları tətbiq edilərkən əlavə olaraq müəllimlərin cəlb

edilməsinə zərurət yaranır, bu isə əla\ə maliyyələşdirmə tələb

edir və v^lin ki, büdcədə nəzərdə tutulmuş olsun. Bolonya

prosesinin reallaşması müəllimin yükünün artırılmasına

gətirib çıxarır ki. bu da heç də hamı tərəfindən dərk edilmir.

Bu o deməkdir ki, auditor və müstəqil işin nisbəti

planlaşdırıldıqda auditor yükünün labüd olaraq azaldılması

müəllimlərin sayının real olaraq ixtisarına, onların arasında

müəyyən işsizliyə və ali məktəbdə qalan müəllimlərin isə real

yükünün artmasına gəlirib çıxarır.

Mühüm problemlərdən biri də ali məktəblərin geniş

şəkildə kompüterbşdirilməsidir, yəni kifayət qədər

kompüterlərin olmasından müxtəlif növ kompüter

şəbəkələrinin yaradılmasınadək və internetin imkanlarından

fəal surətdə istifadə olunmasıdır. Kafedraların hər biri

minimal sayda kompüterlə təchiz edilmədikdə tədris

prosesində Bolonya prosesinin gerçəkləşdirilməsi görüntü

olacaqdır. Əgər situasiya obyektiv olaraq qiymətləndirilərsə.

onda deyə bilərik ki, hazırda bir çox müəllimlər kompüterə

malik deyillər. Qeyd edək ki, bu problem hətta inkişaf elmiş

ölkələrdə mövcuddur, lakin “kompüterlərin sayı - tələbələrin

sayf’ nisbətini əsas götürsək, bu problem Azərbaycanda

(MDB-nin bir çox ölkələrində və başqa ölkələrdə) bütün

kəskinliyi ilə özünü büruzə verir. Misal üçün, 1999-cu ildə Finn- landiyada hər lOOüO sakinə 120 kompüter düşürdü

324

(dünyada ABŞ-dan sonra ikinci yerdə), yəni sakinlərin üçdə

ikisi kompüterdən istifadə edirdi. Müqayisə üçün - 2000-ci

ildə Moskvada hər 10000 adama 50 kompüter düşürdü. Lakin

kompüterlərin olması da iqtisadi inkişafa köhnəlmiş baxışlar

qalırsa, kömək etmir. Azərbaycanda aparılan işlərin vəziyyəti

göstərir ki, yaxın gələcəkdə kompüter problemi həllini

tapacaq. Lakin tədrisin kompüter- ləşdirilməsi problemi

keyfiyyətli mütəxəssis problemini həll etmir, bu heç də asan

məsələ deyildir. Kompüter şəbəkələrindən geniş istifadəyə

əsaslanan məsafədən (dislani) təhsilin bir sıra ciddi qüsurları

da var. Məsələn, distani təhsil kursu, tələbə əgər tədris

prosesində öyrənilmə obyekti ilə bilavasitə işdən aralı

qalmışsa, tibb sahəsində, baytarlıqda, biologiyanın bir sıra

istiqamətlərində və s. tamdəyərli mütəxəssis ola bilərmi?

Aydın məsələdir ki. bu mümkün deyil. Distant təhsil kütləvi

təhsilin “dayaq nöqtəsi”dir, yəni harada olmasından və

sağlamlıq vəziyyətindən asılı olmayaraq, hər bir insan üçün ali

təhsilin əlyetərlilik simvoludur. Lakin təhsil sisteminin

kommer- siyalaşdırılmasında yeni imkanlar açan istiqamət

artıq mənfi nəticələrini də verir və həm də da\ am edir.

Gələcək tələbənin orta məktəb divarları arasında

hazırlaşdırılması (MDB ölkələri) problemi Avropa üçün də az

ağrılı deyil. Avropada bu problemin vəziyyəti necədir? Misal

olaraq Bolonya prosesinə bizdən əvvəl qoşulmuş Almaniyanı

götürək. Almaniya Federal Əmək Palatasında ali məktəb

siyasəti şöbəsinin referenti M.Ekl Almaniyada ali təhsil

sferasında həllini tapmamış olan bu problemlərin

mövcudluğunu göstərir: «Həddən artıq uzun tədris günü,

işləyən tələbələr üçün minimal güzəştlər, orta məktəb

şagirdlərinin iş yerlərinə və ali məktəblərdə oxumağa

bölüşdürülməsini məqsədli səviyyədə planlaşdırmanın

olmaması, bilikləri qiymətləndirmənin qeyri-kamil sistemi və

s.». Məqalədə deyilir: «alman professorları orta məktəb

buraxılışı imtahanlarının nəticələrinə daha etibar etmirlər.

325

Onların fikrincə, məktəblər şagirdlərin ali təhsillərini davam

etdirə bilmələri üçün onları lazımi şəkildə hazırlaş- dıra

bilmirlər. Alman iqtisadiyyat institutunun məlumatına görə,

ali məktəb müəllimləri hər üçüncü abituriyenti sonrakı təhsilə

yararlı saymırlar». Bu deyilənlər təkcə Almaniyanın problemi

deyil, həm də Avropa Birliyinin digər aparıcı ölkələrinin

problemidir. Böyük Britaniya məktəblərində də tədris

prosesində yaranmış problemlər göstərilir: dövlət

məktəblərində bu və digər fənlər üzrə müəllimlərin olmadığı,

fizika müəllimlərinin zəif ixtisas səviyyəsi, bir sıra fənlər üzrə

tədris materialının ixtisarı və sadələşdirilməsi, yeni nəslin

bilik səviyyəsinin azalması və s. Nəticədə universitetlər ali

məktəbə daxil olanları mahiyyət etibarilə yenidən hazırlamalı

olurlar. Böyük Britaniyada son illərdə fundamental fənlər üzrə

materiallar xeyli dərəcədə ixtisar olunmuş və

sadələşdirilmişdir. Bu gün bir çoxları riyaziyyatdan baza

səriştələrinə (onluq kəsrlərlə əməliyyat, alt-alta bölmə və

vurma və s. bacarığına) malik olmadan riyaziyyatdan imtahan

verərək ali məktəbə daxil olurlar, - deyən müəlliflərin

gətirdikləri faktlar bizim üçün də olduqca aktualdır. Lakin

Azərbaycanın orta məktəblərində hər zaman fundamental

(riyaziyyat, fizika, kimya) elmlərin yüksək təlim səviyyəsi

olmuşdur.

Diqqəti cəlb edən ən ciddi problem Rusiya, Ukrayna,

Azərbaycan və s. ölkələrin ali təhsil sisteminin Bolonya

prosesinin relsi üzərinə keçidə hazırlıqla onun təməlində

dayanan tələblər arasındakı disproporsiyadır. Aydın məsələdir

ki, Azərbaycanın Avropa təhsil məkanına keçid prosesi

nəzərdən keçirilərkən məhz belə bir yanaşma prosesin bütün

mürəkkəbliyini yalnız professor-müəllim heyətinin bəsit

arzuolunmazlığı ilə izah edərkən daha konstruktivdir. Hazırda

Azərbaycan yeni təhsil islahatlarının tətbiqi mərhələsindədir.

Onun gerçəkləşdirilməsi prosesində qarşıya həm Bolonya

prosesinin tətbiqi, həm

326

də Azərbaycanın ali ləhsil sistemində çoxdan vaxtı çatmı;;;

xeyli sayda problemli məsələlər çıxır. Başqa narahat olanlar da

var, onların arasında fundamental elmlərin keyfiyyətinin

azalacağı ehtimalı, elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasının daha

da pisləşməsi, ölkə təhsil sisteminin təhsil xidmətləri bazarının

periferiyasına sıxışdırılacağı və s. qeyd edilir. Bolonya

prosesinə uyğunlaşmanın müxtəlif «lehinə» və «əleyhinə»

olan fikirlər arasında barışdırıcı bir mövqe qismində deyilir;

«Qərb ölkələrinin ardınca getmək və ölkə təhsil sistemi

ənənələrinin qorunub saxlanması lazımdır».

Diplomların tanınmasının «beyin axınına» gətirib

çıxaracağı ilk növbədə diqqəti cəlb edir. Bu təkcə Rusiya,

Ukrayna və s. ölkələrin problemi deyildir. Azərbaycanın

Bolonya prosesinə qoşulmasının “əleyhdarları” bu məsələyə

də toxunurlar. Həqiqət belədir ki, xarici mütəxəssislərdən

bizim ölkədə yaşamaq və işləmək istəyənlərin sayı çox azdır.

Sorğular göstərir ki, Azərbaycan tələbələrinin fərqlənən qismi

(yarıdan çoxu), həm də xaricdə oxuyan tələbələr öz gələcək

fəaliyyətini Azərbaycanla deyil, Türkiyə, hər hansı Avropa

ölkəsi və ABŞ ilə bağlayır. Məhz buna görə də Bolonya

prosesinə qoşulmanı tənqid edən «21-ci əsrin ən mühüm

resursu olan intellektin kənara axıdılması üçün könüllü sistem

yaratmaqla, ölkə özünü öz hesabına başqalarının maraqlarına

xidmət göstərməyə məhkum edir» fikirləri ilə də razılaşmaq

lazımdır.

Xaricə axın problemi təkcə MDB ölkələri üçün deyil, həm

də Avropa ölkələri, o cümlədən Almaniya üçün aktualdır.

Məsələn, məqalələrin birində belə bir rəqəm gətirilir ki,

Almaniyadan hər il təqribən 120 min adam çıxıb gedir. Bunlar

öz məhsuldar yaşlarında yaxşı təlim almış və öz fəaliyyətlərini

davam etdirmək üçün daha yaxşı şərait axtaran adamlardır.

Moskva Dövlət Universitetinin rektoru professor V.Sadovniçi «Ştern» (AFR) jurnalına

327

istinad edorək daha böyük roqəm gətirir (məsələn, 2002-ci ildə

Almaniyanı 622 min nəfər tərk etmişdir). Məlumatlara görə,

Almaniyada ali təhsil və elmi-tədqiqat işlərinin beynəlxalq

marketinqi kampaniyası çərçivəsində məqsədyönlü fəaliyyət

hesabına təlim başa çatdıqda beynəlxalq səviyyəli bakalavr və

magistr bilikləri verən mindən çox tədris proqramı

yaradılmışdır; alman və xarici ölkə tələbələri üçün DAAD

(Alman Akademik Mübadilə Xidməti) tərəfindən yaradılmış

proqramlar yayılmaqda davam edir; M.Plank adına İnstitut

tərəfdaş universitetlərlə birlikdə bir neçə eyniadlı adına

elmi-tədqiqat məktəbi (IMPRS) təsis etmişdir; alman

universitetlərində müxtəlif fəlsəfə doktoru (Ph.D-Philosophy

Doctor) proqramları yaradılmışdır. Nəticədə Almaniya başqa

ölkələrdən olan tələbələrə görə təhsil cəlbediciliyində ABŞ və

Böyük Britaniyadan sonra üçüncü yerdə durur. Məsələn,

2002-ci ildə Almaniyada 140 min əcnəbi tələbə təhsil alırdı.

Bütün hazırlıq işləri, lazımi sənədlərin çox böyük hissəsi,

tədris plan və proqramlarının yenidən işlənməsi, təhsil

sisteminin yenidən qurulması və tədris işləri ilə həddən artıq

yüklənmə məktəbin professor-müəllim heyətinin vaxt

resursunun hesabına həyata keçirilir. Bu gün Azərbaycan ali

məktəblərində təhsilin bolonyalaşdı- nlması istiqamətində

görülən işlərin çoxu praktik olaraq Təhsil Nazirliyinin məsul

işçilərinin, rektorların, tədris müəssisələrinin dekanlıq və

kafedra rəhbər işçilərinin, eyni zamanda icraçı müəllimlərin

üzərinə düşür. Aşağı kurs tələbələri arasında tədris prosesinin

yenidən qurulması işinin, yuxarı kurslarda isə köhnə sxemin

davam etdiyi halda əlavə maliyyələşdirmə rol oynayır. Bu

kimi islahatlar nəticəsində müəllimlərin tədris yükü-əmək

haqqının əvvəlki səviyyəsi saxlanılmaqla, tələbələrin kurs

modulları, tapşırıqlar, borcların qəbulu və planlaşdırılmayan

kontakt saatların (Avropada deyildiyi kimi) çox böyük kəmiyyəti hesabına hədsiz dərəcədə ağırlaşır.

328

Əsas problembrdən biri do Bolonya islahatlarının həyala

keçirilməsi üçün zəruri olan maddi-lexniki bazanın

yaradılmasıdır. Ali təhsilin maliy)'ələ^dirilməsi özlüyündə

böyük və çəlin bir problemdir \ə Bolonya prosesi ideyalarının

həyata keçməsində bu problem daha da kəskinləijmiş olur,

Bolonya prinsipləri ruhunda islahatların ən önəmli

məsələlərindən biri də həyala keçirilən dəyişikliklərdə iqtisadi

problemlərin həllidir: köhnəlmiş maddi-lexniki baza, müasir

texniki bazanın və ən yeni texnologiyaların yoxluğu, hələ də

həllini tapmamış olan təhsilin kompüterləşdirilməsini

Ukrayna. Rusiya, Azərbaycana \ ə s. (MDB ölkələrinə) aid

etmək olar. Ali məktəbin maliyyələşdirilmə problemi təkcə

Ukrayna, Rusiya, Azərbaycanda və s. kəskinləşmir. Bu

problem dünyanın digər ölkələrinə də aiddir, məsələn, ABŞ

üçün də səciyyəvidir. Məhz orada Amerika rektorlarından biri

öz ali məktəbinin büdcə maliyyələşdirilməsinin çətinliyinə

dair kinayə ilə demişdir: «Başlanğıcda bu məktəb dövlət ali

məktəbi idi (dövlət tərəfindən maliyyələ.şdirilirdi), sonra

dövlət tərəfindən subslansiyalaşdırılan oldu, müəyyən müddət

keçdikdən sonra isə dövlətin ərazisində yerləşən özəl (xüsusi)

tədris müəssisəsinə çevrildi. İndi isə bu məktəbi dövləti

əsəbiləşdirən ali məktəb deyə xarakterizə edirlər, çünki

məmurlar daim maliyyə hesabatı tələb etsələr də, onlar

məktəbin maliyyələşdirilməsi məsələsindən boyun qaçırırlar».

Bu kimi universitetlər Avropada da izlənmə nəticəsində üzə

çıxmışdır. Əgər kimsə düşünürsə ki, Bolonya prosesi bütün

bəlalar üçün qənaətbəxşdir, bu heç də belə deyil. MDB

ölkələrindən əvvəl Bolonya prosesinə qoşulan ölkələr müasir

mütəxəssislər hazırlığı sferasında xeyli problemlərlə

qarşılaşırlar. Məsələn, 2003-cü ildə «Ekonomist» dərgisində

iddia edilirdi ki, «Britaniya Linixersilelləri ağzınadək dolub,

xaosdur (hərci - mərcilikdir) və mənəvi böhran içərisindədir,

onlar əsasən ə\'\əlki illərin maliyyə hesabına fəaliwəl

göstərirlər. Akademik əmək haqqı aşağıdır, həm dövlət, həm

də özəl sektor tərəfindən maliyyələşdirmənin həcmi isə

329

əwəlki səviyyədə qalmışdır». Buna görə də Milli Biznes

İnslilutunun (Rusiya) rektoru S.Plaksiy deyir: «Bu gün ali

məktəb müəllimi auditoriyalarda öz xarici həmkarından 3-4

dəfə çox işləməyə məcburdur \ ə 8ü-9ü-cı illərlə müqayisədə

1 , 5 - 2 dəfə çox işləyir; onun əmək haqqının həcmi isə

birincilərdən l()-30 dəfə azdır. Müəllimin əmək haqqından

qənaət etmək ali məktəblərdə kadr iflasına və onların

intellektual yoxsullaşmasına aparan yoldur ki. bu da öz

növbəsində varisliyin qırılmasını, mütəxəssis hazırlığının

keyfiyyətinin pisləşməsini, bütün cəmiyyətdə bilik kon-

sentrasiyasının azalmasını şərtləndirən səbəblərdən biridir. Bu

isə o deməkdir ki, bu halda Rusiyanın inkişaf etmiş ölkələrdən

geri qalmasının dərinləşməsi qaçılmaz olacaqdır. Həm inkişaf

etmiş ölkələr üçün, həm də az inkişaf etmiş ölkələr üçün bu hal

rekord sə\ iyyə təşkil edir» [35, 44,46].

Bütün bu deyilənlər Azərbaycan üçün də xarakterikdir.

Azərbaycanın təhsil naziri M.C.Mərdanov ali təhsil

problemlərinə həsr edilmiş çıxışlarının birində demişdir: «Mü-

əlliınlərin ənwk haqqının (khnilnwsi hazırda dövht səvi'y- ymmb öz

IiDllnıi tapmaqdadır. ƏUhittə, bn halda ali nwkttibhrhı

maliyyDhiidirilnmhıhı iqtisadi mcyarlarnını i^h- ilib liazırlainıiası

xeyli nninıkkdbltiîr, lakin onların ıııaliyy,ı tdiııinatını

sadiih^dhilnıiî qaydada^ təkcə nınəlliıtılərin sayı üzrə

nınəyyənlə^dirnıək olmaz. Ali məktəbin professor- müəllim

heyətinin keyfiyyət tərkibini də, onların fəaliyyət səviyyəsini də, bir

sıra di^ər faktorları da nəzərə almaq lazımdır».

Rusiyada müəllimlərin iş şəraitləri idealhqdan çox

uzaqdır. Məsələn, bir qayda olaraq, hər bir professor LAN-a

qoşulan kompüterlə, texniki ləvazimatlarla və böyük şəxsi

kitabxana ilə təmin olunmuşdur və dosentlər də öz ofislərinə

malikdirlər. Ancaq sıra\ i müəllimlər və aspirantlar bir ofisdə

iki nəfər olmaqla yerləşirlər. Etiraf etmək lazımdır ki. belə bir

standart müəllimlik fəaliyyətinin intensiv formaları ilə razılaşmaq olmaz. Müəllimə təhkim

330

olunan .‘joxsi mokan olmadan ondan lobb edilən yüksək

keyfiyyətli təlim, eləcə də əməyin rasional təşkilinin müvafiq

tələblərinə nail olmaq çəlindir. Bolonya prosesində müəllimin

işinin ağırlıq mərkəzi olan tələbələrin müstəqil işinə nəzarət \ə

nəticələrin yo.xlanmasının keçirilməsi prinsiplərini nəzərə

alsaq, etiraf etmək lazımdır ki, müəllimin tədris yükünün və

əmək şəraitinin formalaşmasının yeni prinsipləri lazımdır.

Avropa ölkələrinin təhsil sistemlərinin harmonik şəklə

salınmasını nəzərdən keçirdikdə ilk növbədə nəyin harmo-

nikləşdirildiyini bilmək lazım gəlir. Baza ixtisaslarının

seçilmiş qrupları (profillər) üzrə hazırlıq istiqamətlərinin

kifayət qədər geniş analizi aparılmalıdır. Belə bir müqayisəni

inkişaf elmiş ölkələrdə aparıcı ali məktəblərin bakalavr və

magistr hazırlığının seçimi üzrə aparmaq lazımdır. Bu cür

ölkələrin ali məktəbləri təhsil prosesini xarakterizə edən

müvafiq sənədlərin düzgünlüyünə əsaslanmalıdır. Baza

ixtisaslarının istiqamətlərini gözəl bilən mütəxəssislər qrupu

tərəfindən yerinə yetirilmiş analitik hesabatların və müqayisəli

təhlilin nəticələri tədris prosesində aparılan islahatın əsası

olmalıdır.

Bolonya prosesinin Avropa ölkələrindəki praktikasından

danışdıqda, qeyd elmək lazımdır ki, bu iş Azərbaycanda zəif

öyrənilmişdir. Söhbət Bolonya prosesinin ümumi

prinsiplərindən və ya biliklərin qiymətləndirilməsinin

ümumiləşdirilmiş prinsiplərindən, struktur- modul

sistemlərinin qurulmasından və s. getmir. Onlar Azərbaycan

Təhsil Nazirliyi tərəfindən hazırlanmış təlimat materiallarında

və müxtəlif növ sənədlərdə artıq kifayət qədər öz əksini

tapmışdır. Bolonya prosesi ideyaları tətbiq edilərkən, inleqral

prinsip və müddəalardan çox, tvədris pro.sesinin təşkilinin

«incə strukturunun» başa düşülməsi, yəni yeni təhsil

sisteminin formalaşması, tələbələrlə bilavasitə qarşılıqlı

əlaqələrin mexanizmlərinin mənimsənilməsi üçün A\'ropa

universitetlərində fənlər qrupunun

33

tədrisinin konteksti ilə və s. tanışlıq rol oynasın. Bu

kontekstdə Avropanın və ABŞ-ın mü.xtəlif ali məktəblərində

tədris prosesinin qurulması haqqında məlumatları bilmək əsas

məsələlərdən biridir. Yalnız «da.xildən» belə bir baxış

olduqda, tədris prosesinin yeni təşkilinin üstünlüklərinin

adekvat qiymətləndirilməsini aparmaq, onun nöqsanlarını və

aradan qaldırılma yollarını gördükdə, ölkənin ali təhsil

sistemində Bolonya prosesi ideyalarının konkret

təcəssümünün zəruri və lazımlı faktorlarını ayırmaq mümkün

olar. Əks halda nəticələrin əvvəlcədən verilmiş sxemlərə

uyğunlaşdırılınası müşahidə ediləcək, bu da son yekunda heç

də gözlənilən nəticələrə gətirib çıxarmayacaq.

Milyondan çox müəllimi və elmi-tədqiqat sektoru

işçilərini birləşdirən Beynəlxalq Təhsil Təşkilatı tərəfindən

2005-ci ildə verilmiş «Bolonya prosesinə dair siyasi

bəyanat»da deyilir: «Bolonya pro.sesinin gedişində müəllim

heyətinin və elmi işçilərin kifayət qədər olmaması (Avropa

ölkələri ilə müqayisə olunduqda) ali təhsilin keyfiyyətinə və

elmi- tədqiqat işlərinin nəticələrinə mənfi təsir göstərir.

Bolonya prosesi özünün ən mühüm prinsiplərindən birini -

təhsilin əlyetəıiiyini, kütləvi və elitar təhsil arasında nisbət

haqqında məsələni çərçivədə saxlayır. Kütləvi və elitar

təhsilin nisbəti haqqında məsələ fərqli şəkillərdə həllini tapır,

lakin heç kəs inkar etməz ki, elit ali məktəblər hər bir ölkədə

mövcuddur. Elit ali məktəblərin fəaliyyəti qiymətləndirilərkən

başlıca meyar təhsil və elmi - tədqiqat işlərinin keyfiyyəti

məsələsidir. Elit ali məktəblərin strategiyasında onların

tədqiqat inkişaflarına böyük diqqət yetirilir və yeni şəraitdə

elə görünür ki, hətta bu komponentin güclənəcəyini gözləmək

olar».

Britaniya mətbuatında yerli təhsil müəssisələrinin (əsas

etibarilə - prestijli olmayan) ünvanına və ali təhsilin təmiz

adma ləkə gətirildiyinə dair çoxlu sayda məqalələr çıxmışdır.

Məsələn, təhsil haqqı ödəyən tələbələr hesab edirlər ki, onlar standart Britaniya dərəcəsi alırlar. Həqi-

332

qolon də onlar dərəcə alırlar, lakin Böyük Britaniyanın öz

universitetlərinin tələbələri səviyyəsində təhsil almırlar.

Beləliklə, «dərəcələr fabriki» xarici təhsil ocağı görüntüsü

arxasında pərdələnməklə, həm əyani, həm də məsafədən

(distant) təhsil qaydası ilə bizi dünya (Avropa) təhsil məkanına

formal olaraq deyil, real olaraq təhsil prosesinin

gerçokləşdirilməsində nailiyyətlərimizi və çalrşmazlıqlarımızı

tutuşdurmaqla daxil olmağa məcbur edir.

Bolonya prosesinə əsaslanaraq dərəcə almış ali məktəb

məzununun işədüzəlmə məsələsində Nanterdən olan elmi

əməkdaş, təhsil islahatları problemlərinə dair beynəlxalq

forumun koordinatoru Karol Siqman daha kəskin danışmışdır:

«Biz Bolonya prosesini tənqid edirik, lakin onlar ya.xşı

təkliflər irəli sürür, amma yoxlanışda o qədər də ya.xşı

deyillər. Tələbələr müxtəlif ölkələrdə oxumalı və Avropa

onların yerdəyişmələrinə yardımçı olmalıdır. Lakin bu ancaq

kreditlər sisteminin köməyi ilə mümkün olur. Məsələn, tələbə

hüquq üzrə yarım il Parisdə məşğul olub kredit yığır, sonra

Vyanada davam etdirərək orada incəsənət tarixi və ya başqa

bir sahə ilə məşğul olur. Ən nəhayət, hansısa bir diplomu

almaqdan ötrü lazımi qədər kredit toplayır, lakin ən maraqlı

odur ki, onları həm müəssisə, həm də bütün lobbisi

dəstəkləyir. Nə üçün? Çünki müəyyən qədər orada gizlən- tilər

var, yəni belə bir diplom almış işçi öz təhsil səviyyəsinə isnad

etməklə çətin ki, müəyyən bir əmək haqqı tələb edə bilsin.

Beləliklə. Avropa Birliyinin siyasəti əmək haqqı şkalasının

müəyyən edilməsi üçün istiqamət olaraq diplomun məhvinə

gətirib çıxarır. Qeyd etmək lazımdır ki, Avropanın elil ali

məktəbləri (Kembric, Paris Siyasi Elmlər İnstitutu və s.) bu

prosesdə iştirakdan boyun qaçırıblar. Bu o deməkdir ki,

Avropa Birliyi adi adamlardan ötrü nizamlanmış qaydada

təhsil sferası qurur, lakin elita üçün normal təhsil sferası qalır.

Nəzərə almaq lazım

333

dır ki, bu prosesbr Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT)

tərəfindən müəyyənləşmiş qaydalarla paralel şəkildə

öyrənilməlidir, çünki ÜTT-nın hədəfi təhsili bazara

çevirməkdir. Bizim tədqiqatın sualları da buradan doğur:

dövlət xidmətləri, dövlətin öz əməkdaşları qarşısında duran

öhdəlikləri nə deməkdir, dövlət harada qurtarır, bazar haradan

başlanır, təhsilin bazar dəyərinə çevrilməsi necə olur?»

Ölkənin əmək bazarında mövcud olan situasiya barədə

sabiq Ukrayna təhsil \ə elm naziri S.M.Nikolayenko deyir:

«Bu gün Ukraynada bakalavr dərəcəsi yalnız baza ali təhsili

olaraq mütəxəssisin ixtisas səviyyəsi kimi müəyyən

edilmişdir, bunun nəticəsində bir çox sahələrdə (təhsil, elm,

tibb və s.) bu pillədən olan mütəxəssislərdən istifadə

problemalik şəkil alır, çünki peşələr klassifika- torıında

bakalavrlar üçün çox az sayda ilkin vəzifələr var və ya

yerli-dibli yoxdur. Burada məqsədə çatmaq üçün müxtəlif

yollar mümkündür: bakalavrı tam ali təhsilli olaraq

müəyyənləşdirməklə, onun peşələr üzrə uyğunluğunun

müəyyən olunması; bakala\r diplomunun işlə təmin olunmaq

üçün ilkin pillə olaraq tanınması və sonra isə ömür boyu təhsil

prosesində peşə səviyyəsinin artırılması; fəaliyyətdə olan

bakalavrın açıq və ya korporativ uni\ ersitet- də magistr

dərəcəsi almaq üçün təhsilini davam etdirməsi».

Bu problemlər eyni ilə Rusiyada da var. Orada da həyəcan

təbili çalınır ki, əmək bazarından daxil olan kadr sifarişi

müvafiq təhsil səviyyəsi ilə diferensialla.şdırılma- yıb.

«Müasir Rusiya .şəraitində bakalavr və magistrlərə tələbat

duyulmur» haqqında fikir ola bilsin həddən artıq sərtdir, lakin

bir çox baxımdan bizim gerçəkliyə müvafiqdir. İki başlıca

səbəbi qeyd edək;

1. «Bakalavr təhsil sisteminin texniki ali məktəblər də

daxil olmaqla bütün ali təhsil sferasına şamil edilməsi

ideyasının» düşünülmüş şəkildə olmaması.

334

2. «Orta vo ali tohsil sistemlorinin bir-birindon aralı

düşməsi. Bakalavr ali təhsil sistemindən aydın görünür ki. 0,

orta və ali təhsilin inteqrasiyası üçün zəmin yaradır. Bu

istiqamətdə irəliləyişin olmadığı görünür, yəni bir tərəfdən

bakalavrın özünün qeyri-müəyyən statusu konservasiya

olunur, digər tərəfdən isə aralıq vəziyyəti olan orta ixtisas

təhsili müəssisələrinin möhkəmlənməsi görünmür».

Rusiyada yeni dərəcə sahiblərinin əmək bazarında

irəliləyişi ilə bağlı situasiyanın təsdiqini biz «Rusiya

Federasiyasında təhsil sisteminin inkişafının prioritet

istiqamətləri haqqında» adlı sənəddə taparıq. İkipilləli təhsil

sisteminin tətbiqində müəyyən nailiyyətlər əldə olunaraq

həmin sənəddə qeyd edilir: «İndiki zamanda magistraturada

təhsil əsas etibarilə ixtisas üzrə hazırlıq müddətinin uzadılma

imkanı, bakalavriatda isə. mütəxəssislərin əmək bazarına

buraxılışında formal olaraq öz əksini tapır». Bu kimi formal

mülahizələrə çox rast gəlinir. Rusiyada 2005-ci ildə ali məktəb

rəhbərləri (kafedra müdirindən tutmuş rektora kimi), Bolonya

prosesinin gedişatmda iş təcrübəsi olanlarla və ekspertlərlə

aparılmış sosioloji sorğu bu nəticəni vermişdir: «Ali məktəb

müəllimlərinin bir çoxu qeyd edir ki, məsuliyyət ölçüsü,

problemləri düzgün tərzdə qoymaq və həll etmək qabiliyyəti,

özünüqiymətləndirmə magistrlə müqayisədə bakalavrda .xeyli

aşağıdır. Bakalavrın özünürefleksiyası xəbər verir ki, onun

sosial-professional yetkinliyi magistrlə müqayisədə zəifdir.

Ekspertlərin cavablarından belə bir nəticəyə gəlmək olur ki,

özünürefleksiyanın mühüm faktorlarından biri olan bakalavra

əmək bazarında tələbatın olmasıdır. Bu problemləri

konkretlə.şdir- məklə ekspertlər bakalavr hazırlığının əmək

bazarının tələblərinə zəif olduğunu, əmək bazarının

bakalavrları qəbul etməyə hazır olmaması, bakalavr hazırlığı

məqsədlərinin qeyri-müəyyənliyi, bakalavr proqramlarında sis-

33S

lemliliyin nizamlı olmaması və təhsil müddətinin yetər- sizliyi

ilə bağlı olaraq təhsilin keyfiyyətinin aşağı düşməsini qeyd

etmişlər. Əldə olunan informasiyalara görə, 1999-cu ildən

sonra Bolonya prosesinin irəliləməsində, onun həyata

keçirilməsində daha çox dəstək alan Avropada yeni

dərəcələrin sahibləri əmək bazarında müvəffəqiyyətə və

tanınmaya hələ də nail olmamışlar.

Beynəlxalq Təhsil Təşkilatı Bolonya prosesinə dair

özünün 2005-ci ilin fevral tarixli siyasi bəyanatında

göstərmişdir: «İşəgötürənlərin özəl və ictimai sektoru yeni

məzunları qəbul etmədiyindən, həmkarlar təşkilatlan bakalavr

və magistr dərəcələrinin tanınması istiqamətində işlərinin

davam etdirilməsini irəli sürürlər». Bolonya prosesinə

2003-2005-ci illərdə qoşulmuş ölkələrdə (Rusiya və

Ukraynada) “Avropa ali təhsil zonasr'nın yaradılma tarixi

zamanı müəyyən edilmiş 2010-cu ilə qədər əmək bazarının

çağırışları və təhsil dərəcələri arasındakı uyğunluğun

formalaşdırılması (pis sosial-iqtisadi şəraitdə) Problematik

görünür və qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən bu problemlərin

həlli (çətinlikləri) bəlkə də müvəqqətidir (hər bir işin

başlanğıcı çətin olur). Belə bir pro.ses yalnız ümumi köklü

sosial-iqtisadi və mədəni-təhsil dəyişiklikləri kompleksində

həllini tapa bilər. Respublikamızın Prezidenti cənab İlham

Əliyev demişdir: «İhhn-U<j artan biUl- camiz, il(hn-ih artan

iqtisadiyyatımız biz^ əlavə imkan yaradır. Bu imkanları^ ilk

növbədə^ sosial məsələlərin həllinə yönəltməliyik. Təhsilə,

səhiyyəyə, elmə, mədəniyyətə - bütövlükdə humanitar sahəyə.

Çünki hu sahə hər bir ölkənin inkişafı üçün çox lazımdır, çox vacibdir».

336

III FƏSIL, UNIVERSITETLƏRIN BOYUK XARTİYASI

§1. BOLONYA SEMİNARLARI

Universitetlərdə insan kapitalının inki.'jafı: təhsil

sisteminin reformalaşmasında aparıcı amil kimi onun rolu.

(Milan, İtaliya, 19-20 yanvar 2007). İngilis dilində

Avropa təşkilatları ilə əməkdaşlıq; institutların strateji

mənafelərinin artması. (Brüssel, Belçika, 9-10 noyabr 2006).

İngilis dilində

Avropa ölkələrinin ali təhsilə cavabdeh nazirlərinin görüşü. (Berqen, Norveç, 19-20 may 2005). İngilis dilində

Universitetlərdə liderlik və strateji menecment. (16-21

aprel 2004, Kork, İrlandiya). İngilis dilində

Ömür boyu təhsil kontekstində diplomların akademik

tanınması və kreditlər sisteminə aid seminar. (Praqa, Çexiya,

5-7 iyun 2003). Rus dilində

İnteqrasiya olunmuş tədris proqramlarının əhəmiyyətli perspektivləri. (Mantuya, İtaliya, 11-12 aprel 2003). Rus dilində

Avropa ali təhsilində ixtisas strukturları. (Kopenhagen, Danimarka, 27-2(S mart 2003). Rus dilində

Yekun hesabat (İngilis dilində) Tövsiyələr (İngilis dilində)

337

Magistr təhsil pilləsində ali təhsil məsələlərinə aid yekun

konfrans. (Helsinki, Finlandiya, 14-15 mart 2003). Rus və

ingilis dilində

Avropa ölkələrinin ictimai tərkibində ali təhsilin tədqiqi.

(Afina, Yunanıstan, 19-20 fevral 2003). Rus və ingilis dilində

Kreditlərin toplanması və köçürülməsinə aid seminar.

(Sürix, İsveçrə, oktyabr 2002). İngilis dilində

Birgə ali dərəcələr sisteminin işlənməsinə aid seminar.

(Stokholm, İsveç, 30-31 may 2002). Rus və ingilis dilində

Bolonya prosesində dərəcələrin tanınması məsələlərinə

aid seminar. (Lissabon, Portuqaliya, aprel 2002). Rus və

ingilis dilində

Natamam pilləli universitet dərəcələri. Beynəlxalq

seminar. (Helsinki, Finlandiya, 16-17 fevral 2001). Rus və

ingilis dilində

Kreditlərin toplanması və ’ köçürülməsi sistemi.

(Leyriya, Portuqaliya, 24-25 noyabr 2000). İngilis dilində

I Development of a common un- 19-20 June 2008 derstanding of Learning Out- comes and ECTS

24-25 September Quality Assurance in Higher 2008 Education

Porto

Strasbourg

25-26 September

2008

The Social Dimension of Ac- cess and Equal Opportunity in Higher Education Institutions

Malta

338

27-28 October

2008

European . Follow-up Conference on Qualifications Frameworks

6-7 November 2008 Conference on Employability

20-21 November

2008

1-2 December

2008

11-12 December

2008

22-23 January

2009

Conference on Mobility - Erasmus Mundus II

Transnational Education and the UNESCO-OECD Guidelines for quality provision in cross-border higher education

Georgia ;

Luxembourg i .......... . ..... (

Nancy

England

Assessment of Prior Learning; Quality assurance and imple- Netherlands j mentation of procedures \

. ^ St.Petersburg i mobility ;

❖ Codvol internet saytindan vo [55]-don gotiirulmuijdur.

339

§ 2. UNİVERSİTETLƏRİN AVROPA

ASSOSİASİYASININ KONFRANSLARI

• Payız küiılVansı 2007

“2010-cu ildən sonra Avropa universiietbrinin idarə

olunması, vəzifələrin müxtəlifliyi, muxlariyyəl və hcsabaP'.

Vroslav .ş. Polşa, 25-27 oktyabr 2007

• Payız konfransı 2006

“Avropa universitetləri regional inno\asiyalarının inkişafında

katalizator kimi.”

Brno ş. Zexiya, 19-21 oktyabr 2006

• Yaz konfransı 2006

“Güclü universitetlərin maliyyələşdirilməsi: diversifı- kasiya,

tələbə dəstəyi və tələb olunan idarəçilik.”

Hamburq ş. Almaniya, 30 mart-1 aprel 2006

• Payız konfransı 2005

“Universitetlərdə tədqiqat fəaliyyəti: strategiyalar və

sponsorluq.”

Upsala ş. İsveç, 20-22 oktyabr 2005 • Payız konfransı 2004 “Tədqiqat fəaliyyətinin tədrisi Avropa biliklərinin

formalaşmasında açar kimi.” Maastrixt ş. Niderland, 28-30 oktyabr 2004 • Xüsusi konfrans 2004 “Dövlət xidmətləri və kommersiyalarına: qiymətlər, dəyərlər

və keyfiyyət.” Turin ş. İtaliya, 3-5 iyun 2004 • Yaz konfransı 2004 “Universitetlər və cəmiyyət: vasitəçilərin cəlb

edilməsi.” Marsel ş. Fransa, 1-3 aprel 2004. <* Cədvəl internet saytından və [55]-dən götürülmüşdür.

______________________________________________

340

§ 3. UNİVERSİTETLƏRİN AVROPA

ASSOSİASİYASININ QURULTAYLARI

Universitetbrin Avropa Assosiasiyası (UAA) 1992-ci ilin

mayında, SSRİ universitelləri Assosiasiyasının IV

növbədənkənar iclasında M L o m o n o s o v adma Moskva

Dö\ ləi Universitetinin təijəbbüsü ilə yaradılmışdır. Hazırda

UAA Azərbaycanın. Ermənistanın, Belarusun, Gürcüstanın,

Qaza.xıstanın, Qırğızıstanın, Latviyanın, Moldovanın,

Rusiyanın, Tacikistanın, Özbəkistanın və Ukraynanın 81

universitetini birləşdirir. Assosiasiyanın X qurultayının işində

Avrasiya Assosiasiyasının üzvləri olan ali təhsil

müəssisələrinin rəhbərləri, MDB-nin nümayəndələri,

universitetlərin həmkarlar təşkilatının Avrasiya

Assosiasiyasının nümayəndələri və Avrasiya Tələbə

Assosiasiyasının təmsilçiləri iştirak etmişlər.

Qurultayda beynəlmiləlləşmə, universitetlərin humanitar

əməkdaşlığının dərinləşməsi şəraitində təhsilin təkmilləşməsi

problemləri, həmçinin təşkilati məsələlər müzakirə

olunmuşdur.

Əsas məruzədə UAA-nın sədri, MDU-nun rektoru

V.A.Sadovniç Rusiyada ali təhsililn vəziyyətini işıqlandırdı.

Rusiyanın qoşulduğu Bolonya prosesi haqda danışdıqda

V.A.Sadovniç qeyd etmi.şdir ki, Avropanın

reqlamentləşdirdiyi təhsil standartlarına ehtiyatla yanaşmaq

lazımdır ki, keyfiyyətdə itkiyə yol verməyək, buna

baxmayaraq MDU-da artıq çoxpilləli sistem reallaşır:

bakalavr, mütəxəssis, magistr və b.

Məruzənin müzakirəsində UAA üzvləri olan bir sıra ali

məktəblərin rektorları iştirak etmişdir [40, 41].

Qurultayın yekununda qəbul olunmuş qərarda göstərilir

ki. Avrasiya Assosiasiyası universitetlərinin əməkdaşlığının

dərinləşməsində, MDB ölkələrində vahid təhsil, elm və humanitar məkanın inkişafında mühüm vasitədir.

341

Qurultay UAA-nın üzvləri olan ali məktəbləri təhsil,

universitet, müəllim, elmi işçi və tələbələrin əməkdaşlığına

yönəlmiş səyləri fəallaşdırmağa çağırdı.

Elmi-metodiki işi koordinasiya etmək və tədris

prosesinin məzmununa vahid yanaşma əldə etmək üçün

təbiət və humanitar elmlər sahəsində mütəxəssislərin

hazırlanmasının əsas istiqamətləri üzrə assosiasiyanın

elmi-metodik şuralarını formalaşdırmaq, MDB ölkələri

müəllimlərinin yenidən hazırlanması sistemini

formalaşdırmaq, UAA-nın himayəsi altında MDB ölkələri

müəllimlərinin yenidən hazırlanması regional mərkəzlərinin

yaradılmasına yardımçı olmaq qərara alınıb.

Qurultayda qərara alınıb ki, UAA-nın himayəsi altında

keçirilən prioritet tədbirlərin siyahısı hazırlansın; UAA-nın

internet portalı yaradılsın; beynəlxalq fəaliyyət sahəsində

assosiasiyanın universitetlərinə məsləhət məqsədi ilə

UAA-nın hüquq komissiyası yaradılsın; UAA- nın qrifı və

loqotipi altında nəşriyyat fəaliyyətinin razılaşdırılmış planı

hazırlansın və s.

- Universitetlərin Avropa Assosiasiyasının IV

qurultayı.

“Avropa universitetləri 2010-cu ildən sonra-məqsəd-

lərin eyni olduğu halda müxtəliflik.”

Lissabon, Portuqaliya, 29-31 mart 2007.

- Universitetlərin Avropa Assosiasiyasının III qurultayı.

“Güclü Avropa üçün güclü universitetlər”.

Qlazqo, Şotlandiya, 31 mart-2 aprel 2005.

-Universitetlərin Avropa Assosiasiyasının II qurultayı.

“İnstitutların rolunun gücləndirilməsi”.

Qars, Avstriya, 29-31 may 2003.

- Universitetlərin Avropa Assosiasiyasının I qurultayı-

342

“Ali təhsilin Avropa məkanında gələcəyimizin

formalaşması.”

Salamanka, İspaniya, 29-30 mart 2001.

*> Cədvəl internet saytından və [55]-dən götürülmüşdür.

343

§4. XRONOLOGİYA

Tarix

18 sentyabr

1988-ci

il

25 may 1998-ci

il

May 1999-cu

il

18-19 iyun

1999- cu il

31 Yanvar 2000- c

i il

24-25 noyabr

Keçirildiyi yer

Bolonya. İtaliya

Paris, Fransa

Mart Veymar, Almaniya

1999-cu il

Kopenhagen, Danimarka

Bolonya, İtaliya

Nəticə

“Universitetlərin Böyük Xa r t i y a sı” i mza la n ı b.

Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya. Almaniyanı təmsil edən dörd nazirin birgə bəyannaməsinin qəbul edilməsi.

Ali təhsil üzrə akkreditasiya və qiymətləndirmə problemlərinin müzakirə olunması üçün Aİ baş direktoıianmn və Avropa ölkələrinin Rektorlar Şurasınm rəhbərliyinin görüşü.

"Ali təhsildə tendcnsiyalar- I” he.sabalının dərc edilməsi

Ali təhsilə cavabdeh olan Avropa nazirlərinin gömşü və birgə bəyanatın qəbul edilməsi.

Lissabon,Portuqaliya Müşahidə komitəsinin görüşü.

Leyriya,Portuqaliya Beynəlxalq seminar: “Kreditlərin toplanması və

344

2000-ci

il

köçürülməsi sistemləri”

8-10 Fevral 2001-ci

il

Lissabon,Portuqaliya Seminar: Akkreditasiya haqqında qanunun reallaşması.

14-15 Fevral 2001-ci

il

Berlin. Almaniya Bolonya prosesi məsələlərinə dair milli seminar.

16-17 Fevral 2001-ci

il

Helsinki,Finlandiya Beynəlxalq seminar: “Qısa tsikilli universitet dərəcələri”.

1-3 Mart

2001-ci il

Upsala.İsveç Təhsilə və elmi tədqiqatlara cavabdeh olan Awopa nazirlə- j rinin qeyri - rəsmi goruşu.

2-4 Mail 2001-ci

il

Malme, İsveç Beynəlxalq seminar: “Transmilli təhsil”. |

10 Mart 2001-ci

il

Antverpen, Belçika Bolonya prosesinin problarıləri- nə dair Hamand birliyinin seminarı.

10-12 Mart

2001-ci il

Anlverpcn, Belçika Avropa lələbələıinin seminarı "Bolonya Bəyannaməsinin həyata keçirilməsi”.

13-14 Mart

2001-ci

Belqrad.Y uqoslaviya Bolonya prosesinin

problemlərinə dair milli seminar.

345

il

22-25 Marl

Hctcborq, İsveç Avropa Toləbo Milli Şuıalaıı As- ; sosiasiyasııım Heteboıq konven- ' 2001-ci

il

siyasıımı qəbul edilməsi.

29-30 Marı

2001-ci il

Salamanka, İspaniya Avıopa ali təhsil oaıqlannın və ləhsil təşkilatlamun konfransı. Birgə sənədin qəbul edilməsi.

9 Aprel 2001-ci

il

Slokholm, İsveç Bolonya prosesinin idarə- elmə qrupunun görüşü.

21 Aprel 2001-ci

il

Brüssel, Belçika Avropa Universitetləri Assosia- siyalan Şuıâsının görüşü.

26 Aprel 2001-ci

il

Brüssel,Belçika Bolonya prosesi üzrə məsləhətləri hazniayan qrupun geniş tərkibdə görüşü.

Aprel 2001-ci

il

Helsinki, Finlandiya “Ali təhsildə tendensiyalar - IF’ hesabatının dərc edilməsi.

6-8 May 2001-ci

il

Halmslad, İsveç A İ baş direktorlannuı və bəzi Avropa ölkələri rektorlanııuı gOlTİŞU.

10-16 May

2001-ci il

Bralislava, Slovakiya Beynəlxalq seminar və Avropa Tələbə İttifaqlarının Milli Assosiasiyası Şurasının 40-cı görüşü.

17 May Praqa, Çexiya Bolonya prosesi üzrə məs-

346

2001-ci il

18-19 May

2001-ci

Praqa, Çexiya

ləhəllori hazirlayan qrupun geniş lərkibdo görüşü.

Ali lohsilo cavabdeh olan Avropa nazirlərinin üçüncü görüşü.

il

İyun Riqa, Latviya Bolonya prosesində nəticələrin qəbul edilməsi üzrə 8-

2001-ci ci birgə görüş və sənədin il qəbul edilməsi.

5-8 Tampcre,Fiulandiya Bolonya prosesinə həsr Dekabr olunmuş 13-cü illik 2001-ci

il

konfrans.

1-2 Brüssel, Belçika Bolonya prosesi, Avropa Mart ali təhsil zonası: kənd təsər

2002-ci rüfatı və onunla bağlı elm il lərin inkişafı və

perspektivləri.

11-12 ; Li.ssabon, Po rt uqa liya Bolonya prosesində tanın

Aprel ma məsələlərinə dair bey 2002-ci

il

nəlxalq seminar.

31 May Stokholm, İsveç Beynəlxalq seminar: Bolon 2002-ci ya prosesi çərçivəsində

il birgə dərəcələr

25-26 Moskova.Rusiya Beynəlxalq seminar: Kredit Mart sisteminin ali təhsilə tətbiqi

2002-ci

il

347

problemləri

2-3 Dekabr 2002-ci il

Sankl-Pelerburq.

Rusiya

Rusiya ali məktəblərinin Ümumavropa ali təhsil sisteminə inteqrasiyası: problemlər və perspektivlər

19-20 Fevral

2003-cü il

Afina. Yunanıslan Bolonya prosesinin reallaşması üzrə seminar: «Avropa ali təhsil sisteminin sosial tərkibinin tədqiqi»

10-12 Marı

2003-cü il

Ekalrinburq. Rusiya Beynəlxalq elmi konfrans. Rusiya Universitetlərinin beynəlxalq əməkdaşlıq təcrübəsi: Bolonya prosesində təhsilin modernləşdirilməsi konsepsiyaları

14-15 Mart,

2003-cü il

Helsinki. Finlandiya Magistr təhsil sistemi məsələləri üzrə Bolonya prosesinin yekun konfransı

27-28 Mart

2003-cü il

Kopenhagen,

Danimarka

Avropa ali təhsilində ixtisaslaşma strukturu. Bolonya prosesi üzrə seminar

11-12 Aprel

2003-cü il

Manluya, İtaliya İnteqrasiya olunmuş təhsil proqramları əhəmiyyət və perspektivlər mövzusunda seminar

29-31 May

2003-cü il

Qars, Avstriya Avropa ali təhsil ocaqlarının və təhsil mərkəzləri başçılarının 2-ci konfransı

5-7 iyun 2003-cü

il

Praqa. Çexiya Fasiləsiz təhsil kontekstində diplomların və kreditlərin akademik tanınması haqqında Bolonya seminarı

348

19 Sentyabr 2003-cü il

22-23 Sentyabr 2003-cü il

7-12 Oktyabr 2003-cü

il

Berlin ,Almaniya Ali tohsilo cavabdeh olan nazirbrin üçüncü görüşü.


il


il

29-30 Oktyabr 2003-cü il

5-6 Dekabr 2003-cü

il

Sankt-Peterburq,

Rusiya

Moskva, Rusiya

Sankt-Peterburq.

Rusiya

Klııj,Rumıniya

Sankt-Peterburq,

Rusiya

Leyzen, Belçika

Beyıiv^lxalq seminar: Beynəlxalq Biznes təhsili və Bolonya prosesi.

Zalsburq .seminarı və Rusiya Təhsil Nazirliyinin birinci birgə simpoziumu; ’’Dünya səviyyəsində Rusiy'a universi- tetləri: A\'ropa ali təlisil məka- nına daxil olmanm nəticələri və pei'spektivləri”

Beynəlxalq seminar; Rusiya və ali təhsilin Avropa məka- nı: Berlin konfransından sonra plan və perspektivlər

AUA-nın konfransı. Birgə dərəcələr: Ali təhsil mərkəz- lərinin Avropa səviyyəsində qarşılıqlı təsiri.

Beynəlxalq seminar: Kredit sisteminin ali təhsilə tətbiq edilmasi problemləri

AUA-nın seminarı: ’’Rəhbər- lik və liderlik: yeni siyasətin işlənib hazırlanması və yeni vərdişlərin formalaşması”

2004-cü il

27-28 Dublin. İrlandiya AUA-nın .seminarı:

349

Fevral 2004-cü

il

2-3 ' Aprel 2004-cü il

16-21 Aprel

2004-cü il

i 3-5 iyun 2004-cü

il

18-19 ‘ iyun 2004-cü il


il

Marsel, Fransa

Kork, İrlandiya

Turin, İtaliya

“Universitetlordo insan resursları”

AUA-nın konfransı: “Universitet vo cəmiyyət: maraqlı şəxslərin cəlb olunması”

AUA-nın seminarı: “Universitetlərdə liderlik və strateji menecment”

AUA-nın konfransı cəmiyyətə xidmətdən kommer- siyalaşmaya: qiymət, dəyər və keyfiyyətlər.

Barselona, İspaniya AUA - nın seminarı: "ETİ menecmentinə çağırış: strategiyanın və maliyyə təminatının hazırlanması”

Moskva, Rusiya Beynəlxalq konfrans: “Vahid təhsil məkanuıın yamdılmasın- da MDB ölkələri iləəməkdaş- bğuı problemləri və perspek- tivləri”

28-30 Oktyabr 2004-cü U

25-26 Noyabr 2(X)4cü il

Maastrix, Niderland AUA-nın konfransı: “Avropa təhsili üçün tədqiqatların hazırlanması”

Sankt-Peterburq,

Rusiya

AUA-nın “Bakalavr necə təşkil olunub?” mövzusunda keçirilən seminarı

350

2005-ci il

11-12 fevral

2005-ci il

31 Marl- 2 Aprel 2005-ci il

20-22

oktyabr 2005-ci il

Axeıı, Almaniya

Qlazqo, Böyük

Britaniya

AUA-nın seminarı, ETİ menecmenti: “fənlorarası tədqiqatların yeni növlərinin axtarılması”

AUA-nun III qurultayı: "Avropada universitetlər güclüdür” Upsala, İsveç AUA -nun növbəti konfransı

<♦ Codvol

götürülmüşdür.

internet saytından vo [55]-don

351

§5. UNİVERSİTETLƏRİN BÖYÜK XARTİYASI PREAMBULA

Avropa Birliyi ölkolori arasında sərhədlərin lamamilə

ləğv edilməsinə dörd il qaldığı bir müddətdə 1988-ci ildə

Avropanın Bolonya (İtaliya) şəhərində ən qədim olan Bolonya

Universitetinin 900 illiyinə toplaşmış «Universitetlərin Böyük

Xartiyas«»nı imza edən Avropa universitetləri rektorları

bütün Avropa xalqları arasında əməkdaşlığın

genişləndirilməsi perspektivini nəzərə alaraq, beynəlxalq

miqyasda dəyişməkdə olan və açıq şəkildə formalaşan

cəmiyyətdə universitetlərin fəaliyyətdə olduğu roluna,

xalqların və dövlətlərin bu gün, həm də hər zaman olduğundan

daha çox dərk etmələrinə inanaraq şərh edir:

1) üçüncü minilliyin əvvəlində bəşəriyyətin gələcəyi olan

mədəniyyət, təhsil, tədqiqat mərkəzləri-nüfuzlu

universitetlərdə cərəyan edən mədəniyyət və elmi-texniki

inkişafdan geniş miqyasda asılıdır;

2) bu gün yeni nəsil arasında biliklərin yayılmasında

universitetlərin üzərlərinə götürdükləri vəzifələr dedikdə

onların mədəni, sosial və iqtisadi sahədə tərbiyə işinə, xüsusi

olaraq mühüm və daimi töhfələrlə bütün cəmiyyətə müraciət

etməyə borcluluğu başa düşülür;

3) universitetlər gələcək nəslə təhsil və tərbiyə

məsələlərini həyata keçirməlidir, hansı ki, bu ətraf mühit və

həyatın böyük harmoniyasına olan münasibətə rəvac verər.

Məhz buna görə də dövlətlər və xalqlar qarşısında

universitetlərin bu gün və gələcəkdə həyata keçirməli

olduqları əsas prinsipləri şərh edək.

352

ƏSAS PRİNSİPLƏR

1. Universiicl comiyyol daxiiinclo fərqli coğrafi və larixi

.şəraildə olduğundan fərqli .şəkillərdə fəaliyyət gö.slərir,

tədqiqat və lədri.s prosesi ilə mədəniyyəti tənqidi şəkildə

qiymətləndirən və yayan təşkilatdan ibarətdir. ıMüasir

dünyanın tələblərinə ca\ab verə bilməkdən ötrü özünün

tədqiqat və tədris prosesində o, hakimiyyət tərəfindən siyasi,

iqtisadi, mənə\ i \ə elmi müstəqilliyə malik olmalıdır.

2. Universitetlərdə tədris prosesi tədqiqat işləri ilə birgə

olmalıdır, çünki tədris həm cəmiyyətin tələbatlarını, həm də

elmi biliklərlə irəli sürülən tələbatların təkamülünə cavab

\erən səviyyədə olsun.

3. Tədris, tədqiqat və təlim azadlığı uni\ersitet həyatının

başlıca prinsipi olduğundan, həm hakimiyyət, həm də

universitetlər kompensasiya çərçivəsində bu prinsipə zəmanət

\erməli və bu tələbin əməl olunmasına rəvac verməlidir.

Dözümsüzlüyü yox etmək üçün dialoq üçün daim hazır olmaq,

bilik vermək qabiliyyəti olan tədqiqatçılar, yenilik axtarışı ilə

onları dərinləşdirmə vasitələrinə malik olan müəllim və özünü

biliklə zənginlə.şdir- mək hüququ, istəyi, qabiliyyəti olan

tələbə arasında universitet ən münasib görüş yerinə çevrilir.

4. A\ropa humanizmi ənənələrinin qoruyucusu olan,

unİN'ersal biliklərə nail olmaq üçün daim can atan universitet,

öz funksiyalarını yerinə yetirərkən siyasi \ə coğrafi sərhədləri

aşır, fərqli mədəniyyətlərin qarşılıqlı anlama \ ə əlaqəsinin zəruriyyətini təsdiqləyir.

353

QAYDALAR

Yuxanda göslorilon prinsiplərin əsas məqsədlərinin

reallaşdırılması indiki tələblərə uyğun olaraq cavab verən

keyfiyyətli vasitələrin olmasını tələb edir.

1. Tədqiqat və tədris azadlığının təmin edilməsi üçün

universitet toplumunun bütün üzvlərinə lazımi \asitələr

təqdim edilməlidir.

2. Professor heyətinin seçimi və onların statusunun

müəyyənləşdirilməsi tədqiqat fəaliyyəti ilə tədris fəaliyyətinin

birgə prinsipinə uyğun olaraq baş verməlidir.

3. Hər bir universitet vəziyyətin xüsusiyyətini nəzərə

almaqla öz tələbələrinin mədəni və təhsil hədəflərinə

yetişmələri üçün azadlıqlarını qoruyub saxlamaq və zəruri

şəraitə zəmanət verməlidir.

4. Universitetlər, xüsusilə də Avropa universitetləri

qarşılıqlı informasiya və sənəd mübadiləsini, eləcə də

biliklərin daimi tərəqqisinin əsas vasitəsi olaraq birgə elmi

nailiyyətlərin artırılmasını nəzərdən keçirməlidir.

Bu məqsədlərin həyata keçməsində müəllim və

tələbələrin mobilliyi stimullaşır və milli diplomlara hörmət

münasibəti qalaraq hesab edirlər ki, statusun, elmi adların,

imtahanların fərqliliyi məsələsində və təqaüdlərin

verilməsində ümumi siyasət, onların bugünkü missiyalarının

yerinə yetirilməsinə zəmanət verən əsas vasitələrdən ibarətdir.

İmza edən rektorlar öz universitetləri adından üzərlərinə

onlardan asılı olan hər bir işi görmək öhdəliyi götürürlər,

hansı ki, hər bir dövlət və maraqlı olan milli qurumlar hər bir

uni\ersitetin iradəsini yekdilliklə ifadə edən bu Xartiyanın

müddəalarına daha çox istinad etsinlər.

Bolonya, 19<S0-ci il.

Mənbə:

//http:/w\v\v.seua.am/rus/Bolon-process/magna.html

354

LİMA BƏYANNAMƏSİ

Ali təhsil müəssisələrinin akademik azadlığı və

muxtariyyəti haqqında

Ön söz

Son iyirmi il oıv.indo ali təhsil müəssisələrinin akademik

azadlıqlarını azaltmağa, məhdudlaşdırmağa və ya yox etməyə

həyəcanlı bir meyl müşahidə olunmaqdadır. Bu birbaşa ali

təhsilin kontrakt sistemi ilə bağlıdır və ona iqtisadi ciddiyyət

və ya siyasi fayda ilə haqq qazandırılır. Ən həyəcanlı fakt,

sosial-siyasi sistemdən asılı olmayaraq dünyanın istənilən

ölkəsində müəllimlərin, yazıçıların, alimlərin, təhsil

işçilərinin hüquqlarının pozulmasında özünü göstərmişdir. İlk

anda bəyannamə ideyası 1984-cü ildə Nantda keçirilən Dünya

Universitet Xidmətinin simpoziumunda meydana çıxmışdı və

həmin simpoziumda xüsusi komissiyanın rəhbərliyi altında

(.Akademik Həmrəylik \ə Əməkdaşlıq) Dünya Universitet

Xidməti proqramına başlanılmışdı. 19<S6-cı ilin sentyabrında

Madriddə beynəlxalq simpozium təşkil etməklə komissiya

Hollandiya İnsan Haqları İnstitutunun indiki direktoru

Lanqfred Novaka Bəyannamə layihəsi təqdim etmək xahişi ilə

müraciət etmişdi. Bəyannamənin məqsədi belə bir halın dərk

olunmasından yaranmışdır, yəni bütövlükdə insan haqları

sferasında çoxlu sayda beynəl.xalq sənədlərin və rəhbər

strukturların olmasına baxmayaraq, ali təhsil sferasında

akademik azadlıq və muxtariyyətə dair sənədlər çatışmır.

Bəyannamənin ilk layihəsi 1987-ci ilin yanvarında yarandı \ə

komissiya həm milli, həm də regional sə\iyyələrdə Dünya

Universitet Xidməti milli komissiyalarının beynəlxalq

şəbəkəsi ilə məsləhətləşərək Bəyannamənin müzakirəsi,

aprobasiyası və ona yenidən baxılmasının gərgin pro.sesinə başlandı. Layihəyə

3əə

baxmaq üçün 5Ü-dən çox milli loşkilala göndorildi vo

Bayamıamonin yekun variantı üçün onların ləkliflori olduqca

faydalı idi. Üç dofo baxıldıqdan sonra layiho 1988-ci ilin

sentyabrında Dünya Universitet Xidmətinin beynəlxalq

yığıncağında təsdiq olundu.

Universitetlər birliyi akademik azadlığın pozulması ilə

bağlı yaranan ən müxtəlif problemlərə milli \ ə beynəlxalq

səviyyələrdə cavab verməyə uğurlu cəhdlər göstərirdi. Lakin

bir çox cəhdlər uğursuz oldu, çünki akademik azadlıq, onun

növ müxtəlifliyi və görüntülüyü barədə aydın təsəvvür yox

idi. Dünya Universitet Xidmətinin ümidvar olduğuna görə bu

Bəyannamə ali təhsil müəssisələrinin akademik azadlıqları və

muxtariyyətinin yaxşı başa düşülməsinə, müdafiəsinə

yönələrək geniş diskussiyalara və daha aktiv fəaliyyətə yol

açmağa kömək edəcək. Akademik azadlıq - ali təhsil sektoru

üçün xüsusilə önəmli olan insan haqqıdır. Muxtariyyət -

akademik azadlığın institusional formasıdır, ali təhsil

müəssisələrinin öz vəzifələrini istənilən şəkildə yerinə

yetirmələri üçün zəruri zəmindir. Onlar dövlətin və

kommersiyanın hədsiz təzyiqindən müdafiə olunmalıdır.

Dünya Universitet Xidməti Bəyannaməsinin beynəlxalq

səviyyədə elan edilməsinə müqavimət göstərməkdə idi. Lima

Bəyannaməsinə görə beynəlxalq birlik, ’‘Ali təhsil

müəssisələrinin akademik azadlığı və muxtariyyəti haqqında"

Beynəlxalq Bəyannamənin yüksək səviyyədə müzakirəsi

olunduqdan sonra məşvərət qrumunun elanı istiqamətində

irəliləyər və başlıca olaraq bu Bəyannaməni götürə bilər.

Buna görə də sənədin üzərindəki sonrakı işlər üçün müəyyən

siöstərişlər təklif olunur.

356

Prcanıhulu

Dünya Universilel Xidmali 6-8 senlyabr 1988-ci ildə

Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsinin 40 illiyi qeyd

edildiyi zaman Limada keçirilmiş baş assambleya insan

haqları sferasında BMT (Birləşmiş Millətlər Təşkilatı) və

digər dünya və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən çoxlu sayda

beynəlxalq standartlar qəbul edilmişdir: Ümumdünya İnsan

Haqları Bəyannaməsi; “İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar

haqqında” beynəlxalq müqavilə: “Mülki və siyasi hüquqlar

haqqında” beynəlxalq müqavilə; “Təhsildə ayrı-seçkiliyə

qarşı” YUNESKO sazişi. Baş assambleya universitetlərin və

akademik birliklərin insanın iqtisadi, sosial, mədəni, mülki və

siyasi haqlarına əməl etmələrinə, insanın bütün digər

haqlarından istifadəsinə, insanın və xalqların hüquqlarının

inkişafı üçün təhsilə olan münasibətdə onun öz hüququna

malik olduqlarını vurğulayır, hesab edir ki, təhsilə verilən

hüquqdan yalnız akademik azadlıq, muxtariyyət sferasında

tam miqyasda faydalanmaq mümkündür və ictimaiyyətin

siyasi, iqtisadi sıxışdırmalar qarşısında xeyli zəifliyini

tanıyaraq təsdiq edir:

1. Hər bir insan təhsil almaq hüququna malikdir.

2. Təhsil insan şəxsiyyətinin və onun ləyaqət hissinin

hərtərəfli inkişafına yönəlmiş olmalıdır və insan haqlarına,

əsas azadlıqlara və sülhə münasibəti möhkəmlətməlidir.

Təhsil bütün insanlara cəmiyyət quruculuğunda azad və

bərabərhüquqlu fəal iştirak imkanı verməli, bütün millətlər və

irqlər, etnik və dini qruplar arasında anlayışa, dözümlülüyə və

dostluğa yardımçı olmalıdır. Təhsil anlayış üçün \asitə olmalı,

cəmiyyətin sosial bərabərlik, sülh, bütün millətlərin

bərabərhüquqlu inkişafı və ətraf mühitin müdafiəsi kimi əsas məqsədlərə nail olunmasına töhfə verməlidir.

3.Ə7

3. Hər bir dövlol irqindən, dərinin rəngindən, cinsdən,

dildən, dindən, siyasi və ya sair baxKşlardan, milli və ya

sosial mənşədən, iqtisadi vəziyyətdən, doğumdan və ya digər

statusdan asılılıqda ayrı-seçkilik olmadan təhsil hüququna

zəmanət verməlidir. Hər bir dövlət milli gəlirin

müəyyənləşmiş hissəsini təhsil hüququnun praktikada tam

reallaşmasının təmin olunmasına ayırmalıdır.

4. Təhsil, müsbət sosial dəyişikliklərin vasitəsi olmalıdır.

Öz mahiyyəti etibarilə hər bir ölkədə sosial, iqtisadi, siyasi və

mədəni situasiya ilə müvazinətdə olmalı, bütün hüquq və

azadlıqlara tam nail olunmasının statusa çevrilməsinə öz

töhfəsini verməli və daim qiymətləndirmə üçün səbəb

olmalıdır.

1. Bəyannamədə elan olunur:

a) “akademik azadlıq" - akademik toplum üzvlərinin

ayrılıqda və ya kollektivliklə seminarlarda, elmi-tədqiqat

işləri vasitəsilə biliklərin inkişaf etdirilməsi və yayılmasında,

öyrənilməsində, müzakirəsində, sənədləşdirilməsində,

hazırlanmasında, yaradılmasında, təlimində, tədrisində və

yazışmalarda azadlığıdır;

b) “akademik heyət" - özündə təlim edən, öyrənən,

elmi-tədqiqat fəaliyyəti ilə məşğul olan və ali təhsil

müəssisəsində işləyən bütün şəxsləri özündə birləşdirir;

c) “muxtariyyət" - bu, ali təhsil müəssisəsinin dövlətdən,

cəmiyyətin digər qüvvələrindən daxili idarəetməyə, maliyyə

işlərinə, inzibatçılığa dair qərar qəbul etmək, təhsil sferasında,

elmi-tədqiqat işlərində, tədrisdə və bununla bağlı digər

fəaliyyət növlərində öz da\ ranış xəttini müəyyənləşdirməkdə

müstəqildir;

ç) “ali təhsil müəssisəsi" - universitetləri, orta məktəbdən

sonra təhsil verən digər mərkəzləri, onlara aid olan

elmi-tədqiqat və mədəniyyət mərkəzlərini özündə birləşdirir.

2. Yuxarıda göstərilənlər o demək deyil ki, akademik

azadlıqlardan və muxtariyyətdən istifadə bu Bəyanna-

338

modo müoyyon edilmiş olan məhdudiyyətlər üçün səbəb

deyildir.

3. Akademik azadlıq - ali təhsil müəssisələrinə həvalə

edilən təhsil, elmi-tədqiqat, idarəetmə və xidmət struk-

iLirasına yararlı zəmindir. .Akademik toplumun bütün üzvləri

öz funksiyalarını hər hansı ayrı-seçkilik elmədən dövlət və ya

digər mənbə tərəfindən müdaxilə və ya təzyiq qorxusu

olmadan icra elmək hüququna malikdir.

4. Dövlət - akademik toplumun bütün üzvlərinə. BMT-nin

“İnsan haqları haqqında” müqaviləsi ilə tanınmış mülki,

siyasi, iqtisadi, sosial \ə mədəni hüquqlara hörmətlə yanaşmalı

və onları təmin elməlidir. Akademik toplumun hər bir üzvü

fikir, vicdan, dini inam, söz, yığıncaq və cəmiyyət azadlığına,

şəxsiyyət azadlığı və təhlükəsizliyi hüququna, yerdəyişmə

azadlığına malik olmalıdır.

5. Akademik toplumda üzv olmaq imkanı hər hansı

məhdudiyyət qoyulmadan cəmiyyətin bütün üzvləri üçün eyni

olmalıdır. Hər bir insan öz qabiliyyəti əsasında ayrı- seçkilik

olmadan tələbə, müəllim, elmi işçi və ya inzibatçı qismində

akademik toplum üzvü olmaq hüququna malikdir. Məqsədi

müəyyən hüquqlardan məhrum olan akademik toplum

üzvlərinin bərabərliyini faklik olaraq eyniləşdirməkdə

müvəqqəti tədbirlərə də fərq qoyulmamalıdır. Əgər bu

tədbirlərə hər kəs üçün bərabər imkanlara nail olunduqda

xilam verilirsə, onda bütün dövlət və ali təhsil müəssisələri

müəllim və elmi işçilər üçün sərbəst və təhlükəsiz işə

düzəlmələrinə zəmanət verməlidir. Qaydaları pozan akademik

heyət üzvlərinin işi demokratik yolla seçilmiş akademik

toplum orqanı qarşısında dinlənilməlidir.

6. Akademik toplumun elmi-tədqiqat işi aparan bütün

üzvləri beynəlxalq prinsiplərə uyğun olaraq hər hansı

müdaxilə olmadan elmi-tədqiqat işini yerinə yetirmək

hüququna malikdir. Onlar öz araşdırmalarında al-

3.^9

dıqlan nolicolor haqqında sərbəst şəkildə məlumat vermək və

senzurasız dərc etmək hüququna malikdir.

7. Akademik toplumun bütün üzvləri hər hansı müdaxilə

olmadan qəbul edilmiş tədris standartları və metodlarına

uyğun olaraq təlim etmək hüququna malikdir.

K. Akademik toplumun bütün üzvləri dünyanın istənilən

ölkəsindəki həmkarları ilə sərbəst münasibət saxlaya bilər və

öz biliklərini sərbəst şəkildə inki.şaf etdirməyə malikdir.

9. Ali təhsil müəssisələrinin bütün tələbələri mövcud

kurslardan tədqiqat istiqaməti seçmək hüququna malikdir,

zəruri bilik \ə təcrübənin rəsmən tanınması hüququna malik

olmalıdır.

10. Bütün ali təhsil müəssisələri öz idarəetmə

orqanlarında tələbələrin ayrılıqda və kollektiv olaraq

iştirakına, hər hansı milli \ə ya beynəlxalq məsələyə dair

fikrinin şərhinə zəmanət verməlidir.

11. Dövlət - bütün orta təhsil müəssisələri məzunları və

bu səviyyədə oxumaq istəyən bütün insanlar üçün pulsuz ali

təhsilin planlaşdırılması, təşkili və tətbiqi üçün bütün

mümkün tədbirləri görməlidir.

12. Akademik toplumun bütün üzvləri öz maraqlarının

müdafiəsi üçün həmkarlar ittifaqları yaratmaq və onun üzvləri

olmaq hüququ da daxil olmaqla, başqa üzvlərlə sərbəst

birləşmək hüququna malikdir. Akademik toplumun bütün

sektorlarının həmkarlar ittifaqları müvafiq peşə

standartlarının formalaşdırılmasında iştirak etməlidir.

13. Yuxarıda göstərilən qaydaların tətbiqi xüsusi vəzifə

məsuliyyətlərini nəzərdə tutur və əgər bu başqa adamların

hüquqlarının müdafiəsi üçün lazımdırsa, bir qədər

məhdudlaşdırıla bilər. Tədris və elmi-tədqiqat işi peşə

standartlarına uyğun olaraq aparılmalı və cəmiyyət qarşısında duran aktual problemlərə cavab verməlidir.

360

14. Bülün ali təhsil müəssisobii iqtisadi, sosial, mədəni,

ictimai və siyasi insan haqları qanunlarına əməl etməli, elm və

te.xnikadan bunun ziyanına istifadə olunmasının qarşısını

almaq ıu;ün valrşılmalıdır.

15. Bütün ali təhsil müəssisələri cəmiyyət qarşısında

duran aktual problemlərlə məşğul olmalıdır. Bunun üçün

həmin müəssisələrin tədris planları və fəaliyyətləri cəmiyyətin

tələblərinə tam ca\ab verməlidir. Ali təhsil müəssisələri

cəmiyyətdə siyasi sı.xışdırmalara və insan haqlarının

pozulmasına tənqidi yanaşmalıdır.

16. Bütün ali təhsil müəssisələri, başqa bu kimi

müəssisələrlə və akademik toplumun ayrı-ayrı üzvləri ilə (əgər

onlar təqibə məruz qalarsa) həmrəy olmalıdır. Belə bir

həmrəylik mənəvi və ya maddi ola bilər, təqib qurbanları üçün

sığınacaq verilməsi və işə düzəlmə də özündə birləşməlidir.

17. Bütün digər tədris müə.ssisələri elmi və texnoloji

asılılığa qarşı çalışmalı, dünyanın bütün akademik

toplumlarının bərabərhüquqlu tərəfdaşlığına, biliklərin əldə

olunması və onlardan istifadə edilməsinə rəvac verməlidir.

18. Akademik azadlıqlardan düzgün istifadə və yuxarıda

göstərilən maddələrə məsuliyyətlə yanaşmaq ali təhsil

müəssisələrinin yüksək səviyyədə muxtariyyətini tələb edir.

Dövlət - ali təhsil müəssisələrinin muxtariyyətinə qarışmamalı

və cəmiyyətin digər qüvvələrinin müdaxiləsinin qarşısını

almalıdır.

19. Ali təhsil müəssisələrinin muxtariyyəti akademik

toplumun bütün üzvlərinin fəal iştirakını özündə birləşdirən

demokratik özünü idarəetmə vasitələri ilə həyata keçməlidir.

Akademik toplumun bütün üzvləri hər hansı ayrı-seçkilik

olmadan akademik və inzibati işlərin həyata keçməsində

hüquq və imkanlara malik olmalıdır. Ali təhsil müəssisələrinin

bütün idarəetmə orqanları azad seçkilər nəticəsində seçilməli və akademik toplumun

361

müxlolif sektorlarının üzvlərini özündə birləşdirməlidir.

Mu.\lariyyəl, təhsil sferasında idarəetmə və hərəkət

istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi məsələlərində, elmi-

tədqiqat işlərində, resursların paylaşdınimasında və digər

müvafiq fəaliyyət növlərində öz əksini tapmalıdır.

362

ERTURT BƏYANNAMƏSI

İyirmi birinci yüzilin məsul universitetinə

1- 2 mart 1996-cı il, Erfurt şəhəri

I

1. Dövbl akademik azadlığa və muxtariyyətə öz

müsbət münasibətini göstərməlidir. Akademik azadlıq -

bu, hüquq normaları daxilində alim tərəfindən əldə

edilmiş elmi işi tənqid etmək, yeni ideyaları, hətta

mübahisəli və qeyri-populyar baxışları, ona idarə

çərçivəsində məxsus olan iş və imtiyazları itirmək təkidi

olmadan elan etmək azadlığıdır. Muxtariyyət-akademik

müəssisənin qarşısına qoyulmuş və ya onların özləri

tərəfindən müəyyən edilmiş vəzifələrin reallaşdırılması

hallarını sərbəst şəkildə seçmək hüququdur.

2. Universitet köhnəpərəst və məsuli)^ətsiz adamlar

yığnağı deyil, məsuliyyətli və mütəşəkkil toplum təsiri

bağışlamalıdır. Universitetlərə elə bir özünütəşkil vəzifəsi

həvalə edilir ki, onların qərarları hərtərəfli

məsləhətləşmələrdən sonra vaxt itirmədən qəbul edilsin,

razılaşdırılmış işlər isə tam ölçüdə və vicdanla həyata

keçirilsin, öz rəhbərliyinin fəaliyyətinə görə universitet

kollektivi məsuliyyət daşıyır.

II

3. Dövlət universitetlərə öz fəaliyyət örnəklərini və

onun keyfiyyət göstəricilərinin müəyyənləşdirilməsinə

icazə verməlidir. Keyfiyyət dedikdə universitet

qarşısındakı məqsədləri reallaşdırarkən, akademik

standartları, yəni akademik qiymətləndirməyə müvafiq

gələn müəyyən dərəcələri, bilik və digər nailiyyətləri əldə

etmək üçün lazım olan dəqiq müəyyənləşmiş şərtləri

qoruyub saxlayarkən rəhbər tutduğu əsasnamə başa

düşülür. 363

4. Universitet - bu özünütənzim prosesini* və ictimai

xarakteri şəffaf şəkildə təmin etməlidir. Standartlara

nəzarət və keyfiyyətin təmin edilməsi üçün universitetlərin

istifadə etdikləri bütün prosedurlar ictimai maraq və

tənqid üçün açıq olmalı, bu vəzifələrin reallaşmasında

universitet cəmiyyət qarşısında məsuliyyət daşıdığım

bilməlidir.

III

5. Dövlət universitetlərə sərbəst fondlar təqdim

etməlidir. Dövlətin müstəsna hüququ bu Bəyannamənin

əsaslarına uyğun olaraq maliyyələşdirmənin həcmi və

ayrılması haqqında qərar qəbul etməkdir. Bu

maliyyələşdirmə elə bir şəkildə həyata ’ eçməlidir ki, illik

yayınmalar minimuma ensin, bu rsə universitetlər

qarşısında yararlı planlaşdırma imkanları açar.

6. Universitetlər öz maliyyələşmə hallarını yaxşılat-

maqdan ötrü var qüvvələrini sərf etməlidir. Bu həm

onların öz maraqlarına, həm də dövlətin maraqlarına

uyğundur. Universitetlər bir qaynaqdan daha çox asılı

olmasının qarşısını almaq üçün mümkün qədər çoxlu

sayda maliyyələşmə qaynağı tapmalıdır.

IV

7. Dövlət universitetlərə onların tarixi, tədqiqat,

mədəniyyət və yaradıcı funksiyalarım yerinə

yetirmələrinə icazə verməlidir. Akademik toplum

intellektual və mədəni dəyərləri qeydə alan və keçirən ən

mühüm orqanlardan biridir. Buna görə də hakimiyyətdən

asılı olmayaraq universitet bu vəzifələri yerinə yetirmə

azadlığına malik olmalıdır.

8. Universitet cəmiyyətin ehtiyaclarına cavab

verməlidir və bunların arasında onun rifahının

yüksəldilməsi ilə 364

bağlı olan isləklor do var. Uni\ersiielin ayrılmaz hissosi olan,

uzunmüddolli fayda hasil eldiyi comiyyolo vozifəlor hovalo

edilməlidir. Bunlara uyğun olaraq universilel ictimai və

iqtisadi tələbatların öyrənilməsində aparıcı rol oynamalı və

onun mümkün qədər tez həyala keçməsində yardımçı

olmalıdır.

9. Dö\lət universitetlərin strukturuna, funksionalh- ğma

nəzarəti elə bir isəkildə reallaıjdırmalıdır ki, onlara öz

millətlərarası funksiyalarını yerinə yetirmək imkanı vermi};:

olsun. Uni\ersitei həm dövlət, həm də millətlər- arası

öhdəliklərə və funksiyalara malikdir. Ona görə də dövlət

universitetlərlə münasibətlərini elə qurmalıdır ki, onlara öz

funksiyalarını yerinə yetirmək imkanı versin.

lü. Universitetlərin bütün bə.şəriyyəlin rifahı naminə

İ!;:ləmək öhdəliyi də var. Onlqrın tanınması, fəaliyyətləri və

aqibəti öz dövlətlərinin hüdudlarından kənara çıxır. Ona görə

də universitetlər muləllərarası öhdəliklərin ləyin edilməsində \ə verinə yetirilməsində rşlirak etməlidir.

36.Ə

QLAZQO BƏYANNAMƏSİ

Güclü Avropa üçün güclü universitetlər

I. Preamhula

1. Qlazqo Boyannaınosində universitelL')r, on geniş

mənada hakimiyyət arasında Avropa Birliyi üçün birinci

dərəcəli vəzifə olan Avropa universitetlərinin gələcəyinin

təmin edilməsindən ötrü Avropa Komissiyası prezidenti Xose

Manuel Barrozonun Qlazqoda çağırdığı uzun sürən yüksək

səviyyəli siyasət dialoqu üçün əsasları təmin edir.

2. Qlazqo Bəyannaməsinin təklifləri zəmanət verir ki,

universitetlər Avropanın qloballaşma şəraitində fəaliyyət

göstərən başlıca şəxs qismində qurulmasına öz töhfələrini

versin. Bu müşavirənin gündəliyi elə bir şəkildə qurulub ki,

AUA-nın (Avropa Universitetləri Assosiasiyası) Sala-

mankada (2001) və Qratsedə (2003) başladığı işi davam

etdirməyə imkan \ erəcək.

3. A\ropaya özlərinin genişmiqyaslı iştirakına daim

təhsildə öhdəliklər vasitəsilə tədrisin, ləlimin, tədqiqat və

innovasiyaların keyfiyyətinin təkmilləşdirilməsi vasitəsi ilə

Avropa biliklər cəmiyyətinin formalaşdırılmasında əsas rol

oynayan güclü və yaradıcı universitetlər lazımdır.

4. Göstərilənlərə əsaslanaraq universitetlər öz inkişafını

müəyyən elməyə, regional, milli və qlobal səviyyələrdə

sosial, mədəni və iqtisadi rifaha öz töhfələrini verməyə

qadirdir \ə bunlara tədris müəssisələri ilə nail olunacaq.

5. Universitetlər özlərinin idarəetmə strukturunu və

liderliyini təkmilləşdirməyə həsr edir ki. keyfiyyət \ə

innovasiya imkanlarını artırsın və hərtərəfli missiyalarına nail

olsun.

366

II. Güclü təhsil müəssisələrinin missiyası və eləyərləri

6. Universilellorin horlorofli missiyaları özündo biliklərin

yaradılmasım, qorunub saxlanmasını, qiymətləndirilməsini,

yayılmasını və istifadəsini biıiəijdirir. Güclü universitetlər

özlərinin cəmiyyətə \erdikləri töhfələrin əsasında dayanan

güclü akademik \ ə sosial dəyərlər tələb edir. Universitetlər

iqtisadi yüksəlişin, ali təhsil \ə tədqiqatların etik ölçülərinin

sosial yönümdən möhkəmləndirilməsinə istiqamətlənmişdir.

7. Universitetlərin inkişafı sosial vəhdətə dəstək

məqsədilə qlobal yarışmanın çağırışlarına cavab verir.

Müxtəlif və genişlənməkdə olan yarışma keyfiyyətin yerinə

yetirilməsində öhdəliklər əsasında universitetlərarası

əməkdaşlıqla balanslaşdırılmışdır.

8. Universitetlərarası əməkdaşlıq Avropa

universitetlərinin əlaməti olaraq qloballaşma prosesində və

yarışma şəraitində getdikcə önəm kəsb edən cəhətdir.

Universitetlər Avropa inteqrasiyasının ümumi maraqlarına

əsaslanaraq gücləndirilmiş beynəlxalq əməkdaşlığa müşayiət

rolunu oynayır.

9. İşlə əlaqədar olaraq universitetlər cəmiyyətə açıqdır.

Müəyyən edilmiş muxtariyyət və missiyalar müxtəlifliyi

keyfiyyətli öhdəliklərə zəmanət verməkdən ötrü önəmli şərtlərdir.

III. Siyasətin strukturu - ali təhsil və tədqiqatlardan keçən b iIik cəm i)'} ət idir

10. Universitetlər Bolonya prosesinin tətbiqi və Lissabon

gündəminin tədqiqat və innovasiya məqsədləri arasında

qırılmaz əlaqəni nümayiş etdirir. Bu iki tendensiyanın hər

birinin uzunmüddətli perspektivinin ləngimədən uğurla həyata

keçməsini nəzərdən keçirmək lazımdır.

567

11. Gündəmdə ali təhsilin tanınması hökumətlərin

universitetlərə münasibətinə yenidən baxılmasını nəzərdə

tutur. Hökumət etimad nümayiş etdirməli, ali təhsil sektorunu

dəstəkləmək, tənzimləməkdən ötrü stimulu təmin etməli və öz

diqqətini tədris müəssi.sələrinə nəzarət üzərində deyil,

tənzimləmə üzərində cəmləşdirməlidir.

12. Təhsilə, yeniliklərə, tədqiqatlara investisiyaların

önəmliliyi. eləcə də universitetlərin bu prose.sdəki rolu o

deməkdir ki, universitetlər dövlət hakimiyyəti ilə qarşılıqlı

münasibətlərin müzakirəsində onu hökumət səviyyəsində və

müvafiq nazirliklər səviyyəsində həyata kev'irməli- dir.

IV. 2010-cu ilə dognt yanyolda Bolonya prosesi

məqsədlərinin yerini dəyi.şməsi

13. Bolonya islahatları öz diqqətini ali təhsil müəssisələri üzərinə istiqamətləndirmişdir. Universitetlər öz yeniliklərini yaxın beş ildə tətbiq etmək və hökumətlərin buna razılıq verməsi üçün onları məsuliyyətlərə inandıraraq göstərir ki, uzunmüddətli nəticəyə zəmanət üçün bu proses -zaman, maliyyə və insan resursları tələb edir.

14. Universitetlər yeniləşən müəllimlərin təkmilləşmələrini, işəgötürənlərlə dialoqun yetəıiiliyinə yeni bir istiqamət üçün səyləri ikiqat artırır və təlimin ilkin məqsədlərində akademik, professional təhsilin qəbul edir.

15. İxtisas dəyişmələrinin birinci mərhələsinin qəbulunu sürətləndirməkdən ötrü hökumət karyera yüksəlişi pillələrinə yenidən baxmaq yolu ilə təşəbbüsü üzərinə götürməlidir.

16. Universitetlər təhsilin keyfiyyətinin yüksəlməsi, onun nəticələrinin tətbiqi \ə ECTS-in tətbiqi ilə öz səylərini artırır, modullaşmanm çevik qəbuluna zəmanət verir.

Hökumət universitetləri milli və Avropa ixtisas struktur-

368

lannı inkişaf eldiron lo;jkilatlann lorkibino daxil elməlidir. Bu

i.ş yeniliklərin irəliləməsi üçün kifayət qədər genişmiqyaslı \ə

şəffaf olmalıdır, həm də inkişafın mü\arıq lərzdə baş verməsi

və ümumi icrminologiyanm razılaşdı- nlmasında zamanın rol

oynamasını nəzərə almaq lazımdır.

17. Bolonya prosesinin məqsədlərinin yerdəyişməsi

nəticəsində unix ersilellər sosial ölçülərə daha ciddi diqqət

yetirmək, azlıqların təhsilə çıxışları üçün imkanları artırmaq,

genişləndirmək və qeyri-bərabərliyə diqqət yetirmək kimi

öhdəliklər götürmüşlər. Hökumət bu siyasətin həyala keçməsi

istiqamətindəki hüquqi nöqsanları aradan götürməlidir.

18. Tələbələrin bütün dövıiərdəki fəaliyyətində akademik

və idarəetmə heyətinin mobilliyinin təmin edilməsi özünü

krilik şəkildə əks etdirir. AUA tələbəyə istiqamətlənmiş ən

böyük maliyyə yardımı olan Avropa maliyyələşdirmə sxemini

müdafiə edir. Hökumət sosial siyasətin, xüsusən də pensiya

sazişinin nəticəsi olan problemlər də daxil olmaqla tələbələrin,

əməkdaşların mübadiləsinə əngəl törədən viza

məhdudiyyətlərinin və əmək bazarındakı problemlərin

həllinin vacibliyinə inandırır. Həm də təhsilin akademik

müddətlərinin sinxronlaşdırıl- ması məsələsinə baxılır.

19. Bu cür öhdəliklər tələbələrin tam dəyərli tərəfdaşlar

olaraq bütün pro.seslərə cəlb olunmasının əhəmiyyətini

VLirğulayır. Tərəfdaşlığın gücləndirilməsi zərurəti

mövcuddur.

20. Uni\ersitellər A\ ropa səylərinin vurğularını, məsələn,

tədris planlarının keyfiyyətli müəyyənləşdirilməsi, ikili

dərəcələr praktikasının \ə çoxdillilik səriştələrinin inkişaf

etdirilməsi yollarının müxləliniyini dəyişdirmək

niyyətindədir. Universitetlər hökumətlərə zəmanət vermək

xahişi ilə müraciət edirlər ki, birləşdirilmiş dərəcələrin verilmə

praktikasının inkişaf etdirilməsi yolu ilə

369

nöqsanlar aradan götürüləcək, müvafiq dil siyasəti isə məktəb

səviyyəsində reallaşacaqdır.

K Təclqitjaf və yeniliklərin gücləndirilməsi

21. Universitetlər cəmiyyətin elm və te.xnika

informasiyalarının getdikcə artan tələbatına cavab olaraq

bütün səviyyələrdən olan tələbələr üçün geni.şmiqyaslı,

tədqiqat yönümlü təhsilin təmin edilməsinə görə öz

məsuliyyətlərini başa düşürlər.

22. Universitetlər resurslardan optimal istifadə edərək

tədqiqatların, innovasiya tədqiqatlarının artırılması və

tədqiqat strategiyasının inkişaf etdirilməsi üzrə öz

öhdəliklərini həyata keçirməlidirlər. Bu onun qarantı olacaq

ki, müxtəlif tərəfdaşlarla iş birliyində universitetlər tədqiqat

və innovasiya proseslərinə get-gedə daha dərindən cəlb

olunacaq.

23. Universitetlər A\ ropa elmi tədqiqatlarının

keyfiyyətinin və üstünlüyünün artırılması üçün Avropa

Tədqiqatlar Şurasının (ATŞ) təsLsçi olması ideyasını təkidlə

dəstəkləyirlər.

17. Tədqiqui yönümlü təlim və tədqiqal{‘ilann

karyerası

25. Doktorların hazırlanmasında proqram layihəsi zəmanət verəcək ki, onlarda ixtisas (istiqamət) üzrə ümumi biliklər tədqiqat vasitəsilə irəliləyəcək tədqiqat işlərinin inkişafı və ötürülməsinə istiqamət akademik işlə müqayisədə genişlənmiş olan əmək bazarının tələbatı ilə toqquşacaq; doktoranturanın proqramda müddəti istehsalatdan ayrılmaqla 3-4 illik tədqiqat işi nəzərdə tutulmuşdur; beynəlxalq doktorluq proqramları güclənməkdədir; doktorİLiğa

namizədlər, həm də tələbələr (təd-

370

qiqal işinin bir qodor başqa pilləsi) müvafiq hüquqlara

malikdirlər.

26. Univcrsilcilər gələcək lədqiqalçılarm cəlb edilməsi

baxımından "Tədqiqalçılarm davranış kodeksinin Avropa

Xarliyasr'nm qəbulunu alqışlayır və Avropa lədqi- qalçı

karyerasının inkişafında açar rolunu vurğulayır. ‘'Beyin

axmr'ndan qaçmaq cəhdi heç də bunun sonuncu səbəbi deyil.

VII. Güclü univcr.siteflryrin key fiyyətbn

(müshryi .xüsusiyyətləri)

27. Universilellər mədəniyyəli. muxlariyyəlin imkanlarım

və maliyyələşdirmə səviyyəsi arasında əlaqəni əldə əsas

iLilaraq hökumətlər tərəfindən onların tanınması üçün

müraciət edirlər ki. böyük muxtariyyət \ə müvafiq

maliyyələşdirmə Avropa universitetlərinin ümumi

keyfiyyətinə təsir göstərir.

28. Universitetlər daxili mədəniyyətin inkişafına və

keyfiyyətin saxlanmasına istiqamətlənmişdir, çünki bu onların

niyyətlərinə uyğundur. AUA-nın sferasına cəlb edilmiş

institutların artan sayı bu prosesin iştirakçısıdır. Universitetlər

xarici keyfiyyətin legitimləşdirilməsi və məxfilik marağı olan

şəxslərin (tələbələrin, unixersi- tetlərin, dövlət

hakimiyyətinin) tərəfdaşlığının təmin olunmasına əmindirlər.

29. Universitetlər nəzarət proseduru qoymaq yolu ilə

muxtariyyət və məsuliyyət arasında balans ideyasını müdafiə

edirlər, bu nəzarət proseduru ölkənin mədəni məqsədlərinə,

seçilmiş missiyalarda onların fərqlərini nəzərə almaqla

adaptasiya olunacaq \ə keyfiyyətə nəzarətdən daha çox strateji

yaxşılaşmaya və dəyişilməyə istiqamətlənəcək; onlar Bolonya

prosesinin sosial öhdəliklərini nəzərə alaraq Avropa komandasının köməyi ilə Avropa

37

standartlarını inkişaf etdirmok məqsədi ilə hazırlanmışdır.

30. Universitetlər Avropa universitetlərinin məsuliyyətini

gücləndirmək məqsədilə “E4" (QA, ESIB, EUA və

EURASHE də daxil olmaqla) çərçivəsində tərəfdaşlıq

dialoquna istiqamətlənmişdir. AUA keyfiyyəti və keyfiyyətə

cavabdeh olan agentliyin qurulmasını təklif edir. AUA

Avropa Qeydiyyat Komitəsinin yaradılmasını təmin edən

standartlar və rəhbərlik də daxil olmaqla Berqen üçün ENQA

(Ali təhsil sferasında keyfiyyət təminatının Avropa şəbəkəsi)

məruzəsi ilə razılaşır.

VIII. Güclü universitetlərin maiiy vələ.}clirilməsi

31. Avropa universitetləri kifayət dərəcədə

maliyyələşdirilmir, buna görə də onlar müvafiq

maliyyələşdirmə səviyyəsi olan müəssisələrlə uğurla rəqabət

apara bilmir. Hazırda AB (Avropa Birliyi) ölkələri

universitetlərə təqribən ümumi daxili məhsulun (ABŞ-da bu

məqsədlərə sərf edilən məbləğin yarısı) yarısını sərf edirlər.

Ali təhsil sistemində Avropa hədəflərinin ambisiyalı olduğu

bir vaxtda təhsil müəssisə və tədqiqatlarının dövlət nıaliyyə-

ləşdirməsi yaxşı vəziyyətdə deyil. Universitetlər iddia edirlər

ki, dövlətin zəif dəstəyi demokratiyanın qərar- laşması

prosesində onların roluna, mədəni, sosial və texnoloji

yeniliklərin irəliləməsi üçün imkanların reallaşmasına zərər

vurur. Hökumət universitetlərin keyfiyyətinin dəstəklənməsi

və saxlanması üçün müvafiq maliyyələşdirmə səviyyəsinə

zəmanət verməlidir.

32. Universitetlər maliyyə axınlarının genişləndirilməsi

problemi üzərində işləyir. Onlar maliyyələşdirmənin kombinə

olunmuş (özəl və dövlət) modellərini öyrənməklə məşğuldur

və marağı olan şəxslərlə AUA çərçivəsində dialoqa can atır.

Onlar modellərin tam iqtisadi dəyərini

372

işləyib hazırlayır və müvafiq maliyyələşdirmənin təmin

olunmasını hökumətlərə xahişlə müraciət edir.

33. Məsuliyyətin və şəffaflığın marağı olaraq

universitetlər liderliyi gücləndirir və peşəkar idarəetməni

möhkəmləndirir.

IX. Yekun

34. Universitetlər özlərinin Avropa Birliyi hüdudla-

rındakı roluna dair strateji debutlar yürütmək niyyətindədir.

Universitetlər idarə edicilərə özlərinin ali təhsilə və

tədqiqatlara olan münasibətlərini, onların

maliyyələşdirilməsini yenidən gözdən keçirmək və gələcəyə

kapital qoyuluşu kimi baxmağa çağırır. Universitetlər

Qlazqoda ən yüksək Avropa səviyyəsində başlanmış dialoqu

alqışlayır və belə bir fikir irəli sürürlər: güclü Avropaya güclü

universitetlər lazımdır [42, 91].

Великая Хартия Университетов (Maqna Charta

Universitatum)/http://\vw\v.seua.am/rus/Bolon_process/

maqna.html).

AUA, Brüssel, 16 aprel 2005-ci il.

İmıilis dilindən rus dilinə tərcümə edən Y.A.Fesko.

373

http://vw/v.seua.am/rus/Bolon_process/

.*1BŞ »V) A vropamn inkişaf einıi^ K->zi ö/k/>brimhn -

//7»;7/,)/V>. Almaniya v,ı Fransanın i^ıhsilsislvmihaıpıında

ƏLAVƏLƏR

§1, AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARINDA TƏHSİL

Amerika Birloşmi:? Şlatlan dünyanın çoxsaylı demo-

kraiik ölkobrindon biridir. .ABŞ-da 220 milyondan çox əhali \

ardir və bu ölkədə ilk məktəblərin avılı^ı koloniyaların

yaranmasının başlanğıc dövrünə (XVI-XVII əsr) təsadüf edir.

XVII-XVIII əsrlərdə Şimali Amerikada məktəb təhsili Avropa

təhsil sisteminin təsiri altında inkişaf edirdi. Şimali

.Amerikada ilk ibtidai təhsil müəssisələri XVII əsrdə puritan

icmalarında yaranmağa başladı. Belə məktəblərin fəaliyyətini

tənzimləmək üçün I647-ci ildə Massaçusets ştatında ibtidai

məktəb sisteminin əsasını qoyan ilk qanun qəbul edilmişdir.

İlk şəhər məktəbi 1635- ci ildə Bostonda açılmışdı. XVIII

əsrin 70-ci illərində Şimali Amerikanın koloniyalarında yeni

tip ümıımtəhsil məktəbləri yaradıldı \ ə bunlar akademiya

adlanırdı.

Milli maarif sistemi istiqlaliyyət uğrundakı müharibədən

(1775-1783) sonra təşəkkül tapmışdır. I779-cu ildə

T.Cefferson tərəfindən hazırlanan və məktəbə pulsuz,

ümumicbari status verən təhsil layihəsi dərc olundu. Onun

təşəbbüsü ilə üçpilləli ümıımtəhsil məktəb modeli hazırlandı.

Bu model o dövrdə Amerika məktəblərində kök salmış

Avropa təhsil sistemindən uzaqlaşmaq istiqamətində ilk cəhd

idi. 17S9-cu ildə ABŞ Konstitusiyasında və 1791-ci ildən isə

hər bir Ştatda Təhsil komitələrinin yaradılması qəbul

olunmuşdur. XIX əsrdə ABŞ-da milli təhsil sisteminin

formalaşması prosesi həyata keçirildi. 1852-ci ildə

Massaçusets ştatında, 1918-ci ilə qədər isə bütün ştatlarda

ümumicbari ibtidai təhsil haqqında qanun qəbul olunmu.şdur.

Ştatların çoxunda təhsil 6 ya

374

şından 16 yaşınadok icbari idi. Beş-allı yaşlı uşaqlar üçün

ibtidai moklob nəzdindo birillik hazırlıq kursları var idi.

Virciniya ştatında dövlot moktoblori 1870-ci ildən

fəaliyyət göstərirdi və 5-17 yaşlarında təhsil məcburi idi. Bu

ştatda 6,5 milyon nəfər əhalidən 1,3 milyon şagird ( 5

nəfərdən biri) təhsil alırdı və 77 min müəllim (hər 5-6 şagirdə

bir müəllim düşürdü) fəaliyyət göstərirdi. Məktəb 5 günlük

idi. Təhsil müddəti ildə 180 gün idi. Hər gün tədris saatına 5

saatdan ço.x \a.\l ayrılırdı. Aydındır ki, tədris prosesi nəyə,

kimə. necə, nə vaxt, suallarından doğan dinamik fəaliyyətdə

yaranır. Onun nəticələri bilik, bacarıq və vərdişlərin

davamlılığı ilə ölçülür. Şagirdlərin səviyyəsini

müəyyənləşdirmək üçün yoxlamalar aparılırdı. Bu zaman

şagirdlərin topladığı ballara yox. onların bilik, bacarıq və

vərdişlərinin səviyyəsinə diqqət yetirilirdi. Nəticə

ictimaiyyətə açıqlanır və ilk növbədə valideynlərə çatdırılırdı.

Təhsilə dövlət müəssisəsinin mühüm sahəsi kimi baxılırdı.

Tədricən Amerika təhsil sistemi ictimai və ümumtəhsil modeli

istiqamətində təkamül etmişdir.

xıx əsrdə təhsil sistemində çoxvariantlılıq yaranmışdı.

ABŞ-da məktəb sistemi qeyri-mərkəzləşmiş prinsip əsasında

qurulmuşdu. XIX əsrin ortalarında ABŞ-da formalaşan xalq

təhsili özündə üç pilləli sistemi birləşdirmişdi: 1) ibtidai

məktəb (6-14 yaşlılar); 2) orta məktəb (14-18 yaşlılar): 3) ali

məktəb.

XX əsrin əv\ələrində ABŞ-da 16 yaşa qədər (bəzi

ştatlarda 18 yaşa qədər) pulsuz təhsil sistemi mövcud idi.

Ümumtəhsil məktəblərinin strukturunda müstəqillik var idi.

Bəzi ümumtəhsil məktəbləri 8+4 (8 illik ibtidai və 4 illik orta

məktəb), bəziləri isə 6+3+3 (6 illik ibtidai, 3 illik natamam

orta və 3 illik tam orta məktəb) quruluşuna malik idi. ABŞ-da

dövlət ümumtəhsil məktəbləri ilə yanaşı xüsusi (özəl) \ə elitar

(akademiya) məktəblər də fəaliyyət göstərirdi. XX əsrin

birinci yarısında ABŞ-da təhsil praqmatizmi (yunanca, praqma-«iş», «hərəkət») üs

375

tünlük loşkil edirdi. İbtidai vo natamam orta təhsildən sonra

şagirdlər üv əsas təhsil qrupuna ayrıldı, yəni:

- ümumtəhsil məktəblər (burada şagirdlərə nəzəri bilik \

erilir və unix ersitetlərə istiqamətləndirilirdi);

-orla məktəb (burada şagirdlər texniki universitetlərdə

təhsil almağa hazırlanırdı);

- ixtisaslaşdırılmış tədris müəssisələri.

Xüsusi məktəblər spesifik xüsusiyyətə malik idi. Bu

məktəblər əsasən ödənişli idi. bəziləri isə olduqca baha və

imtiyazlı idi.

.ABŞ-da XX əsrin sonunda olduqca mürəkkəb və

çoxpilləli, bir neçə hissədən ibarət yüksək səviyyədə inkişaf

etmiş təhsil sistemi formalaşmışdı. XX əsrin ikinci yarısında

.ABŞ-da pulsuz icbari təhsilin müddəti artırıldı, ibtidai və orta

məktəblər arasında aralıq mərhələ yarandı.

Müxtəlif ixtisas dərəcələrinə uyğun kadr hazırlığı ali və

orta məktəblərdə, dövlət peşə təhsili müssisələrində, xüsusi

şirkətlərin təhsil müəssisələrinin kurslarında və bilavasitə iş

yerlərində hazırlanırdı. Digər tərəfdən işçi qüvvəsi

hazırlanmaqla yanaşı, təhsil sistemi getdikcə daha yüksək

dərəcədə mühüm sosial funksiyanı (vəzifəni) yerinə yetirirdi.

Bir çox hallarda isə vətəndaşları gələcək və ya hazırkı peşə

fəaliyyətinə hazırlamaq və inkişaf etdirmək məqsədi qarşıya

qoyulmuşdu.

ABŞ-da yaradılmış çoxpilləli təhsil sistemi yeni ali

təhsilin quruluşuna görə dünyada etalon kimi ən yaxşı,

səriştəli sistem kimi qəbul olunmu.şdu. halbuki bu sistemi ilk

dəfə Qərbi Avropa ölkələri və Yaponiya qəbul etmişdi.

1987-ci ildə Amerika məktəblərinin müəllim heyətinin

təhlili aparılmi-şdır. Onların üçdə bir hissəsi riyaziyyat və

təbiət fənləri üzrə .səriştəsiz müəllimlər idilər. Hər il milyon

nəfərə yaxın şagird təhsilini bitirir, lakin bunlar içərisində

narkomaniyaya qurşanma və cinayət törətmə halları

"ündən-üünə artırdı. Amerikada təhsil sisle-

376

minə külli miqdarda kapilal qoyulur: özəl informasiya bazası,

kompüterlorlə əla lominal və s.. Amerika vahid ölkədir ki,

orada kadrla bağlı hey bir çəlinlik yoxdur. Bu İ.SƏ müasir

dünyanın ən ciddi problemlərindən biridir. Hazırda ən ba.şlıca

problem dünyada təhsilin Qərb ölkələrinin slandarllarına

yaxınla.şması məsələsidir. 1997- ci ildə bütün işçi qüvvəsinin

təxminən 29%-i ali təhsilli. 28'M.-i isə natamam ali təhsilli idi.

Orta təhsilli şəxslər 33%, orta təhsili olmayanlar isə 117o tə.şkil

edirdi. XX əsrin sonunda Amerikanın işçi qüwəsinin təxminən

60%- nin ali və natamam ali təhsili var idi. Bu isə dünyada ən

yüksək göstəricilərdən biridir.

ABŞ-da peşə təhsilinin ən mühüm mənbələrindən biri işçi

qüvvəsinin iş yerlərində hazırlanmasıdır. Amerika işçi

qüvvəsinin 30%-ə yaxını təhsil almışdır. Peşə hazırlığının əsas

mənbəyi özəl şirkətlər və iri korporasiyaların təhsil

mərkəzləridir. Hesablamalara görə, ABŞ-da işçi qüvvəsinin

10%-dən çoxu bu cür təhsil mərkəzlərində hazırlanır. Peşəkar

fəhlələr, lexniklər, idarəetmə kadrları arasında həmin göstərici

12-17% təşkil edir.

İşçilərin təxminən 2%-i isə silahlı qüvvələrdə qulluq edən

zaman peşəyə yiyələnirlər. Ayrı-ayrı peşələr üzrə orduda

hazırlanmış mütəxəssislərin faizi olduqca yüksəkdir. Amerika

Aviasiya texniklərinin 45%-i informasiya avadanlığının təmiri

müəssisələrində, texniklərin 20%-i isə pe.şə hazırlığını orduda

alırlar. Təhsilə (dövlət və özəl məktəblərə) ayrılan xərclər

(«yaşlıların təhsilinə»-əsasən istehsalatdan ayrılmadan pe.şə

hazırlığına olan xərclərdən ba.şqa) 198ü-90-cı illərdə

66%.-dən çox artmış və 1997-ci ildə 564 milyard dollar təşkil

etmi.şdir. Bu isə ABŞ-ın hərbi məqsədlərə illik xərclərindən

(270 milyard dollar) xeyli yüksəkdir. Bundan başqa, müxtəlif

məlumatlara görə yaşlıların təhsilinə ayrılan xərclər 150

milyard dollara qədərdi və bu çərçivədə, məsələn,

1994-1995-ci tədris ilində müxtəlif tədris müəssisələrində

76,3 milyon nəfər və ya

377

ölkənin yaşlı əhalisinin 40%-i (80 -ci illərin ortalarında yalnız

13,3%-i) iştirak etmişdir. Bütün dövlət və özəl müəssisələr

nəzərə alınmaqla ABŞ-da təhsil sisteminə qoyulan ümumi

xərc ildə 800 milyard dollara çatır.

1997-ci ildə məktəbəqədər təhsil müəssisəsindən ali təhsil

müəssisəsinə qədər ayrılan xərclər 456 milyard dollar və ya

bütün büdcənin təxminən 80'/''o-ni təşkil edirdi. Təhsil sistemi

çoxsaylı və yüksək səviyyədə hazırlanmış pedaqoji kadrlara

malikdir. 1996-cı ildə ABŞ-da 3 milyon özəl məktəb müəllimi,

dövlət məktəblərində isə 2,6 milyondan çox müəllim var idi.

Həmin ildə ali məktəblərdə təxminən 900 minə yaxın müəllim

var idi, bunlardan 630 mini dövlət ali məktəblərində, 260 min

nəfəri isə özəl ali məktəblərdə çalışırdı. Hesablamalara görə

bir milyondan artıq İ.ŞÇİ qüvvəsinin təhsil müə.ssisələrində,

sənaye şirkətlərində, hərbi sahədə, muzeylərdə, kitabxanalarda

və s. təhsillə əlaqəli işi vardır. Təhsil sistemində işləyən

inzibati heyətin sayı da olduqca çoxdur, yəni 1,2 milyon

nəfərdən artıqdır.

Amerika təhsil sisteminin birinci pilləsi orta məktəb təhsil

sistemidir. O, həm xüsusi peşə biliklərinin əsas lazımlı

sahəsini, həm də uşaqların və yeniyetmələrin ümumi

inkişafına istiqamətləndirilmiş humanitar xarakterli ümumi

bilikləri vermək üçündür. 1997-ci ildə ABŞ-da 108 minə yaxın

orta və ibtidai məktəb var idi və bu məktəblərdə 51 milyondan

artıq məktəbli təhsil alırdı. Orta təhsilin əsasını 87 mindən

artıq dövlət məktəbləri təşkil edirdi. ABŞ-da ibtidai və orta

təhsilə ayrılmış vəsaitin ümumi həcmi 1997-ci ildə təxminən

340 milyard dollar idi. Qeyd edək ki, özəl məktəblər dövlət

məktəblərindən daha keyfiyyətli təhsil verirlər.

Amerika orla məktəbini səciyyələndirərkən nəzərə almaq

lazımdır ki. bir sıra parametrlər üzrə əksər xarici, o cümlədən

keçmiş SSRİ-i dövlətlərinin orta təhsil sistemindən xeyli

fərqlənir. Yəni ABŞ-da ölkənin müxtəlif

378

çox olur. Amerika təhsilinin inkişafının yüksək səviyyəsi heç

də hər hansı problemin olmaması demək deyil. 1983- cü ildə

ABŞ-da bir qrup ekspertlərin adı ilə səslənən «Millət

təhlükədədir» məruzəsi çap edilmişdi. Amerika təhsil

sisteminin ciddi problemlərinə həsr edilmiş və onun

inkişafının geridə qalmasım etiraf edən məruzələr həm

ictimaiyyətin, həm də hökumətin diqqətini cəlb etdi. Bu

sahədə məruzələr vəziyyətin yaxşılaşması üçün cəmiyyətin və

dövlətin daha fəal hərəkətlərinin katalizatoru oldu. Orta

təhsilə və onun keyfiyyətinə xüsusi diqqət yetirildi. Məsələn,

ekspertlərin qiymətləndirməsinə görə Yaponiya

məktəblərinin məzunları biliklərinə görə amerikalı

həmyaşıdları ilə müqayisə edildikdə onlar ço.x-çox

üstündürlər. Bir çox məzunlar olduqca zəif hazırlıq

səviyyəsinə malikdir, məsələn .sorğu keçirilən şagirdlərin

28%-i oxu mətninin məzmununu söyləyə bilmir və 10%-i

yüksək səviyyəli yazı yazmaq qabiliyyətinə qadir deyil.

Təbiət elmləri və riyaziyyatdan şagirdlərin bilik .səviyyəsi

xüsusilə aşağıdır.

XX əsrin 80 və 90-cı illəri dövründə ABŞ-ın təhsil

sistemini başqa ölkələrlə müqayisə etdikdə onun geridə

qalması tərəqqiyə nail oldu. Buna görə də orta məktəbdə

riyaziyyat və təbiət fənlərinin tədrisinə olduqca böyük diqqət

verildi. 1994/95-ci illərdə keçirilmiş Üçüncü Beynəlxalq

Olimpiadanın nəticələrinə görə amerikalı səkkizinci sinif

şagirdləri təbiət elmləri üzrə 17-ci, riyaziyyat üzrə isə 34-cü

yeri, rusiyalılar isə l3-cü yeri tutdular. Hər iki ixtisas üzrə

Sinqapur, Cənubi Koreya və Yaponiyanın nümayəndələri

olimpiadanın lideri olmuşdur.

1990-cı ilin oktyabr ayında .A.BŞ prezidenti C.Buş

təhsillə bağlı memorandum imzalamışdır. Birləşmiş Ştatlar

həmişə federal və ştat hökumətləri ilə təhsilin vahid dövlət

formasında inkişafı ilə bağlı danışıqlar aparmışdır. 1990-cı

illərdə təhsil sistemində islahatın əsas istiqaməti təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasından

380

ibarət idi. Əsas problemlərdən biri müasir informasiya

texnologiyasına və bajjlıca olaraq kompüterlər əsasında

məktəblərin texniki ləchizatımn yüksəldilməsinə yer verilməsi

idi. 1997-ci ildə ölkənin bütün dövlət məktəblərinin 78%-i

internetə çıxrsla təmin olunmu.'jdıır.

ABŞ-da 1983-cü ildə «Millət təhlükədədir» məruzəsi çap

edildikdən sonra məktəb təhsili sistemində köklü dəyijşikliklər

ba^ verdi. 1994-cü ildə qəbul edilmiş «20()()-ci ilin

məqsədləri Amerika təhsilidir» qanunu oldu. 1995-ci ildə bu

məqsədlər üçün 345 milyon dollar sərf edilmişdir.

Yüzilliyin sərhədində təhsilinin yaxşılaşdırılmasına dö\-

ləl xeyli səy göstərmişdir. Gündəlikdə duran əsas vəzifələrdən

biri də təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsinin müəyyən

edilməsi idi. 2ü0ü-ci ildə ilk dəfə 48 ştatın məzunlarına yekun

testləşmə tətbiq edilmişdir. 36 ştatın məktəblərində şagirdlərin

müvəffəqiyyətləri barədə xüsusi hesabatlar nəşr edilmişdi.

Məktəblərin kompüterlərlə təchiz edilməsi proqramı

200Ü-Cİ ildə büdcəsi 425 milyon dollar olan xüsusi

yaradılmış fond vasitəsilə həyata keçirildi. Artıq 1998/99- CLi

tədris ilində hər 10 məktəbliyə bir kompüter düşürdü.

Telekommunikasiyalar haqqında 1996-cı ildəki qanuna uyğun

olaraq məktəblərin internet sisteminə qoşulmasına ciddi səylər

göstərilirdi və yalnız 1998-99-cu illərdən sonra həmin

məqsədlərə 3,6 milyard dollar xərclənmişdir. 1994-cü ildə

tədris siniflərinin yalnız 3%-nin internetə çıxışı var idi və bu

rəqəm 1998-ci ildə 51Yo-ə qədər artdı.

Müəllimlərin yeni texnologiyalardan istifadə etməyə

hazırlanması dövlətin daha bir mühüm vəzifəsi idi. 1999- cLi

ildə müəllimlərin kompüter hazırlığına 75 milyon dollar,

2000-ci ildə isə müəllimlərin ixtisasının artırılmasına 98

milyon dollar ayrılmışdır. İspandilli əhalinin təhsilinin

təkmilləşdirilməsi çərçivəsində 2000-ci ilin büdcəsində

məktəblilərin iki dildə öyrədilməsi üçün müəllimlərin hazııianmasma 100 milvon dollar nəzərdə tutulmuşdu.

381

Bu isə həmin məqsədlərə 20ü0-ci ildə xərclənəndən 28,5

milyon dollar artıqdır. 2000-ci ildə məktəblilərin yay tədris

proqramlarına buraxılan pulların məbləği iki dəfədən çox

artaraq 453 milyon dollara çaldı və bu isə 675 min məktəbliyə

əlavə xidmət göstərməyə imkan yaratdı. Bu zaman 20()l-ci

ildə həmin məqsədlərə bir milyard dollar xərclənməsi nəzərdə

lululmu.şdu.

ABŞ-ın ali məktəblərində bir sıra texniki fənlər üzrə

müəllimlərin çalrşmaması problem olaraq qalırdı. Bu isə

universilellərə xaricdən yüksək ixtisaslı kadrlar cəlb

edilməsinə gəlirib çıxardı. Son məlumatlara görə, 1993- cü

ildə xarici kadrların sayı mühəndis-lexnik ixtisaslı müəllimlər

arasında 37%, riyaziyyat, kompüter ixtisası üzrə 27% təşkil

edirdi. Onlar Asiya və Avropa, əsasən Hindistan, Çin, Böyük

Britaniya, Tayvan. Kanada. Cənubi Koreyadan olan alimlər

idi.

Federal büdcə 2000-ci maliyyə büdcəsindən ildə Pella

qrantına (tələbələrin ali təhsil almasına verilirdi və onu i.şə

düzəldikdən sonra. 10-15 il müddətində qaytarırlar) 7,6

milyard dollar ayırmışdı və bu qrantlar birbaşa maliyyə

yardımı şəklində verilirdi. Həmin qrantların miqdarı 1993-cü

ildən 2000-ci ilə kimi 2,3 min dollardan 3.3 min dollara qədər

artmışdı. Daha bir mühüm təşəbbüs 1997-ci ildə qəbul edilmiş

təhsil məqsədləri üçün kreditə görə vergi güzəştləri haqqında

qanun idi. O, həm ixtisasın artırılması niyyəti ilə yaşlılara,

həm də tələbələrə aid edilirdi. Həmin qanuna görə, 2002-ci ilə

qədər hər bir ailənin təhsilinə 5 min dollar, sonrakı dövrdə isə

10 min dollar verilirdi \ə 20'Mı-lik vergi güzəştləri edilirdi. On

il müddətində təhsil sisteminə 29.8 milyard dollar miqdarında

vergi güzəştləri nəzərdə lululmuşdu. 2001-ci ilin büdcəsində

təhsilin əsas məqsədlərinə 28%-lik vergi güzəştləri şəklində

ali təhsilə əlavə investisiyalar nəzərdə tutulmuşdu. Bu cür

vergi kreditini hər il 10 min dollara qədər götürmək olar.

382

indiki dövrdo ABŞ vo Kanadada lohsil sistemi aşağıdakı

pilblordon ibaroldir:

İkiillik proqrama uyğun kollec* «assosiativ bakalavr»

dorəcosi verir. Hansı ki. bu doroco keçmiş SSRİ dövlət-

lorinin texnikum təhsilinə müvafiqdir (ekvivalentdir). Ali

məktəblərə qəbul imtahanı tam orta təhsil bazasmdandır.

Dördillik proqramla kollec (institut, universitet) bakalavr

dərəcəsi \erir. hansı ki. bu dərəcə ali təhsilin birinci pilləsinə

(natamam ali təhsil) müvafiqdir. Ali məktəbə qəbul həm orta

məktəb bazasından, həm də «assosiativ bakala \‘r» bazas ı nd a

nd ı r.

Magistr (master). bir \ ə ya ikiillik proqramla institut \ ə

universitetlərdə magistr (tam ali təhsil) dərəcəsi verir, hansı ki,

keçmiş SSRİ dö\iətlərinin aspiranturasına müvafiqdir. Qəbul

bakalavr bazasmdandır.

Universitetlər iki-üçillik proqramla doktor dərəcəsi verir.

Burada elmi-tədqiqat işləri və dissertasiya müdafiəsi nəzərdə

tutulur. Bu isə Rusiyanın elmlər namizədi elmi dərəcəsinə

müvafiqdir \ə magistraturadan sonra olur. Ən geniş yayılmış

dərəcə fəlsəfə doktorudur.

Amerika ali təhsili statusuna görə son on il müddətində

dünyada şöhrət qazanmışdır. Dünya ölkələrinin ən nüfuzlu

universitetləri ilə müqayisə etdikdə Amerika universitetləri

yüksək mövqelərinə görə birinci yeri tutur. Amerika

universitetlərinin bu qədər güclü mövqelərini aşağıdakı

obyektiv cəhətlərlə izah etmək olar:

- Dövlət dəstəyi, əhəmiyyətli dərəcədə maliyyələşdirmə,

güclü maddi-texniki baza.

- Dünyanın ən görkəmli alimlərini \ ə müəllimlərini dəvət

etmək imkanı.

Kotlcc - ingilis si'ızihlür. numast collc^c si'ciiıithıulir. Böyük Briiiiniycuhı.

tııilk)lk^r h i f H \ in,y daxil olan ölknhrdn. h.>m ıh AB^-ıla indris ınünssi.\,>hrinin

adıdır.

383

- Lider adı uğrunda universitetlərin öz aralarında rəqabətli

mübarizəsi,

-Çevik təhsil sistemi. Tədris prosesində universitetləri və

fakültələri sərbəst dəyişmək imkanı.

Amerika uni\ersitctlərində hər il yarım milyondan artıq

əcnəbi təhsil alır. Onların əksəriyyəti Asiya ölkələrinin

vətəndaşlarıdır.

ABŞ \’ə Kanada universitetlərinə tələbə qəbulu qaydası

aşağıdakı kimidir:

■ sənədlərin birbaşa universitetə (və ya bir neyə

universitetə) verilməsi:

■ kollec və peşə texniki məktəblərini qurtardıqdan sonra

vaxt itirmədən təhsili universitetdə davam etdirmək;

■xüsusiləşdirilimiş ingilis dili kurslarında təhsil almaq

məqsədilə «Ümumi sınaq» proqramı üzrə qəbul olunmaq.

Bilik səviyyəsindən asılı olaraq hazırlıq proqramının

müddəti bir aydan doqquz aya qədərdir. Birinci əsas şərt

seçilmiş təhsil müəssisəsi tərəfindən sizin orta təhsil haqqında

attestatınızın qəbul edilməsi və ingilis dilini bilməyinizin

təsdiq edilməsidir. İkinci və üçüncü halda orta təhsil və ingilis

dilindən yüksək səviyyədə bilik olmalıdır, çünki həmin

proqramlar dillə əlavə məşğul olmağı və lazımi səviyyəyə

qədər hazırlaşmağı tələb edir. Amerika universitetlərinin bir

çoxu (20-yə qədər ən nüfuzlu universitetlər) Rusiya orta təhsil

attestatını qəbul etməyə hazırdır. Qəbul kampaniyası, adətən,

aşağıdakı mərhələləri nəzərdə tutur: -Sizi maraqlandıran tədris müəssisəsinin .seçilməsi və

qiymətləndirilməsi (ixtisasların reytinqi, qəbulun mürəkkəbliyi (çətinliyi), ərazi, qiymət və s.);

-seçilmiş universitetlərə əcnəbilərin qəbulunun şərtləri

barədə sorğu verilməsi, ərizə formalarının alınması;

384

-sonodlor paketinin hazırlanması (orizo formalarının

doldurulması, roylor vo digor zəruri sənədlər):

-sənədlərin universitetlərə göndərilməsi, onlara baxılması

prosesinə nəzarət edilməsi, cavablar və ya qəbul olunma

haqqında bildiri.şin alınması:

-getmə sənədlərinin hazırlanması (viza, sığorta, yaj>a- yış

yerinin seçilməsi, a\ iabiletlər):

- bütün mərhələlərin yerinə yetirilməsi bir il bc^ aydan iki

ilə qədər vaxt tələb edir.

Bir çox .şirkətlərin ABŞ və Kanadanın 3()-dan artıq kollec

və universitetləri ilə əməkdaşlığı, rəsmi müqavilələri vardır.

Buna görə də şirkətlər universitetlərə qəbul olunmağı

yüngülləşdirir və sürətləndirirlər. 1,5-2 ay müddətinə gedişatı

aparmağa və qəbul olunmağa zəmanət verilməsinə hazırdırlar. Şirkətlərin əməkdaşlıq etdiyi universitetlər bunlardır:

Fultow-.Montgonıcry

Conııııuııity College

Conslaun, N>u-York ABŞ. Nyu-York Dövlət Universiteti ilə birgə proqramlar, sonradan həmin universitetə qəbul olunmaqla. İllik ödəniş qiyməti (yalnız təhsil) - 50()() dollardır. Bir neçə yaşayış variantı (tədris ili ərzində ödəniş 35()ü-55()() dollara qədər).

Green River

Community College

Obern. Vaşinqton Ştatı. ABŞ. Cornell Uni- versity. Uc Berkcley \ə Scatlle universiteti ilə əməkdaşlıq edir. İllik ödəniş qiyməti (təhsil və N'aşayış) -13500 dollardır.

Edmonds

Comimmity College

Linvud. Vaşinqton Ştatı. ABŞ. Mərkəzi Vaşinqton Universiteti ilə əməkdaşlıq edir. İllik ödəniş qiyməti 7500 dollardır (yalnız təhsil), ailələrdə yaşamaq və qidalanma (orla hesabla ildə 5()()() dollardır). Mənzillərin seçim imkanı vardır.

385

Malaspina University College

Vankuvci. Kanada, Bakalavr proqramları (20 dən artıq i.xlisaslar). Kanada uni- versilelbrino qobul olunmaqla illik ödənişin qiyməti 18000 dollardır. Buraya təhsil, kollecin korpusunda yaşamaq və qidalanma da.xildir.

Avila

College

Kanzas Siti. Missuri ştatı. Bakalavr və magistr proqramları. Təhsil, kollecin korpusunda yaşamaq və qidalanma daxil olmaqla illik ödəniş 17500 dollardır. Əlaçı tələbələrə kollec təcjaüd verir (ildə 2000 dollara qədər).

international School of

Management

San Diyeqo. Kaliforniya, ABŞ. Biznes və menecment sahəsində bakalavr, magistr proqramları.

Devry institute of Technology

Nyu-Yorkdan Kaliforniyaya qədər ABŞ-ın müxtəlif ştatlarında 13 şöbəsi. Kanadada-Kalqaridə və Torontoda 2 şöbəsi vardır. ABŞ-ın 20 tanınmış institutlarına daxildir. Biznes və texniki fənlər sahəsində bakalavr və magistr proqramları. İllik ödəniş (yalnız təhsil) ixtisa.sdan asılı olaraq 8000-12000 dollara qədərdir.

University of New Haven

Vest Haven, Konnektikut ştatı. ABŞ. Bakalavr və magistr proqramları. 60- dan artıq ixtisası vardır. Təhsil, kollecin korpusunda yaşamaq və qidalanma da daxil olmaqla illik ödəniş 18500 dollardır.

Fairleigh Die Kiiison University

Medison. Nyu-Cersi ştatı. ABŞ. Bakalavr və magistr proqramları. 50-dən artıq ixtisası vardır. Təhsil, kollecin korpusunda ya.şamaq və qidalanma daxil olmaqla illik ödənişin qiyməti 20()0() dollardır.

386

Shüler İnternatiuııal l nivcrsity

Tampa. Florida şlalı. .ABŞ (habelə İngiltərədə. Almaniyada. İspaniyda. Fransada. İsveçrədə filialları). Bakalavr və magistr proqramları, əsas etibarı ilə biznes istiqamətli 15 ixtisas var. İllik ödəniş qiyməti (yalnız təhsil) - ixtisasdan və ölkədən asılı olaraq 10 00()-15000 dollara qədərdir. Universitetin korpuslarında yaşamaq və qidalanma imkanı var.

American İıiter Cüntinental University

İki şöbəsi Atlanla. Corciya ştatı və Los- Anceles. Kaliforniya ştatı. ABŞ ( Böyük Britaniyada. Londonda da filialı var). İxtisaslar biznes, kompüterlər, dizayn və s. İllik ödənişin qiyməti (yalnız təhsil) 12000 dollardan başlayır.

ümumi sınaq xüsusi proqram vasiləsib Amerika

Liniversilelbrino qəbul olunma prosesini həyala keçirir. Bu

zaman tələbələrə əvvəlcə ingilis dili üzrə hazırlıq kursu

keçmək, zəruri imtahanları və testləri vermək təklif edilir.

Sonra şirkət əməkdaşları ilə birlikdə xaricdə universitet

seçmək və yerində sənəd verməyə kömək edir. Proqramın

müddəti tələbənin ilkin səviyyəsindən və arzularından asılı

olaraq bir aydan (akademik ilə) doqquz aya qədər ola bilər.

Təhsil, yaşayış və qidalanma daxil olmaqla proqramların

qiyməti orla hesabla ayda 1500 dollardan 2000 dollara qədər

olur. ABŞ və Kanadada minimum sınaq proqramı üzrə

şirkətin əməkdaşları ABŞ-ın 75 kollecinə və universitetinə

qəbul olunmağa kömək edir.

ABŞ-ın istənilən şlalında şagirdlər proqramları istədikləri

kimi seçə bilər. Məsələn, aşağıdakı kolleclərin və

universitetlərin bazasında alliayhq hazırlıq proqramları vardır (sonra qəbul olunmaqla):

387

Lock Haven

University

Pensilvaniya ştatı, təhsil, dərsliklər, kollecin yataqxanasında yaşamaq və 2 dəfə qidalanma daxil olmaqla proqramın qiyməti (6 aylıq) 10 ()()() dollardır.

Dixil State College

Yula şialı. ləhsil. dərsliklər, kollecin yataqxanasında yaşamaq və 2 dəfə qidalanma daxil olmaqla proqramın (6 aylıq) qiyməti 9100 dollardır.

Northern Michigan University

Miçiqan ştatı, ləhsil. dərsliklər, kollecin yataqxanasında yaşamaq və 2 dəfə qidalanma daxil olmaqla proqramın (6 aylıq) qiyməti 10200 dollardır.

Dowling

College

Nyu-York, təhsil, dərsliklər, kollecin yataqxanasında yaşamaq daxil olmaqla proqramın (6 aylıq) qiyməti 10500 dollardır.

Newlury

College Boston, təhsil, dərsliklər, kollecin yataqxanasında yaşamaq daxil olmaqla proqramın (6 aylıq) qiyməti 11500 dollardır.

Amerika lohsil sistemi statistik baxışla analiz olunduqda aydın olur ki, ABŞ təhsil sistemi Avropa təhsil sistemindən xeyli sonra yaranmışdır (ilk Harvard universiteti 1636-cı ildə acılmışdır). ABŞ universitetləri Avropa təhsil sistemini təqlid etməklə (məsələn, Oksford və Kem- bric universitetlərini) formalaşmağa başlamışdır. Amerika ali məktəbləri üç yüz il ərzində dünyada ən yüksək səviyyəyə çalmışdır və artıq hətta Avropaya təsir göstərməyə başlayır. Bir çox universitetlər elmi mərkəzlərə çevrilmişdir, orada bütün fənlər üzrə dünya şöhrətli mütəxəssislər dərs deyirlər. Harvard Universitetinin professoru Henri Rosovski vəziyyəti belə şərh edir: «Mən cəsarətlə deyə bilərəm ki, dünyanın ən yaxşı universitetlərinin üçdə ikisi, dörddə üçü Birləşmiş Ştatlarda yerləşir (Mən o fakta da toxunuram ki, dünyanın ən pis kolleclərinin və universitetlərinin xeyli hissəsi bizdə yerləşir). Bizim iqtisadiyyatımızın və ya ictimai həyalımızın hər hansı sahəsi

388

barədə eyni sözləri demək olar. Heç kim deyə bilməz ki, bu

gün ən yaxşı poladtökmə və ya avtomobil zavodlarının,

kompüterlərin və s. istehsalı üzrə müəssisələrin, bankların və

ya hökumət dairələrinin üçdə ikisi Amerikada yerləşir. Ali

təhsilin keyfiyyət şkalasının yuxarı hissəsində bizim yerimiz

olduqca qeyri-adidir. Ola bilsin ki, bu, bizim xüsusi milli

sərvətimizdir». Dinamika \ ə düzgün praqmatizm, yəni

Amerika həyat tərzinin bu iki əsas tərkib hissəsi təhsil

sistemini formala.şdırmışdır. Amerikalılar eksperiment

aparmaqdan qorxmur və rəqabəti üstün tutur. Bu cür şəraitdə

bilikli, bacarıqlı və ya ən fərasətli şəxs yaxşı, normal yaşayır.

Bunlar ona gətirib çıxarır ki, dünyanın bütün ölkələrindən olan

gənclər məhz ABŞ-da təhsil almağa çalışır.

«Beynəlxalq Təhsil İnstitutu»nun məlumatına görə 2000-

ci ildə ABŞ-da 453787 əcnəbi tələbə təhsil alırdı və bu,

tələbələrin ümumi sayının yalnız 3%-ni təşkil edir. Bu gün

Amerika kollecləri və universitetləri ən iri milli xidmətləri (ix-

racediciləri) arasında beşinci yeri tutur; hər il əcnəbi tələbələr

tərəfindən ABŞ-a təxminən 7 milyard dollar ödənilir.

Amerika ali məktəblərinin tələbələri kimlərdir? Gənclərin

ən çoxu .A.siyadan (57%), əsas etibarilə Yaponiya. Çin,

Koreya, Tayvan və Honkonqdan gəlirlər. Səbəblər müxtəlifdir.

Bəzi ölkələrdə müəyyən ixtisaslar üzrə ali təhsil yox

dərəcəsindədir, məsələn, iqtisadiyyat, din və s. Bu səbəbdən də

Amerika hökuməti Asiya ölkələrindən ən istedadlı gənclərin

təhsilini davam etdirmək üçün xeyriyyəçi mübadilə

proqramları həyata keçirmişdir. Avropalılar Amerika ilə

müqayisədə ikinci yeri tutur (15%). Son zamanlar Şərqi

Avropadan və keçmiş Sovet İttifaqından tələbə axını hesabına

onların sayı bir daha çoxalmışdır. Əvvəllər ABŞ-da həmin

regionlardan yalnız 4780 nəfər təhsil alırdı, 1995-1996-cı

illərdə isə bu rəqəm 18032-yə qədər artdı. Ən çox gələn

gənclərin sayı Rusiyadan idi (5589 nəfər), bu isə Fransadan təxminən gələnlərlə eyni və

389

İsveçdən gobnbrdon ləxminən 2000 nəfər çox idi. Hal- hazırda

Qərbi Avropa ölkələrindən, əsasən Almaniya, İngiltərə və

Fransadan az gənc gəlir.

ABŞ-ın təhsil müəssisələrində təhsil alan əcnəbi

tələbələrin sayı:

Region 1994-1995 1995-1996 Fərq

Afrika 20724 20844 0.6 Asiya 261789 259893 -0.7

Avropa 64811 67358 3.9

LalınAmcrikası 47239 47253 0.0

Yaxın Şərq 30246 30563 1.0

Şimali Amerika 23394 23644 1.1

Okeaniya 4327 4202 -2,9

Cəmi: 452635 4537K7

Maraqlı cəhətlərdən biri odur ki, amerikalılar

övladlarına xaricdə təhsil vermək qərarını qəbul eldikdə

onları hara göndərirlər? Bu fakt Avropanın bir çox təhsil

müəssisələrinin nüfuzunun Amerika təhsil müəssi.səbri- nin

nüfuzundan az olmadığını sübut edir. Qeyd edək ki, övladını

xarici ölkəyə təhsil almağa göndərmək üçün ancaq varlı

valideynlərin imkanı ola bilər, orta təbəqəli ailənin buna

gücü çatmır {əgər uşağın gələcəyi xatirinə ailənin bütün

üzvləri, o cümlədən babalar, nənələr və qayğıkeş xalalar,

bibilər köməklik edərsə, onda xarici ölkəyə təhsil almağa

göndərilir). İstedadlı gənclər, xüsusilə onların gələcək peşə

karyerası Avropa ilə əlaqəlidirsə (məsələn, politoloqlar va ya

sənətşünaslar), onda onlar xeyriyyəçilik fondundan və ya

universitetdən xüsusi təqaüd ala bilər.

Xarici ölkədə təhsil almaq rusiyalılar üçün asan məsələ

deyil, bütün gənclər rəsmi olaraq eyni problemləri həll elməli

olur. Adətən seçim Qərbi Avropaya yönəlir, İngiltərə isə

ənənəvi olaraq digər ölkələrlə müqayisədə liderlik edir.

390

sonra isə Fransa \ o İspaniyadır. A\ ropada lohsil alan

amerikalılar osason iclimai və humanilar elmlərin 37%,

biznesin 14%, xarici dillərin 10%, bədii və ya ləlbiqi incəsənət

növlərinin 9%-ni seçir. Sual olunur: Onda nə üçün məlız təhsil

almağa ABŞ-a gedirlər? Amerika ali məktəblərinin məşhur

müəllimləri, yüksək səviyyədə maddi-texniki bazası \’ə

kitabxanaları onların rəqabətqabiliyyətini bir-birindən

fərqləndirir. Bazar iqtisadiyyatında ən çox tələb olunan bəzi

istiqamətlərin və nadir (unikal) Amerika təcrübəsi əsas fənlərin

yüksək səviyyədə tədrisində özünü göstərir və əldə olunmuş

aktual məsələlərdən biri kimi öz əksini tapır. 1994- 95-ci tədris

ilinin məlumatlarına görə əcnəbi tələbələrin nəyə həvəs

göstərib öyrənmək istədikləri öz əksini aşağıdakı kimi

tapmışdır:

" i İstiqamətlər

Tələbələrin sayı % Biznes və idarəetnıo 92632 20.4

Mühəndislik elmləri 72410 16.0

Digərləri (əsas sahələr, kommunikasiya. hüquq kimi

sahələr)

42130 9,3

İctimai elmlər 38242 8,4 Fizika və təbiət elmləri 37226 8,2

Riyaziyyat və kompüter elmləri 35940 7,9 İncəsənət 26749 5,9 Səhiyyə 20674 4,6

Humanitar elmlər 16161 3,6 Təhsil 13200 2,9

Kənd təsəiTÜfalı 8293 1,8

Biznes və mühəndis-texnik istiqamətləri üzrə ixtisaslar

uzun müddətdir ki, siyahıda birinci yeri tutur. Qeyri-ənə- nə\ i

sahələrə isə əcnəbi tələbələr tərəfindən az maraq var. Lakin

mütəxəssislər məmnuniyyətlə qeyd edirlər ki, incəsənətin

öyrənilməsinə maraq artmışdır. 50-ci illərdən başlayaraq Kaliforniya uni\ersitetində təhsil alan əcnə-

391

bibr öz sayına görə birinci yeri lutur. Digər iri mərkəz

Nyu-Yorkdur. Təsadüfi deyil ki, bülün dünya onu lələbə

paytaxtı hesab edir. Bu şəhərin be.ş ərazi müəssisəsində 25 min

nəfərdən artıq təhsil alır. Coğrafi nöqteyi-nəzərdən isə əcnəbi

tələbələr ən iri maliyyə, informasiya, texnologiya mərkəzləri

yerləşən şəhərlərdə: Nyu-York, Suffolk, District of Columbia.

Cook, Middlesek, Philadelphia və Dade qrafliqlarinda təhsil

almağa üstünlük verirlər.

Əcnəbi tələbələrin ştatlar üzrə paylanması Kaliforniya 55799

Nyu York 47987 Te.xas 27883

Massaçusets 25739 İllinoys 19408 Florida 18982

Pensilvaniya 17897 Miçiqan 16284

Ohayo 16161 Əcnəbi tələbələrin ən çox təhsil aldığı 25 ən iri kollec

və universitetlər aşağıdakılardır:

Tohsil niu.issis.isi Əcıı.ıbilər ill sayi

T.idris ili üçün öd.ıniş

Təl.ıb.ıl,ıro olan t.ıKıblərin s.ıviyy,ısi

Boston

Univcrsitcli

4532 17650+6480$ Daxil olmaq çox çotin deyil

Nyu-York Univcrsilcii

4242 16650+6780$ Çox çətindir

U ofSoutmcn Californiya

4048 16020+6037$ Çox çəlin deyil

U of Wiscoiisin- Madison

3935 7841+3300S Çox çətin deyil

Ohio State U Main Campus


School of General Sludics

14444+6223$ Son dəıəcə çəlindir

392

U of Texas at Aastin

35S7 5512-h3400.S Çox çətindir Uof Pennsylvania

31S3 16838+6330\3110S

Son dərəcə çətindir Harvard U 3137 17674+5840

\3075S Çox çətindir

U of Michigan- Ann Arbor

3043 14069+4285$ Çox çətindir

U of Illinois Urbana Champ

3038 7580+4058$ Çox çətindir

Cornell U 2609 17264+5678$ Son dəıtıcə çətindir Stanford U 2587 17775+6535$ Son dəıəcə çətindir

Purdue U Main Campus

2584 8190+3650$ Çox çətin deyil

Texas A & MU 2572 5606+3738 \2(K)4$

Çox çəlin deyil

U of Minnesota- Twin Cities


George Washintuon U


Michigan Stale U

2521 9677+3568$ Çox çətin deyil Arizona State U 2498 6996+4680$ Çox çətin deyil Northeastern U 2416 11489+6780 \

3480$

iowa State U 2413 7386+3044$ Çox çətin deyil Biigham Young U

2357 2120+3160 \ 1243$

Çox çətin deyil Rutgers U

— — - - 2325 7241+8112/4200$

Çox çəlin deyil

ABŞ tohsil sisteminin nüfuzu, tanınması noyo görədir?

Universitetlərin və kolleclərin güclü inkişafı ikinci dünya

müharibəsindən sonra başlandı. O zaman faşizmdən xilas

olmuş Avropadan çox böyük miqdarda istedadlı insanlar

Amerikaya gəlmişdi. Ümumi iqtisadi vəziyyət i.sə əlverişli

idi, dövlət və xətəndaşların özləri təhsilin inkişafını

dəstəkləməyi, ona pul vəsaiti ayırmağı milli borcları hesab

edirdilər. Kimliyindən asılı olmayaraq tanınmış riyaziyyatçı

və ya istedadlı rəssam, kompüteri yüksək səviyyədə bilən ali

məktəb diplomu olmayan və ya dəbdə olan yazıçı, təqaüdçü

qadın, Asiyadan, Afri

393

kadan, Rusiyadan gəlmiş adamlann hamısı üçün eyni

imkanlar yaradılırdı. Təhsil almaq heç zaman gec deyil! Siz

öz seçiminizdə azadsınız və biz sizə maksimum imkanlar

təqdim edirik! Amerika təhsil lövhəsində təxminən belə

.şüarlar yazılırdı. Bu yanaşma Amerikanı Avropadan,

Yaponiyadan fərqləndirir və Amerika gəncləri hələ orta

məktəbdən öz gələcək peşəsini seçirlər.

Bu gün Birləşmiş Ştatlarda ali təhsil böyük biznesdir,

daha doğrusu, 100 milyardlıq biznesdir, yəni ümumi milli

gəlirin 2,7%-dir. Başqa heç bir ölkə təhsil sisteminə bu

miqdarda xərc ayırmır \ə tədris müəssisələrilə öyünə bilməz.

ABŞ-da 156 universitet, 1953 dördillik, 1378 ikiillik təhsil

verən kollec və texniki məktəblər vardır. Onların arasında

yaşlılar (20 min nəfərə qədər yaşlı tələbə təhsil alır) \ə kiçik

yaşlılar (min nəfərə qədər) vardır. Bu tədris müəssisələrinin

yarıdan çoxu özəldir. Ali məktəblər böyük şəhərlərdə və

rayonlarda yerləşir. Bu ölkədə tədqiqat universitetləri,

ştatların təhsil müəssisələri. özəl humanitar kollecləri, dini

təhsil müəssisələri və hərbi akademiyalar vardır. Səciyyəvi

cəhətlərdən biri də odur ki, bütün kollec və universitetlərdə

ümumi və bir-birindən fərqli aspektlər vardır.

ABŞ-da məktəblərin və ali təhsil müəssLsələrinin

fəaliyyətini müəyyən edən və idarə edən ümumdövlət

(federal) strukturu yoxdur. Hər ştatın öz xüsusi qanunları,

vergi sistemi və öz təhsil müəssisələri var. Universitet və

kolleclər bazar iqtisadiyyatında öz fəaliyyətlərinin

qiymətləndirilməsində sərbəstdir \'ə inkişaf strategiyasını

müstəqil seçir. Ştatın və yerli ənənələrin .xüsusiyyətləri ali

məktəbin öz qarşısında hansı məqsədlər qoymasına, hansı

tədris proqram \ə kurslarının daha böyük nüfuz qazanmasına,

tələbələrin hansı ixli.saslar üzrə hazırlanmalarına, tələbələrin

\ə müəllim heyətinin seçimi meyarlarına təsir etməkdə

mühüm rol oynayır. Ali məktəblər həmin seçim azadlığını nə

qədər müvəffəqiyyətlə həyata keçirir-

394

so, lohsil müəssisəsi bir o qədər öz .'jöhrəlini əks etdirir.

Bunlardan əksəriyyətinin nüfuzu çox yüksəkdir, digərləri isə

«diplomlar fabriki» kimi ad qazanmışdır.

«Sarmaşıq cəmiyyəti» adlanan (qeyri-rəsmi addır, həmin

ali məktəblərin qədim divarları sarmaşıq yarpaqları ilə

örtülüdür) ali məktəb müəssisələrinə daxil olan dünyada

tanınmış universitetlər: İtakada Kornel universiteti (orada

Vladimir Naboko\' Qərbi Avropa ədəbiyyatından dərs

demişdir), Providensdə Braun universiteti, Nyu- Yorkda

Kolumbiya universiteti, Hannoverdə Dartmund kolleci,

Kembricdə Harvard universiteti. Prinstonda Prinston

universiteti, Filadelfiyada Pensilvaniya universiteti,

Nyu-Hayvendə Yel universiteti. Birləşmiş Ştatlarda tələbənin

hansı təhsil müəssisəsini bitirməsi heç də əhəmiyyətsiz deyil.

Adətən iş yeri seçərkən (həmi.şə yox) nüfuzlu təhsil

müəssisələrinin diplomu açıq-aşkar üstünlüyə səbəb olur.

Təhsil müəssisəsinin nüfuzu bir çox irəliləyişə səbəb olur.

Nüfuzlu təhsil müəssisələri bir çox hallarda insanların

peşəkarlığında, müəllim heyətinin elmi səviyyəsində,

abituriyentlərin səriştəliliyi və sayında və s. özünü əks etdirir.

Məsələn, Hyuslonda Pays universiteti (Texas), böyük

müvəffəqiyyətlər əldə etmiş və orta məktəblərin 5%-nin

istedadlı məzunlarından tələbə toplamağa nail olmuşdur.

«US New And Word Report» jurnalı hər il Amerikanın ən

yaxşı tədris müəssisələrinin siyahısını nəşr edir. Reytinq

amerikalıların ümumiyyətlə, sevimli oyunudur və bu məsələni

onlar tamamilə ciddi qəbul edirlər. Həmin nəşrdə 1992-ci ilin

tədqiqatının nəticələrinə görə tədris müəssisələri aşağıdakı

kimi göstərilmi.şdir:

Universitetlər:

1. Harvard universiteti (Massaçusets)

2. Priston universiteti (Nyu-Cersi)

3. Yel universiteti (Konnektikut)

4. Slanford universiteti (Kaliforniya)

395

5. Kaliforniya Texnologiya İnsülulu

6. Massaçusels Texnologiya İnstilulıı

7. Darmul kolleci (Nyu-Henıpşir)

8. Dyuk universileti (Şimali Karolina)

9. Çikaqo universileti

10. Kolumbiya universileti (Nyu-York)

11. Korneli universileti

12. Rays universileti

13. Şimal-Qərb universileti (İllinoys)

14. Pensilvaniya universileti

15. Cons Hopkins universiteti (Merilend)

16. Berklidə Kaliforniya universiteti n.Corctaun

universiteti (Vaşinqton, Kolumbiya,

mahalı)

18. Braun universileti (Rod-Aylend)

19. Karneqi-Mellon universileti (Pensilvaniya)

20. Vaşinqton universiteti (Missuri)

21. Emori universiteti (Corciya)

22. Virciniya universiteti

23. Los-Ancelesdo Kaliforniya universileti

24. Miçiqan universiteti

25. Vanderbilt universiteti (Tennesi)

Kolleclər:

1. Uilyonns kollec (Massaçusets)

2. Amherst - kollec (Massaçusets)

3. Suorlmor - kollec (Pensilvaniya)

4. Uellsli - kollec (Massaçusels)

5. Pomona - kollec (Kaliforniya)

6. Bouden - kollec (Men)

7. Universitet Ueslian (Konnektikul)

8. Middiberi - kollec (Vermont)

9. Haverford - kollec (Pensilvaniya)

10. Smil kollec (Massaçusels)

11. Brin-Mour - kollec (Pensilvaniya) 12. Karllon - kollec (Minnesota)

396

13. Vassar - kollec (Nyu-York)

14. Qrinnell - kollec (Ayova)

15. Kolbi - kollec (Men)

16. Klermonl - Makken kollec (Kaliforniya)

17. Kolqeyd universiteti - kollec (Nyu-York)

18. Deyvidson - kollec (Şimali Karolina)

19. Maun-Holiok - kollec (Massaçusets)

20. Oberlin - kollec (Ohayo)

21. Hamilton - kollec (Nyu-York)

22. Vaşinqton və Lİ universiteti (Virciniya)

23. Beyts - kollec (Men)

24. Triniti - kollec (Konnektikut)

25. Zafayet - kollec (Pensilvaniya)

Amerikada təhsilin müvəffəqiyyətlərinin səbəbini təhlil

edərkən, onun Avropa təhsil sistemi arasında bir neçə fərqli

.xüsusiyyətlərə malik olduğu meydana çıxır. Bu xüsusiyyətlər

universitet və kolleclərin daxili qaydalarını bir-birinə oxşar

edir. İnkişafın əsas hərəkətverici qüvvəsi rəqabətdir. Müqayisə

edilən tədris müəssisələrinin hamısında məşhur professor və

müəllimlər elmi tədqiqatlar üçün pul vəsaitləri uğrunda

mübarizə aparırlar. Avropa universitetlərində tələbələrin

tərkibi yalnız qəbul imtahanlarının nəticələri ilə müəyyən

edilir. Ali məktəblərin rəhbərliyi abituriyentlərin seçiminə

təsir edə bilmir. Amerika ali məktəblərinin əsas məqsədi ən

yaxşı tələbələrin təhsilə cəlb edilməsinə çalışmaqdır. Bunun

üçün müxtəlif metodlardan istifadə edilir. Məsələn,

universitetlərin və kolleclərin rəhbərliyi qəbul imtahanla-rmın

nəticələrinə görə ən yüksək yerləri tutan tələbələri öz təhsil

müəssisələrinə oxumağa dəvət edirlər. Öz təkliflərini hiss

olunan dərəcədə cəlbedici etmək üçün təhsil haqqının

ödənməsindən tam azad edilməsinə qədər müxtəlif güzəştlər

təklif edirlər. Dünya ölkələrinin əksəriyyətində bir

universitetin professorunu başqa universitetin öz tərəfinə çəkməsinə çalışması, Amerikada məşhur elmi ad

397

qazanmış və ya misilsiz natiqlik keyfiyyətinə malik müəllimin

olması uğurlu marketinq üsuludur. Bütün universitetlərdə

haqlı olaraq qeyd edirlər ki, professor-müəllim heyətinin

səviyyəsi təhsil müəssisəsinin şöhrətini lazımi səviyyədə

saxlamağa kömək edən əsas amillərdən biridir. Əlbəttə,

universitetlər arasında rəqabətin mənfi cəhətləri də var. Ən

yaxşı mütəxəssislər şəxsi məqsədləri naminə işlədikləri təhsil

müəssisəsində ənənəvi hala məhəl qoymadan çox tez-tez bir

universitetdən digərinə keçir. Rəqabət Amerika təhsil

sisteminin inkişafına xeyli təsir göstərmişdir. Amerika

universitetlərinin idarə edilməsi sistemi Avropadakından

fərqlənir. Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq universitetə

bir nəfər - prezident rəhbərlik edir. Qəyyumlar (hamilər)

Şurası vardır, prezident və müdiriyyət ona hesabat verir. Bir

qayda olaraq tədris prosesi, abituriyentlərin qəbulu, elmi

dərəcələrin verilməsi, tədqiqatların istiqamətlərinin seçilməsi

ilə əlaqədar olan bütün məsələlər tədris müəssisələrinin alim

və müəllimləri tərəfindən həll edilir. Lakin universitetin və ya

kollecin fəaliyyətinə, inkişafına aid olan hər şey prezidentin

və onun icra aparatının səlahiyyətindədir. Dekanlar,

prorektorlar, orta və yüksək dərəcəli başqa rəhbərlər isə seçki

(Amerika demokratiyasının təəccüblü paradoksLidur,

qəribəliyidir) qaydası ilə yox, adi qaydada təyin edilir. Güclü,

populyar olmayan qərarlar qəbul etmək kollektivin rəyinə

əsaslanır, lakin Avropa universitetləri tamamilə Təhsil

Nazirliyindən və digər hökumət orqanından asılıdır. Nəticədə

rəqabət asanlıqla qarşılıqlı xidmətlər əsasında əvəz edilir,

rəhbərliyin seçim sistemi isə onun zəifliyinə səbəb olur.

Amerika ali məktəbləri tədris prosesinə əhəmiyyətli

dərəcədə diqqət yetirir. Bu isə Avropada ənənəvi olaraq

əsasən orta məktəbə aiddir. .A\ ropah, o cümlədən keçmiş

SSRİ dövlətlərinin birinci kurs tələbələri bəzən

təəccüblənirlər ki, onların öz \ətənlərində orta məktəbdə

övrən-

398

diklori fənlori yenidən öyrənmək lazım gəlir. Amerikalılar isə

hesab edirlər ki. bu proses özünün ancaq müsbət cəhətini əks

etdirir. Onlar çox gözəl anlayırlar ki, məhz bu cür tədris

proqramının zəruriliyi orta məktəbdə qismən tədrisin zəilliyi

ilə bağlıdır. Bəzi kolleclər isə orta məktəbdəki buraxılış

imtahanlarını bir kurs təhsil almı.ş kimi hesaba alırlar. Gənclər

bu zaman bir daha yeni müəllimlərlə tanrş olmaq, yeni tədris

bazasına baxmaq \ ə düzgün seçim etmək imkanı qazanır.

İstisnasız olaraq bütün universitetlər və kolleclərin tələbələri

korpuslarda baş vermiş maraqlı hadisələr haqqında danışmağı

sevirlər. Gələcək peşəsindən fərqli olaraq tələbə istənilən sahə

ilə (idman, musiqi, qəzet nəşri və s.) məşğul ola bilər. Tələbə

ali məktəbdəki dostlarla əyləncə axşamlarında (onlar müxtəlif

ölkələrdəndir) və müxtəlif tədbirlərdə ünsiyyət dairəsini son

dərəcə genişləndirir. Odur ki, ali məktəbə qəbul olan zaman

anketlərdə öz həvəs və xobbilərini göstərmək abituriyentlər

üçün əhəmiyyətlidir. Amerika ali məktəbləri üçün tələbələrin

qeyri-formalhğı onların gələcəyini əhəmiyyətli dərəcədə

xarakterizə edən cəhətdir. Müəllimlərlə açıq münasibət və

qeyri-rəsmilik kurs tələbələrini təəccübləndirir. Onların

bəziləri ilə əsl dostluq yaranır, bir-birinə qonaq olur, o

cümlədən tam şəxsi problemlərini özləri müzakirə edirlər.

Amerika təhsilinin milli xüsusiyyəti sahəsində bəzən

müəllimlər özlərinin elmi işlərindən daha çox tələbələrin şəxsi

problemləri ilə məşğul olur. ABŞ-da tohsilin strukturu. ABŞ-da təhsil müəssisələri

əsasən dörd kateqoriyadan ibarətdir, yəni: bakalavr dərəcəsi (4 il) almaq istəyən tələbələr üçün müxtəlif kolleclər, magistr və elmlər doktoru dərəcəsi almaq istəyənlər üçün universitetlər; universitetlərin tərkibinə daxil olan dördillik kollec; texniki təhsil müəssisələri yarım ildən dördillik müddətə qədər müəyyənləşmişdir, onları bitirdikdən sonra tələbələr peşə

qazanır və təhsil haqqında

399

diplom, yaxud sertifikat alır; ikiillik bələdiyyə kollecləri,

şagirdlər onu bitirdikdən sonra ya işə və ya dördillik kollecə

qəbul oluna bilərlər.

Təhsilin keyfiyyətinin yüksəlməsinin əsas göstəricisi

həmin təhsil müəssisəsinin akkreditəsidir. Amerika Təhsil

Şurasının «Akkretə edilmiş ali və orta ixtisas təhsili

müəssisələri» adlı xəbərlərində hər il ABŞ-m akkreditə

edilmiş bütün təhsil müəssisələrinin tam siyahısı verilir.

Yerli və ibtidai təhsil kollecləri. Bu kolleclər müxtəlif

olur, məsələn, ictimai kolleclər, müstəqil peşə kollecləri və s.

Burada təklif olunan tədris proqramları keçmiş SSRİ-nin

te.xnikumlarının və ya universitetlərinin birinci kursunun

proqramları ilə müqayisə edilə bilər. Onlarin vəzifəsi kolleci

arzu edənlərə təhsil verməkdir. Təhsilin illik ödənişi nisbətən

aşağı olmaqla, tələbələrə müxtəlif fənlərin geniş seçimi təklif

edilir. Qəbul olunanların qarşısında qoyulan tələblər ən

ümumi xarakter daşıyır. Gəncləri yalnız təhsil haqqının kiçik

olması, gələcək peşə üzrə dar çərçivədə xüsusi bilik və peşə

alması ilə bərabər həm də müəllimlərin hər şagirdə qarşı çox

diqqətli olması maraqlandırır. Bütün kolleclərdə əlavə təhsil

xidmətləri təqdim edilmir. Əcnəbi tələbələr üçün yüksək

səviyyədə dil öyrədilməsi kursları təklif olunur və belə

kolleclərin yataqxanaları olmur. Odur ki, tələbələr harada

yaşamaq problemini özləri həll etməlidir.

Özəl ibtidai təhsil kollecləri müəyyən fənn üzrə xüsusi

biliklər vermir, şagirdləri dördillik kollecə qəbul etmək üçün

onların hazırla.şdırılmasına diqqət verir. Yerli kolleclər ikiillik

təhsil proqramını bitirənlərə diplom, qısa müddətli kursları

bitirənlərə isə şəhadətnamə verir.

Dördillik kollec və universitetlərin heç də hamısı yerli

kolleclərin diplomlarını qəbul etmir. Dövlət kollec və

universitetlərin yerli kolleclərlə müqavilələri olur və bu kolleclərin diplomları universitetlər tərəfindən tanınır.

400

Lakin özol təhsil müəssisələri üçün bu qaydalar qəbul

olunmur.

DördiUik kolleclər və universitetlər. Kollec və

universitet anlayışları müxtəlif məflıumlardır. Ali məktəblərin

nüfuzuna görə tələbəyə qarşı sərt meyarlardan istifadə etmək

düzgün deyil. Onların bir çoxu yeni tədris proqramlarının

meydana gəlməsindən və s. asılı olaraq ali məktəbi özləri seçir

və ya dəyişir. Bu tip özəl və dövlət ali məktəbləri tədqiqat

işləri apara bilən mütəxəssislər hazırlayır. Həm də yüksək

keyfiyyətli təhsil verən tədris müəssisələrinin məzunlarına hər

iki tip ali məktəbdə rast gəlmək olur. Onlar arasında yeganə

fərq maliyyə ilə bağlıdır. Dövlət təhsil müəssisələri və ştatın

hökuməti tərəfindən həmin ştatdan olan tələbələrə bəzi

üstünlüklər verilir. Tələbələrin illik ödənişi özləri tərəfindən

həyata keçirilir. Bir qayda olaraq dövlət universitet və

kolleclərinin əksəriyyətində təhsilin qiyməti özəl

məktəblərdən aşağıdır.

Dövlət universitetləri «len-qrant» və «si-qrant» tipli

universitetlərə bölünür. 1862-ci ildə ayrı-ayrı ştatlar

universitetlər yaratmaq üçün torpaq sahələri (land grant)

ayırmışlar. Həmin təhsil müəssissləri əsas etibarilə kənd

təsərrüfatı, texnologiya və maşınqayırmaya üstünlük verir.

Onların digər adlan isə «Kənd təsərrüfatı və avtomatlaşdırma

universiteti», «Texnoloji universitet» və «Ştat universiteti» və

sairdir. Dəniz tədqiqatları sahəsində ixtisaslaşan universitetlər

«si-qrant» (sea grant) adlanır.

Qısamüddətli proqramlar. Elmi dərəcə almamaq şərtilə

təhsil almaq niyyətində olan gənclər qısamüddətli kursları

bitirə bilər. Onların müddəti bir neçə həftədən bir neçə aya

qədər fərqlənir. Yay proqramları adlanan kurslar geniş

yayılmışdır. Qısamüddətli proqramları bitirdikdə tələbələr sertifikat alır.

401

Texniki pe^so lohsilli müossisolordo bir neçə həftədən bir

və ya bir neçə ilə qədər təhsil almaq olar. Peşə kolleclərin

məqsədi çətinlik çəkmədən işlə təmin olmaq üçün gənclər

hazırlamaqdır (çox zaman belə müəssisələri sənət məktəbləri

adlandırırlar). Odur ki, tədrisin xüsusiyyətinə \ə qəbul olunan

tələbələrə görə onlar bir-birindən çox fərqlənir.

Kolleclərin bir çox siniflərində şərait qısa müddətdə

şagirdin işləyəcəyi istehsalatda olduğu kimidir. Əgər seçilmiş

peşə üzrə iş vaxtı saat 7-’^'-da başlayırsa, onda məşğələlər də

həmin \axtda başlayır. Kolleclərin əksəriyyətində gündəlik

davamiyyətə ciddi yanaşılır, məşğələlərin buraxılmasına və

gecikmələrə yol verilmir. Ən çox yayılmış fənlər tikinti,

avtomobil işi, rəsmxətt və katiblik işidir. Texniki təhsil ancaq

praktiki yox, həm də nəzəri hazırlığı nəzərdə tutur. Ən çox

yayılmış fənlər isə informatika. mühəndislik işi, rabitə, əlaqəli

tibb fənləri, orta tibb istiqamətində peşələr, mühasibat uçotu,

kommersiya müəssisələrinin idarə edilməsi, yanğından

mühafizə işi, aqrobiznes, bağçılıq və s.

Ümumiyyətlə, texniki kolleclərdə əlavə kurslar, məsələn,

xarici dilin öyrədilməsi kursu olmur. Əcnəbi tələbələrə adətən

yaşamaq üçün mənzil və amerikalılara edilən bəzi güzəştlər

təmin edilmir. Həmin təhsil müəssisələrinin məzunlarına

şəhadətnamələr və diplomlar verilir, lakin onlar yerli

kolleclərin yaxud universitetlərin elmi dərəcələrinə bərabər

tutulmur. Odur ki, yalnız nüfuzlu universitetlərə qəbul

olunmaq (əgər belə ideya yaranarsa) və ya nüfuzlu firmalarda

işə düzəlmək üçün həmin sənədlərin qüvvəsi onların tələb

etdiyi səviyyədə deyil.

Amerika ali məktəblərini gələcəkdə nə gözləyir?

C.Smolou Vaşinqtonda Amerika universitetinin sabiq

prezidenti Cozef Daffinin olduqca kədərli fikirlərini belə ifadə

edir: «Amerika ali təhsili 2üü0-ci il üçün özünün dünyada

aparıcı rolunu itirəcəkdir. Bizim təhsilə olan inamımız və

402

onu maliyyəb-şdirmok qabiliyyətimiz tükənir». Ölkənin

aparıcı ali məktəbləri üçün vəziyyət bir o qədər də dramatik

deyil. Orta \’ə aşağı səviyyəli universitetlərin və kolleclərin

böyük hissəsi üçün gələcəkdə heç bir müsbət nailiyyət

gözlənilmir. Qazamlmrs uğurların itirilməməsi üçün təcili

düzəlişlər lazımdır. C.Elson ABŞ təhsil bazarında indiki

vəziyyəti \ə ənənələri təhlil edərək aşağıdakı nəticələrə

gəlmişdir; son vaxtlar həm federal hökumət, həm də ştat

hökumətləri tərəfindən təhsilin maliyyələşdirilməsi durmadan

azalır. Xüsusi fondların qrantları uğ- runda rəqabət son dərəcə

artmrşdır. Hətta kifayət qədər öz fondları olan universitetlər

(məsələn, Harvard, Yel, Prinston universitetləri bir milyard

dollardan artıq fonda malikdir) qənaət strategiyası barədə

düşünmək və yaranmış vəziyyyətdən səmərəli çıxış yolları

axtarmaq məcburiyyətində qalmı.şdır.

Əlbəttə, yu.xarıda göstərilən tanınmış universitetlər və bu

kimi təhsil müəssisələri fəlakətdən qorxmaya bilər, onlar

dünya bazarında aparıcı rolunu itirməyəcək və əksinə, fərqli

universitetlər üçün fəaliyyət çox çətindir. Onların bəziləri

ayrı-ayrı ixtisasları \ ə ya fakültələri bağlamaq qərarına gəlir

və korpusların yenidən təşkilini dayandırırlar. Ali məktəbə

qəbul olunan tələbələrin sayına görə müqayisə olunduqda

müəllimlərin sayı kifayət deyil.

Təhsil sahəsində çalışan mütəxəssislər belə fikirləşirlər ki,

ən yaxın vaxtlarda dəyişiklik baş verməlidir.

Nüfuzu yerləşdiyi yerdən kənara çıxmayan kiçik, kasıb

humanitar kolleclər ya bağlanacaq, ya da sərbəst

maliyyələşməsi olan daha iri ali məktəblərlə birləşəcək. Eyni

zamanda yeniləri də meydana çıxa bilər. Lakin onlar daha çox

tətbiqi xarakterli (məsələn, xidmət sahəsi üçün mütəxəssislər

hazırlayacaq) və ya yeniliklərin öyrədilməsinə

istiqamətlənəcək. Məsələn, Cənubi Florida Universitetinin

yeni kolleci və Vaşinqton ştatının Everq-

403

rin kolleci bu lip kolleclərdir. Qoıij;:uİLiqda yerləşən uni-

vcrsilellər və kolleclər coğrafi yaxınlıqdan isiifıdo edərək

qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq ü.sıılları tapmağa Məsələn,

texniki bazaları birləşdirərək bəzi sinif və ya

laboratoriyalardan kollektiv surətdə istifadə edir və ali

məktəblərin dərs cədvəlində kurs və fənlərin təkrarını ləğv

etməyə çalışırlar.

Bir çox Lini\ersitetlər \ə kolleclər artıq indi cəmiyyətin

əməli sifarişlərinə (tələblərinə) istiqamətlənməyə və buna

müvafiq olaraq tədris plan və proqramlarını təshih etməyə

məcburdurlar. Mütəxəssislərin rəyinə görə gələcəkdə tədris

fənləri geniş nəzəri xarakterli yox, əsa.sən tətbiqi xarakterli

olacaqdır. Tələbələr iki xarici dil öyrənməli olacaq, bu zaman

çin, yapon və rus dillərinə daha çox diqqət yetiriləcək. Ueslian

«universitetinin» demokratik institutlar və sosial qurum

fakültəsinin professoru Robert Vud hesab edir ki, dəyişikliklər

ənənəvi fənlərə də aid olmalıdır; «Biz iqtisadiyyatı hər

tələbəyə tədris elməliyik. O, istənilən humanitar elmin

öyrənilməsi zamanı zəruri olan təfəkkür \ ə hesablama

bacarığı formalaşdırır. Dərs cədvəllərinə mütləq

kommunikasiya vasitələrinin, xüsusilə vizual əlaqənin daxil

olunmasını tələb etmək lazımdır. Üçüncüsü isə humanitar

sahədə tələbələrə təbiət elmləri fənlərinin ciddi tədrisini təmin

elməliyik. Hələ də müəllimlər (təbiət fənləri üzrə) vərdiş

etdikləri kimi öyrətməkdə davam edirlər (dəyişilmə və

yeniləşmə özündə əks olunmur). Humanitar ixtisaslarında

tədris orada oxuyan tələbələrə ya üzərək sudan çıxmaq, ya da

suda batmaq kimi özünü əks etdirir.

Har\ard və Miçiqan universitetləri kimi iri elmi tədqiqat

işlərinə istiqamətlənmiş universitetlər dünya səviyyəsində

tanınmasında öz nüfuzunu saxlayır. Digər universitetlər isə

tədrisin səviyyəsi və keyfiyyətinin yüksəlməsinə çalışır,

professorlardan tələbələrə, xüsusilə bi

404

rinci vo ikinci kurs təIoboLırino daha çox diqqoi yclii’ma\ i

lobb edirbr.

«Dislani lolısili»in (mosafodon lohsilin) Miroili inkiişal'ı

müasir lobbbro daha çox uyğun gv'^lir. MüU'^xosM.slor

hesab edirbr ki. uni\ ersilclbro hal-hazırda daha çox yaslı

şoxsbr, əsasən islehsalaldan ayrılmayanlar və ailəli şəxslər

qəbul olunur. Odur ki, həlia işə və ali məktəbə getmək vaxt

etibarilə əhəmiyyətli dərəcədə özünü əks etdirir.

Universitetlər bizneslə əlaqələri inkişaf etdirməli olur ki,

bu, çox da asan məsələ deyil. Bəzi tədqiqatlar aparmaq lazım

gəlir ki. bu da əlavə maliyyə imkanı yaradır.

Necə hərəkət etməli? Bu gün ABŞ-da təhsillə

maraqlananlar üçün informasiya qıtlığı yoxdur. Amerikada

xarici ölkələrin dilində, xüsusi ilə rus \ə ingilis dillərində

məlumat kitabçaları, mühazirələr, vəsaitlər kifayət qədər- dir,

Həmin vəsaitlərdə Amerika universitetinə qəbul olunmaq

üçün istənilən vaxt müəyyənləşmiş cədvəllərlə məlumat

almaq, çoxlu sayda məsləhət və lö\siyəbr tapmaq olar.

Məlumat kitabçasında aydın və əhəmiyyətli dərəcədə qısa

informasiyalar verilir. Amerika ali məktəblərinə qəbul

olunmaq üçün ümumi aiqoritm aşağıdakı kimidir: informasiya

toplanması, konsultantlarla (məsləhətçilərlə iş, mühazirələr

dinbnilməsi) ədəbiyyatdan istifadə: universitet və kolleclərin

xüsusiyyətlərini və ali məktəblər tərəfindən əcnəbi tələbələr

qarşısında qoyulan tələbləri nəzərə alaraq ən əlverişli təhsil

variantının seçilməsi; həm şəxsi ailənin maliyyə imkanlarının,

həm də təqaüd və qrantlar almaq variantlarının

qiymətləndirilməsi; seçilmiş ali məktəblərə qəbul olmaq

istəyirsinizsə, test və digər imtahanların verilməsi; 10-15

variant seçilməsi; xahiş əsasında məktublar, ərizə blankları və

məlumat kitabçalarının sifariş olunması; universitetlərdən,

kolleclərdən cavablar almaq və bütün zəruri sənədləri əla\ə

etməklə sifariş blanklarmı doldurmaq (ali məktəbin tələbə qarşı

405

sında qoyduğu tolobbrdon asılı olaraq sonodlorin siyahısı

dəyişib bilər, əsasən ləhsil haqqında diplom və arayışlardan,

təhsilin məqsədlərinin şərh edilməsindən, zəmanət

məktublarından ibarət olur); maliyyə yardımı üçün fondlara və

digər təşkilatlara müraciət edilməsi; kollec və

universitetlərdən cavablan gözləmək, əgər əlavə material və

sənədlər tələb edilərsə, onları toplamaq və göndərmək

lazımdır; əgər bir neçə də\əl alınmışdırsa, onlardan birinin

seçilməsi. Qəbul olduğunuz ali məktəbdə o.xumaq haqqında

məlumat göndərmək lazımdır. Cavab olaraq sizin seçdiyiniz

kollec \ə ya universitet viza almaq üçün blank göndərəcək.

Mənzil məsələsinin həlli: Siz korpusda yaşamağa

hazırsınızmı? (bu halda sizdən ilk məbləğin tam və ya qismən

ödənilməsi tələb edib bilər). Əgər siz özünüz mənzil kirayə

götürmək istəyirsinizsə, lazımi variantlarla axtarışa başlayın;

viza alınması üçün sənədlərin verilməsi və Amerika

səfirliyində müsahibədən keçilməsi.

Testlər. Rusiya və keçmiş SSRİ ölkələrini də ali məktəbə qəbul qaydasını ABŞ-ın ali məktəblərinə qəbul qaydası ilə müqayisə etdikdə onlar arasında əhəmiyyətli dərəcədə fərq olduğu aydın olur. Rusiya və keçmiş SSRİ ölkələrində abituriyentin ali məktəbə qəbul olunması yalnız onun qəbul imtahanını necə verməsindən asılıdır, hansı ki, orta təhsil haqqında kamal attestatı üzrə orta bal da nəzərə alınır (bu yanaşma həm də tam Qərbi Avropa üslubunda idi). .Amerika ali məktəblərində testlər yalnız abituriyentin perspektivliyini və təhsilini davam etdirmək üçün bir vasitədən ibarətdir.

TOEFL (Test of English as a Foreign Language)-əgər imtahan verən üçün ingilis dili xarici dildirsə, bu dilin mənimsənilməsi səviyyəsini qiymətləndirmək imkanı yaradan xüsusi imtahanlar var. Test üç hissədən ibarətdir. Birinci hissədə imtahan verən müxtəlif vaxt ərzində

406

maqnitofonda dialoqları dinləyir və ona verilmiş blankda

suallara cavabların variantlarını qeyd edir. İkinci hissədə

müxtəlif tapşırıqları yerinə yetirməlidir; məsələn, cümləni

bitirməli, buraxılmış sözləri və ifadələri yerinə yazmalı,

seçilib ayrılmış sözləri elə dəyişdirməlidir ki, cümlənin

mənası alınsın. Cçüncü hissədə mətn oxunmalı \ə ona aid

qoyulmuş suallara cavab \erilməlidir. Tapşırıqların hər birini

yerinə yetirərkən imtahan blankmda göstərilən cavab

variantlarından birini seçmək lazımdır. TOEFL üzrə 650

baldan az (köhnə sistemə əsasən) qiymətlər aldıqda nüfuzlu ali

məktəbə qəbul olmaq barədə düşünmək olmaz. Bəzən daha

çox xüsusi testlər vermək tələb olunur. Bir qayda olaraq

imtahan TOEFL-in verdiyi günlərdən birində keçirilir: TWE

(Test of Written English)' -də qısa inşa yazılması üçün 30

dəqiqə vaxt verilir (mövzu imtahan biletlərində göstərilir).

TSE (Test of Spoken English)--20 dəqiqə ərzində müsahibə

alanın (plyonkaya yazılmış səsə) suallarına cavab

verməlisiniz. Sizin cavablarınız hər sual üçün ayrılmış

intervallarda plyonkaya yazılır (cavab vaxtı sizə məlum

olacaq).

SAT (Scholastic Aptitude Test)-abituriyentin ümumi

təhsil səviyyəsini yoxlamağa imkan verən iki testdir. I SAT

(Reasoning test)’ iki hi.ssədən ibarət məntiqdən sınaqdır.

Birinci hissədə oxunmuş mətn üzrə suallara cavab vermək və

onu təhlil etmək, həmçinin təklif olunan tapşırıqları yerinə

yetirmək (digər mətnlər üzrə 40 suala; analogiyalardan istifadə

etməklə 20 suala cavab vermək; 20-25 cümləni tamamlamaq)

lazımdır. Bunların hamısına 75-80 dəqiqə vaxt ayrılır. İkinci

hissədə ədədlərlə ənıəii>- yat aparmaqla sadə, lakin mürəkkəb

olmayam pi v ,|: im üzrə təhsil alan keçmiş SSRİ məktəblilərinin \ərdiş

' Yazılı ingilis ılili .'nııa:iı

■ Şijalıi iıi};ilis dili

sııuı;i:ı Mrvuuıi sııuii!

407

eldikləri bir sıra məsələləri həll elmək qabiliyyəti yoxlanır,

II SAT (Subjecl Tests )• - müxtəlif testlərdir, bunların

gediisalında ingilis dilinin mənimsənilməsini və müəyyən

fənni, məsələn, The Writing Subjecl Tesl-i bilməyi nümayiş

etdirmək lazımdır və buna 60 dəqiqə vaxt ayrılır. Bu vaxt

ərzində dilin kifayət qədər mənimsənilməsi və onun hiss

edilməsi nümayiş etdirilməlidir. 40 dəqiqə ərzində səhv tətbiq

edilmiş sözləri, cümlələrin səhv qurulmasını və s. bilməklə,

həm də 60 suala cavab vermək lazımdır. Son 20 dəqiqə

ərzində kiçik inşa yazmaq lazımdır. The Lilerary Subjecl Test:

ədəbiyyatdan mövzu testidir. Həm şifahi, həm də yazılı ədəbi

əsərlərdən hissələrin təhlili ilə əlaqədar 60 suala cavab vermək

lazımdır.

Amerika tarixini və ictimaiyyətin ənənələrini öyrənən

mövzu testi də vardır. Kolumbdan indiyə qədər Amerika

tarixindən 90-95 sual verilir. 12 illik Amerika məktəbinin

proqramına daxil olan bütün fənlərə aid ümum- dünya tarixi,

riyaziyyat, biologiya, kimya və s. üzrə analoji testlər \erilir.

Bəzi təhsil müəssisələri müəyyən fənlər üzrə II SAT tələb

edir, başqaları isə tələbəyə fənni özü seçməyi təklif edir.

ACT (American College Test)- - həmin tələbənin özü

barədə, həm də ingilis dilini, riyaziyyatı, təbiət elmlərini və s.

bilməsini yoxlayan suallardan ibarətdir. Aspiranturaya qəbul

olunmaq üçün zəruri testlər: GRE (Graduate Record

Examinations)-’ - biznes \ə menecmentlə əlaqədar olmayan

fənlər üzrə aspiranturaya qəbul imtahanı verirlər. Test iki

hissədən ibarətdir. Ümumi test: dil üzrə (sinonimlərin seçilməsi, cümlələrin tamam-

Mövzu sıihifiı ■ Ämcrikcı

kollecinin Miuıi’t M,izninin

Ycknn iıniiilnıın

408

lanması vo s.), riyaziyyat (hesab, cəbr, hondoso, vo s.) üzrə

analitik məsələlərin həlli. Xüsusi test: imtahan verənin seçimi

ilə müəyyən fənn üzrə bilikləri yoxlanılır. GMAT (Graduate

Management Admisson Test)' - biznes və menecment və b.

üzrə aspiranturada təhsil almaq istəyənlər imtahan verirlər.

Həmin testin gedi.şində aspiranturanın birinci kursunda təhsil

almaq üçün zəruri olan dil, riyaziyyat üzrə ən ümumi vərdi.şlər

(bacarıqlar) yoxlanılır, bu isə ilin yanvar, mart, iyun, oktyabr

aylarında keçirilir.

Vizalar. F1 - ABŞ-a akademik və dil proqramları üzrə

təhsil almağa gedən tələbələrə verilir. Həmin vizanın sahibinə

müyyən şərtlərlə işləməyə icazə verilir.

Universiteti və ya kolleci bitirdikdən sonra təcrübə

keçirilməsi üçün viza daha bir il müddətinə uzadıla bilər. F1

vizasının sahibləri J1 vizası alanlardan fərqli olaraq öz

statusunu sonralar dəyişdirə bilər və digər qeyri-immiqrasiya

və ya immiqrasiya (mühacirət) vizası ala bilər. F2, F1 vizası

ailə ilə gedənlərə verilir. Bu tipli vizaları olan şə.xslərə

işləməyə icazə \ erilmir. J1 .ABŞ-a Amerika hökuməti və ya

digər təşkilat tərəfindən maliyyələşən hər hansı təhsil və ya

başqa proqramda iştirak etmək üçün mübadilə üzrə gedən

şəxslərə (tələbələrə, müəllimlərə, professorlara,

mütəxəssislərə) verilir. Vizanın sahibi, proqram başa çatdıqda

öz vətəninə qayıtmalıdır. Viza həmin şə.xsin ancaq proqramda

iştirak etdiyi müddətə, ABŞ-a qısamüddətli istirahət, turizm,

dostlarının və ya qohumlarının yanına, müalicə üçün və s.

getdikdə verilir.

B2 vizası işlə əlaqədar olmayan işgüzar səfərlər üçün

verilir. Təhsil haqqı. Bütün Amerika səfirlikləri gələcək

tələbələrə təkidlə tövsiyə edirlər ki, Amerikada təhsil üçün

' M.Kiııiun mcıurııu’iıt .salı.ysi ii:r,ı (/,->hnl imtahanı

409

işləyib qazanmaq, yaxud digər maliyyə mənbələri tapmaq

ümidində olmasınlar.

Beynəlxalq təhsil institutunun tədqiqatlarına əsasən

əcnəbi tələbələrin 6<S%-i təhsil haqqını öz xüsusi

pullarından və ya ailəsinin topladığı pullardan ödəyir, 3\4

(dörddə üç) hissəsindən çoxu ABŞ-dan kənarda yerləşən

mənbələrdən maliyyə dəstəyi alır. Bəzi tədris ilində Amerika

universitet və kollecləri bütün tələbələrin yalnız 16%- nin

təhsilinə qrantlar təqdim etmiş, dövlət fondları tərəfindən isə

əcnəbi tələbələrin yalnız 1%-nə maliyyə dəstəyi

göstərilmişdir.

Bir il üçün xərclərin təxmini smetası (1990-cı ilin

qiymətlərilə) aşağıdakı kimidir;

Pulların əsas mənbəyi Tələbələrin sayı Təhsil baqqının Vo-l Səxsi və ailə gənaəlləri 307 622 67.8

Amerika kolleci və ya universiteti

75 056 16.5

Tələbənin gəldiyi ölkənin hökuməti və ya təhsil

müəssisə.si 23 778 5.2

Xarici ölkədən sponsor 13 296 2.9 İ^s 10 573 2.3

Amerika xüsusi sponsoru 9620 2.1 Amerika hökuməti 4536 1.0

Beynəlxalq təşkilatlar 2856 0.6 Di.eər mənbələr 6444 1.4

Cəmi: 452635 100,0

Təbii ki. dəqiq informasiyanı universitetin və kollecin

özü ilə əlaqə saxladıqda almaq olur. Statistik məlumatlara

görə 200Ü-Cİ ildə nüfuzlu universitet və kolleclərdə illik təhsil

haqqı 40 min dollara qədər artmışdır.

Sifarişin qiyməti. Qəbul imtahanı üçün bir imtahana

görə ödəniş 20-75 dollardır. Əlavə xərclər də (nəqliyyat,

hesabatların tərtib edilməsi və s.) ola bilər.

410

Təhsil haqqı. Akademik il (9 ay) üçün təhsil haqqı

3000-22000 dollardır. Universitetin təqdim etdiyi

xidmətlərdən istifadəyə görə ödəniş bir ildə 100-550 dollardır,

xüsusi materiallardan və laboratoriyalardan istifadə

(texnologiya, incəsənət və s. öyrənənlər üçün) əlavə ödənilir.

Kitab və tədris lə\azimatlarından istifadə bir ildə 500 dollardır,

bəzi ixtisaslar da isə çox bahadır.

Nəqliyyat xərcləri. ABŞ-a uçu.şu aviasiya şirkətindən

öyrənmək lazımdır. Əgər bilet qabaqcadan alınırsa, onda

güzəşt edilir və ya tələbə güzəştindən istifadə olunur. Yaşayış

yerindən uni\crsitetə getmək və geriyə qayıtmaq üçün ümumi

nəqliyyat xərcləri 1300 dollara qədərdir. Əgər universitet

gəldiyiniz yerin yanında yerləşirsə onda xərc az olur. Havada

səyahət rahat və maraqlıdır, lakin bahadır. Gündəlik nəqliyyat

xərcləri tez-tez artaraq dəyişir.

Akademik il ərzində yaşayışla bağlı çəkilən xərclər.

Otaq və qida xərcləri bir il üçün 2200-5500 dollardır. Həmin

məbləğ əvvəldən razılaşdırılmalıdır. Əgər müqavilədə gün

ərzində neçə dəfə qida veriləcəyi göstərilmişdirsə, onda

100-200 dollar da əlavə olunur. Məişət əşyaları üçün xərclər

bir ildə 100-150 dollardır. Buraya elektrik işığı, dəsmallar,

yataq ağları və s. daxildir. Tətillər ildə 1000-1500 dollar

həcmində olur. Bir çox yataqxanalar tətil zamanı bağlanır.

Tətil zamanı evlərinə qayıtmayan tələbələr özləri üçün mənzil

tapmalıdır. Bu əlavə xərc müqavilədə göstərilmir, başqa ətraflı

məlumatları universitetin mənzil şöbəsindən öyrənə bilərlər.

.Ailəvi mənzil bir ildə 200-600 dollardır. Bəzi korpuslarda

ailəli tələbələr üçün otaqlar var, lakin istəyənlərin sayı çox

olduğundan sifarişi oraya getməzdən 10 ay əvvəl vermək

lazımdır.

Korpusdan kənarda mənzil. Mehmanxana gündə 25-

100 dollardı. Əgər siz ABŞ-a gəlməmişdən əvvəl özünüzə

mənzil tapmamışsınızsa, müəyyən vaxt bu xərci də çək

41

məli olacaqsınız. Mebelli otaq ayda 100-350 dollardı. Kond

yerbrindo otaqlar ucuzdur. Bir yataqlı mənzil ayda 200-600

dollar, iri şəhərlərdə bu rəqəm daha böyükdür. Böyük sahəli

mənzil ço.\ bahadır. Mebelsiz mənzil ayda 150-500 dollar, iri

şəhərlərdə daha da bahadır. Mebelsiz mənzillər ucuzdur, lakin

mebel alınarsa kirayə haqqı ildə 500-1500 dollar ola bilər.

Xidmətlərin ödənilməsi ayda 500 dollardan da yuxarı ola

bilər. Qeyd: telefon haqqı adətən mənzilin qiymətinə daxil

edilmir, telefon quraşdırılması ən azı 100 dollardır, qaytarılan

depozit payı isə quraşdırma xərci ödəndikdən sonra verilir və

telefondan istifadə hər ay ödəniş edildikdən sonra olur.

Qidalanma. Restoranlarda qidalanma ildə 1000-3000

dollara qədər olur. Korpusdan kənarda yaşayan tələbələr

1000-1800 dollar miqdarında qidalanma talonu ala bilər,

çünki universitetlərin əksəriyyətində yemək hazırlanmasına

icazə \ erilmir. Əgər mətbəx varsa, yemək orada hazırlansa

daha sərfəlidir və supermarketdən ərzaq almaq bir nəfərə ayda

150-250 dollara başa gəlir. Geyim haqqı 500 dollar və daha

çox tutur. İsti geyim almaq lazım olduqda, ən azı 600 dollar

əlavə olunur.

Tibb xidmətinə çəkilən xərc təxminən ildə 100-300 dollar

olur. Ali məktəblərin əksəriyyəti tibb xidmətləri ilə təmin

olunur, lakin bu xroniki və ciddi xəstəliklərin müalicəsinə aid

deyil. Bunun üçün əlavə tibbi sığorta lazımdır. Tələbələr üçün

tibbi sığorta 200-500 dollar, ailə üzvləri üçün yüksəkdir. Bir

çox ali məktəblərdə tələbələr üçün tibbi sığorta tələb olunur.

Nağd xərclər ildə təxminən 1500-2500 dollar olur: poçt,

camaşırxana \ ə s.

Əlavə xərclər. ABŞ-da ingilis dilinin öyrənilməsi, cari

xərclər də daxil olmaqla ayda 1000 dollar və daha yüksəkdir.

İngilis dilinin mənimsənilməsi, onun səviyyəsinin

yüksəldilməsi üçün lazım olan müddət 2 aydan bir ilə qədər

ola bilər. Bu mövsüm dövründə təhsil xərci, (is

412

təyinizə görə) illik ümumi xərclərin təxminən yarısını təşkil

edir. Yay dövründə təhsil xərci az da ola bilər, çünki bu halda

nəqliyyat xərclərinə qənaət edilir, eyni zamanda təhsil daha tez

tamamlanır.

Qeyd: Bir çox əcnəbi tələbələr hesab edirlər ki, yay

dövründə asanlıqla Lş tapa bilərlər. Lakin ABŞ-da əcnəbi

tələbələr üçün yayda i.şə düzəlmək o qədər də asan deyil.

Onlara bunun üçün xüsusi icazə olmalıdır. Bu isə birinci tədris

ilini mınəffəqiyyətlə bitirənədək verilmir. Ailə ilə birlikdə

olmaq sizin istəyinizlə ola bilər.

ABŞ-da ali təhsil sistemi quruluşuna görə müxtəlif

xüsusiyyətlərə malikdir. Məhz buna görə də bununla bağlı

aşağıdakı məlumatları qeyd edək. ABŞ-da «ali məktəb»

anlayışının dəqiq tərifi yo.xdur. Prinsipcə, orta məktəbi

bitirəndən sonra növbəti hazırlığı həyata keçirən

«postsecondary school» adlanan istənilən məktəb «kollec».

«institut» və ya «universitet» və s. ali məktəb adlanır.

ABŞ-ın təhsil sistemində universitetlərin və kolleclərin 3

əsas nö\'ü vardır:

1- ci növ (1 tier) - ən yüksək reytinqli ilk 25 universitet,

ərizələrin geri qaytarılma faizinə görə (75- 90%), ən yüksək

rəqəm bu universiletlərdədir. Bu qrupa aşağıdakı ali məktəblər

də daxildir: Harvard, Stanford, Duke, Massachu.setls Institute

of Technology. Yale, Georgia of Institute Technology.

2- ci növ (2 tier) - reytinqinə görə 50-70 universitet, ola

bilsin ki. bu uni\ersitellər Yale \'ə Harvard kimi beynəlxalq

səviyyədə tanınmasınlar, lakin həmin universitetlər kimi

yüksək təhsil səviyyəsinə malikdirlər. Bu kateqoriyadan olan

universitetlər sənədlərin baxılması zamanı yüksək tələblər irəli

sürürlər. Bu qrupa aşağıdakı ali məktəblər də daxildir;

University of Penn.sylvania, University of Maryland. Virginia

Tech, University of Southern California.

413

3- ci növ (3 tier) - reytinqinə görə 50 universitet.

Həmçinin əla təhsil səviyyəsi təqdim edən, çox da böyük

olmayan və dövlət universitetlərinin də daxil olduğu əsas

qrup. Bu qrupa aşağıdakı ali məktəblər də daxildir:

American University, Montana State University,

Rochester institute of Technology. State University of

Ne York at Binghamton.

ABŞ-ın ali təhsil sistemi öz strukturuna görə üç

pillədən ibarətdir. Undergraduate Le\el Bachelor's

Degree. Bachelor's Degree ~ bakalavr dərəcəsini almaq-

dan ibarətdir. Onu institut, universitet, ixtisaslaşdırılmış

məktəb və dördillik kolleclərdə alırlar. Təhil müddəti 4

ildir, ancaq daha intensiv çalışmaqla onu azaltmaq \ə ya

qiyabi şöbəyə daxil olmaqla uzatmaq mümkündür.

Müvəffəqiyyətlə bitirdikdə ümumi istiqmətli humanitar

və ya təbiət elmləri (Art/Science) üzrə bakalavr dərəcəsi

verilir.

Bakalavr pilləsində tədris proqramları aşağıdakı

şəkildə bölünür:

- Freshman Year

- Sophomore Year

- Junior Year

- Senior Year

Tələbələr bill ün

1- Cİ tədris

ili;

2- ci tədris

ili:

3- ci tədris

ili:

4- ci tədris

ili. imtahanların vaxtını.

inşaların

və şairəni verilmə müddətini, planla.şdırılmış tədbirləri

özündə birləşdirən xüsusi hazırlanmış tədris planı

(curriculum) üzrə çalışırlar. Bu plana əsasən tələbə məc-

buri sürətdə öz ixtisası üzrə müəyyən olunmuş miqdarda

fənlər keçməlidir. Məcburi fənlərdən başqa, tələbənin öz

seçiminə görə başqa fənləri «elective/extra» courses ad-

lanan fənləri öyrənmək imkanına malikdir. Bir qayda

olaraq, ABŞ-ın ali məktəblərində tələbə təhsilinin ilk iki

ilində ümumi tədris fənləri keçilir. ABŞ-ın universitet-

lərində yoxlama işlərinin müxtəlif növləri vardır: idterm examination, Research/Term paper. Final examination.

414

Ali məkiobbrin hər bir tobbosinə «faculty advisor» vo ya

academic advisor təhkim olunur. Tələbə bu şəxsə tədrislə bağlı

məsləhət üçün onu narahat edən, maraqlandıran istənilən

sualla müraciət edə bilər. Xarici tələbələrə yeni şəraitə

uyğunlaşmaq, lazımi sənədləri qanuniləşdirmək üçün,

həmçinin qəyyum kimi (nəzarət edən kimi) təyin olunmuş,

«International Student Advisor» kömək edir.

Graduate Level Master's Degree, PhD. - Master's Degree

-- magistr dərəcəsi. Bu dərəcəni birillik və ya ikiillik kursu

bitirəndən sonra alırlar. Təhsil müddəti ixtisasdan, tələbənin

hazırlıq səviyyəsindən, tədris proqramının strukturundan asılı

olaraq dəyişir.

Magistr dərəcəsi uni\ersitetbr, kolleclər və bəzi

ixtisaslaşdırılmış məktəblər tərəfindən verilir. Magistraturada

bəzi vacib fənlərin tədrisi tələb olunur. Bu proqram

dissertasiya (tədqiqat istiqamətində) yazmağı, konkret layihə

üzərində işləməyi, müəyyən \ə ya digər tələbləri birləşdirən

sahələrdə imtahan verməyi tələb edə bilər.

- Fəlsəfə doktoru - (Ph.D - Philosophy Doctor) və ya

(.Advanced Professional Degree) - Amerika doktoranturasının

diplomları (Doctoral Level) adlanır. Doktoranturanın

proqramı seçilmiş ixtisas üzrə dərin biliyi, həmçinin müstəqil

tədqiqatkeçmə qabiliyyətinin olmasını tələb edir.

Doktorantura proqramına qəbul olma bakalavr (4- 5 il təhsil)

və magistratura (2-3 il təhsil) bazasında ola bilər.

Doktorantura proqramı özündə aşağıdakı tələbləri

birləşdirir: - namizədlik və ya layihə dissertasiyasının/ project

thesis hazırlığı və müdafiəsi; - xüsusi yaradılmış komissiya

qarşısında şifahi \ə yazılı imtahanların verilməsi.

- Postgraduate (Postdoctoral) Level - post-doktorantura

dərəcəsi. Bu kurslara doktorluq dissertasiyası üzə-

415

rindo çalı.şan vo müslDqil tədqiqat apara bilən elmlər

namizədləri daxil ola bilər. İlk iki il müddətində onların dərsi

əsasən fərdi plan üzrə az miqdarda seminarlardan ibarət olur.

Bir ilə yaxın tələbələr öz tədqiqatlarını aparır və dissertasiya

hazırlığı üzərində çalışırlar. Doktor dərəcəsi almaq üçün elmi

əsərlərin ABŞ ali məktəblərində çap olması tələb edilir.

ABŞ ali məktəblərinə daxil olmaq üçün ümumi tələblər. -

TOEFL/Test Of Engilish as a Foreign Language - ABŞ ali

məktəblərinə qəbul üçün ingilis dilindən bilik .səviyyəsini üzə

çıxarmaq üçün a.şağıdakı standart imtahanın verilməsi qəbul

olunmuşdur. Yəni bu imtahanların bəzilərinin verilməsindən

azad olmaq üçün ingilisdilli ölkələrin birində bakalavr

proqramı üzrə imtahan verilməsi kifayət edir.

a) texniki və mühəndis ixtisaslarını çıxmaqla bütün

ixtisaslar üzrə bakalavr və magistratura proqramı üzrə TOEFL

balına minimal tələblər:

1 tier -620

2 tier -600

3 tier -550

b) ABŞ-ın ali məktəblərinə mühəndis və texniki ixtisaslar

üzrə orta keçid balı:

Bal TOEFL: 1 tier 600-650

2 tier 550-630

3 tier 550-600

BalGRE İtier 770

2 tier 760

3 tier 720 -SAT I. Scholaslic Assessmenl - Test bakalavr proqram

təhsilinin birinci kursuna daxil olmaq üçün əsasən xarici abituriyentlər üçün vahid qəbul imtahanıdır.

-SAT II. - texniki yönümlü universitetlərə və ya reytinq

üzrə yüksək olan ali məktəblərə (nadir hallarda

416

Liniversiletin loloblorino göro verilir) qobul olarkən bu

imtahanın verilməsi nəzərdə tutulub.

- GRE/Graduate Record Examination - magistratura və

doktoranturaya qəbul olmağa görə sənəd \erən xarici

abituriyentlər üçün, GRE-nin bal üzrə tələbləri 720-dən 770

bala kimi dəyişilir.

ABŞ universitetlərinə ərizələrin verilmə müddətləri.

ABŞ-ın universitetlərində tədris ili (dərslər) adətən

avqust-sentyabr aylarında başlayır və may-iyuna kimi davam

edir. Bir qayda olaraq, akademik il iki müddətə - iki semestrə

bölünür. Bəzi məktəblərdə akademik il «Irisemester» system

kimi tanınmış üç dövrdən ibarətdir, dörd dövrə bölünmə

rüblük - sistem/quarter system (seçimə görə yay semestri) də

mövcuddur.

ABŞ-ın universitetlərinə ərizələrin (admission deadlines)

verilmə müddətləri .seçilmiş universitetdən asılıdır.

Sənədlərin tam qəbul qrafiki aşağıdakı kimidir:

Bakalavr: - qış semestri/ fall semester - noyabrdan

fevrala/marta kimi; - payız semestri/spring semester -

sentyabr-noyabr.

Magistratura; - qış semestri - dekabrdan yanvara/fevrala

kimi; - payız semestri - sentyabr-noyabr.

Qeyd etmək lazımdır ki, daha dəqiq və tam məlumat

almaq üçün universitetlərin \eb-saytlarina müraciət etmək

lazımdır.

İndi isə ABŞ-ın ən məşhur olan universitetlərindən biri

olan Yel universiteti və Kanada dövlət universitetləri

haqqında bəzi məlumatları şərh edək.

Kanada öz ərasizinə görə dünyanın ən böyük ölkəsidir.

ABŞ-la qonşuluğu, üç okean suları ilə əhatə olunması onun

sərhədlərini xarakterizə edən əlamətlərdir.

Kanadada 157 dövlət universiteti və elmi dərəcə verən

təhsil müəssisəsi, 175-dən artıq tanınmış dövlət kolleci

fəaliyyət göstərir. Onlara federal hökümət, həm də əyalət

417

lorofındon ayrılan vəsail üımımi sorf olunan vəsaitin 55,6

fazini təşkil edir. Bəzi əyalətlərdə qismən fərq olsa da, əsasən,

təhsil xərcinin yarısından bir az çoxu hökümət lərəfmdən

ödənilir. Bundan başqa hökümət tərəfindən ayrı-ayrı tələbələr

kredit və qrantlar vasitəsilə maliyyələşdirilir. 2003-cü ildə

federal hökümətin və əyalət hökümətinin tələbələrə göstərilən

yardımın bütün forma- i<ırına xərclədiyi fəsait təxminən 4,4

milyard ABŞ dolları olnurşdur.

Kanadanın elmi dərəcə verən təhsil müəssisələri tədrisə

və tədqiqata xüsusi diqqət yetirir, Elə onun nəticəsidir ki,

2004-2005-ci illərdə universitetlərdə tədqiqat işləri həyata

keçirilmişdir. Bu prosesdə fəal iştirak edən Kanadanın ən

böyük ali təhsil müəssisələrindən biri Toronto universiteti

olmuşdur. Yalnız əyani şöbələrdə 60 Oüü-ə yaxın tələbə

vardır, 10 000-dən çox bakalavr, magistr və doktor kimi elmi

dərəcələri verən təhsil proqramları, habelə ixtisas dərəcisi

proqramları və .sertifikatları təklif olunur. Bir çox təhsil

müəssisələrində həm ingilis, həm də fransız dillərindən

istifadə edilir.

Universitetlərdə elmi dərəcələr üç ardıcıl pillədə \erilir.

İlk növbədə, əyalətdən və ixtisas proqramlarının xarakterindən

asılı olaraq bakalavr dərəcəsini qazanmaq üçün əyani şöbədə

üç \ ə ya dörd il oxumaq tələb olunur.

Universitetlər böyük müstəqilliyə malikdir. Tələbə qəbul

standartlarının, elmi dərəcə tələblərinin, maliyyə işlərinin

proqramlarının idarə olunmasını onlar özləri icra edirlər.

Müəyyənləşdirilmiş nəticələrə görə fəaliyyət zamanı zəruri

standartları seçir, müxtəlif yanaşmalardan istifadə edirlər.

Müəllim olmaq üçün daha çox pedaqoji peşə ilə bağlı vacib

olan fənlər öyrənilir, onlar əsasında kredit toplanır. Lakin bu

kreditlərin toplanması üçün işin təşkilində daha sərbəst

hərəkət olunmasına, kreditlərin toplanmasında başqa

fakültələrin də imkanlarından istifadə edilməsinə (ııvüLin

mühazirə və .seminarları

418

dinləmək, müəllimlərin köməyindən istifadə elmək və s.)

şərait yaradılır. Tələbələr isə nəzərdə tutulmuş fəaliyyət üzrə

hesabat verməklə \ əzifəsini tamamlayırlar.

Kanada universitetlərində pedaqoji kadr hazırlığı üzrə bir

neçə mühüm tələblərə diqqət yetirilməsi vacib hesab edilir:

1. Pedaqoji kadr hazırlığı üzrə tədris kursunun in-

leqraiiv məzmunun yaradılması, məsələn, Migel

Universitetinin təhsil fakültəsində dörd şöbənin {inteqraliv

fənlər; təhsil psixologiyası, qnesologiya və fiziki tərbiyə,

informatika) olması.

2. Pedaqoji kadr hazırlığında ikili ixlisaslılığa diqqətin

yetirilməsi.

3. Müəllimlik peşəsi üzrə peşəkarlığın yüksək olması.

Migel universitetinin təcrübəsində olduğu kimi, təhsil

fakültəsinin tələbəsindən oxuduğu dövrdə 120 kredit toplamaq

tələb olunur. Həmin kreditlərdən 54-nü akademik fənlərə,

2ü-ni praktikaya, 40-nm isə pedaqoji - psixoloji fənlərə aid

olması nəzərdə tutulur. Göründüyü kimi, ən çox saat akademik

fənlərə aid olsa da, metodika, xüsusi pedaqogika,

qiymətləndirmə, təhsil psixologiyası, texnologiya, təhsil

siyasəti kimi pedaqoji - psixoloji məsələlərə də diqqət yetirilir.

Müəllimin pedaqoji peşə ustalığını stimullaşdıran, onu elmi -

nəzəri aspektdə qüvvətləndirən problemlərin öyrənilməsinə

yer ayırmaq əhəmiyyətli hesab edilir.

l(S52-ci ildən yaradılmış olan Laval Universiteti

Kvebek əyalətində ənənəsi olan böyük tədris müəssisələrindən

hesab edilir. Orada təhsil alan 40 minə qədər tələbə 352-yə

yaxın istiqamət (proqram) üzrə çalışır. 4000 tələbə yalnız

təhsil fakültəsində oxuyur. Təlim və tərbiyə, məktəbin idarə

edilməsi və təhsil siyasəti, fiziki tərbiyə şöbələrindən ibarət

olan bu fakültə əyalət üzrə pedaqoji kadrların hazırlanmasında

həlledici rol oynayır.

419

Yel universileli ABŞ-ın on məşhur universiletlərin- don

biridir. Amerikanın ən qədim şəhərlərindən biri olan Nyu -

Heyvendə yerləşir. Nyu - Heyven 125 min əhalisi olan liman

şəhəridir, Nyu - Yorkdan 120 kilometr şimal - şərqdə və

Bostondan 200 kilometr cənub - qərbdədir. Yel universiteti

1701-ci ildə yaradılıb, bura 12 bölmə da.xildir: dörd illik

bakalavr dərəcəsi verən Yel Kolleci: dəqiq, təbiət və

humanitar elmlər, eləcə də hüquqşünas- lıq, tibb, biznes, ətraf

mühitin mühafizəsi, ilahiyyat, memarlıq, musiqişünaslıq,

rəssamlıq, aktyorluq və s. ixtisaslar üzrə aspirantura.

Universitetin təməli olan Yel Kollecinin proqramı genişliyi və

dərinliyi ilə seçilir. Bu universitetdə 65 kafedra vardır və

2000-dən çox mühazirə kursu oxunur. Ənənəyə uyğun olaraq

universitetin professor “ müəllim heyəti tələbələrin təhsilinə

xüsusi diqqət yetirir. Giriş fənlərinin çoxu əməkdar alimlər və

professorlar tərəfindən aparılır.

1640-cı ildə müstəmləkəçi keşişlər Nyu-Heyven

kollecinin yaradılması məqsədilə fəaliyyətə başlayıblar. Onlar

orta əsrlər də Avropa universitetləri, eləcə də qədim

Yunanıstan və Roma akademiyalarında olduğu kimi, liberal

təhsil (latın dilində liber-azad vətandaş) prinsiplərini tətbiq

etmək niyətində idilər. Bu cür təhsil tələbədə ümumi

intellektual bacarığı, ləyaqət və şərəf hi.ssini intensiv inkişaf

etdirməyə yönəldir. Qədim Roma imperiyası dövründə bu

prinsip yeddi sahə - qramatika, ritorika, məntiq, hesab,

astronomiya, həndəsə və musiqi sahələri üzrə həyata

keçirilirdi.

Universitetin yaradıcıları olan keşişlər tərəfindən

.sonralar ABŞ-m ali təhsilinin inkişafında böyük rol oynayan

kollegiahq prinsipi əsas götürüldü. Həmin vaxtlar Avropa və

Şotlandiya kollecləri tələbələrin onların ərazilərində

yaşamalarını nəzərdə tutmurdular. Yel universitetinin

yaradıcıları isə tələbələrin bir yerdə qalaraq bir-birlərindən

öyrənməsi üçün kollec-yataq

420

xana yaratmaq istəyirdilər. Bu ideyanı ingilislər Oksford və

Kembric kolleclərində tətbiq etmişlər. Burada tələbələr

müəllimləri ilə bir yerdə qalır, öyrənir və kilsəyə gedirdilər.

Bu cür təhsil sistemində müəyyən bir ixtisasa yiyələnməklə

bərabər, tələbə həm də böyük təcrübə toplamış olur.

İngilislərlə bərabər, oxşar ideyalar Har\ardda da həyata

keçirilirdi, lakin sonialar müəllim \ ə professoıiann çoxu

universitetin uğuruna şübhə ilə yanaşmağa başladılar. 1703-cü

ildə kollecin bazar günü ibadətlərinin birində çıxış zamanı

müqəddəs Solomon Stoddard demişdi: «Harvard düşmənçilik,

xudpərəstlik və israfçılıq məskəninə çevrilib...». 1700-cü ildə

on keşiş Brenfordda toplaşaraq Harvardın buraxdığı səhvləri

təkrarlamayan bir kollecin yaradılmasını təklif etdilər. Onların

əksəriyyəti Harvarddakı təhsildən məyus qalan məzunlar idi.

1701-ci ildə onlar Müstəmləkə General Assambleyasından

xartiya alaraq Kollegial Məktəb yaratmağa başladılar.

1717-ci ildə Yel universitetinin yaradıcıları o vaxtlar 1000

nəfər əhalisi olan Nyu-Heyven adlı balaca şəhərdə torpaq

sahəsi aldılar və 1718-ci ildə burada kollecin binasını

ucaltdılar. Elə həmin il universitetə kral I Georqun portretini

bağışlayan Uels taciri Eliaxu Yelin şərəfmə Yel Kolleci adı

verildi. Tezliklə bu ərazidə bu gün Yelin ən qədim

binalarından hesab edilən kollegial kilsə və Konnektikut Holl

tikildi. Bu dövrdə kollecin hər kursunda 25-30 nəfər oxuyurdu,

kollecdə cəmi 100-ə yaxın tələbə təhsil alırdı. Ancaq

oğlanların təhsil almaq hüququ var idi, qəbul şifahi imtahan

yolu ilə aparılırdı və imtahanı kollecin prezidentinin özü

götürürdü. Latın və yunan dilləri, məntiq, ritorika və hesabdan

biliklər xüsusi yoxlanılırdı. Həm də bütün dərslər latın dilində

keçilirdi, tələbələr dərsdən sonra da bir-birləri ilə bu dildə

ünsiyyət qurmalı idilər. Kollecin qaydalarına görə ingilis

dilindən

421

islifado qadağan olunmuşdu. Bu təbb uzun müddət qüvvədə

qaldı. 1920-ci ildə müəllimlər bundan imtina etməyi təklif

etdilər, ancaq Yel universitetinin məzunu və Yel

korporasiyasının üzvü olan ABŞ-ın 27-ci prezidenti Uilyam

Harvard Taft əsrlərlə qoyulan ənənədən əl çəkməyə imkan

vermədi. Müəllimlər bu dəyişikliyə yalnız 1931-ci ildə nail

oldular.

Yel və Harvard universitetində tədris olunan fənlər

Kembric, Oksford, eləcə də antik akademiyaların: yeddi

«liberal incəsənət», klassik ədəbiyyat, «üç fəlsəfə» -

təbiətşünaslıq fəlsəfəsi, etika və metafizika proqramlarına

əsaslanırdı. Puritanlar bu proqramı Amerikada xaçpərəstlik

ideallarının möhkəmlənməsi üçün bünövrə hesab edirdilər.

1776-1781-ci ildə Amerikanın azadlığı uğrunda aparılan

müharibə Yel universitetinə toxunmadı. XIX-XX əsrlərdə

aspirantura və professional fakültələr - institutlar yaradıldı, bu

da Yel universitetini əsl universitetə çevirdi. 1810-cu ildə

burada rəsmən tibb, 1822-ci ildə ilahiyyat, 1824-cü ildə isə

hüquq fakültələri təsis edildi. 1847-ci ildən dəqiq, təbiət və

humanitar elmlər üzrə aspirantura fəaliyyətə başladı, 1861-ci

ildə ABŞ-da ilk dəfə olaraq Yel universitetində elmlər doktoru

dərəcəsinin həyata keçməsi təklif edildi. 1869-cu ildə

incəsənət, 1894- cü ildə musiqişünaslıq, 1990-cü ildə meşə

təsərrüfatı və ətraf mühitin mühafizəsi, 1923-cü ildə orta tibbi

personalın hazırlığı, 1955-ci ildə teatr, 1972-ci ildə memarlıq,

1974-cü ildə idarəetmə fakültələri yaradılıb. 1879-cu ildən isə

Yel universitetinin aspiranturasında qadınlar təhsil alır,

1969-cu ildən isə qızlar 4-illik bakalavr pilləsinə qəbul

olunurlar.

Hazırda Yel universiteti dünyanın ən yaxşı

universitetlərindən birinə çevrilib. 2000 nəfərdən çox olan

professor - müəllim heyəti yüksək səviyyədə ixtisaslaşmaları

ilə seçilir.

422

Univcrsiieido 5()-don çox dil öyrədilir, beynəlxalq münasibəllərə aid 6()0-dəıı arlıq kurs keçilir. Qırx il ərzində bu isiiqaməı üzrə liderliyini .saxlayan Yel universilelinin beynəlxalq tədqiqatlar mərkəzi hazırda bakala\r dərəeəsində altı, magistr dərəeəsində isə dörd ixti.sas üzrə fəaliyyət göstərir. Tətbiqi linqvistik tədqiqatlar, mərkəzi qloballa.şma problemlərinin tədqiqatı və beynəlxalq maliyyə mərkəzləri beynəlxalq proqramlara artan marağı inki.şaf etdirir və Yel universitetinin ixtisaslaşnırş fakültələrinin fəa 1 iy y ət i n i zə ngi n 1 əşd i r i r.

Yel universitetinin ildən ilə xariei tələbələrin artımına görə nüfuzu artır \ ə universitet tələbələrinin 16%-dən çoxu xariei tələbələrdir. Hər tədris ili bütün dünyada öz ölkələrinin inkişafı üçün mühüm nailiyyətlər verə biləeək görkəmli elm xadimləri Yel universitetinə eəlb olunur və dünyanın lOO-dən çox ölkələrindən minlərlə alim işləmək və yaşamaq üçün Yelə gəlir.

Yel universitetinin çoxsaylı uğurlu və məhştır məzunları var. 1989-eu ildən başlayaraq ABŞ-ın bütün prezidentləri Yel universitetinin məzunları olub. Core Herbert Uoiker Btış (ata - Buş). Bili Klinton, eləcə də onun həyat yoldaşı. ABŞ-ın hazırkı DÖN lət katibi Hillari Klinton. Core Uoiker Buş (oğul - Buş). onun qızı Barbara Buş. Amerikanın keçmiş vitse prezidenti Riçard Dik Çeyni də Yelin məzunlarındandır. Morzc əlilBasınm ixtiraçısı Samuel Morzeni. məşhur uşaq psixoloqu Benjamin Spokıı. yazıçı Sinkler Lyuisi. iqtisadçı Corc Akerlofu. jurnalist və у;;/!г- Bob Vudvardı, «Pepsi» kampaniya-sının prezidenti İndra Krisnamurti Ntıyni. CBS telekam-paniyasmm prezidenti Erik Oberi. «Boinq» kampanii-yasınm direktorlar şurasımn sədri Ceyms Mak Nerni də Yel universitetinin tanınmış məzunlarındandır.

Yel universiteti Amerikanın elit universitetləri qrupuna daxildir.

423

§2. İNGİLTƏRƏDƏ TƏHSİL

VIII Dsrdo İngillərodo kilsə moklobbri fəaliyyət

göstərirdi. Sonrakı dö\ rdə bəzi kilsə məktəbləri böyük və

nüfuzlu tədris müəssisələrinə çevrildi. IX əsrdə İngiltərədə

monastr məktəbləri .\üsusi ilə seçilirdi. Daha sonra isə

məktəblər yeni tip məktəblərlə əvəz olunmağa başladı. Bu tip

məktəblər şəhər məktəbləri və universitetlər idi. İlk şəhər

məktəbləri Londonda və başqa şəhərlərdə yaradıldı. Britaniya

universitet sisteminin uzun tarixi var. 1168-ci ildə Oksford,

1231-ci ildə Kembric universitetləri meydana gəldi. Oksford

və Kembric universitetlərinin hər biri bir neçə kollecdən ibarət

idi. XIX əsrə qədər onlar ölkədə yeganə universitetlər olaraq

qalırdı. O zamanlar qadınlara universitetlərdə oxumağa icazə

verilmirdi. XV-XVI əsrlərdə Şotlandiyada Sent-Endzyus

(1411), Qlazqo (1451), Aberdin (1494) və Edinburq (1583)

universitetləri ya ra n mışd ı.

XI əsrin sonu XII əsrin əvvəllərində ayrı-ayrı kafedral və

monastr məktəbləri iri tədris mərkəzlərinə çevrildi. Kembric

universiteti ali təhsil sistemində islahatların mərkəzi oldu.

Universitetdə U.Tindel və X.Latinıer tərəfindən əsaslı

dəyişikliklər aparıldı. İngiltərədə Oksford universiteti

humanitar və demokratik təhsil ocağı idi. Bu universitetdə

hüququn tədrisinə xüsusi üstünlük verilirdi. İngilis

qrammatika məktəbləri, onların bir növü olan kütləvi

məktəblər şəhər məktəb və gimnaziyaların mənsub olduğu

eyni tip tədris müəssisələrinə daxil idi. İlk kütləvi məktəblər

XIV əsrin sonu XVI əsrin birinci yarısında Vinçestrda və

İtonda yaradılmışdı. XVII-XVIII əsrlərdə İngiltərədə olan

klassik tipli tədris müəssisələri qrammatika məktəbləri idi.

İngiltərə qrammatika məktəbləri arasında 9 böyük açıq

məktəb (Vançestr, Vest- minster, İton, London və b.)

fərqlənirdi. Böyük açıq məktəblərdə şagirdlərin sayı 3000

nəfərdən çox olmurdu.

424

1870-ci ildə dövbl təhsil sisteminin əsasını qoyan ilk

qanun qəbul olunmiLşdur. Qanuna müvafiq olaraq ibtidai

məktəblərdə 5-12 yaşlı uşaqlar üçün ibtidai təhsil məcburi

sayılırdı. İngiltərədə ilk ibtidai təhsil sistemi Almaniyadan

100 il sonra yaradılmışdır. 1860-cı ildə İngiltərədə

məktəbyaşlı uşaqların 50%-i (yarısı) məktəbə gedirdi. Ölkədə

təhsil sisteminin inkişafı XX əsrin əvvəllərinə qədər geri

qalmaqda davam edirdi. 1902-ci ildə yerli orqanlarda dövlət

qrammatika məktəblərinin yaradılması haqqında qanun qəbul

edilmişdi. 1918-ci ildə məcburi ibtidai təhsil almaq üçün yaş

həddi 14 yaş və 1944-cü il qanununda isə yaş həddi 15 yaş

qəbul olundu. Bu qanun müasir dövrdə fəaliyyətdə olan xalq

təhsilinin təşkilinin əsasını qoydu. Müasir təhsil sistemi üç

pillədən - ibitidai, orta və növbəti təhsildən ibarət idi.

Məktəbəqədər tərbiyə isə məktəbəqədər siniflərdə aparılırdı.

İbtidai təhsil 5 yaşından 11 yaşına qədər dövrü əhatə edirdi. 5

yaşından balaca uşaqlar 2 illik məktəbə, 7 yaşından isə ibtidai

məktəbə gedirdilər. İbtidai məktəbi qurtardıqdan sonra

şagirdlər test üsulu ilə orta məktəbin üç müxtəlif növü

arasında bölünürdü. Şagirdlərin 20%-i qrammatika

məktəblərinə, 70%-ə qədəri isə 4 illik və bəzən 5 illik müasir

məktəblərə, 5%-ə qədəri isə 5 illik peşə məktəblərinə gedirdi.

1950-ci ilin əvvəllərində bu üç növ orta məktəblərin

proqramını vahid şəkildə əhatə edən yeni tip orta məktəblər

yarandı (bu məktəblərdə təhsil müddəti 4,5 və 7 il oldu).

Bütün mövcud tip məktəblər bir-birindən tədris plan və

proqramlarla yanaşı, həm də buraxılış sinif şagirdlərinə

verilmiş hüquqlara görə fərqlənirdi.

Qrammatika məktəbləri əsas etibarilə şagirdləri ali təhsil

məktəblərinə qəbul olunmaq üçün hazırlayır və yuxarı

siniflərdə isə fənn kurslarının diferensiasiyası aparılırdı.

İngiltərənin müasir məktəblərində praktik hazırlığa böyük

diqqət yetirilirdi. Orta məktəb .şagirdlərinin tə.xmi- nən yarısını təşkil edən qızlar və oğlanlar üçün ayrılıqda

425

dors keyilirdi. Dövlət məkloblori (90%-don çox) ib yanaşı

daha nüfuzlu özəl məktəblər mövcud idi. İngiltərə təhsil

sistemi bu günə qədər özünün elit və klassik yönümlülü- yünü

saxlamışdır.

XIX əsrdə İngiltərədə orta məktəb təhsilinin pulsuz

olması haqqında qanun qəbul olundu. London məktəbləri

xüsusi statusa malik idi. Orta məktəblərin strukturunda

vahidlik yox idi. Hər bir tədris müəssisəsi öz nizamnaməsinə

uyğun fəaliyyət göstərirdi. Ölkədə eyni zamanda özəl

məktəblər də fəaliyyət göstərirdi. İngiltərədə aşağı sinif ibtidai

məktəb (natamam), yu.xarı sinif ibtidai məktəb (tam), orla və

ali məktəblər var idi. XIX əsrin sonunda İngiltərədə

universitet təhsili almaq üçün böyük miqdarda pul və azad

vaxt tələb olunurdu və bu zaman ölkədə ali təhsil verən yeni

tədris müəssisələri yarandı. Bu tədris müəssisələri Oksford və

Kembric ənənələrini davam etdirməklə yanaşı, yerli ənənələri

də nəzərə almağa çalışırdı. XIX əsrdə bütün Böyük

Britaniyanı əhatə etmiş sənaye inqilabı ixti.sash idarəçilik və

inzibatçılara ehtiyac olduğunu göstərdi. Bir çox sənaye

şəhərlərində yeni universitetlər meydana gəldi. 1851-ci ildə

Mançester, 1893-cü ildə Uels, 1900-cı üdə Birminhem,

1903-cü ildə Liverpul, 1909-cu ildə Bristol və 1926-cı ildə

Redinq, 1936-cı ildə London universitetləri yaradıldı. Bu

universitetlər «qırmızı kərpiclilər» kimi məşhur idilər, çünki

onlar adətən qırmızı kərpicdən tikilirdi, Oksford və Kembric

universitetlərinin qədim divarları isə daşdan tikilmişdi.

XX əsrin əvN əllərində İngiltərədə iki tip məktəb, ibtidai

və orta məktəb mövcud idi. 11 yaşa qədər uşaqların

oxuduqları bütün məktəblər ibtidai məktəb hesab olunurdu.

11-17 yaşlı yeniyetmələrin təhsil aldıqları məktəblər orla

təhsil müəssisələri adlanırdı. 14 yaşa qədər uşaqlar ödənişsiz

oxuyurdular. Orla təhsil müəssisələrinə qrammatika, müasir

və mərkəzi məktəblər daxil idi. Bununla yanaşı, özəl və

ümumi elit məktəblər fəaliyyət

426

göstərirdi. Qrammatika və ümumi məktəblərin məzunları

universitet tipli ali təhsil müəssisələrinə qəbul olunmaq

hüququna malik idi. Britaniya cəmiyyətinin orta təbəqəsinin

artımına görə həmin məktəblər .xüsusi rol oynayırdı. XX əsrin

ikinci yarısında İngiltərədə ya:jh ırşaqlar üçün bütün

məktəblərdə təhsil sistemi pulsuz idi. Bələdiyyə və xüsusi

məktəblər var idi. İcbari təhsil sistemini 5-16 yaşlı uşaq və

yeniyetmələr əhatə edirdi. Dərs həftəsi 5 gün idi. İcbari təhsil

əsasən 4 əsas dövrə bölünmüşdü: 1) 5-7 yaş; 2) 7-11 yaş; 3)

11-14 yaş; 4) 14-16 yaş.

XX əsr yüksək texnologiyalar əsri olaraq öz xalqının

i.xtiraçıhğı və inkişafı ilə fəxr edərək ölkə qarşısında yeni

tələblər qoydu. 1945-ci ildən sonra ölkədə daha bir neçə yeni

universitet yarandı. 1948-ci ildə Nottinhem, 1949-cu ildə Kil,

1955-ci ildə Ekseter və 60-cı illərdə Sassek, Varvin, Kenl,

Şərqi İngiltərə universitetləri açılmı.şdı. Bu universitetlər son

zamanlara qədər yenilər və ya şüşəli kimi tanınırdı, çünki

tikilən müasir binaların çox hissəsində şüşədən istifadə

olunmuşdur. Lakin tez bir zamanda həmin yeni

universitetlərin ardınca çoxlu sayda əlavə universitetlər də

yarandı. 1992-ci ildə 33 politexnik institut «Çarler

universitetləri» elan edildi. Bu institutlarda hələ qədimdən

peşəkarlıq və texniki fənlər tədris edilir, məzunlara alimlik

dərəcələri və yüksək peşə- texniki ixtisaslar verilirdi. Köhnə

və yeni universitetlər arasındakı fərqlərin götürülməsinə

baxmayaraq bəzi cəhətlər hələ də gözə çarpırdı. Yeni

universitetlər iqtisadiyyat və sənaye ilə sıx əlaqəli olduğu üçün

tədris proqramları sahibkarların maraqlarını müəyyən

dərəcədə nəzərə almaqla tərtib edilirdi. Qədim uni\ersitetlər

isə geri qalmamaq üçün yerli və milli kommersiya dairələri ilə

öz əlaqələrini möhkəmləndirir, bununla belə qədim

universitetlər öz tədris proqramlarını fəlsəfə, ədəbiyyat və

təbiət elmləri kimi xalis nəzəri fənlər istiqamətində tərtib

edirdi.

427

ibtidai təhsil birinci iki 5-6 yaş dövrünü əhatə edir. Orta

təhsil 11(12)-15 yaşlı uşaqların təhsil aldıqları natamam orta

məktəblər (müasir məktəblər) və 15-17(18) yaşlı

yeniyetmələrin təhsillərini davam etdirdikləri tam orta

məktəbi (qrammatika məktəbləri) əhatə edir. Ümum- təhsil

məktəblərində təhsil müddəti bir ildir və yüksək təhsil

sertifikatını yalnız on üç ildən sonra almaq olar. Peşə

istiqamətində isə peşə kollecləri mühüm yer tuturdu.

Böyük Britaniyada müasir təhsil sistemi dörd pillədən

ibarətdir: ibtidai, orta, natamam ali (orta məktəbdən sonrakı)

və ali. İbtidai təhsil 5-6 yaşdan 11-12 yaşa qədər olur. 11-12

yaşdan sonra orta təhsil mərhələsi başlanır. Müasir məktəb

orta təhsil verir. Bu məktəbin dərs proqramının əsas hissəsini

praktik məşğələlər təşkil edir və məzunlar peşəkar kimi

fəaliyyətə başlayır. Məzunlar eyni zamanda qəbul imtahanı

verərək öz təhsillərini davam etdirə bilərlər. Böyük

Britaniyada ixtisasından asılı olaraq müxtəlif bakalavr

dərəcələri var: incəsənət, elmi- tədqiqat və hüquq sahəsində

bakalavr. Həmçinin, tibb və stomatologiya sahəsində də

bakalavr dərəcəsi vardır. Bakalavr dərəcəsi ixtisaslaşmış

proqram əsasında universitet və kolleclərin şöbələrində üç və

ya dördillik təhsildən sonra verilir. Bu dərəcə bütün dünyada

tanınmışdır. Magistr və doktor dərəcələrini almaq üçün

bakalavr dərəcəsi zəruridir. Magistr dərəcəsini almaq üçün iki

növ proqram vardır, yəni ixtisasa uyğun tədris proqramı və

tədqiqat istiqamətli proqramlar. Tədris proqramı elə təşkil

olunmuşdur ki, bakalavr 8-9 aylıq mühazirə və seminarlardan

sonra imtahan verir, 3- 4 ay müddətində isə buraxılış işi

hazırlayır. İmtahan və buraxılış işinin müdafiəsindən sonra

magistr dərəcəsi verilir. Böyük Britaniyanın ali təhsil

sisteminə adətən universitetlər daxildir. Mühəndis kadrlar

universitetlərin tərkibinə daxil olan kolleclərdə, texniki

fakültələrdə, müstəqil institut \ ə kolleclərdə hazırlanır. Bu məktəblərdə qayda

428

lar isə, məsələn, MBA* əsas fənlər; fakultativ fənlər;

dissertasiya və ya tədris layihəsi; tədris (dərs demək)

metodikası; attestasiya; xüsusi MBA proqramları; təhsilin

qiyməti daxildir, GMAT-, MBA-\ Böyük Britaniyada təhsil

sistemi: ingilis pansion məktəbi; Britaniyanın orta

məktəblərində əcnəbilərin təhsil alması üçün imkanlar; peşə

təhsili: ali təhsil; aspirantura kursları; Böyük Britaniyanın ali

məktəbləri; universitetlər; ali təhsil kollecləri; Böyük

Britaniyada təhsil xərcləri; universitetlərə, institutlara və

kolleclərə qəbul olunma proseduraları (qaydaları); Böyük

Britaniyada ingilis dili kursları; sizə hansı ingilis dili kursları

lazımdır; ingilis dilinin ümumi kursu; imtahanların və ya

testlərin verilməsinə hazırlaşmaq üçün kurslar;

ixtisaslaşdırılmış ingilis dili kursları; ingilis dili kursları və

xüsusi fənlərlə məşğələlər; tətil zamanı ingilis dili; tələbə

yataqxanasında yaşamaq; ingilis ailəsində yaşamaq; əlahiddə

mənzillər; Böyük Britaniyada yaşayış sahəsi muzdu üzrə bir

neçə məsləhətlər; viza alınması.

Böyük Britaniyada biznes idarəçilik magistri. Biznes

idarəçilik magistri menecment üzrə magistrdir, bakalavr

dərəcəsindən sonrakı (keçmiş SSRİ-dəki aspirantura)

proqramdır, sonrakı intellektual təfəkkür (əqli) və ya əməli

fəaliyyəti nəzərdə tutur. Böyük Britaniyada həmin dərəcənin

alınması üçün lOÜ-dən artıq müxtəlif tədris kursları

mövcuddur.

MBA proqramları öz növlərinə, müddətinə, tədris

formalarına görə müxtəlifdir və distant təhsil də həyata

keçirilir. Böyük Britaniyada tam məşğulluğa (əyani təhsil

forması) hesablanmış intensiv illik proqramı çox geniş yayılmışdır.

' MasiL’V (>fhizncss Atlnıinisnwion-hizncs klarr\Hik maş'isin -Gnuhıafc

Mamament Admbision Test-nuzumm i<larrmliciliyr>if^ıhıtlimuıhanı

Assodınion oj M BA-MB A-nm assosuısiyası

429

Bakalavr dərəcəsi verilmiş eyni ixtisas üzrə magistr

dərəcəsi alınmasına aparan digər tədris proqramları əvvəlki

təhsil proqramları ilə müqayisədə fərqli də ola bilər. MBA

proqramı qəbul edilərkən, adətən, məcburi tələb olunan

bakalavr dərəcəsi istənilən digər ixtisas üzrə alına bilər. MBA

kursu yeni və tanış olmayan fənlərin geniş dairəsini əhatə edir

və tələbədən böyük iş həcmi (həftədə 70 saata qədər

məşğulluq) tələb edir.

Ümumi menecment üzrə standart MBA proqramı ümumi

məcburi kursdan ibarətdir ki, bundan əvvəl giriş kursu və

fakultativ fənlər keçilir. Məsələn, əgər tələbənin statistika üzrə

baza bilikləri çatmırsa və ya kompüterə kifayət qədər

yiyələnməmişdirsə, onda elə MBA proqramı seçilməlidir ki.

statistika, mühasibat və s. fənlərin təlimində kompüterlərlə

fakultativ kurslar keçirilsin.

Giriş kursu və ya istiqamətlənmə fənləri, adətən, tədris

ilinin başlanğıcında həyata keçilir. Həmin proqram tələbəyə

MBA proqramının xüsusiyyətləri, mövzuları ilə tanış olmaq,

gələcək kurs yoldaşları və fakültənin ştatı ilə tanış olmaq

imkanı verir. O, birinci semestrin əvvəlində bir həftə ərzində

keçilir və məcburi hesab edilmir, adətən, onu keçməyi təkidlə

tövsiyə edirlər.

Əsas fənlər. Giriş kursu qurtardıqdan sonra əsas (baza)

kurs gəlir və tələbələri səkkiz əsas fənnin öyrənilməsi üçün

zəruri olan prinsip, ümumi anlayış və nəzəriyyələrlə tanış edir.

O, ilk on həftəni təşkil edir və ikinci 10 həftəlik semestrdə də

davam etdirilir. Əsas fənlərin tədrisində iştirak etmək

məcburidir və məktəblərdən bəziləri tələbənin hazır olduğu

fəndən azad olunmasına imkan verir.

Əsas MBA kursları aşağıdakı fənlərdən ibarət olmalıdır:

maliyyə hesabatı, iqtisadiyyat, informasiyanın idarə edilməsi,

təşkilatların (kollektivlərin) davranışı, qərarlar qəbul edilməsi,

marketinq, müəssisənin idarə edilməsi.

430

Müxtəlif məktəblərdə kursların adları bir-birindən fərqlənə

bilər.

Əsas (baza) kursu qurtardıqdan sonra tələbələr əsas

fənləri daha yüksək səviyyədə öyrənir hansı ki, bu da ahnnııij

fundamental bilikləri dərinlə^^dirir. Bu mərhələ ikinci

semestrdə başlanır, üçüncü semestrdə isə davam etdirilir.

MBA proqramları, ümumiyyətlə, humanitar elmlərin

gündən-günə arlan əhəmiyyətini nəzərə alır. Tələbələr

mühazirə \ə seminarlarda vahid komanda yaratmaq, danışıqlar

aparmaq, səmərəli təqdimat keçirilməsi məharəti, rəhbər

olmaq məharəti, motivasiya texnikasını və öz fikirlərini

müdafiə elmək Bacarığını öyrənirlər.

Fakultativ fənlər. Əsas kursların ardınca fakultativ fənlər

gəlir (bəzi hallarda onlar paralel keçilir), tələbə onları

maraqlandığı sahədə ixtisaslaşma üçün seçir. Adətən, bütün

məktəblər fakullativ fənlər təklif edir, lakin onların miqdarı və

seçimi tələbatdan və ştatda olan mütəxəssis müəllimlərdən

asılı olaraq hər il dəyişilə bilər. Ümumiyyətlə, məktəb nə

qədər kiçik olursa, onda daha az fakultativ fənlərin seçimi

təklif edilir. Adətən, tələbələr kursun strukturundan asılı

olaraq 10-40 təklif olunan fakultativ fənlərdən 3-<S-ə qədərini

seçir. Məsələn, fakultativ fənlər aşağıdakılar ola bilər:

beynəlxalq hüquq, qlobal strategiya, sənaye bazarının təhlili,

ehtimal nəzəriyyəsi, beynəlxalq maliyyə və kiçik biznesin

aparılması.

Tədris layihəsi və ya dissertasiya. Üçüncü semestrdə

tələbələr, adətən, tədris təcrübəsinə və ya menecment üzrə

layihəyə başlayır. Bu təcrübə \ ə ya layihə 2-4 ay davam edir.

400 saat hər hansı şirkətdə az miqdarda əmək haqqı ödənilən

məsləhətçi işləməkdən və profil fənnini, məsələn, kabel

televiziyası bazarını, beynəlxalq banklarda riskin idarə

edilməsini və internetdə reklam strategiyasını öyrənməkdən

ibarət olur. Təcrübə qurtardıqdan sonra tələbə 10000-1 əOOO söz həcmində dissertasiva

431

yazmalıdır. Beblikb, mühazirə və seminarlarda öyrəndiklərini

işdə təlbiq elmək qabiliyyətinə malik olur.

Dissertasiya üzərində müstəqil işləmək və ya məktəbin

müəllimlərindən birinin rəhbərliyi ilə 2-4 nəfərdən ibarət

qrupda işləmək olar. Qrupda işləmək fərdi i.şdən üstün ola

bilər, çünki o komandada işləmək zəruri vərdişləri inkişaf

etdirir.

Tədris hissəsi və metodlar. MBA kurslarında tədrisin

əsas metodları hamı tərəfindən qəbul edilmiş mühazirələr,

qrııpdə iş, konkret vəziyyətin təhlili \ ə dissertasiya layihəsi

olan işdən ibarətdir. Təqdimat (saytlarla, qrafik- brb və s. açıq

çıxışlar), müxtəlif uyğun oyun və kompüter modelbşməsinin

tədrisinin gedişində tətbiq edib bilər. İnternet, video -

konfranslardan və s. istifadə edilməsi gündən-günə daha da

genişlənir. Mühazirələr həftədə 16 saat təşkil edir. Bəzi MBA

proqramları fənləri birləşdirir, müxtəlif fənlərin öz aralarında

əlaqəsini və biznes aləmində qarşılıqlı əlaqəsini özündə

təcəssüm etdirir.

Proqrama rəhbərlik edən şəxs məşğələlərin əvvəlində

layihələr üzərində birgə işləmək, təqdimatları hazırlamaq və s.

kimi məsələləri həll edir. Tələbələri sərbəst işləmək üçün

kiçik (3 nəfərdən lü nəfərə qədər) qruplara bölmək olar. Bəzən

tələbələr özləri qruplara bölünür, lakin məktəblərin

əksəriyyəti müxtəlif ixtisas və peşə üzrə təcrübə, müxtəlif

mədəniyyət və millətlərdən olan tələbələr arasında

qarışdırmağa üstünlük verirlər, bu isə tələbənin birinin

digərindən öyrənə bilməsinə imkan yaradır. Real həyalda

olduğu kimi, tələbənin sərbəst işləməsi gələcək üçün

dünyagörüşlü insanların yetişməsi deyil. Tələbə qrupunun

vahid komanda kimi nə qədər müvəffəqiyyətlə işləyəcəyi

yalnız onların özlərindən asılıdır.

Praktikada şirkətin qarşılaşdığı konkret vəziyyət olduqda, o problemi təhlil etmək, onun həllini bütün qrup

432

qarşısında göslormok vo açıq müzakirodo (diskussiyada) öz

moqsodini nuıdafıo elməyi bacara bilir.

Qrupda uzun müddəl ərzində işləməklə yanaşı, tələbələr

həm də mütaliə, kollektiv və fərdi tapşırıqları yerinə yetirmək

üçün vaxt sərf elməyə məcburdurlar. Məsələn,'bir konkret

vəziyyətin təhlili və araşdırılması 30 səhifəyə qədər yer tutur

və bu hər gün üçün ev tapşırığının yalnız bir hissəsi ola bilər.

Attestasiya. Tələbənin minəffəqiyyəl faizi

qiymətləndirilməsi üçün məktəblərin əksəriyyəti həm ənənəvi

imtahanlardan, həm də kurs zaçotlarından istifadə edir. Lakin

bəzi məktəblər, ümumiyyətlə, heç bir sınaq imtahanı keçmir.

Əsas kursun hər bir fənni bir neçə bölmələrdən ibarətdir, onlar

inşa və məruzələr vasitəsilə yekun imtahanda öz əksini tapır.

Bir qayda olaraq, imtahanlar birinci semestrin sonunda və ya

MBA proqramının birinci mərhələsi qurtaranda keçilir və hər

bölmə üzrə 70% qiymətləndirmə tələb olunur.

Tələbələr fakultativ fənn üzrə imtahan verə bilər və bu

imtahanlar qrup üzrə də keçirilə bilər. Qrupun yerinə yetirdiyi

istənilən iş üçün hər tələbənin qiyməti, qrupun digər

tələbələrinin qiymətlərindən fərqli olur.

Məktəbdən asılı olaraq imtahanlar «açıq dərs» prinsipi

üzrə keçirilə bilər, yəni tələbə imtahana fənn üzrə müəyyən

tədris materialını özü ilə götürüb biletə cavab hazırladıqda

ondan istifadə edə bilər və sualları kompüterdə yaddaşa

verərək cavab \ erməyə bilər.

Xüsusi MBA proqramları. MBA proqramlarının

əksəriyyəti ümumi xarakter daşıyır və bəzi ixtisaslaşmanı

nəzərdə tutan fakultativ fənləri .seçməyi təklif edir. Lakin elə

beynəlxalq MBA proqramları var ki, onlar konkret regionun,

məsələn, Şimal-Qərbi Asiyanın, Avropanın və ya

Yaponiyanın proqramlarının öyrənilməsinə istiqamətlənir:

səhiyyə, aqrobiznes və s. kimi sahələrdə ixtisaslaşır. Eyni zamanda əsas fənlərin proqramları ümumi proq

433

ramlara oxşardır, lakin onların məzmunu daha çox ixtisas

istiqamətində öz əksini tapır.

Təhsil ödənişi. MBA kursunun ödənişi məktəbdən və

tədris proqramından asılı olaraq 10000-25000 funt

sterlinq təşkil edir. Bundan başqa qidalanma, mənzil

haqqının ödənilməsi, biletlər və sair xərclər üçün daha

5000 funt sterlinq tələb olunur.

GMAT. MBA kursuna qəbul etməzdən əvvəl

tələbənin (Graduate Management Admission Test)

analitik qabiliyyətini, ünsiyyət bacarığını və ingilis dilini

bilməsini yoxlamaq üçün xüsusi proqram üzrə imtahan

verməsi tələb oluna bilər.

AMBA-MBA ixtisası və tədris proqramlarının daha

ətraflı informasiyanı MBA Assosiasiyasından (Associat-

ion of MBA) almaq olar.

Məktəbəqədər tərbiyə məktəb-körpələr evlərində və

məktəbəqədər siniflərdə həyata keçirilir. İbtidai təhsil 5

yaşından 11-12 yaşa qədər olan uşaqları əhatə edir.

Uşaqlar 5 yaşından ikiillik məktəblərə, 7 yaşından 11 yaşa

kimi ibtidai məktəblərə gedirlər. 11-12 yaşından sonra

uşaqlar üçün orta təhsil mərhələsi başlanır.

Böyük Britaniyada XX əsrin ortalarından dövlət orta

təhsil sisteminin yenidən təşkili başlanmışdır və indiyə

qədər davam edir. Ölkədə tədris proqramları və təhsilin

məqsədləri bir-birindən fərqlənən bir neçə tip orta

məktəb mövcuddur. Məktəblərin bütün tipləri üçün vahid

təhsil minimumunun verilməsi qanunvericiliklə təsbit

edilmişdir. Qanunvericiliklə ödənişsiz məcburi orta təhsil

tətbiq edilir və 16 yaşında yekunlaşır. Məktəblərin

məzunları buraxılış imtahanları verir və orta təhsil

haqqında sertifikat GCSE' alırlar. Həmin sertifikatla

General Ccriijicatc <>/ Secomlarv Eıhıcaüon ~ ,ısas orta təhsil Îmbtnanwsi

434

müstəqil əmək fəaliyyətinə başlamaq olar, lakin ali təhsil

müəssisələrinə qəbul olunmaq hüququ verilmir.

Bəzi rayon və kənd yerlərində köhnə məktəb sistemi

saxlanılmışdır. Burada şagirdlər ibtidai məktəbi bitirdikdən

sonra test imtahanları verərək üç müxtəlif tip orta məktəblərə

bölünürlər: ən istedadlı şagirdlər (20%-ə yaxın) təhsil müddəti

5-7 il olan qrammatika məktəblərinə qəbul olunur, az

qabiliyyətli şagirdlər (5%-ə yaxın) təhsil müddəti 5, az

hallarda 7 il olan texniki məktəblərə pay- laşdırılır, qalanları

isə {70%-ə yaxın) müasir məktəbdə təhsillərini davam etdirir

və 4 il. bəzən 5 il təhsil alırlar. «Müasir məktəb» adı ona görə

deyilir ki, orada qədim dillər, latın və qədim yunan dilləri

tədris edilir. Yuxarı siniflərdə şagirdlər iki əsas qrupa bölünür,

sonra iki müxtəlif proqram üzrə təhsil alırlar: humanitar;

riyaziyyat və təbiət elmləri. Orta texniki məktəblərdə

ümumtəhsil, ümumtexniki və ibtidai peşə hazırlığı verilir.

Müasir məktəb adi orta təhsil verir. Həmin məktəb

proqramının bir çox hissəsi məşğələlərdən ibarətdir. Onun

məzunlarının əksəriyyəti tez bir zamanda peşəkarlıq

fəaliyyətinə başlayır. Müasir məktəbin istedadlı məzunlarına

xüsusi imtahanlar vermək və təhsillərini davam etmək hüququ

verilir.

Orta məktəblərin yenidən təşkili, iri şəhərlərdə 11

yaşından 18 yaşa qədər bütün şagirdlər üçün ümumi proqram

üzrə təhsil almaq eyni tip vahid məktəblərin açılmasına zəmin

yaratdı. Bir çox rayonlarda hamı üçün vahid məktəb ideyası

11-14 yaşlı uşaqlar üçün ibtidai məktəblər, 14-18 yaşlı

şagirdlər üçün isə orta məktəblərin yaranmasına səbəb oldu.

Bəzi yerlərdə ibtidai və orta məktəblər üç ardıcıl mərhələyə

(pilləyə) parçalandı. Burada 8- 12 yaşlı və ya 9-13 yaşlı

uşaqlar üçün aralıq məktəb tətbiq edilmişdir. Məktəblərin bu

cür mərhələliyinin yaranmasının əsas səbəbi aparılan

islahatlarda mərkəzləşmiş maliyyələşmənin kifayət qədər

olmamasıdır. Orta məktəb

435

məzunlarının biliklərinin səviyyəsini müəyyən edən

imtahanların ümummilli sisteminin yaranması məktəblərin

tipləri, adları, proqramları və tədrisinin yenilə:jməsi üçün çıxış

yolu oldu.

İngilis pansion məktəbi. Gündüz və axşam orta

məktəbləri ilə yanaşı, Böyük Britaniyada pansion məktəb

sistemləri də geniş yayılmışdır. Belə məktəblərdə uşaqlar

bülLin il boyu yaşayır, təhsil alır və evlərinə yalnız tətil vaxtı

qayıdırlar. İşləri tez-tez səfərlərlə əlaqədar olan ingilislər:

hərbçilər, diplomatlar, iş adamları, kommi- voyajeıiər (ticarət

agentləri) və bir çox digər şəxslər bu və ya digər səbəblərdən

öz uşaqlarına kifayət qədər vaxt ayıra bilmir və uşaqlarını

məmnuniyyətlə xüsusi pansion məktəblərinə qoyurlar. Öz

uşağı üçün mürəbbiyə və müəllim tutmaq imkanı olan

valideynlər də imtiyazlı pansionların xidmətlərindən istifadə

etməyə üstünlük verir. Pansionların geniş şəbəkəsi uzun

müddətdir ki, fəaliyyətdədir və adi məktəblər şəbəkəsi kimi

ənənəvidir.

İngilis pansionlarmın əsas məqsədi hərtərəfli dünya-

görüşlü şəxsiyyət yetişdirməkdir. Məktəbin əsas (baza) fənləri

olan idman, incəsənət, riyaziyyat və təbiət elmləri tədris

planında üzvi surətdə birləşmişlər. Bu plan on illər ərzində

formalaşmış, uzun müddət sınaqdan çLxmış və fasiləsiz

təkmilləşərək davam edir.

Böyük Britaniyada pansionların iki tipi - özəl və dövlət

pansionları mövcuddur. Ümumiyyətlə, 5 yaşından 11 yaşa

qədər uşaqların tərbiyə və təhsili ilə özəl pansion məktəbləri

məşğul olur, dövlət pansion məktəbləri isə çox azdır. 11

yaşdan yuxarı yeniyetmələr üçün həm özəl, həm də dövlət

pansionları geniş yayılmışdır. Dövlət pansion məktəblərinə

ümumi rəhbərliyi STABIS xidməti həyata keçirir. Bu

məktəblərə yalnız müsabiqə yolu ilə və ya təqdimatla düşmək

olar. Lakin pansionların əksəriyyəti ümumi tiplidir və praktik

olaraq istənilən şəxs qəbul oluna bilər. Xüsusi tibbi yardıma ehtiyacı olan uşaqlar

436

üçün ixtisaslaşdınimi!;: pansion moktobbr do var. Həm özəl,

hom do dövlot pansionlan arasında oğlan vo qız moktoblori,

eyni zamanda qarışıq mokloblor geniş yayılmışdır. MüxLolif

ailolordo uşaqların lorbiyosino vo lolısili- no mü.xlolif cür

yanaşılır. Bozi \alideynlor oğlan vo qızların fordi lohsil

almasını, bozilori iso qarışıq moktobdo lohsil almasını üstün

luUır.

Dövlot pansionlarında Böyük Britaniya votondaşları üçün

lohsil ödonişsizdir, yaşamaq vo qidalanmaq xorc- lorinin bir

hissosini dövlot öz üzorino götürür. Odur ki. dövlot

pansionlarında müxtolif sosial təbəqəlordən olan uşaqlar lohsil

alır. İngilislorin bir çoxu buna üstünlük verir. Burada uşaqlar

geniş dairodo dostlar tapır, hansı ki, bu da onların sonrakı

müstoqil həyatında heç do faydasız olmur. Tədris proqramları

hökumət tərəfindən təsdiq edilir vo istənilən özəl vo ya dövlot

pansionu üçün məcburidir.

Dövlot pansionlarının bir hissəsi də qapalı tipli

məktəblərdir, yəni orada yalnız pansionda yaşayan uşaqlar

təhsil alırlar. Burada pansionlar üçün səciyyəvi olan təhsilin vo

tərbiyənin bütün üstünlükləri tam şəkildə təzahür olunur. Digər

dövlət pansionlan açıq tipli məktəblərdir, yalnız pansionda

daimi yaşayan uşaqlar deyil, həm də hər gün evlərinə qayıdan

uşaqlar da təhsil alır. Bu təhsil müəssisələrində pansionıın

üstünlükləri sistemin açıqlığı və həmyaşıdlarla daha geniş

ünsiyyət imkanları ilə tamamlanır. Özəl pansionlar (az istisna

ilə) qapalı tipli məktəblərdir. Müxtəlif tipli pansionların

olması, valideynlərə uşaqları evdən uzaqda təhsil alması üçün

ən əlverişli variantı seçmək imkanı verir.

Qeyd edildiyi kimi, bir çox özəl pansionlar uşaqları 5

yaşından başlayaraq qəbul edirlər. Dövlət pansionlarının çoxu

yeniyetmələri 11 yaşından sonra, bəziləri isə 13 və 14 yaşından

qəbul edir. Son on il ərzində 16 yaşından yuxarı gənclər üçün

pansion kollecləri geniş yayılmışdır.

437

ingilislər hesab edirlər ki, həmin yaşda ailədən kənarda

yaşamaq, ləhsil almaq gənc oğlan və qızların evdən

kənarda müstəqil universitet həyatına və ya işləməyə

hazırlaşmasına kömək edir. Burada gənclər mürəbbilərin

nəzarəti altında orta təhsilini bitirir, universitetə

hazırlaşır, yaxud peşəkarlıq vərdişləri alır, eyni zamanda

özünə inam, məqsədə çatmaq üçün çalışmaq vo

kollektivdə fəaliyyət qabiliyyəti kimi peşə karyerası üçün

əsas olan keyfiyyətlər əldə edir.

Məktəblərin öz kitabxanaları, kompüter otaqları,

idman zalları, oyun meydançaları, emalatxanaları,

laboratoriyaları, müstəqil məşğul olmaq və istirahət üçün

otaqları var. Şagirdlər asudə vaxtlarda maraqları üzrə

müxtəlif idman seksiyalarında və klublarda birləşirlər.

Təcrübəli müəllimlər onların fəaliyyətlərinə diqqət

verərək ümumməktəb tədbirlərinə və idman yarışlarına

hazırlaşmaqda onların imkanlarından istifadə edirlər.

Pansion məktəblərində bütün gün ərzində işləyən peşəkar

tibb bacıları olan tibb kabinələri var. Adətən, məktəblərin

yerli həkimlərlə müqavilələri olur. Onlar uşaqları

müntəzəm olaraq tibbi müayinədən keçirir. Günün

istənilən vaxtı həkimlər çağırışa gəlir və uşaqlara zəruri

tibbi yardım göstərir.

11-12 yaşından böyük uşaqlar üçün pansion

məktəblərin məqsədi orta təhsil verməkdən və məzunları

bizim natamam orta təhsil haqqında attestatımıza uyğun

sertifikat almağa hazırlamaqdan ibarətdir. 12 yaşından

böyük uşaqlar orta məktəbdə təhsilini beş il davam etdirir

və ya uşaqlar orta məktəbin altıncı sinfinə qəbul olunaraq

18 yaşında təhsillərini sona çatdırır. Məhz həmin yaşdan

başlayaraq Britaniya universitetlərinə qəbul olunmaq

mümkündür. Altıncı sinfin məqsədi şagirdlərə əlavə

olaraq ümumtəhsil fənlər üzrə biliklər vermək və onları

kollec və ya universitetlərdə təhsil almağa hazırlaşdır-

maqdan ibarətdir. Pansion məktəblərin məzunları altıncı

438

sinfi bitirdikdə GCE/A Level səviyyəsinə uyğun imtahan

verirlər. GCE/A Level sertifikatı bakalavr dərəcəsi almaq

və təhsillərini davam etdirmək üçün zəruri şərtdir.

Britaniyanın orta məktəblərində əcnəbilərin təhsil

alması üçün imkanlar. Dövlət məktəbləri ödənişsizdir.

Böyük Britaniyada daimi yaşamaq hüququ olan 8

yaşından 18 yaşa qədər ingilis uşaqlarının, habelə

valideynlərinin təhsil almasına icazə verilir.

Beynəlxalq kolleclər yalnız 14 yaşından 18 yaşa qədər

əcnəbi şagirdləri qəbul edən orta təhsil məktəbləridir və

şagirdlərə kolleclərin yataqxanalarında (məktəbin

ərazisində) və ya ailələrdə yaşamaq təklif olunur.

Akademik illik ödəniş 18000 dollardan başlayır.

Beynəlxalq kolleclərdə təhsil ingilis orta məktəbi proqramı

üzrə aparılır. Bu fənlər riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya,

geofizika, insan anatomiyası, sosiologiya, politologiya,

qanunvericiliyin əsasları, statistika, tarix, musiqi, təsviri

incəsənət, kompüter və proqramlaşdırma, ingilis dili,

ingilis dili və ədəbiyyatı, dinin əsasları, bir və ya bir neçə

xarici dil (fransız, alman, ispan və s.) tədris edilir. Əsas

fənlərlə yanaşı hər məktəbdə əlavə fənlər keçilir, məsələn,

latın dili, mühasibat işi, biznesin əsasları, iqtisadiyyat və s.

Beynəlxalq kolleclərin bir çoxunda universitetlərə

qəbul olmaq üçün bir-ikiillik hazırlıq kursları da vardır.

Məzunlar kursları müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra

həmin kursların statusunu qəbul edən, aralarında

razılaşma olan universitetlərə daxil olur. Böyük

Britaniyada ali təhsil almaq istəyən əcnəbilər üçün bu çox

əlverişli imkandır. Tədris proqramlarının (və ya

kursların) bir xüsusiyyəti də ana dilinin məcburi fənn

olmasıdır.

İngilis dilini yüksək səviyyədə bilmək haqqında

sertifikat olmadıqda heç bir universitet və ya institut təhsil

almaq üçün əcnəbiləri qəbul etmir. Universitetlərə qəbul

olmaq üçün baza (əsas) kurslarında ingilis dilində birillik

təhsil almaq böyük təcrübə və hazırlıqdır, yəni dil üzrə

439

zoruri imtahana hazırlaşmaq və imtahan vermək üçün əlverişli

imkandır.

Özəl məktəblərə 8 yaşından 18 yaşa qədər uşaqlar

götürülür. Bu məktəblərdə ingilis uşaqları üçün* (85%) yer

ayrılır. Bu məktəblər əcnəbi tələbələr üçün daha nüfuzlu təhsil

formasıdır. Nüfuzlu özəl məktəblərin müstəqil tədris

kompleksi var. Onların mülkiyyətində 100-150 hektar ərazi

olur, burada tədris korpusları, idman ləvazimatları, üzgüçülük

hovuzları və yaşayış malikanələri yerləşir. Tələbələr əsas

etibarilə yataqxanalarda yaşayır, lakin* bəzi məktəblər isə

yerli ailələrdə yaşamağı təklif edirlər. İllik ödənişin qiyməti

23000 dollardan başlayır.

Dövlət və özəl pansionlar arasında çox yüksək səviyyədə

şöhrət qazanan qədim tarixə və ənənələrə malik xeyli

məktəblər var.

Peşə təhsili. Böyük Britaniyada müxtəlif cür məktəblərlə

yanaşı, peşə məktəbləri də var və onlar A Level proqramları

üzrə təhsilə alternativdir. Peşə təhsili, bir qayda olaraq,

sonrakı peşə fəaliyyətini nəzərdə tutur Və universitetə qəbul

olunmaq üçün hər yerdə tanınmış və daha universal olan A

Level proqramlarından fərqlənir. Təhsil proqramları daim

dəyişilir. Həmin proqramları öyrənib qurtardıqda verilən

ixtisaslar da dəyişilir. Ən çox rast gəlinən peşə ixtisasları


NVQ'. Bu ixtisas tam əməli iş üçün yararlıdır. Alınan

ixtisas təsdiq edir ki, sizin bu və ya digər'biznes və ya istehsal

sahəsində müəyyən işi yerinə yetirmək-qabiliyyətiniz var.

NVQ standartları iş verənlərin real tələblərinə əsaslanır və

onların əməli ehtiyaclarını əks etdirir. Hazırda NVQ ixtisasına

istehsal və kommersiya sahiblərinin əksəriyyətinin ehtiyacı

var. NVQ 5 mərhələdən ibarətdir, (NVQl)-dən başlayır və

professional (NVQ5)-də qurtarır. Bu ixtisası almaq üçün müəyyən edilmiş standartlara

' National Vocationa! Oual/ficalion-MHIİ pt’srtkartuı s.ıviyy:>si

440

uyğun işçi praktikada öz bacarığını göstərmDİidir. Tədris

bilavasitə iş yerində keçilir. Əməli iş təcrübəsini və onu

müvafiq səviyyədə yerinə yetirmək bacarığını sübut etməklə

ixtisas almaq imkanı var. Tədris proqramı ayrı- ayrı

modullardan ibarətdir və onları sərbəst mənimsəmək olar.

Proqramın yerinə yetirilməsi üçün təhsil müddəti müəyyən

edilməmişdir.

GNVQ. A Level-dən fərqli olaraq akademik deyil, əməli

fəaliyyətlə məşğul olmağa meylli olanlar üçün yararlıdır.

GNVQ də NVQ kimi çox tanınmış və nüfuzlu ixtisasdır,

seçilmiş ixtisasda biliklərin əsasını verir, yəni şagird kollecdə

öz təhsilini davam etdirmək, universitetə qəbul olunmaq və ya

işlə təmin edilmək üçün istifadə edə bilər. GNVQ Advanced

səviyyəsində bilik əldə etmək üçün iki il təhsil almaq lazımdır.

NDh Bu ixtisas GNVQ Advanced ixtisasları ilə oxşardır.

Çoxsaylı təhsil kollecləri sonrakı təhsil proqramını keçməyə

imkan verir və buraxılış imtahanlarından sonra ali milli

diplom verilməsi ilə yekunlaşır. Bu isə əslində istənilən

akademik və ya peşə ixtisası üzrə ikiillik təhsildən sonra alına

bilər.

Peşə təhsili müəssisələrində üç əsas təhsildən birinin

verdiyi diplomlar: CGLİ (City and Guild öf London İns-

titute) diplomu, RSA (Royal Society of Arts) diplomu, BTEC

(Business and Technical Education Council) diplomu yüksək

səviyyədə qazandığı nüfuza görə tanınır. Bir çox kolleclərin

göstərdiyimiz təhsil müəssisələrinin adından diplom verməyə

səlahiyyəti var. Bakalavr dərəcəsini davam etdirməyənlər,

yəni peşə fəaliyyətini davam etdirməyi qərarlaşdıran şəxslər

üçün HND diplomu böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə diplomu

olan məzunun peşə səviyyəsi böyük texnik və ya kiçik menecerdir. Pe-

Natiıma! Diploma-MiUi Jiplom

441

şəkarın diplomunun nüfuzu firmanın və ya hər hansı bir

müəssisənin rəhbər heyəti səviyyəsində pillələr üzrə

yüksəlmək imkanına malikdir.

HND diplomu bakalavr dərəcəsi səviyyəsində olan

universitetə qəbul olunmaq və iki il ərzində bu dərəcəni

almaq imkanım verir.

Ümumiyyətlə. HND proqramlarını mənimsəmək

üçün GCE/A Level və ya GNVQ Advanced və ya

«National Diploma» kimi nüfuzlu orla təhsil sertifikatı

olmalıdır.

Böyük Britaniyada sonrakı təhsilin davam

etdirilməsinə dərəcə və ya ona ekvivalent olan proqramlar

üzrə GCE/A Level (və ya GNVQ) sertifikatı aldıqdan

sonra icazə verilir. Bir qayda olaraq, bu peşə təhsilidir.

Böyük Britaniyada ali təhsilin məqsədi uyğun

proqramlarla dərəcələrin verilməsidir: bakalavr, magistr

və doktor dərəcəsi.

Ali təhsil. Böyük Britaniya ali təhsil müəssisələri

əcnəbilərin təhsil almasına görə uzunmüddətli tarixə və

qədim ənənələrə malik ölkədir. Bu gün İngiltərə,

Şotlandiya, Uels və Şimali İrlandiyanın iki yüz ali təhsil

müəssisələrində 65 mindən artıq əcnəbi tələbə təhsil alır.

Sual olunur, nə üçün çox sayda əcnəbi tələbə təhsil almaq

üçün Böyük Britaniyanı seçir? Britaniya təhsili

beynəlxalq səviyyəli ixtisas verir və fənlər üzrə geniş

dairədə ən yüksək keyfiyyətə malikdir. Tədris səviyyəsi

çox yüksəkdir və tələbələrin 90%-dən çoxu universitet və

institutları müvəffəqiyyətlə bitirir. Əsas üstünlüklərdən

biri də əldə olunan təhsillə paralel olaraq ingilis dilini

bilmək səviyyəsini təkmilləşdirməkdir. Böyük

Britaniyada ingilis dilini və tədris olunan fənləri bilməklə

yanaşı, təfəkkürün (əqli) inkişafı və biznesə yanaşma

məharətinin dərindən dərk edilməsi təmin edilir.

Bakalavr dərəcəsi almaq üçün İngiltərədə və Uelsdə

üç il, Şotlandiyada dörd il təhsil almaq tələb olunur.

İstənilən dərəcəni almaq üçün təhsillə yanaşı, həm də is

442

tehsalat təcrübəsi tələb olunur, bu halda ümumi müddət

müvafiq surətdə artırılır. Bəzi universitet və kolleclərdə

isə xüsusi tələblər var, məsələn, incəsənət və dizayn kimi

sahələrdə elmi dərəcə alma nəzərdə tutan tələbədən

əvvəlcə əsas (bazis) kursu keçmək, sonra bu sahədə üç il

işləmək tələb olunur.

Tibb, stomatologiya və memarlıq kimi sahələrdə

bakalavr dərəcəsi verilməsi ilə yekunlaşan təhsil kursu çox

uzun müddətə, yəni yeddi ilə qədər davam edə bilər.

Bakalavr dərəcəsi. Böyük Britaniyada verilən

bakalavr dərəcəsinin bir neçə tipi vardır, onların adları

təhsilin istiqamətlərindən asılıdır. Dörd əsas dərəcə

mövcuddur: incəsənət, elm, mühəndislik və hüquq

sahələrində bakalavr. Bakalavr dərəcəsi universitetin və

ya kollecin gündüz şöbəsində ixtisaslaşdırılmış

proqramlar üzrə üç və ya dördillik təhsil aldıqdan sonra

verilir. Bu dərəcə özəl və ya dövlət şirkətlərində, sənaye

müəssisəsində orla mühəndis-texnik, orta rəhbər mövqe

tutmaq və ya özəl işinə (hüquqşünas, həkim) başlamaq

imkanı verir. Bakalavr dərəcəsi olduqda müəyyən

vaxtdan sonra xidməti sahədə xeyli irəliləməyə ümid

etmək olar. Bu dərəcə dünyada tanınır, bu isə istənilən

ölkədə müvəffəqiyyətli peşə karyerası üçün yüksək şanslar

verir. Bakalavr dərəcəsi həmçinin növbəti dərəcənin, yəni

sonrakı magistr və doktor dərəcəsi almaq üçün təhsilin

davam etdfrilməsinin zəruri şərtidir. Bakalavr dərəcəsi -

ali təhsilin birinci mərhələsidir (pilləsidir). Ümumiyyətlə,

həmin təhsil səviyyəsinə qəbul olunmaq üçün

təkmilləşdirilmiş yüksək səviyyəli orta təhsil sertifikatına

və ya ixtisas dərəcəsinə malik olmaq lazımdır.

Aspirantura dərəcəsi. Magistr və doktor dərəcələri

bakalavr dərəcəsi aldıqdan sonra başlanır.

Magistr dərəcəsi. Magistr dərəcəsi almaq üçün tədris

proqramının iki böyük istiqaməti var: bunlardan biri

tədqiqat işinə istiqamətlənmiş proqram, ikincisi isə, bir

443

ixtisas üzrə peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsinə

istiqamətlənmiş proqramdır. Magistr tədris proqramları

aşağıdakı kimi təşkil edilmişdir: 8-9 aylıq mühazirə və

seminarlardan sonra imtahanlar verilir, sonra isə 3-4 ay

ərzində diplom layihəsi hazırlanır. İmtahan və diplom işinin

müdafiəsinin nəticələri əsasında magistr dərəcəsi verilir.

Magistr dərəcəsini çox zaman fəlsəfə magistri

adlandırırlar. Bu dərəcəni almaq üçün 1-2 il ərzində yüksək

səviyyəli professor-müəllim heyətinin rəhbərliyi altında

elmi-tədqiqat işi hazırlanır. Həmin tədqiqatın nəticələrinə

görə magistr dərəcəsi verilir. Bir qayda olaraq, tələbə təhsilini

yekunlaşdırmır, doktor dərəcəsi almaq məqsədi ilə öz tədqiqat

işini davanı etdirir.

Doktor dərəcəsi. Böyük Britaniyada doktor dərəcəsi

almaq üçün proqramların əksəriyyəti sırf elmi-tədqiqat

layihələridir. Bu pillədə heç bir mühazirə və seminar

aparılmır. Elmi rəhbər doktorant üçün öz laboratoriya və ya

kafedrasında doktorluq mövzusunu müəyyən edir və tədqiqat

üçün lazımi imkanları (iş yerini, ləvazimatları və materialları)

təmin edir. Adətən elmi-tədqiqat proqramlarının

yekunlaşmasına 2-3 il sərf edilir. Həmin dövrün sonunda

doktorant aldığı nəticələri rəsmi hesabatlarda, elmi jurnallarda

çap etdirməli və çap olunmuş materiallar üzrə dissertasiya

yazmalıdır. Doktor dərəcəsi dissertasiya müvəffəqiyyətlə

müdafiə edildikdən sonra verilir.

Böyük Britaniyanın ali təhsil müəssisələri. Böyük

Britaniyanın universitetləri və kollecləri ali təhsil proqramına

geniş yer verir. Britaniya universitetlərində məşğələlər əsasən

mühazirələr, seminarlar və tyutorlar (nəzərdə tutulan 2-10

tələbə ilə fərdi-qrup şəklində tyutoıia həftədə bir dəfə

keçirilən təhsil metodu) formasındadır. Əsas diqqət ancaq

seçilmiş sənəd (peşə) çərçivə

444

sində deyil, həm də sərbəsl tədqiqat işinə və müstəqil

çalışmaların tərtib edilməsinə verilir.

Böyük Britaniyada dərs ili oktyabrda başlayır və iyunda

bitir. Böyük Britaniyada təhsil sistemi mərhələlərinə görə üç

pilləlidir və özündə aşağıdakı dərəcələri birləşdirir:

Birinci ali təhsil bakalavrdır (Undergrad uate Level) və

təhsil müddəti üç ildir. Bu pilləni müvəffəqiyyətlə bitirdikdən

sonra məzunlar humanitar (BA Bachelor of Arts) və ya təbiət

elmləri (BSc Bachelor of Science) üzrə bakalavr dərəcəsi

alırlar.

İkinci təhsil pilləsi magistraturadır (Graduate Level və ya

Postgraduate Level) daha dar ixtisaslaşdırılmış bu pilləyə

bakalavr dərəcəsi olan universitet və kollec məzunları daxil

olur. Təhsil müddəti bir-iki ildir. Bu pilləni bitirdikdən sonra

müəyyən olunmuş sahədə magistr dərəcəsi verilir.

Magistr proqramı əsasən iki növdən ibarətdir:

Magistratura Taught program:

Hümanitar elmləri magistri (MA - Master of Arts).

Dəqiq elmləri magistri (MSc - Master of Science).

Hüquq elmləri magistri (LLM Master of Las).

Təhsil magistri (Med Master of Education).

Magistratura Research program:

Fəlsəfə elmiləri magistri (Mphil Master of Philisophy).

Tədqiqat üzrə hümanitar elmləri magistri - dəqiq elmləri

magistri (MA/MSc. By research).

Tədqiqat magistri (MRES. Master of Research).

Təhsilin üçüncü pilləsi doktoranturadır, fəlsəfə doktoru -

(Ph.D - Philosophy Doctor). Doktoranturaya magistraturanı

bitirənlər daxil olurlar və bu uzun müddətlidir. Universitetdə

təhsil müddəti 3-4 ildir. Doktor dərəcəsi almaq üçün ciddi tədqiqat işləri aparmaqla dissertasiya işi hazırlanmalıdır.

445

Bakalavriata daxil olmaq üçün aşağıdakılar vacibdir:

1. Ölkə ali məktəblərində müvafiq ixtisas üzrə iki

kurs bitirmək və Böyük Britaniyada Foundation və ya

A-Level proqramı üzrə təhsil almaq;

2. İELTS 6.0 - 6.5 nəticəsinə malik olmaq, İELTS

səviyyəli 6.5-dən az olan bütün namizədlər çox ehtimal ki,

şərti qəbul olunur və ya rədd cavabı alırlar. Qanun,

linqvistika kimi magistratura proqramları, yüksək

rəqabəti olan universitetlərə daxil olarkən, məsələn

Uorvikä universitetində «İqtisadiyyat» üzrə adətən

İELTS 7.0 və daha yüksək nəticə tələb edir;

3. Ümumiyyətlə minimum bir il iş təcrübəsi tələb

olunur;

4. İqtisadiyyat və maliyyə sahəsində ixtisaslara daxil

olmaq üçün bəzən GRE/GM AT verilməsi tələb olunur;

5. Essenin və zəmanət məktublarının yazılma

keyfiyyətinə böyük əhəmiyyət verilir.

Böyük Britaniyanın hər bir ali məktəbi sənədlərin

verilməsi üçün öz müddətlərini qoyurlar. Son sənəd vermə

müddəti seçilmiş məktəbdən və dəqiq ixtisasdan asılıdır,

bununla belə nüfuzlu (yüksək rəqabətli) ixtisaslara

sənədlərin verilməsi daha uzun müddətlidir. Oktyabrda

başlanan dərs üçün sənədlərin verilməsinin orta müddəti

mart ayına (bəzən yanvara) kimidir.

Ali təhsili universitetlərdə və ya ali təhsil kolleclərində

almaq olar. Bu təhsil müəssisələrinin hər biri ya öz

adından və ya nəzdində olduğu tanınmış milli müəssisənin

adından dərəcələr və diplomlar vermək hüququna

malikdir.

Britaniya universitetlərinə qəbul olunan MDB

tələbələri üçün çoxlu imkanlar var. Onlar Britaniyanın

ümumtəhsil məktəblərindən birinə qəbul olunmaq və

yuxarıda göstərilmiş sertifikatlardan birini almaq

imkanına malikdir. Nüfuzuna görə və müəyyən

ənənələrdən asılı' olaraq universitetlər sertifikat vermək

üçün imtahanlara 446

müxtəlif tələblər qoyur. İkinci imkan beynəlxalq

standartlara malik proqramlardır. Moskvanın bir çox

məktəbləri bu proqramları təklif edir.

Başqa bir imkan isə Şotlandiya universitetlərində

təhsil almaqdır. Şotlandiya universitetlərinin bir çoxu

keçmiş SSRİ ölkələri attestatını öz sertifikatı ilə bərabər

qəbul edir. Buna görə də bu universitetlərə qəbul olunmaq

üçün orta məktəbi bilirdikdən sonra orta məktəb

təhsilinin tələb olunan səviyyəsini və ingilis dilini zəruri

səviyyədə bilmək kifayətdir.

MDB tələbələri üçün Böyük Britaniyanın ali

məktəblərinə qəbulun başqa bir yolu da var. Bir çox

beynəlxalq kolleclər Britaniya universitetləri ilə birlikdə

əcnəbilər üçün xüsusi hazırlıq proqramları təklif edir.

Belə hazırlıq proqramlarının müddəti altı aydan bir ilə

qədər ola bilər. Bu proqramlar bir il müddətində

müvəffəqiyyət qazanmağa imkan verir. Həmin

proqramlar bəzi universitetlərlə əlaqəli olur və onlara

zəmanət verir.

Universitetlər. Bütün universitetlər üçün səciyyəvi

olan bir sıra mühüm ümumi xüsusiyyətlər var. Onların

hamısı öz xüsusi dərəcələrini verir, məsələn, Şeffıld

universitetinin fəlsəfə doktoru və ya London

universitetinin tibb bakalavrı. Onlarda tədris prosesi həm

təhsil, həm də elmi-tədqiqat proqramları üzrə həyata

keçilir, sonra isə elmi dərəcələr verilir. Universitetlərdə

bakalavr dərəcəsi aldıqdan sonra magistr və doktor

dərəcəsi proqramları üzrə təhsili davam etdirmək olar.

London universiteti kimi böyük universitetlər öz daxilində

kolleclərə bölünür. Bu kolleclər universitetlərin bir hissəsi

olaraq müəyyən ixtisaslar üzrə təhsil verir.

Universitetlərin tərkibində abituriyentlərin proqram üzrə

hazırlanması, tələbələrin ixtisas səviyyəsinin

yüksəldilməsi, əcnəbilər üçün ingilis dilinin tədrisində

ixtisaslaşan kolleclər seçilib ayrılır. Universitetlər

fakültələrə bölünür, hazırlıq şöbələri və dil kursları isə

kollec adlanır. 447

Ali təhsil kollecləri. Ali təhsil kollecləri həm əsas fənlər

üzrə (elm və mühəndis ixtisasları, biznes), həm də peşə fənləri

üzrə (məsələn, restoran işi, geodeziya və s.) tanınmış milli

dərəcə və diplom verir. Kolleclərdə adətən ali milli diplom

(peşəkarlıq ixtisası) verilir. Proqramlar üzrə təhsil bakalavr

dərəcəsi üçün almaq imkanı verir. Kollecləri müvəffəqiyyətlə

bitirmiş məzunlara diplom verməklə bir və ya bir neçə

ixtisaslaşdırılmış kurslara əsaslanaraq bilikləri təsdiq edən

rəsmi sertifikat verilir. Kollecləri qurtaran bakalavrlara az

hallarda magistratura təklif edilir və adətən heç vaxt

doktorantura təklif olunmur. Kolleclərin bir çoxunun xüsusi

hazırlıq kursları var. Hazırlıq kursunu müvəffəqiyyətlə

bitirdikdən sonra bakalavr dərəcəsi almaq üçün məzunlar

imtahan vermədən universitetlərə daxil olurlar.

Böyük Britaniyada təhsil xərcləri. Böyük Britaniyada

əcnəbi tələbələr üçün təhsil xərcləri aşağıdakı kimidir: təhsilin

özünün qiyməti, kitabların, dərslik və dərs vəsaitlərinin

qiyməti, yaşayış və qidalanma üçün xərclər, geyim, nəqliyyat,

kommunal xidmətləri və əyləncələr üçün xərclər.

Təhsil müəssisəsindən və seçilmiş ixtisasdan asılı olaraq

təhsilin qiyməti çox fərqlidir. Məşğələləri auditoriyada

aparmağa imkan verən proqram üzrə təhsil xərci ildə

5000-7000 funt sterlinqdir. Praktik məşğələlər aparılan

ixtisaslar üçün birillik təhsil 7000-9000 funt sterlinqə başa

gəlir. Tibb ixtisasları üzrə təhsil xərci bahadır, yəni ildə

14000-16000 funt sterlinqdir.

Yaşayış və qidalanmaya ayda orta hesabla 300 funt

sterlinqdən artıq xərclənir, tədris ili (9 təqvim ayı) ərzində

təxminən 2700 funt sterlinq təşkil edir. Digər xərclər ildə

təxminən 1100 funt sterlinq təşkil edir, kitablar və tədris

vəsaiti 300 funt sterlinqdən artıq qiymətlənir. Nəticədə

universitetlərdə bir təhsil ilində xərc (aviabilet xərci daxil olmadıqda) ən azı 8-10 min funt sterlinqə başa gəlir.

448

Maraqlı cəhətlərdən biri magistr və doktor dərəcəsi

alarkən elmi rəhbərlərin köməyi ilə adətən təqaüd (sti-

pendiya) və təhsil, yaşayış və qidalanma üçün minimal xərcləri

ödəyən kiçik qrant tapmaq mümkün olur. Doktorluq proqramı

üzrə tədqiqatlar aparan əcnəbi tələbələrin yaşadıqları bütün

müddət ərzində Böyük Britaniyada işləmək üçün rəsmi icazəsi

olur.

Universitetlərə, institutlara və kolleclərə qəbul olunma

qaydaları. Böyük Britaniyanın istənilən təhsil müəssisəsinə

qəbul olunma qayda.sı eynidir. Qəbul qaydaları

universitetlərin, institutların və kolleclərin qəbul

komissiyalarına göndərilən məktublardan başlanır. Məktubda

nə maraqlandırırsa ətraflı şərh etmək və özünüzün təhsil

səviyyəsinin qısa xarakteristikasını vermək lazımdır. Qəbul

komissiyasından sizə anket və ərizə blankları, sizi

maraqlandıran proqramlar üzrə tam informasiyaya malik

bukletlər göndəriləcək. Əgər akademik il və ya semestr

müddətində proqramlardan biri üzrə natamam təhsil kursu

keçmək, hər hansı ixtisas üzrə bir və ya bir neçə kursu

dinləmək istəyirsinizsə, onda qəbul olunmanız haqqında qərarı

təhsil müəssisəsinin müdiriyyəti həll edir. Buna görə də

doldurulmuş ərizə blankları və bütün digər zəruri sənədlər

bilavasitə təhsil müəssisəsinə göndərilir.

Maraqlandığınız təhsil kursunu seçdikdə, təhsil

müəssisəsi tərəfindən onun səmərəli öyrənilməsi üçün hansı

imkanları təklif etməsinə diqqət yetirmək lazımdır. Bu halda

əsas xərc avadanlıq və universitetin kitabxanasından istifadə

olunan kitablara sərf olunacaq.

Hansı təhsil pilləsinə qəbul olunmaq, diplom və ya

bakalavr dərəcəsi almaq (yəni seçdiyiniz ixtisas üzrə tam təhsil

proqramını bitirmək) istəyirsinizsə, əvvəlcə sizi maraqlandıran

bir neçə təhsil müəssisəsinə müraciət etmək lazımdır ki, tədris

proqramını, qəbul qaydalarını və əcnəbi tələbələr qarşısında

qoyulan tələbləri ətraflı təsvir edən

449

kitabçalar əldə edəsiniz. Sizi maraqlandıran tədris

müəssisələrini (6-dan çox olmamaqla) seçdikdən sonra

universitet və kolleclərin qəbul xidmətləri ünvanına anketlərlə

sifariş göndərmək lazımdır. Bu xidmət ölkə miqyasında tədris

yerlərinin paylaşdırılmasını bir-biri ilə bağlayır. Anketləri

doldurmaq üçün universitet və kolleclərin qəbul xidmətləri

kitabçası lazım olacaq, orada anketlərin doldurulması

qaydaları ətraflı izah edilir. Onu anketlərlə birlikdə sifari.ş

etmək olar.

Doldurulmu.ş anketlər, özünüz barədə məlumatlar, 12

funt sterlinq ödənilməsinin tə.sdiqi universitet və kolleclərin

qəbul xidmətlərinə göndərilir. Universitet və kolleclərin qəbul

xidmətləri sifarişləri sentyabrın birindən başlayaraq

sənədləşdirir. Anketləri mümkün qədər tez göndərmək

lazımdır. Anket qəbulunun sonuncu günü dekabrın 15-dir.

Universitet və kolleclərin qəbul xidmətlərinə göndərilən

birinci məktubla birlikdə, həm də seçdiyiniz tədris

müəssisəsinin anketi doldurulur və ali təhsil müəssisəsinə

göndərilir. Anketin təhlili əsasında ali təhsil müəssisəsinin

rəhbərliyi birinci kursa qəbul olunmaq üçün hansı

imtahanların verilməsi haqda lazım olan məlumatları verir.

Ali məktəbdən və proqramdan asılı olaraq imtahanlara

tələbatlar fərqlənə bilər. Bir qayda olaraq ingilis dilini hansı

səviyyədə bilməsi və təhsil səviyyəsinin qiymətləndirilməsi

ilə bağlı imtahan vermək lazımdır. Hansı imtahanların

verilməsi konkret olaraq ali məktəbin qəbul komissiyası

tərəfindən həll olunur. Bir çox hallarda ingilis dilinin hansı

səviyyədə yoxlanılması imtahanını müvəffəqiyyətlə vermək

kifayət edir.İngilis dilinin yoxlanılması imtahanı Böyük

Britaniyanın beynəlxalq imtahan xidmətləri tərəfindən işlənib

hazırlanmışdır. Bu imtahan sertifikat tələb olunan əcnəbi

tələbələrin ingilis dilini mənimsəməsini müəyyənləşdirir.

İmtahanın nəticələrinə əsasən abituriyentin Böyük

Britaniyanın, Avstraliyanın

450

vo ya ingilis dilində lədris olunan digər təhsil müəssisələrində

seçdiyi ixtisas üzrə qabiliyyət imtahanı barədə rəy verilir.

Britaniya Şurasının nümayəndəliyi həmin imtahanın 1995-ci

ildən Rusiyada Moskvada keçirilməsi qərarını vermi.'jdir.

Britaniya universitetlərində magistr və ya doktor dərəcəsi

almaq istədikdə ixtisas üzrə mütəxəssislər hazırlayan konkret

kafedra (şöbə) ilə də sənədləşmə aparmaq lazımdır. Magistr və

doktor dərəcəsi proqramları əsas etibarilə tələbələrin müstəqil

tədqiqat fəaliyyətinə istiqamətlənir. Odur ki, burada

professorların həvəslə konkret tədqiqatlar aparması üçün yeni

tələbələrin maraqlı olması rol oynayır. Bir çox hallarda isə ali

təhsil diplomu təqdim olunur və ingilis dilindən biliyi

qiymətləndirən testlərdən birini vermək lazımdır.

Universitetlərə qəbul haqda qərar çıxarılan kimi

universitet (kollec) tələbəyə rəsmi məktub göndərir. Böyük

Britaniyaya uzunmüddətli viza almaq mümkün deyil, məktubu

alana qədər gediş sənədlərini, sığortanı rəsmiləşdirmək,

biletləri qabaqcadan almaq \ə s. üçün hər hansı addımları

atmaq məsləhət görülmür. Universitet haqda informasiya

almaq üçün mümkün qədər tez, yəni qəbuldan bir-iki il əvvəl

müraciət etmək lazımdır. Əgər orta məktəbi hətta bir il sonra

bitirəcəksinizsə və attestatınızda alacaq qiymətlər hələ

bilinməsə də, istədiyiniz ixtisasla bağlı informasiya almaq

üçün müraciət etməyiniz məsləhət görülür. Vaxtdan səmərəli

istifadə etmək, çoxsaylı variantlar arasında düzgün istiqamət

seçmək, dil üzrə imtahanlara hazırlaşmaq və hər bir tələb

olunan sorğunu vaxtında yerinə yetirmək lazımdır.

Böyük Britaniyada ingilis dili kursları. 250-dən çox

Britaniya dil məktəbləri Britaniya Şurası tərəfindən

yoxlanılmış və tədrisin səviyyəsinə, lədris prosesinin maddi

təminatına, rəhbər və müəllim heyətinin ixtisasına, əcnəbi

tələbələrin qəbuluna və yerləşməsinə qoyulan bütün

451

loloblorin yüksək səviyyədə olması təsdiq edilmişdir.

Məktəblərin hər biri müxtəlif ingilis dili kursları təklif edir, öz

müştərilərinin müxtəlif tələblərini maksimum yerinə

yetirməyə çalışırlar. İngilis dilinin öyrənilməsi üçün hansı

məqsəd qarşıya qoyulursa, ona uyğun səviyyədə ca\ ab \crən

kurs tapmaq olar.

Böyük Britaniyada ingilis dili kurslarında oxuyanlar

aldığı biliklərdən məişətdə gündəlik ünsiyyətdə,

ekskursiyalarda, idman zalı \ə oyun meydançalarında, ingilis

həmkarları ilə görüşən zaman, yeni işgüzar əlaqələr yaratmaq

istədikdə istifadə edirlər. Eyni zamanda məktəb və kolleclərdə

bir neçə işlə məşğul olmaq olur: dili öyrəndikdə normal

istirahət edilir, biznes davam etdirilir və görüş dairəsi

genişlənir. İstənilən müddətli intensiv kurs üçün əlverişli

vaxtlar seçmək mümkündür.

Müəllimlər tərəfindən aparılan kurslar ingilis dilinin

tədrisi və xüsusilə əcnəbilərin öyrədilməsi üçün işlənib

hazırlanmış proqramlarla həyata keçirilir. Birinci gün

müsahibə və testləşdirmə keçirilir, bu zaman hazırlığın

səviyyəsini dəqiqliklə müəyyən etmək və optimal tədris

proqramı seçmək mümkün olur. Tədris kursu ərzində

müntəzəm surətdə aralıq testləri keçilir, onların məqsədi dilin

öyrənilməsi səviyyəsini yoxlamaq, çatışmazlıqları aşkar

etmək və kompensasiya verməkdir. Kursu qurtardıqda yekun

test, imtahan, müsahibə aparılır, nəticədə diplom və ya

sertifikat verilir.

Sizə hansı ingilis dili kursları lazımdır? Mümkün

proqramlardan birini seçərkən kursların müddətinə,

intensivliyinə, həftədə tədris yükünün həcminə diqqət

yetirmək lazımdır. Dilin öyrənilməsinin səmərəliliyi

ingilislərlə küçələrdə, mağazalarda, restoranlarda, yeni

tanışlarla ev şəraitində və istirahətdə fəal ünsiyyətlə

möhkəmlənir. Bəzən isə vaxtın məhdudluğuna görə ən qısa

vaxt ərzində maksimum öyrənilməsi yollarının əldə

olunmasına çahşılır. Bir çox kurslarda məşğələlərin

başlanması

452

müddətini seçmək üçün bir və ya iki həftə vaxt lazım gəlir.

Ümumi ingilis dili kursu. Bu kurs müxtəlif hazırlıq

səviyyəsi olan, yeni öyrənməyə başlayan, öz biliklərini

təkmilləşdirən şəxslər üçün ənənəvi ingilis dili kurslarıdır.

Kurslara qəbul adətən hər həftə müddətində həyata keçirilir.

Kursların müddəti iki həftədən az olmayaraq təşkil olunur,

həm də arzu və imkanlarla müəyyən edilir. Bir həftədə təhsil

və yaşayışın orta qiyməti 200-450 funt sterlinqdir. Bu qiymətə

yaşayış, qidalanma, ingilis dili məşğələləri, mədəni və

əyləncəli proqramlar daxildir. Məşğələlər fərdi və ya qrup

halında keçilir. Bəzi məktəblər üç nəfərdən on beş nəfərə

qədər olan qruplarda məşğul olmağı təklif edir. Şəxsin

məqsədindən asılı olaraq müxtəlif səviyyədə olan kursları

seçmək olar.

Standart kurs. Məşğələ saatlarının vaxt miqdarı həftədə

15-20 dərsdir. Adətən, bu cür halı o şəxslər seçirlər ki, onlar

uzunmüddətli (üç ay və daha çox) proqramların öyrənilməsini

istəyirlər. Bəzən də onların gəlmələri tətilə və ya məzuniyyət

dövrünə düşür.

İntensiv kurs. Məşğələ saatları həftədə 25-30 dərsdir.

Kursların müddəti iki həftə və ya daha çoxdur. Bu proqram

yüksək səviyyəli hazırlığa malik insanlar üçündür. Kursun hər

səviyyə üçün öz proqramı vardır. Kurs qısa vaxt ərzində dili

öyrənmək üçün həqiqətən müvəffəqiyyətə nail olmaq istəyən

və bunun üçün maksimum səy göstərməyə hazır olan ciddi

abituriyentlər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Məşğələlərdə

qrammatika üzrə biliklər təkmilləşdirilir, həm yazılı, həm də

şifahi nitq üçün lüğət ehtiyatı genişlənir. Düzgün tələffüz

edilməsi təkmilləşir. Şifahi nitqin yüksək səviyyədə olması

üçün və dilin tək- milləşdirilmə inkişafından ötrü xüsusi

dərslər və çalışmalar, danışıq təcrübəsi, qiraət və yazı işləri

həyata keçirilir. Bu məşğələlərdə məq.səd ingilis dilindən

istifadə et-

453

mok, utancaqlığı aradan qaldırmaq vo inam aşılamaqdan

ibarətdir.

İngilis dilindən müxtəlif istiqamətli mətnlərin oxunması

və təhlili inkişaf etdirən xüsusi çalışmalar lüğət ehtiyatının

genişlənməsinə və yüksək səviyyədə istifadə edilməsinə

yönəlmişdir.

Müəllimlərlə keçirilən məşğələlər müstəqil çalışmalar,

xüsusi siniflərdə linqafon və video materiallarından istifadə

etməklə möhkəmlənir. Dil öyrədən məktəblərin bir çoxu öz

tələbələrinə kitabxana və kompüterlərdən istifadə etməyə

sərbəst yol açır. Özünü yoxlamaq üçün yazılı və kompüter

testləri, kompüter tədris proqramları işlənib hazırlanır.

Çox intensiv kurs. Bu kurs orta və yüksək səviyyədə dil

bilən tələbələr üçündür. Bu ən qısa vaxt ərzində ən yaxşı

nəticələrə nail olmaq istəyənlər üçün kursdur. Adətən həmin

kurs kiçik qruplarda (üç-altı nəfər) həftədə qırx dərs

miqdarında keçilir, iki və ya maksimum dörd həftə davam

edir.

İmtahan və ya testlə hazırlaşmaq üçün kurs. İstənilən

ingilis dili kurslarının nəticələri imtahan və ya testlərlə

yekunlaşır. Kursları bitirdikdən sonra tələbələrə diplom

verilir, verilmiş imtahanların və testlərin adları, əldə olunmuş

bilik səviyyəsi (qiymətlər) göstərilir. Dil öyrədən məktəblərin

buraxılış imtahanlarından başqa əsas və onlara bərabər tutulan

fənn imtahanları da vardır. Bu imtahanların nəticələri Böyük

Britaniyada, həm də bütün dünyada istənilən təşkilatlar

tərəfindən qəbul edilir. Kollec və universitetləri bitirdikdən

sonra xarici firmada işə qəbul olunduqda çox zaman əsas fənn

imtahanlarnm nəticələri tələb edilir. Testlərlə imtahanlara

hazırlaşmaq üçün ingilis dili kursları çox yüksək səviyyədə

işlənib hazırlanmışdır. Proqram ilk növbədə lüğət ehtiyatının

genişlənməsinə, qrammatikanın öyrənilməsinə istiqamətlənir

və testin verilməsi qaydaları üzrə xüsusi dərslərlə

454

tamamlanır. Keçmiş imlahanlardakı tapşırıqlar və çalışmalar

ətraflı araşdırılır, tələbələr əvvəlki illərin imtahan

proqramlarından istifadə edərək testlə özlərini yoxlayırlar.

Tədris kursunun sonunda tələb olunan testin müvəffəqiyyətlə

verilməsi üçün dil \ərdişlərinin. biliklərin \ə inamın kifayət

qədər yüksək səviyyəsi əldə olunur. Əgər ingilis dili üzrə bilik

orta sə\iyyədən aşağı deyilsə, bu kurslar ən yaxşı səmərə \ crir.

Belə kursların müddəti həftədə 30 məşğələ miqdarında 4-16

həftədir.

İxtisaslaşdırılmış ingilis dili kursları. İxtisaslaşdırılmış

kurslar fəaliyyət növünə görə ingilis dilini dərindən bilən

peşəkar işçilərin müxtəlif kateqoriyaları üçün işlənib

hazırlanmışdır. Belə kursların ödənişi ümumi ingilis dili

kurslarına nisbətən yüksəkdir, tədris adətən fərdidir,

məşğələlərin proqramları isə daha ciddi və çətindir. Qrupda

məşğul olanların sayı 6 nəfərə qədərdir. İngilis dilinə ayrılan

tədris saatı həftədə 15-40 .saatdır. Kursların müddəti 2

həftədən az olmur. İxtisasla.şdırılmış kurslardan ən çox

yayılanı işgüzar ingilis dili kursudur. Yalnız biznes sahəsində

işgüzar ingilis dili kursunu lüğət ehtiyatı ilə tam mənimsəmək,

şifahi və yazılı ingilis dilini inkişaf etdirmək deyil, həm də o,

elə məşğələdir ki, tələbələr auditoriya qarşısında çıxış etmək

vərdişlərinə yiyələnir, faydalı görüşlər və telefonla danışıqlar

aparır, təqdimat strukturlarını öyrənirlər, müvafiq xüsusi

mühazirəni mənimsəyirlər. Biznes kursunun proqramına

başqa mövzulardan aşağıdakı elementlər daxil edilmişdir:

biznesin təşkili və strukturu, marketinq, biznesin riskləri və

problemləri, şə.xsi heyətlə işgüzarlıq sənədləri və tərəfdaşlarla

yazılı ünsiyyət. Həmin kurslarda təhsil almaq üçün ingilis

dilindən bilik səviyyəsi orta səviyyədən yüksək olmalıdır.

Digər ixtisaslaşdırılmış kurslar. Böyük Britaniyada

işgüzar ingilis dili ilə yanaşı aşağdakı proqramlar üzrə

ixtisaslaşdırılmış ingilis dilini də öyrənmək olar: bank və

455

maliyyə işində ingilis dili, menecment üçün ingilis dili,

restoran və mehmanxana işində ingilis dili, marketinq və

ticarət, hüquq, katiblik, turizm və səyahət sahələri üçün ingilis

dili, tibb, kompüter texnikası, mühəndis texniklər, mühəndis

və aviasiya üçün ingilis dili. Bu kurslarda təhsil almaq üçün

ingilis dilini ən azı orta səviyyədə bilmək lazımdır. Məşğələlər

qrup halında və ya fərdi keçilir.

İngilis dili kursları və ixtisas fənləri ilə məşğulluq.

Belə kurslar universitetlərin ərazisində yerləşən və ya onların

bir hissəsi olan dilçilik mərkəzləri tərəfindən keçilir. Burada

ancaq ingilis dili öyrənilir, həm də sizi maraqlandıran bir və ya

bir neçə fənlər üzrə ixtisas alırsınız. Məsələn, ümumi biznes,

beynəlxalq marketinq, kompüter, jurnalistika, turizm (biznes

növü kimi), Britaniya mədəniyyəti kursu. Kursu bitirdikdə

onun keçilməsi haqqında şəhadətnamə verilir.

Tətil vaxtı ingilis dili. İlk anlayışlardan başlayaraq

yüksək səviyyədə uşaq kursları və yeniyetmələr üçün 10

yaşından 20 yaşa qədər gənc oğlan və qızlara hazırlıq kursları

keçilir. Uşaqları və yeniyetmələri qəbul edən dilçilik

məktəblərində bir neçə yaş qrupları mövcuddur. Bu uşaqlar öz

yaşıdları arasında təhsil alır, həm sinifdə, həm də mədəni

tədbirlər zamanı özünün rahatlıq imkanını yaradır. Qruplar

abituriyentlərin hazırlıq səviyyəsindən asılı olaraq

formalaşdırılır. Hər səviyyə üçün ayrılıqda proqram vardır.

Tətil zamanı ekskursiya, mədəni və əyləncə proqramları ilə

dilin ciddi öyrənilməsini istəyən gənc tələbələr üçün nəzərdə

tutulmuşdur. Uşaqlar diqqət mərkəzində olur, onlara istənilən

zəruri kömək göstərilir. Təcrübəli müəllimlər bütün gün

ərzində uşaqların sağlamlığı və təhlükəsizliyinin qayğısına

qalır. Bu zaman uşaqlar xüsusi uşaq malikanələrində, yay

düşərgələrində və ya ingilis ailələrində (seçimlərinə görə)

yaşayırlar. Ümumi xərc həftədə 200-395 funt sterlinqdir. Bu

qiymətə yaşayış, qidalanma, ingilis dili dərsləri, ekskursiya və

əy

456

ləncə proqramları daxildir. Kursların müddəti azı iki həftədir.

Tədris yükü isə həftədə 15-30 saat miqdarındadır. Sinifdə dərs

zamanı uşaqların sayı müxtəlif ola bilər və adətən 8 nəfərdən

15 nəfərə qədər təşkil edir. Bir çox dilçilik məktəbləri uşaq

tətil proqramlarını məktəb və tələbə tətilləri zamanı həyata

keçirir və dünyanın müxtəlif yerlərindən şagirdləri həm

qrupla, həm də fərdi qəbul edir. Böyük Britaniyada

yeniyetmələr üçün ən azı iki həftə kurs keçilir və bütün il boyu

keçirilən kurslarda məşğələləri ilin istənilən vaxtı başlamaq

olar.

Yaşama. Hər təhsil müəssisəsinə gələn tələbələrin orada

yerləşdirilməsi üçün imkan var. Böyük Britaniyanın təhsil

müəssisələri öz tələbələrinə üç ən geniş yayılmış yaşama

variantından birini təklif edir: tələbə yataqxanasında, ingilis

ailəsində və əlahiddə mənzillərdə yaşamaq.

Tələbə yataqxanasında yaşamaq. Yataqxanada yaşamaq

üçün əlahiddə otaq və ya iki otaq təklif olunur. Bu bir yerli və

ya iki yerli, tualet, əlüzyuyan, hamamı olan mənzil ola bilər.

Çox zaman duş otaqları bütün mənzillər üçün ümumi olur.

Qısa müddətli ingilis dili kurslarında təhsil alan tələbələr üçün

ayrıca mətbəxin olmaması o qədər də narahatçılıq doğurmur.

Kollec və universitetlər bütün il boyu təhsil alan tələbələr üçün

həmin çatışmazlığa görə nisbətən ucuz ödənilmə ilə

kompensasiya edilir. Zəngin kolleclərdə otaq, vanna və duş da

daxil olmaqla rahatlıq üçün bütün lazımi avadanlıqlarla təchiz

edilir.

Yataqxanalarda otaqlar mebellə təmin olunur. Bir nəfər

üçün standart mebel dəsti: çarpayı, iş üçün masa (stol), bir-iki

kürsü (stul), paltar üçün şkaf, istirahət üçün kreslo, torşer və ya

bradan ibarətdir. Əlavə rahatlıq üçün kompüter, televizor,

əlahiddə yataqxana xidmətçiləri, soyuducu, əlavə mebel

əşyaları ayrıca ödənişlə təqdim olunur. Zəngin kolleclərdə

əlavə rahatlıq üçün əşyalar çox zaman ödənişə daxil edilmiş

olur. Yataq ağları

457

dəyişilir və yalaq əşyalarını tələbə yataqxanasının

xidmətçiləri təqdim edir. Yataq ağları bir və ya iki həftədə bir

dəfə dəyişilir. Otaqların yığışdırılması, öz zövqünə uyğun

olaraq tərtibatı, paltarların yuyulması tələbələrin üzərinə

düşür. Hər tələbə yataqxanasında paltaryuyan və quruducu

maşınlar, ütüləmə avadanlığı vardır. Əlavə ödənişlə yalaq

ağlarını və dəsmalları hər gün dəyişdirmək olar. Zəngin

(bahalı) kolleclərdə otaqların gündəlik yığışdırılması və yataq

ağlarının dəyişdirilməsi yaşama qiymətinə daxildir. Uşaqlar

üçün kolleclərdə və pansion məktəblərdə ağları dəyişmək və

yumaq yataqxana xidmətçiləri tərəfindən həyata keçirilir.

Yaşama qidalanmasız və qidalanma ilə təqdim edilə bilər.

Birinci halda tələbələr özləri yemək hazırlayır və ya nağd

hesabla kollecdə və ya yataqxanada olan bufetdə,

yeməkxanada, yerli restoranlarda və qəlyanaltı dükanlarda

qidalanırlar. İkinci halda qidalanma yaşama qiymətinə daxil

olur. Tələbə malikanəsinin yeməkxanasında onlara nağd pulla

hər gün səhər və şam yeməkləri verilir, qidalanma burada

nisbətən bir qədər ucuz başa gəlir, həm də valideyn arxayın

olur ki, uşaqlar normal qidalanır.

Tələbə yataqxanalarında mütləq ümumi .xollar, istirahət

və məşğələ otaqları, kiçik kitabxana, kompüter zalı, bufet və

ya yeməkxana, idman zalı və oyun meydançaları olur. Bəzən

kitabxanadan, idman qurğularından istifadə olunması üçün

kiçik abonoment haqqı alınır.

Tələbə yataqxanalarında bir nəfərlik otaqda yaşamaq

həftədə 40 funt sterlinq, gündəlik qidalanma ilə həftədə

təxminən 70 funt sterlinqdir. İki adamlıq otaqda yaşamaq

təxminən 10% ucuz olur. Elektrik enerjisi, isti və soyuq su

təchizatı ödənişə daxildir. Ucuz yataqxanalarda vannah otaq,

vannasızdan bir az bahadır. Vannah iki- otaq qidalanma ilə

birlikdə bəzi universitetlərdə həftədə 60-65 funt sterlinqə başa gəlir. Özəl kollec və universi-

458

tellərin tələbə yataqxanalarında hətta qidalanmasız bir otağın

qiyməti həftədə 70 funt sterlinqə çata bilər. Oksford, Kembric

və London universitetləri kimi tanınmış universitetlərin

yataqxanalarında yaşayış nisbətən bahadır.

Tələbə yataqxanalarında yerlərin sayı məhduddur. Odur

ki, bir çox tələbələr xüsusi sektorda otaq və ya mənzil kirayə

etməli olurlar. Bir qayda olaraq, əcnəbi tələbələr tələbə

yataqxanaları ilə təmin olunur, bir şərtlə ki, onlar kollec və ya

universitetin müvafiq xidmətinə qabaqcadan sifariş vermiş

olsunlar. Tədris ili ərzində tələbələr uyğunlaşır, öyrəşir və

hansı yataqxanalarda yaşamaq, xüsusi sektorda otaq kirayə

etmək və ya daha əlverişli olanları həll etməyə vaxt tapırlar.

İngilis ailəsində yaşamaq. İngilis ailələrinin

qonaqpərvərliyi və müxtəlif kirayənişinlərə uyğunlaşmaq

qabiliyyəti artıq vaxtın sınağından çıxmışdır. Belə ailədə

yaşamaq, özünü rahat ev şəraitində hiss etmək və əlavə dil

öyrənmə təcrübəsi qazanmaq üçün ideal üsuldur.

Kollec tələbələri ilə ailə pansionu sahiblərinin bağladığı

müqavilənin tipindən asılı olaraq kirayə qidalanma ilə və ya

onsuz olur. 14 yaşına qədər uşaqlarla kirayə qiymətinə çox

zaman qidalanma daxil edilir. Adətən ailə pansionuna yüngül

səhər və şam yeməyi, istirahət günləri isə üç dəfə qidalanma

daxil olur. Ailə pansionları elə seçilir ki, onlar kollecə

(universitetə) yaxın yerdə və ya ictimai nəqliyyatdan

istifadəyə uyğun olsun. Özünün özəl yataqxanası olmayan

kiçik kolleclər üçün bu cür yaşayış yeganə variantdır.

Bir çox tələbələr haqlı olaraq hesab edirlər ki, Britaniya

ailəsində yaşamaq onlara ingilis dilini öyrənməkdə kömək

edir və özlüyündə onların həyat təcrübəsini zənginləşdirir.

Gənc tələbələr ev şəraitində özlərini yataqxa- nadakmdan

daha yaxşı hiss edirlər. Bir çox Britaniya ailələri yalnız onlara əlavə qazanc gətirdiyinə görə deyil.

459

həm də ailələrinə digər ölkənin nümayəndəsinin birləşməsini

həqiqətən xoşladıqları üçün əcnəbi tələbələri qəbul etməyi

xoşlayırlar. Qəbul edən ailədə vaxta görə çox zaman öz

uşaqları ilə məşğul olmaq üçün həddindən artıq çətinliklər

olur, tələbələrlə ünsiyyətdə olmağa imkan tapmırlar. Dul

qadın və ya övladları universitetin yuxarı kursunda oxuyan,

kifayət qədər asudə vaxtı olan valideynlər tələbələr üçün əla

ev sahibləridir. Tələbələr yaşadıqları ev sahiblərinin ailə

qaydalarına riayət etməyə çalışmalıdır. Əgər bəzi cuzi

problemlər və anlaşmazlıqlar baş verirsə (hər iki tərəfdən),

onda, bir qayda olaraq, yumor hissi və xoş niyyətin köməkliyi

ilə tezliklə həll olunur.

Sizin otağınız. Yəqin ki, sizə evin açarlarını verəcəklər.

Sizin otağınız çox ehtimal ki, açarla bağlanmayacaqdır, çünki

xüsusi evlərdə adətən yataq otaqları bağlanmır. Sizin rahat

çarpayınız, masanız, yataqda oxumaq üçün lampanız və ya

partanız, paltarlarınızı yerləşdirmək üçün kifayət qədər yer

olmalıdır. Ev sahibləri sizin otağınızın təmiz saxlanılmasına

cavabdehdir, siz isə otağı səliqəli saxlamalısınız ki,

yığışdırılıb təmizlənməsini yüngülləşdirəsiniz. Əgər siz

otağınızda mebelin yerini dəyişmək, yaxud divardan

fotoşəkillər və ya plakatlar asmaq istəyirsinizsə, onda ev

sahibindən icazə almalısınız. Knopka, yapışqan və yapışqanlı

lent boyalarından istifadə etdikdə divarlar korlanır, ona görə

də bunların hamısı nəzərə alınmalıdır. Öz evinizdə olduğu

kimi yanan siqaretlərlə, saç və dırnaqlar üçün lak və s.

xüsusilə ehtiyatlı davranmaq lazımdır. Əgər siz nəyisə

sındırsanız və ya korlasanız, onda ev sahibinə bu barədə

mümkün qədər tez məlumat verməlisiniz. Öz elektrik

cihazlarınızdan istifadə etməzdən əvvəl icazə alın. Böyük

Britaniyada demək olar ki, hər yerdə 240 v gərginlikdir .

İsidümə və işıqlandırma. Bütün evlərdə yataq otaqları isidilir. Əgər otağınız başqa otaqlara nisbətən soyuq

460

olarsa, onda əlavə yorğan verilməsini və ya otağınızı əlavə

isitməyi xahiş edin.

Qidalanma. Siz adətən ailənin digər üzvlərilə birlikdə

onların cədvəlinə uyğun qidalanacaqsınız. Əgər pəhriz, dini və

ya digər səbəblərdən bu və ya başqa ərzağı yemirsinizsə, onda

bu barədə deməlisiniz. Nahar, şam yeməyinə dəqiq vaxtında

gəlmək lazımdır. Əgər siz vaxtında gələ bilmirsinizsə, onda bu

barədə ev sahiblərini xəbərdar edin. Evdən kənar nahar, şam

yeməyi qəbul edəcəksinizsə, onda bu barədə do xəbərdarlıq

etmək lazımdır.

Təsərrüfat məsələləri. Yorğan-döşəyinizi özünüz

salmalısınız. Sizin tərəfinizdən ev işlərinə kömək etmək,

məsələn, yeməkdən sonra stolun üstünü yığışdırmaq daha

yaxşı olar və icazəsiz mətbəxdən istifadə elməməlisiniz,

özünüzlə ərzaq və içki götürməyə icazə verilmir.

Tələbələrin qaldığı ailələrin əksəriyyətində bir vanna

otağı olur. Vanna və ya duş qəbul etmək üçün əlverişli vaxt

barədə razılaşmaq lazımdır. Əgər vanna otağından necə

istifadə etməyi bilmirsinizsə, onda ev sahibləri bunu sizə izah

edər. Söz yox ki, vannadan, duşdan, əlüzyuyandan istifadə

etdikdən sonra onları təmizləməyi yaddan çıxarmamalısınız.

Yataq ağlarını və dəsmalları ev sahibləri verir. Əgər

çarhovuzda çimməyə gedirsinizsə, öz xüsusi dəsmalınızı

aparmalısınız. Öz paltarınıza, ayaqqabınıza özünüz nəzarət

etməlisiniz. Paltaryuyan avadanlıqdan istifadə edilməsinə

icazə verilir və ev sahibləri sizin paltarınızı öz paltarları ilə

birlikdə yumağı təklif edə bilər. Onlar bunu etmirlərsə, onda

paltarlarınızı nə vaxt, harda yumaq və yaş paltarların harada

qurudulmasını soruşun.

Qonaqlar. Əgər ev sahibləri öz dostlarını qonaq dəvət

edirlərsə, həmin şəxslərlə ünsiyyət saxlamaq istəyirsinizsə,

onda çalışıb ev sahibinin fikrini bilmək lazımdır və sizi onlarla

birləşməyə dəvət etməsələr, inciməyin. Dostlarınızı qonaq dəvət etmək istəyirsinizsə, ev sahibindən

461

icazə almağı unutmayın. Onları hansı otağa gətirmək, habelə

qonaqların hansı vaxta gəlməsi və getməsinin daha münasib

oliııası barədə soruşun. Çalışın ki, qonaqlarınız həddindən

artıq səs-küy salmasınlar, xüsusilə gecə keçəndən sonra

ailənin başqa üzvlərinə mane olmasınlar. Sizi digər ailəyə

qonaq dəvət edəndə özünüzü necə aparmağı ev sahibi izah

edəcək.

Evdə olmamaq. Gecə evə gəlmək istəmədikdə və ya evə

vaxtından gec gəlmək barədə ev sahibini xəbərdar etməlisiniz.

Əgər siz xəbərdarlıq etmədən evdə olmasanız, ev sahibləri

məktəbə və ya polisə zəng edə bilər.

Əlahiddə mənzillər. Bir-iki aydan az olmayan müddətdə

yaşamaq üçün kollecin inzibati xidmətçilərinin köməyi ilə bir,

iki və ya üç otaqlı mənzil kirayə etmək olar. Anketləri və

ərizələri doldurduqda kirayə mənzil istədiyinizi göstərmək

lazımdır. Bəzən kollecə gələndən sonra da kirayə mənzil

almaq olar. Kollecin əməkdaşları tələbələrin yaşaması üçün

xüsusi sahibkarlardan və ya agentlikdən bütöv çoxmərtəbəli

evləri kirayə götürürlər. Bu cür evlərdəki mənzillər vərdiş

etdiyiniz mənzillərin tanı analoqudur. Kollecin əməkdaşları

həmin mənzillərdə mətbəxi və otaqları minimum mebel dəsti

ilə təchiz edir və yataq əşyaları (yastıqlar, yorğanlar, döşək)

ilə təmin edirlər. Mətbəxdə mütləq plitə (qaz və ya elektrik) və

soyuducu olur. Yataq ağları, mətbəx və yemək qabları

verilmir. Belə yaşayış variantı seçərkən bütün məsələləri

əvvəlcədən aydınlaşdırmaq lazımdır. Belə mənzillər bir, iki,

bəzi hallarda üç tələbənin yaşaması üçün verilir. Mənzillər bir

necə aylığa kirayə götürüldükdə telefonla təchiz edilmir.

Uzun müddət yaşadıqda telefonu ayrılıqda ödəniş əsasında

kollecin inzibati xidmətçiləri sifariş əsasında qoydurur. Onun

qoyulma müddəti ərizə veriləndən üç, dörd həftədən çox

olmur. Əgər Böyük Britaniyada uzun müddətə qalmağı

planlaşdırırsınızsa, oraya ailənizlə və va vaxın dostlarınızla getmək istəyirsinizsə və

462

səhər, günorta, axşam yeməklərini özünüz hazırlamaq

istəyirsinizsə, onda ən qənaətli variant kirayə mənzil

götürməkdir.

Böyük Britaniyada yaşayış sahəsinin kirayələnməsi ilə

bağlı bir neçə məsləhət. Kirayə yaşayış sahəsi bəzən

münaqişəli vəziyyətlərə və ya kiçik maliyyə və məişət

mürəkkəbliyinə səbəb olan aşağıdakı hallara gətirib çıxarır.

Kirayə barədə müqaviləni imzalamazdan əvvəl mənzil

haqqına nələrin daxil edildiyini öyrənmək lazımdır. Bəzən

elektrik enerjisi, istilik və su təchizatı üçün ödəmə yaşayış

sahəsinin qiymətinə daxil edilmiş olur, bəzən isə aylıq

ödənişdən əlavə, kommunal hesablarını da ödəmək lazım

gəlir. İcarə müqaviləsində yaşama müddətinizi dəqiq

razılaşdırmaq və onu müqaviləyə daxil etmək lazımdır. Bir

çox agentliklər (o cümlədən universitetlərin də) yaşayış

sahəsini cari ayın əvvəlindən kirayə verirlər. Buna görə də

ayın ortasında gəlib-getdikdə bütün ay üçün haqq ödənilir.

Uzun müddət yaşadıqda isə mənzil agentliyi icarə

müqaviləsinin şətlərinə görə kirayəçinin müqaviləsini ləğv

etmək istədikdə ən azı bir ay əvvəl xəbərdarlıq edir. Bir çox

mənzil agentlikləri və tələbələrin yerləşdirilməsi xidmətləri

müqavilə bağladıqda bir-iki aylıq icarə haqqını əvvəldən

(depozit) götürürlər. Səfər üçün lazım olan nağd pul məbləğini

hesabladıqda göstərilənləri nəzərə almaq lazımdır, icarə

qurtaranda həmin depozit aşağıdakı şərtlərlə qaytarılır. Mənzil

(otaq) tam səliqəli vəziyyətdə açarlarla birlikdə agentliyin

nümayəndəsinə təhvil verilir. Kirayəçi əvvəlcə agentliklə

görüş gününü və vaxtını təyin etməyi razılaşmalıdır. Əgər

mənzilin vəziyyəti qənaətbə.xşdirsə və agentliyin əmlakının

hamısı (mebel əşyaları, yataq ləvazimatı və s) yerində- dirsə,

onda girov tamamilə qaytarılır. Əgər mənzildə (otaqda)

əşyalar zədələnmişsə və ya çatışmırsa, onda qaytarılan

girovun məbləği mütənasib olaraq azaldılır. Depozit ya nağd pulla, ya da göstərdiyiniz hesaba köçür

463

məklə qaytarılır. İngiltərədə, həm də bütün Avropada soyuq və

isti su sərfini ölçən sayğaclar qoyulmuşdur. Sudan və elektrik

enercisindən istifadə haqqı hər ay (əgər müddət bir aydan az

olarsa) yaşayış müddətinin sonunda ödənilir. İsti suyun

qiyməti soyuq suya nisbətən bir neçə dəfə artıqdır. Mənzilə

(otağa) ilk dəfə gələndə və oradan gedəndə sayğacların

göstəricilərini yoxlamaq lazımdır ki, anlaşılmazlıqlara yol

verilməsin. Avropada və Böyük Britaniyada su qənaətlə sərf

edilir. Buna görə də sərf olunmuş suya görə həddindən artıq

hesablar ödənilməsinə yol verməmək üçün diqqətli olmaq

lazımdır.

Viza alınması. Böyük Britaniya səfirliyinə tələbə kimi

gəlməyə razılıq üçün müraciət edərkən nəzərə almaq lazımdır

ki, vizanızın uzadılma hüququ var və bütün ərizələrə

mühacirlər kimi baxılır. Ona görə də viza zabitini inandırmaq

lazımdır ki, gəlməyinizin məqsədi ancaq təhsil almaqdır.

Əvvəlcə anketi diqqətlə doldurmaq lazımdır (anketi

konsul şöbəsindən ödənişsiz almaq olar). Anketi çap hərflərlə

qara qələmlə doldurmaq lazımdır. Anketin üz tərəfində xarici

pasport formatında iki fotoşəkil yapışdırılır.

Tələbə vizası almaq üçün əsas təhsil müəssisəsindən

dəvətnamə olmalıdır ki, bu dəvətnamə onun tələbə olduğunu

təsdiqidir. Bəzi ingilisdilli təhsil müəssisələri isə dəvətnamə

şəklində ancaq qəbul olunma haqqında bildiriş göndərir.

Səfirlikdən dəvətnamənin və faksın surətini götürmək olar.

Xarici pasport, dəvətnamə, doldurulmuş anket, maliyyə

mənbəyi haqqında arayış (iş yerindən, yaxud valideynlərin iş

yerindən arayış, zəmanət məktubu və ya valyuta hesabından

çıxarış) və konsul rüsumu (65 dollar) həmin şöbəyə verilir.

Sonra gözləmə zalında qalırsınız. Viza zabiti lazım olan

pəncərənin nömrəsini deyəcəkdir.

464

Nozoro almaq lazımdır ki, ogor maliyyə mənbəyi ilə bağlı

sənəd jşəklində iş yerindən (valideyinlərin iş yerindən) arayış

əlavə olunduqda, onda arayışda göstərilən məlumatlar

səfirlikdən zəng etməklə yoxlanılacaq. Əgər səfirliyin

əməkdaşları blankda göstərilən telefonla əlaqə yarada

bilməsələr, onda bu şirkətin mövcud olması ciddi şübhə

yaradacaq. Arayışda mütləq Nəzifəniz və sponsorun vəzifəsi

göstərilir.

Müsahibə zamanı viza zabiti, ümumiyyətlə, eyni standart

suallar verir. Əgər suallara ca\ab verdikdə inamsızlıq

göstərilərsə, onda viza zabitində şübhə yarana bilər və bu hal

rədd cavabına səbəb ola bilər. Dəqiq, inamla, sakit, verilən

suallara, (hətta əgər onlar təvazökarlıqdan kənar görünsə belə

məsələn, sizin əmək haqqınız, gəlir mənbəyiniz, adaxlınızın

olub - olmaması və s. barədə) əsəbiləşmədən cavab verməyə

çalışmaq lazımdır. Əks halda təkrar müsahibə yarana bilər və

müvəffəqiyyət şansı azalar. Əgər təkrar müsahibəyə dəvət

etsələr, nəzərə almaq lazımdır ki, ca\ ablarınız qeyd edilmişdir

və onları dəyişmək mümkün deyil. Britaniya səfirliyindən

əvvəllər rədd cavabı olmuşdursa, heç bir halda onu gizlətmək

lazım deyil. Əgər rədd cavabı aldıqdan sonra sənədlər

verilirsə, onda xüsusi forma doldurmaq gərəkdir.

İngilis dilində cavab verməyə çalışmaq lazımdır, çünki

dili zəif bilmək də heç olmasa gedişin məqsədini bir daha

təsdiq edir.

Müsahibə üçün aşağdakı sənədlər lazım olur: -əgər tələbə və ya şagird dərs vaxtı ingilis dili kursuna

getməyə hazırlaşırsa, kursa ehtiyac olduğunu göstərməklə sənəd təqdim etməlidir. Həqiqətən tələbə hansı təhsil müəssisəsinin tələbəsi olduğu haqda oxuduğu təhsil ocağı tərəfindən təsdiq olunmuş sənəd təqdim etməlidir ki, göstərilən müddətdə oranı qurtarmaq üçün heç kim etiraz elməsin;

465

-kamal attestatı vo ya diplom, oxuduğu ingilis dili kursları

haqqında arayıj;;;

-evbnmo haqqında şəhadətnamə, uşaqların anadan olması

haqqında şəhadətnamə;

-tələbə və ya sponsorun işlədiyi müəssisənin

məhsullarının reklamının nümunələri (bukletlər, vizitkalar,

təqvimlər və s.) yaxşı təəssürat bağışlayır;

-akademik təhsil almaq (bir illik və daha çox müddətə)

istədikdə, sponsorun (müəssisənin) illik maliyyə hesabatları,

təsisat sənədlərinin surətləri (əgər sponsor təsisçidirsə),

gəlirlər barədə vergi müfəttişliyindən arayış tələb olunacaqdır.

Etibarlı maliyyə mənbəyinin olduğunu göstərmək lazımdır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, viza zabitləri kifayət qədər incə

psixoloqdurlar. Odur ki, yalnız gözəl blanklarda diqqətlə

hazırlanmış kağızlar bəzən müvəffəqiyyətin zamini olmur.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, ifadələrin (deyilənlərin)

hamısının həqiqət olması işlərinizin qaydada olmasından heç də az əhəmiyyətli deyil.

466

§3. ALMANİYADA TƏHSİL

Avropa təhsil sistemində benediktlərin xüsusi yeri var idi.

Onlar latın dilindən Avropada həm elm, həm də danışıq dili

kimi istifadə edirdilər. Monastr məktəbləri təhsil müəssisələri

içərisində daha üstün nüfuza malik idi. Belə məktəblərdən

Almaniyada Roqensburq, Tyurlinqen və Qesscndo xüsusi

şöhrət qazanmışdır. İlk şəhər məktəbləri XII əsrin ikinci yarısı.

XIII əsrin əvvəllərində Hamburqda yaradılmışdır.

IX əsrdə Almaniyada 3 tip məktəb var idi: məhəllə,

monastr və sabor (kafedral). Almaniyada kafedral məktəblər

Reyxendə və Fulda idi.

XI əsrin axırları və XII əsrin əvvəllərində ayrı-ayrı

kafedral və monastr məktəbləri iri tədris mərkəzlərinə, sonra

isə universitetlərə çevrildilər. Almaniyanın bəzi yerlərində

XVI əsrdən ibtidai təhsil mövcud idi. XV-XVI əsrlərdə katolik

və protestant ölkə məktəbləri tərəfindən, həm də ayrı-ayrı

icmalar tərəfindən təsis edilən şəhər ibtidai məktəblərinin sayı

artırıldı. Almaniyada açılan künc məktəbləri bu tip tədris

müəssisələrinə aid edilirdi. Burada dini ayinlər şifahi

oxunurdu. Məktəblər ayrı-ayrı uyğunlaşdırılmış binalarda

yerləşirdi. XVII əsrin birinci yarısında məktəblərdə sinifiər

yarandı. 1527-ci ildə Eysle- bendə ibtidai və orta latın

məktəbləri yarandı. 20 ildən sonra Almaniyada daha 60

protestant məktəbi meydana gəldi. İlk gimnaziya Almaniyada

meydana gəlmişdi. XVI əsrin 20-ci illərində alman şəhər

məktəblərinin bir çoxu gimnaziyalara çevrildi. 1578-ci ildə

Strasburq gimnaziyasında üç minə yaxın şagird oxuyurdu.

Orta əsrlərdə Almaniyada Strasburq, Frayburq. Vyütemburq

məktəbləri humanitar elmlər üzrə təhsil ocağı idi. Orada

görkəmli humanist pedaqoqlar \ə filosoflar işləyirdi.

XVII-XVIII əsrlərdə ölkədə tam ümumi təhsil köklü

dəyişikliklərə məruz qaldı. Belə təhsilin tipik nümunələri

klassik tipli

467

todris mÜDSSisəbri olan şəhər latın məktəbi və gimnaziya idi.

1700-ci ilin sonunda ancaq Prussiyada 380-dək şəhər məktəbi

və gimnaziya var idi. İlk zamanlar tədris saatlarının əsas

hissəsi antik dillərin və ədəbiyyatın öyrənilməsinə aynlııdı.

Müasir təhsil \erən şəhər məktəbləri və gimnaziyalar isə başqa

istiqamətdə fəalliyyət göstərirdi.

Prussiyada ilk dəfə 1763-cü ildə II Böyük Fridrix

tərəfindən icbari ibtidai təhsil yaradılmışdır. Prussiya

Konstitusiyasında (1850) başlıca olaraq məktəb təhsilinin

inkişafına ayrılıqda yer verilmişdir. Dərs demək azadlığı və

məktəblərdə pulsuz o.xumaq elan olundu. Dövlət məktəblərin

inkişafı üçün tələb olunan vəsaitin ayrılmasına zəmanət verdi.

Eyni zamanda özəl məktəblərin yaradılmasına və bu

məktəblərdə qabiliyyətli şəxslərin rəhbər olması öz əksini

tapdı. Bununla yanaşı Konstitusiya əsasında məktəblərdə hər

hansı özbaşınalıq hallarının qarşısını almaq üçün ciddi dövlət

nəzarəti tətbiq edilirdi. Orta məktəblərdə müəllimlərin statusu

dövlət məmurlarına bərabər tutulurdu. Təhsil sahəsində

dövlətin siyasəti səmərəli dövlət aparatına və savadlı məmur

ordusunun yaradılmasına yönəlmişdi. Prussiyada 1860 - cı

ildə məktəbyaşh uşaqların məktəbə getməsi 97,5% təşkil

edirdi. Almaniyada məktəb təhsil sistemi bütün Avropaya

yayılmışdı. Almanlar təhsili mühüm amil qəbul edərək

dinamik texniki təhsil sistemini yaratmış və peşə məktəbi ilə

ibtidai məktəbi birləşdirmişdi. Alman fəhlələri yüksək

səviyyədə orta və peşə hazırlığına malik olduğundan heç bir

çətinlik çəkmədən mürəkkəb dəzgahlarda işləyir və kefıyyətcə

ciddi nəzarət həyata keçirdi.

XIX əsrdə Prussiyada təhsil başlıca olaraq dünyəvi

xarakter daşıyırdı. 1810, 1816, 1817-ci il qanunları Prussiyada

təhsilin dünyəviliyini və dini azadlığını təsbit etmişdi. Dövlət

orta məktəbləri kilsədən ayıraraq onların fəaliyyət

göstərməsinə nəzarət edirdi. XIX əsrin 70-ci illərində dini məktəblər yenidən gücləndi. Almaniyada ibti

468

dai və orla məktəblər fəaliyyət göstərirdi. İbtidai məktəblərdə

dinin təsiri güclü idi. Lüteran və katolik məktəbləri var idi.

Orta məktəblərə şəhər realın məktəbləri və gimnaziyalar daxil

idi. Realın məktəblər müasir təhsil verirdi. 1859-cıı ildə

ölkədə 3 tip orta tədris müəssisələri fəaliyyət göstərirdi. 1)

yeni klassik gimnaziya: 2) realın məktəb; 3) qarışıq məktəblər.

Almaniya Prussiyada Qərbi Avropa ölkələri arasında

qadınlar üçün orta təhsil müəssisəsi açan ilk dövlətlərdən

biridir. Universitetə daxil olmaq hüququ verən orla məktəblər

varlılar üçün nəzərdə tutulmuşdu. Almaniyada sənaye

məktəbləri də var idi. 1810-cu ildə yaradılmış Berlin

universiteti pedaqoji və elmi-tədqiqat istiqamətində fəalliyət

göstərirdi. Ölkədə 1930-cu ilin əvvəllərindən pulsuz ibtidai

təhsil və ödənişli orta təhsil sistemi mövcud idi. Bu sistemdə

başlica olaraq 6-IÜ yaşlı uşaqlar üçün icbari dördillik ibtidai

təhsilin ilk mərhələsi fəalliyyət göstərirdi. Ona paralel olaraq 3

tip təhsil müəssisəsi var idi:

1) 10-14 yaşlı uşaqlar üçün ibtidai məktəb;

2) 10-16 yaşlılar üçün xalq məktəbi;

3) doqquzillik orla məktəb.

İbtidai təhsil müəssisəsi hesab olunan birinci və ikinci tip

məktəblər peşə yonümlü idi. Orta məktəbləri bitirənlər

universitetə qəbul olmaq hüququna malik idilər. Bu

məktəblərin 3 tipi mövcud idi:

1) gimnaziya;

2) realnı peşə məktəbi;

3) ali alman texniki məktəbi.

XX əsrin ikinci yarısında Almaniyada 9 illik pulsuz icbari

təhsil həyata keçirildi. İbtidai təhsildən sonrakı təhsil sistemi 3

mərhələdən ibarət idi: əsas məktəb, realnı peşə məktəbi,

gimnaziya. Gimnaziya tam orta təhsil verməklə universitet

tipli məktəblərə qəbul olunmaq hüququ verirdi. Almaniyada

ümumtəhsilin tipləri mövcud idi.

469

Bu lip mokloblordon başqa Almaniyada «nizami», «orta» və

«2-ci pillə» məktəblər də var idi.

Almaniyada 324 ali məktəb var. Yüksək beynəlxalq

nüfuza malik universitetlərdə təhsil vahid elm və tədris

fəaliyyəti prinsipinə görə qurulur.

Ali məktəbləri seçərkən aşağıdakı məktəblər arasından

seçmək olar:

- pedaqoji və digər ali məktəblərlə birləşən, texniki,

texnoloji universitetləri özündə birləşdirən və 1,3 milyondan

çox tələbəsi olan 118 universitet;

-52 ali incəsənət (rəssamlıq), musiqi məktəbi və ali

kinomatoqrafiya məktəbi (30 minə yaxın tələbə);

- 154 Fachhochshulen (400 mindən çox tələbə).

Alman ali məktəblərində tədris alman dilindədir,

lakin ali məktəblərdə magistratura proqramı üzrə təhsil alman

dili və həm də ingilis dilində aparılır.

Ali məktəblərdə tədris ili iki semestrə bölünür: qış və yay.

Almaniyanın ali məktəblərində dərsə istənilən se- mestrdən

başlamaq olar (qış - sentyabr - oktyabrdan, yay - mart -

apreldən), sənəd qəbulu iki dövrdə olur və qış semeslri üçün

sənəd qəbulu 15 iyula kimi, yay semestri üçün isə 15 yanvara

kimidir.

Almaniyanın istənilən ali məktəbində tədris əsas

(Grundstudium) və peşəkar (Hauptstudium) kursa bölünür və

hər birinin müddəti minimum 4 semestrdir. Birinci semestr

aralıq (Zischenpruefung) və ya diplomqa- bağı

(Diplom-Vorprucfung) imtahanların verilməsi ilə bitir. Bu

müddətdə əsas fənlər və seminarlar üzrə dərs planı həftədə 20

və daha çox məşğələ saatlarını (fakültədən asılı olaraq əsas

fənlərin saatlarınn miqdarı dəyişilə bilər) əhatə edir. Təhsilin

həlledici mərhələsində seçimə görə çoxlu fənlər yaranır.

Ali məktəblərdə təhsilin müddəti 8-13 semestrdir.

İxtisasdan və ali məktəbin növündən asılı olaraq sonda tələbələr diplom işi hazırlayır, magistr dərəcəsi almaqdan

470

ötrü dövlət imtahanı (Slaalexmen) verir. Almaniyada ali təhsil

haqqında diplomun verilməsi qəbul olunub. Bu diplomları

əsasən riyaziyyat, təbiət, iqtisadiyyat və sosial elmlər

fakültələrinin məzunları əldə edirlər. Ali məktəblərə daxil

olarkən ümumi tələblər aşağıdakılardır; • Təhsil almaq üçün alman dilini bilmək əsas şərtlə- rədən

biridir.

• .A.lman ali məktəblərinə qəbul olmaq üçün sənədlərin

verilməsindən başqa, alman dilində də imtahan vemək

lazımdır. Alman dili üzrə müxtəlif imtahanlar mövcuddur ki,

bunlardan biri də alman ali məktəblərinə daxil olmaq hüququ

verən .sertifikatdır (DSH. imtahanlar Höte-institutu və s.).

alman ali məktəblərinə daxil olan hər bir şəxs məlum olan

standart TesiDaF (Deutsch als Fremdsprache - alman kimi)

imtahanı verməlidir. Sənədlərin verilmə müddətlərini nəzərə

alaraq bütün sənədləri (attestat, müvəffəqiyyət kitabçası və s.)

və dil üzrə verilən imtahan sertifikatını ali məktəblərə

əvvəlcədən vermək lazımdır.

• Almaniyada doktor dərəcəsini (elmlər namizədinə

uyğun) almaq istədikdə, onda aspiranturaya qəbul olmaq üçün

alman universitetlərinin təqdim etdiyi diplomla müqayi.sə

edilə bilən ali təhsil haqqında universitet diplomu olmalıdır.

Müqayisə oluna bilən diplomlar haqqında suallar hər bir

universitet tərəfindən müstəqil həll olunur. Çətinliklər

olduqda, təhsil və torpaq mədəniyyəti nazirliklərinin daimi

konfrans yanındakı mərkəzi xarici təhsil bürosuna müraciət

etmək olar.

Diplomdan sonra təhsilini davam etdirməyi

planlaşdırarkən (Aufbaustidium), nəzərə almaq lazımdır ki, ali

təhsil haqqında diplom (bu və ya digər akademik dərəcə

verilməsilə) tələb olunur.

Almaniyada ali təhsil müəssisələrinə universitetlər,

institutlar (ali və natamam ali təhsil məktəbləri) daxildir. Əgər əvvəllər tələbələr eyni kursda 2 dəfə imtahan ver-

471

mok hüququna malik idiso, indi onların 4 dəfə kurs imtahanı

vermək hüququ vardır.

Müasir Almaniyada təhsil sisteminin mərhələləri ibtidai,

orta və ali məktəblərdən ibarət olan üç pilləli strukturdan

ibarətdir. Həmin strukturun hər bir pilləsində həm dövlət, həm

də özəl təhsil müəssisələri var. Almaniya dövləti bütün

vətənda.şlara məcburi orta təhsil verir, buna görə də dövlət

ibtidai və orta məktəblərində təhsil ödənişsizdir. Bir çox

dövlət universitetlərində də təhsil ödənişsizdir. Təhsil

sisteminin rəhbər orqanları təhsil və mədəniyyət nazirlərinin

daimi konfransından və Almaniya təhsil müəssisələri

rektorları konfransından ibarətdir. Torpaqlar (ərazilər)

səviyyəsində təhsil prosesinə rəhbərliyi torpaqların

(ərazilərin) profil nazirlikləri həyata keçirir, onlar, məsələn,

həmin torpağın (ərazinin) məktəblərindən istifadə olunmaq

üçün dərsliklər təsdiq edirlər. Hər torpaqda (ərazidə) federal

«çərçivə» qanunu fəaliyyət göstərir.

Almaniyada müasir təhsil sisteminin əsas xüsusiyyətləri

Veymar Respublikası (192ü-ci illər) dövründən

formalaşmışdır, o vaxt orta məktəbin tam xalq məktəbinə və

gimnaziyaya bölünməsi baş vermişdi. 1950-ci illərin

əvvəllərinə qədər realın məktəbdə və gimnaziyada təhsil

ödənişli idi.

Almaniyada məktəbəqədər uşaq müəssisələri şəbəkəsi

zəif inkişaf etmişdir. Uşaq bağçaları əsas etibarilə şəxsi

(xüsusi) mülkiyyətdədir, oraya üç yaşından beş yaşına qədər

uşaqlar gedir.

Almaniyada ibtidai məktəbdə təhsil altı yaşdan başlanır

və dörd-altı il ərzində davam edir. İlk iki sinifdə fənlərin

standart quruluşu olmur, riyaziyyat, alman dili, ölkəşünaslıq,

musiqi və din üzrə baza bilikləri kompleks şəkildə, yəni

təlim-tərbiyə kursu çərçivəsində tədris edilir.

Bir qayda olaraq ibtidai siniflər orta məktəb strukturu çərçivəsində olur, burada ibtidai təhsil almış şagird

472

lər nıohz orta moktobdo (10-12 yaşından 16 yaşa qədər) və

orta peşə məktəbində (16 yaşından 19 yaşa qədər) tədris

kursunu davam etdirir. Orta peşə məktəbi orta təhsilin tam

kursunu yekunlaşdırır, eyni zamanda universitetə hazırlıq

mərhələsidir. Almaniyada həmçinin tam peşə təhsili almaq

(Rusiyadakı «orta ixtisas təhsili» anlayışının analoqu) və

ixtisası üzrə işə düzəlmək imkanı verən peşə məktəbləri də

vardır. Ölkədə orla təhsilin tam kursunun ümumi müddəti

(ibtidai və peşə məktəbləri daxil olmaqla) 13 ildir və orla

məktəb mərhələsindən başlayaraq təhsilin çoxvarianllığı

tətbiq edilir: Şagirdlər baza fənlərini öyrənməklə yanaşı, əlavə

təhsil fənlərini könüllü seçmək hüququna malikdir.

Almaniyada orla məktəblər beş əsas tipə bölünür:

gimnaziya, realnı məktəb, baş (əsas) məktəb, peşə məktəbi və

ümumi məktəb. Orta məktəbin ən nüfuzlu tipi gimnaziyadır.

Onun diplomu universitet fakültələrinin əksəriyyətinə qəbul

imtahanı vermədən daxil olmaq imkanı verir. Bir qayda olaraq

gimnaziyalar humanitar təhsil üzrə ixtisaslaşır. Realnı

məktəblər də kifayət qədər yüksək statusa malikdir, o xidmət,

ticarət və dövlət qulluğu sahələrində peşə təhsili verir. Realnı

məktəbdə təhsilin nəticələrinə görə alınmış yüksək bal

gimnaziyanın yuxarı sinfinə, sonra isə universitetə qəbul

olunmaq imkanı verir. Baş (əsas) məktəb əsasən öz təhsilini

universitetdə davam etdirməyi nəzərdə tutmayan şagirdlər

üçündür. Peşə məktəbi də əsas etibarilə bu və ya digər peşəyə

yiyələnməyə çalışan ali təhsil almağı planlaşdırmayan

şagirdlərə aiddir. Ümumi məktəb gimnaziya və realnı

məktəblərin müxtəlif xüsusiyyətlərini birləşdirir, eyni

zamanda humanitar və texniki təhsil almaq imkanı yaradır.

Ümumi məktəblərdə gimnaziya proqramı üzrə imtahan vermiş

şagirdlər universitetə daxil olmaq imkanı əldə edirlər.

Almaniyanın belə tip orla məktəblərinin hər birində həm üündüz məktəbləri, həm də internat məktəbləri təmsil

473

olunur. İnternat moktoblərində şagirdlər bütün günü və ya

bütün həftə qala bilər. AFR-də son illərdə başqa tip orta təhsil

müəssisələrinin şagirdlərinin sayının azalması hesabına,

gimnaziya və realnı məktəblərinin şagirdləri sayının artma

meyli müşahidə olunurdu.

Ölkədə ali məktəblərə qəbul olunmaq üçün ümumi

standart qaydalar müəyyən edilmişdir. Universitetə daxil

olmaq üçün icazə rolunu .Abitur diplomu oynayır, o

gimnaziyada və ya gimnaziya proqramı üzrə ümumi məktəbdə

təhsilin nəticələrinə görə verilirdi. Həmin diplomu almaq

üçün məktəblərin məzunları dörd əsas fəndən imtahan verməli

idi. Abitur diplomu almış şagird universitetə imlahansız qəbul

olunmaq imkanına malik idi. Eyni zamanda bir neçə il bundan

əvvəl həmin qaydaya istisna olunaraq, bir sıra fakültələrə

(xüsusilə tibb fakültəsinə) qəbul olunarkən abituriyent ancaq

qəbul imtahanları verməli və müsabiqədə iştirak etməlidir.

Almaniyada 1991-ci ildə ölkənin birləşməsi və onunla

əlaqədar təhsil sistemlərinin eyniləşdirilməsi zərurətinə

əsaslanan ali təhsildə aparılan islahatlara görə Abitur

diplomuna orta təhsilin keyfiyyət zəmanəti kimi baxılması

dayandırıldı. Yaxın vaxtlarda abituriyentlər arasında

müsabiqə yolu ilə seçim sistemini tətbiq edən Almaniya ali

məktəblərinin sayının daha da artması proqnozlaşdırılır.

Almaniyada ali təhsilin əsas prinsipi müstəqil olmaqdır,

bu isə istənilən tələbəyə onun diplomuna yazılacaq keçilən

fənlərin siyahısını .sərbəst müəyyən etmək imkanı yaradır.

AFR-də ali təhsil sistemi təhsilin elmi tədqiqatlarla

birləşdirilməsini nəzərdə tutur. Həmin xüsusiyyətlər

universitetlərdə tədris prosesinin qrafikini müəyyən edir:

semestrlər mühazirələrdən (14-20 həftə) və mühazirə olmayan

dövrlərdən ibarətdir. Sonuncu dövrdə isə tələbə sərbəst elmi

işlə məşğul olurdu.

474

AFR ali tohsil sistemində 326 təhsil müəssisəsi birləşir.

Onların bir çoxu dövlət təhsil müəssisələri idi (qeyri- dövlət

ali məktəblərinin tədris etmək üçün dövlət lisenziyası

olmalıdır). Universitet və onlara bərabər tutulan ali məktəblər

(ümumi sayı - 78): kla.ssik universitetlər (tibb, humanitar və

təbiət elmləri, geologiya, sosiologiya, iqti.sadiyyat, kənd və

meşə təsərrüfatı, mühəndislik fakültələri), texniki

Lini\’ersitetlər, ümumi universitetlər (xüsusi peşə təhsili və

elmi tədqiqatlar), pedaqoji institutlar, tibb kollecləri, fəlsəfə,

geologiya və kilsə kollecləri, idman kollecləri sistemin əsasını

təşkil edir. Qeyri-dövlət tipli ali məktəblərə ali peşə

məktəbləri (biznes, iqlisadiyyat, ser- vis, kənd təsərrüfatı və

tətbiqi incəsənət), incəsənət kollecləri aid edilir.

Almaniyanın ən məşhur və nüfuzlu ali təhsil müəssisəsi

Heydelberq universitetidir (1386-cı ildə Parisin Sor- bonna

universitetinin nümunəsinə əsaslanaraq yaradılmışdır). O,

Frankfurt-Mayndan 60 kilometr məsafədə kiçik Heydelberq

şəhərində yerləşmişdir. XIX əsrdən sonra Heydelberq

Avropada ən görkəmli hüquqşünas məktəbi kimi böyük

nüfuza malikdir. Həmin universitetin müəllimləri arasında

filosoflar Hegel və Yaspers, kimyaçı Heymhols və s. səkkiz

nəfər Nobel mükafatı laureatı olmuşdur. Heydelberq

universitetinin 15 fakültəsi-biologiya, kimya və biokimya,

tibb, hüquq, fəlsəfə, Şərq dilləri, müasir dillər, siyasi elmlər,

idman və bədən tərbiyəsi və s. fakültələri vardır. Universitetin

nəzdində bir sıra ixtisaslaşdırılmış tədqiqat mərkəzləri \ ar,

məsələn. Cənubi Asiya İnstitutu və Maks Plank adına

Heydelberq nüvə fizikası institutu açılmışdır. Əcnəbi tələbələr

Heydelberq universitetinin tələbələrinin ümumi sayının (25

min) 12 faizini təşkil edir.

Almaniyada universitetlər içərisində reytinqə görə

Münhendə yerləşən Lüdviq-Maksimillian universiteti ikinci

yeri tutur (XV əsrdə yaradılmışdır). Bu ali məktəb

475

Avropada ən böyük tibb fakültəsi ilə məşhurdur. Universitet

19 fakültəni birləşdirir. Münhen universi-tetinin tələbələrinin

ümumi sayı 44 min nəfərdir.

AFR-in ali məktəblərində təhsil müddəti beş ildir, orada

dörd və ya allıillik kursları olan ali məktəblər də var idi.

Almaniyada ali təhsil kursunun maksimum müddəti on ildir.

AFR ali məktəblərinə qəbul ildə iki dəfə keçirilirdi: yayda, yay

semestri ərəfəsində və payızda, qış semestri ərəfəsində.

Müsabiqə əsasında toplanmış tələbə müəyyən edilmiş ali

məktəblərə qəbuldan əvvəl ödənişli hazırlıq kurslarında dərs

keçməlidir. Semestr ərzində təhsilin yekunları zaçot balları ilə

ifadə olunurdu. Universitet kursu iki mərhələyə bölünmüşdür:

baza mərhələsi (3-4 semestr), onun yekunları əsasında

lisensiat dərəcəsi verilir və əsas mərhələ (4-6 semestr), onun

yekunları əsasında magistr dərəcəsi verilirdi (texniki ixtisaslar

üzrə tələbələr dərəcə əvəzinə mütəxəssis diplomu alırlar).

Məzun universitetin əsas kursunu bitirməklə yanaşı, diplom işi

müdafiə etməlidir. Almaniya universitetlərinin və onlara

bərabər olan ali təhsil müəssisələrinin verdiyi dövlət diplomu

ali təhsil tələb edən peşələr üzrə işləmək hüququ verirdi.

Almaniya ali məktəblərinin məzunları dövlət diplomu və

magistr dərəcəsi aldıqdan sonra elmlər doktoru dərəcəsi almaq

üçün di.ssertasiya müdafiə edirdi. Bu dərəcəni yalnız

müəllimlik təcrübəsi olan və əvvəlcədən ixtisas imtahanları

vermiş magistrlər alırdı.

AFR-də əcnəbi tələbələr Almaniya vətəndaşları ilə

bərabər təhsil alırdılar, yəni dövlət ali məktəblərində tədris

onlar üçün ödənişsiz idi. Almaniyanın bir sıra fond və

cəmiyyətləri (məsələn, Aleksandr fon Humboldt Fondu,

Konrad Adenauer adına Fond, Fridrix Ebert adına Fond, Maks

Plank Cəmiyyəti, Almaniya Elmi-Tədqiqat Cəmiyyəti)

ölkənin tələbələrinə və əcnəbi tələbələrə, alimlərə elmi

tədqiqatlar aparan, müəllimlərin ixtisası artırmaya görə xüsusi təqaüdlər təqdim edilirdi. Almaniya abituriyentlərin-

476

don fərqli olaraq, əcnəbilər AFR ali məktəbinə qəbul olunan

zaman alman dilindən mütləq imtahan verməli idi.

477

§4. FRANSADA TƏHSİL

Fransa orazisindo ilk moktob hegemonluq etdiyi dövrdə

Qalliyada Roma nümunəsi kimi yaradılmışdır. VI-VII

əsrlərdə xristianlığın genişlənməsi ilə əlaqədar monastr və

kilsə məktəbləri yaradılır. Sonrakı təhsilin inkişafı VIII-IX

əsrlərdə krallığın dirçəliş mərhələsinə aiddir.

XII əsrdə şəhərlərdə şagirdlərdən yığılan pul hesabına

qeyri - kilsə məktəbləri meydana gəldi. XII əsrin əvvəllərində

Parisdəki ilahiyyət məktəbində üç min tələbə oxuyurdu.

XIV-XV əsrlərdə Fransada yaranan kolleclər yüksək səviyyəli

təhsil müəssisələrindən biri sayılırdı. İlk kolleclər (fransızca

«college» sözündəndir) XV əsrin ortalarında Fransada Sarbon

və Navar universitetlərinin nəzdində yaranmışdı.

Universitetlərə qəbul olmaq üçün kolleci qurtaranlara icazə

verilirdi. XVI əsrdə kolleclər ödənişli, pansion və eksternatlar

i.sə ödənişsiz idi. Sonrakı illərdə kolleclər tədricən yüksək

səviyyədə təhsil verən müstəqil tədris müə.ssisələrinə

çevrildilər. 1627-ci ildə Fransanın şimalında (Paris, Tuluza,

Şampan) fəalliyyət göstərən kolleclərdə 25 minə yaxın şagird

təhsil alırdı. XVIII əsrin ortalarında Fransada böyük şagird

kontingenti olan müqəddəs Loyala kollecində ildə 14 minə

yaxın şagird oxuyurdu. Fransadakı La Şleş məktəbi xüsusilə

bütün Avropada məşhur idi. Ölkədə ali təhsil məzmununun

yeni istiqamətdə inkişafına görə Paris universiteti (1200)

xüsusi rol oynayırdı. Burada ilahiyyət və fəlsəfənin tədrisinə

xüsusi yer verilirdi. 1672-ci ildə Parisdə 160- dan çox

bələdiyyə məktəbləri və ibtidai təhsil verən yalnız 40 məhəllə

məktəbi var idi. XVII əsrin sonunda Fransada yeganə olan

müqəddəs Şari seminariyasını hər il 20-30 məzun bitirirdi.

Fransada XVII-XVIII əsrlərdə ümumtəhsil məktəblərinin əsas

tipi kollec idi. 1700-cü ilin sonunda ölkədə 73 min şagirdi ahatə edən 562 kollec

478

var idi. O dövrdo Porroyal mokloblori daha çox pedaqoji

təcrübəyə malik idi. Porroyal məktəbləri ibtidai, orta və ali

ləh.sil müəs.sisələri idi. Həmin məktəblər .sonrakı dövrlərdə

milli təhsil sisteminin formalaşmasında mühüm rol

oynamışdır. XIX əsrdə Qərbi A\ropa ölkələrinin hamısında

olduğu kimi. Fransada da dövlətin nəzarəti altında xüsusi orta

məktəblər fəaliyyət göstərirdi. Bu dövrdə 12 yaşlı və yuxan

yaşlı uşaqlar üçün peşə məktəbləri açıldı. 16 iyun 1881-ci

ildən Fransada ümumicbari təhsil həyata keçməyə başladı.

Orta təhsil sistemində lisey və kolleclər əsas rol oynayırdı. Dö\

lət maarif sistemi mərkəzləşdirilmişdi. Maarif sisteminin

quruluşu və funksiyaları, tədris proqramları Maarif

Nazirliyinin təlimatına görə müəyyənləşdirilir. Fransa ərazisi

hər birinə bir neçə departament daxil olan 23 akademiyaya

(tədris dairəsinə) bölünür: akademiyaya rektor, departamentə

akademiyanın müfəttişi başçılıq edir. Onillik icbari təhsil altı

yaşından başlanır. İlk beş ili uşaqlar təhsillərini ümumi peşə

məktəblərində davam etdirirdi. F'ransada yüksək ixtisaslı

kadrlar universitetlərdə və müxtəlif sahə ali məktəblərində

hazırlanırdı,

1893-1896-cı illərdə ayrı-ayrı fakültələr əsasında

universitetlər yaradıldı. Bu dövrdə 16 universitet fəaliyyət

göstərirdi. 1852-ci ildə lisey və kolleclərin strukturunda və

proqramında köklü dəyişiklik edildi. Təhsil kursu üç- yerə

bölündü; ibtidai, qrammatika və ali. XX əsrdə Fransada faktiki

olaraq ibtidai təhsilin iki tipi mövcud idi;

1) 6-13 yaşlı uşaqların ümumtəhsilini həyata keçirən

məktəblər.

2) orta təhsil müəssisələri hesab olunan məktəblər isə

lisey, kollec və özəl məktəblər idi.

Bu tip təhsil müəssisələrinin məzunlarının universitetə

qəbul olunmaq hüquqi var idi. XIX əsrin ikinci yarısında

ölkədə bələdiyyə və özəl məktəblər fəaliyyət göstərirdi.

479

Fransada 10 illik icbari təhsilə böyük əhəmiyyət verilirdi.

Özəl məktəblərdə təhsil ödənişli idi. İbtidai təhsil 5 illik idi,

növbəli təhsil pilləsi kollec idi. Burada təhsil 4 il davam

edirdi. Kolleclər natamam orta məktəblər hesab olunurdu.

Tam orta təhsil 3 növ məktəbdə: ümumtəhsil, texnoloji \'o pe.şə

liseylərində verilirdi. Sonra təhsil ikiillik kütləvi peşə

liseylərində davam etdirilirdi.

1871-ci ildə Paris Kommunası məktəblərində köklü

yenidənqurma məsələsi qoyulmuş və ümumicbari təhsillə

bağlı tədbirlər görülmüşdü.

xıx əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində qəbul olunmuş

qanunlara görə, 6 yaşından 13 yaşa qədər uşaqlara pulsuz

icbari təhsil nəzərdə tutulurdu. 1930-cu ilin əvvəllərində

dövlət orta məktəblərində pulsuz təhsil tətbiq edilmiş, 1936-cı

ildə icbari təhsilin müddəti 14 yaşa çaldırılmışdır. 1950-ci ilin

axırlarında hakimiyyət təhsil sistemində çoxlu islahatlar

aparmışdır.

Məktəbəqədər tərbiyə orla məktəb və ibtidai məktəblərin

yanında körpələr üçün ayrılmış siniflərdə həyala keçirilirdi.

İbtidai təhsil l967-ci ildən altı yaşından başlayaraq on il

davam edir. Birinci beş il bütün uşaqlar üçün adi təhsil

dövrüdür. Sonra isə dördillik orta təhsilin birinci dövrü (6-9

illik təhsil) və orta təhsilin ikinci dövrü gəlir. İkinci dövrün iki

istiqaməti: qısa (tam olmayan) və uzun (tam orta təhsil)

müddətli istiqaməti var. Qısa istiqamət ikiillik kolleclərdə

(peşə texniki məktəblərdə) orta ixtisaslı fəhlə hazırlayan peşə

təhsilini əhatə edir. Uzun istiqamətli ümumi təhsilə liseylərin

(10-12 illik təhsil) yuxarı sinifləri daxildir. 1802 -ci ildən

yaradılmış lisey əhalinin imtiyazlı təbəqələri üçün klassik elit

məktəblər idi. Liseyi bitirənlər müvəffəqiyyətlə imtahan

verdikdən sonra bakalavr dərəcəsi alırdılar^

Qəbul qaydaları. Əcnəbi tələbələr Fransa

universitetlərinə asanlıqla qəbul olunurlar. Bu universitetlərə (birin-

480

ci dövrəyə) qəbul olunmaq üçün heç bir qəbul imtahanı

nəzərdə tutulmur.-Yalnız dili bilmək səviyyəsi yoxlanılır. Hər

universitet sərbəst testlər keçirir, DALF və ya DELF

diplomlarını qəbul edir.

Təhsil haqqı. Fransa uni\ersiletlərində həm ölkə

vətəndaşları, həm də əcnəbilər üçün təhsil ödənişsizdir.

Sığorta, dərsliklə təminolunma və mənzilə çəkilən xərclərlə

birlikdə əcnəbi tələbənin bir ayda yaşayış xərci 380- 540

dollara başa gəlir.

İş tapmaq üçün bu işlə məşğul olan təşkilata müraciət

olunur. Bu təşkilat Fransız və əcnəbi tələbələrin həyat şəraitini

yaxşılaşdırmaq üçün ali məktəbdə təhsil alan müddətdə

müvəqqəti iş tampaqda onlara köməklik edir. Tədris müddəti

həftədə 20 saata qədərdir. İşləyən tələbələrin əmək haqqı

saatda 4-8 dollara qədərdir.

Tələbə sənədlərinin formalaşması (tərtib edilməsi),

vizaların, tibbi sığorta, gəlmə-getmə və tələbənin F'ransada

sənədlərinin formalaşması üzrə müşayiət edilməsi işlərinin

tam kompleksi Tələbə Komitəsi tərəfindən həll edilir. İşlərin

tam dəyəri 7840 frank qədər təşkil edir. Qəbul- olunma

pro.sedurası 6 aydan 1 ilə qədər davam edir, zərurət olduqda,

fransız dili üzrə yüksək ixtisaslı müəllim tövsiyə edilir.

«Qolfştrim» firması Fransada yeni Ali Təhsil proqramı ilə

fəaliyyət göstərir. Fransada istənilən universitetdə təhsil,

ölkənin istənilən özəl tədris müəssisəsindəki təhsildən ucuz

başa gəlir. Təəccüblü deyil ki, ölkədə tələbələrin 12-15%-i

əcnəbilərdir. Siz asanlıqla, hətta Sorbon- naya və ya

Klcrraonl-Ferrandcyə qəbul oluna bilərsiniz. Fransa gözəlliyi

sözlə deyilə bilməyəndir, məsələn, qədim zamanlardan

Fransanı görmək rusların arzusu olmuşdur, indi isə çox

asandır. Parisdə satıcı və ofisiantlar rus dilində danışırlar.

Turizm idarəsi rus dilində reklam vərəqələri buraxır, qırmızı

pencək geymiş rus həmvətənlərini

48

fransız həmkarlarından seçmək olmur. Bəs qəhvəxanalar,

bulvarlar...Tarix təkrar olunur!

Dövlət ali məktəblərində demək olar ki, ödənişsiz təhsil,

istənilən qəbul imtahanının və əcnəbi tələbələrin qəbuluna

məhdudiyyətlərin olmaması, yüksək həyat səviyyəsi və çox

gözəl məişət şəraiti həmişə alqışlanır və əksinə, yəni xüsusilə

birinci dövrdə təhsilin aşağı səviyyəsi. Xüsusi biznes və

kommersiya məktəblərinin vəziyyəti: onlar çox bahadır;

universitet yataqxanaya zəmanət vermir, ümumiyyətlə, çox

zaman yaşayış yeri axtarılmasında yaxından kömək elmir.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, hazırda Fransada 71 dövlət

universiteti var (özəl universitetlər də var). Onların tərkibinə

800 fakültə, bölmələr daxildir. Onlar öz növbəsində

institutlarda, laboratoriyalarda (elmi tədqiqatlar aparılması

üçün) və s. birləşir. Universitetlər bütün ölkədə tanınan milli

diplomlar verə bilir və buna görə də universitetin konkret

nüfuzundan asılı olmayaraq qəbul eyni cürdür, özlərinin daxili

diplomlarını da verə bilir, onları Fransadan başqa xarici

ölkələrdə istifadə etmək niyyətində olanlar üçün kifayət qədər

üstün tutulmur. Bəzi daxili diplomlar milli diplomlara bərabər

(ekvivalent) və hətta üstün qəbul olunur (ancaq Fransanın

daxilində həmin diplomlara üstünlük verilir, hətta onları verən

ali məktəblərin məşhurluğu və nüfuzlulu- ğuna baxmayaraq,

dünyanın digər ölkələrində qəbul edilməsinə zəmanət

verilmir). Magistr diplomu magistraturanın üçillik kursunu

bitirəndə verilir və işə qəbul edənlər tərəfindən çox yüksək

qiymətləndirilir.

Birinci dövr. Fransa universitetində təhsil «dövrlərə»

(«tsikllərə») bölünür, onların hər biri milli diplom almaqla

yekunlaşır. Lakin diplom tələbəyə növbəti ildə təhsilini davam

etdirməyə zəmanət vermir, hər şey konkret illik uöstəricilərdən asılıdır.

482

Birinci dövr loloboyo baza (osas) lohsil hazırlığı verir.

Birinci dövrə orla nıəkləb məzunları, yəni bakalavrlar qəbul

oluna bilərlər.

Fransa bakala\ rını heç vaxI bakalavr dərəcəsi ilə

qarışdırmaq olmaz. Məlum olduğu kimi bakalavr dərəcəsi 3-4

lədris ili olan ali ləhsil deməkdir. Fransada bakalavr diplomu

orla ləhsil haqqında şəhadətnamədir (bacca- laruat).

Bakalavrlar univcrsilellərə imlahansız qəbul olunuıiar. Orla

ləhsili olmayan fransızlar üçün xüsusi prosedura mövcuddur,

onlar qiyabi və ya uni\ersilellər- dəki hazırlıq kurslarında

oxuyurlar.

Fransa ali məktəblərində təhsillini bilirməmiş şəxslər

hüquqşünashğı öyrənmək arzusunda olduqda onlara xüsusi

imtahan ləyin olunur.

Birinci dövr iki il davam edir və milli diplom almaqla

yekunlaşır.

İkinci dövr. İkinci dövr universileldə ilk iki il ləhsil

zamanı alınmış biliklərin genişlənməsi və dərinləşməsi ilə

bağlıdır. Birinci ili lisensial diplomu, ikinci il magistr diplomu

və üçüncü il mühəndis diplomu verilir. Hər üçü milli

səviyyədə qəbul edilən diplomlardır. Bəzi ali məktəblərin milli

miqyasda qəbul edilməyən magistr diplomunu alanlara ikinci

dövrənin üçillik kursunu təklif edirlər.

Sonrakı təhsil ikinci və üçüncü universitet dövrləri, başqa

ali məktəblərdə bu dövrlərə ekvivalent olan ləhsil isə

aspirantura adlana bilər. Fransızlar Rusiyanın ali ləhsil

diplomlarını özlərinə ekvivalent qəbul edirlər, yəni MDB-də

universitet və ya institut bitirmiş şəxslər Fransa

universitetlərinin ikinci dövrlərinə qəbul oluna bilər.

Tələbələr ikinci dö\ rə qəbul olunmaq üçün müsabiqə yolu

ilə boş yerlərin sayından asılı olaraq imtahan testlərinin

nəticələri ilə həyala keçirilir. İkinci döMənin bütün

mərhələləri, yəni; lisensiat-magislr-mühəndis mərhələlərini keçib birbaşa ikiillik və üçillik kurslara qəbul

483

olunmaq olar (bu, daha sadədir). Məsələn, birinci dövrü

qurtardıqdan sonra magistr kursunu seçmək və iki ildən sonra

diplom almaq olar.

Birinci dövrdən sonra üçillik mühəndis kursuna da qəbul

olunmaq mümkündür. Universitetin ikinci və üçüncü dövrünə

qəbul olunmaq üçün təyin olunmuş tədris müəssisəsinə

müraciət etmək lazımdır. Bunlar həm də ali mühəndislik

məktəblərinə, universitetin mühəndislik məktəblərinə və

başqalarına aiddir. Qabaqcadan sifariş vermək lazım deyil.

Tələbələr həm birinci, həm də ikinci dövrdə

müəssisələrdə bir və ya bir neçə dəfə praktikada (stacirovka)

olur, bu isə Fransa ali təhsil sisteminin böyük üstünlüklərindən

biridir. Praktikada olmaq hamı üçün məcburidir və onların

nəticələri bilik müvəffəqiyyətləri qiymətləndiriləndə nəzərə

alınır. Onların əldə etdikləri nailliyyətlər MDB ölkələrindəki

kimi formal deyil. Tələbələr özləri praktikada olmaq üçün

müəssisə və firmalar axtarır, sərbəst surətdə onlarla əlaqə

yaradılır və rəhbərliklə razılaşdırılır. Bu məqsədlə praktikada

olmaq üçün yeri necə tapmaq və xaricdə praktikada olmaq və

s. tipli çoxlu sayda informasiya növü vardır.

Xarici ölkələrdə, mə.sələn, İngiltərə, Almaniya,

İspaniyada praktikada olmaq universitetlər tərəfindən

müəyyənləşdirilir. MDB-dən olan tələbələr üçün də bu,

mümkündür, çoxşaxəli Fransa tələbə vizası Avropanın

istənilən ölkəsində problemsiz yaşamaq və təhsil almaq

imkanı verir. Başqa ölkələrə, məsələn, İngiltərə və ya ABŞ-a

viza alınması Fransa ilə müqayisədə son dərəcədə asandır.

Universitetlər. Fransada orta təhsil müəssisələrini bitirmiş

şəxslərə təhsilini davam etdirmək imkanı verən bakalavr

diplomu verilir. 1998-ci ildə ali məktəblərə 95 milyard frank

(15,8 milyard dollar) ayrılmışdı, son 25 ildə tələbələrin

sayının kəskin surətdə artması ilə əlaqədar olaraq təchizatların məbləği 2,5 dəfə artmışdır.

484

1946-cı ildə lolobolorin sayı 123 min, l970-ci ildo 850 min,

1980-cı ildo 1,2 milyon, 1998-ci ildo iso 2,1 milyon nofor

olmuşdur. Bozi universilellordo 130 mino yaxın müollim vo

işçi vardır.

Fransada artıq bozi liseylordo do ali lohsil alırlar. Onlara

bakalavr diplomu verilir vo lohsil müddəti iki ildir. Tarixi vo

texniki .xarakterli soboblordon liseylərin əksəriyyəti orta

təhsil sisteminə daxil edilmişdir. Hal-hazırda bu liseylordo

yüksək ixtisaslı le.xnik şohadolnamosi almaq üçün hazırlıq

görülür. Liseylordo oxuyanların təxminən 80 min nəfəri

ixtisaslaşdırılmış ali məktəblərə qəbul olunmaq üçün

hazırlaşırlar. Beləliklə, olduqca ciddi müsabiqə seçimi

keçəndən sonra onlara yol açılması mümkün olan

ixtisaslaşdırılmış ali təhsil müə.ssisələri tərəfindən bakalavr

diplomu verilir və onların hamısı üçün yolu açıq olan

universitetlər vasitəsilə ali təhsil almaq imkanı yaradılır.

Fransada ali məktəblər (ixtisaslaşdırılmış ali təhsil

müəssisələri) XVIII əsrdə universitetlərin böhranlı dövründə

dövlət hakimiyyətinin təşəbbüsü ilə inzibati sahədə vəzifələrin

müsabiqə yolu ilə tutulması üçün kadrlar hazırlanması

məqsədilə meydana gəlmişdir. Bu cür təhsil müəssisələri

sahibkarların təşəbbüsü ilə də yaradıldı ki. müəssisələrin

sərəncamında onların inkişafı üçün mütəxəssislər olsun.

Hazırda ali məktəblər müxtəlif nazirliklərin sərəncamındadır

və bu məktəblərdə 200 mindən artıq tələbə təhsil alır. Həmin

məktəblərdə yüksək səviyyədə bilik əldə elmək, dünyagörüşlü

şəxs yetişdirmək üçün bütün sahələrə aid, yəni fundamental

elmlərdən incəsənətə qədər, humanitar və mühəndislik

fənlərindən ədəbiyyata qədər, hüquqa, idarəetmə ixtisaslarına

aid fənlər tədris edilir. Bu təhsil müəssisələrinin bir çoxu

dövlət strukturları üçün ən yüksək ixtisaslı kadrlar

hazırlamaqdan ötrü ayrılmış nüfuzlu universitetlərdir. Ali pedaqoji məktəblər pedaqoji kadrlar, politexnik mək

485

təb vo Sen-Sir məktəbi ordu üçün mütəxəssislər hazırlayır,

milli idarəetmə məktəbi dövlət idarəçiliyinin mərkəzi aparatı

üçün ixtisaslı kadrlar yetişdirir. Bu tədris müəssisələrinin

əksəriyyəti mütəxəssis hazırlamaq diapazonunu

genişləndirmiş və məzunlarını sərbəst şəkildə təyinatla təmin

edir. Ali məktəblərlə yanaşı, «Ali kommersiya məktəbi», «Ali

iqtisad və kommersiya məktəbi», «Ali milli mühəndislik

məktəbləri» və «Kommersiya və idarəetmə» kimi məktəblər

də var. Bunlar günü-gündən daha çox sayda abituriyentləri

cəlb edir, çünki qarşıda müəssisələrin belə ixtisaslı kadrlara

tələbatı daha kəskin surətdə artacaq.

Tələbələrin sayı təxminən 1,5 milyona yaxındır, onlardan

10%-i əcnəbilərdir, bunların isə əksəriyyətini əsasən Afrika

sakinləri təşkil edir. Nüfuzlu texnoloji institutlara qəbul

olunmaq isə (bunlar 2 il ərzində universitet səviyyəli texniki

təhsil verən diplomla təmin olunurlar, tələbələrin sayı isə

təxminən 110 min nəfər təşkil edir) sənədlərin seçimi yolu ilə

həyala keçirilir. Tədris olunan fənlər aşağıdakı kimi

bölüşdürülür: humanitar elmlər - 35%; hüquq elmləri - 24%;

təbiət elmləri - 20%; tibb, farmakologiya və

stomatologiya-14%.

Qalanları isə universitet səviyyəli texnoloji institutların

və ya «Bədən tərbiyəsi və idman institutu»nun tələbələridir.

Məşğələlər üç dövr üzrə təşkil edilir: birinci ikiillik dövr əsas

etibarilə ümumi universitet təhsilli diplom almaq üçündür;

ikinci ikiillik dövr əvvəlcə bakalavr, sonra isə magistr

diplomu almağı qarşısına məqsəd qoyur; üçüncü dövrə yalnız

ciddi seçimdən sonra yol açılır və doktorluq dərəcəsi adma

nail olmaq üçün təhsilini davam etdirmək imkanı verir.

Tələbələrin təxminən 60%-i universitet diplomu alaraq

müxtəlif müddətlərdə, yəni 28%-i iki il ərzində, 32%-i isə üç

və daha çox il ərzində ikiillik dövrə daxil olurlar.

Universitetlərin təşkilat strukturu 1896-ci ildən üçüncü

respublika dövrünədək (tamamilə yenidən təşkili), 1968-ci

486

ildə islahatların iDİobbrinə cavab veron «Edqar For» qanunu

(bu, tələbə ixtişaşları zamanı aşkar edilmişdir və

universitetlərə inzibati təhsil və maliyyə muxtariyyəti verən

qanun idi), 1984-cü ildə «Sa\’ari» qanunu qəbul edilənə qədər

sabit qalmışdı. Fakültələr iki yeni struklurla: bir tərəfdən,

pedaqoji fəaliyyətin əlaqələndirilməsini təmin etməli olan

direktorun başçılıq etdiyi tədris-tədqiqat birlikləri ilə. ikinci

tərəfdən isə, tədris-tədqiqat birliklərinin ümumi xidmətlərinin

(kitab- .xanaların, informasiya və istiqamətləndirmə

xidmətlərinin, fasiləsiz təhsil xidmətinin və s.) fəaliyyətini

birləşdirən, lazım olduqda universitetlərə verilən institut və

məktəbləri idarə edən universitetlə əvəz edilirdi.

1980-1990-cı illərdə bir-birinin ardınca keçirilən

islahatlar, universitetlərin maliyyəsinə, ictimaiyyətin

dəyişilmiş tələblərinə, həmçinin tələbələrin sayının artmasına

və onların daha ,da müxtəlifliyinə uyğunlaşdırmaq məqsədləri

daşıyırdı. 1997-ci ildə aparılan islahatlara görə universitetdə

tədris ili semestlərə bölünür, bu bölgü əvvəlkinə nisbətən

yenidən istiqamətlənməni tez həyata keçirmək imkanı yaradır;

ödənişli təhsil genişlənmiş, peşəkarlıq təcrübəsinin

ümumiləşdirilməsi üzrə bölmə təsis edilmiş və müəllimin hər

tələbənin fərdi işinə rəhbərliyi təcrübəsi tətbiq olunmuşdur.

İndi təhsilin daha da desentralizasiyası və müasir tələblərə

uyğun islahatların davam etdirilməsi məsələsi qarşıda durur.

Təhsil müəssisələri (universitetlər) əhəmiyyətinə görə heç də

eyni deyil və onların coğrafi cəhətdən yerləşdü’ilməsi bir-

brindən olduqca fərqlidir. Yalnız Parisdə ölkə şagirdlərinin

təxminən altıda biri təhsil alır. Əgər qonşu Versal və Kretey

(akademiyalarının) universitetlərini də əlavə etsək, onda Paris

məkanına şagirdlərin artıq dörddə biri düşür. Kiçik

universitetlər üçün adətən fənlərin çox müxtəlifliyi və birinci

dövr təhsili olan tələbələrin çox saylı olması səciyyəvi olaraq

özünü əks etdiril-. İri əyalət şəhərlərinin hər birində isə adətən

olduqca ixtisaslaşdırılmış, ikinci və üçüncü dövr təhsili alan və

487

böyük sayda lobbolori olan bir neçə universitet vardır,

məsolən, Lili, Tuluz, Lion, Eks-an-Provans, Bordo, Qrenobl,

Monpelye, Nansi vo s.

Tobbəbrin sayının daim artması vo həmin axının öh-

dosindon gəlmək üçün tədris müəssisələrinin

maliyyələşdirilməsində ərazi kollektivlərinin iştirakının

artırılması zəruriliyi bir çox orta səviyyəli şəhərlərdə

universitetlərin şöbələrinin yaradılmasını müəyyənləşdirdi.

1990-cı ilin yazında başlanmış «Universitet-2000» planı

əsasında həmin yeni tələbatların ödənilməsi üçün 32 milyard

frank (5,3 milyard dollar) ayrılması nəzərdə tutulur, həm də

maliyyələşmənin yarısı dövlət tərəfindən təmin edilir, digər

yarısı isə ərazi kollektivlərinin üzərinə düşür. 1997-ci ilin

noyabr ayında baş nazir Lionel Jospen «U-3000» planını elan

etdi, onun məqsədi növbəti minilliyin tələbələrinin

tələblərinin ödənilməsindən ibarət idi. Desentralizasiya

təcrübəsi regional inkişaf və əyalətlərdə yeni fəaliyyət

növlərinin genişləndirilməsi üçün mühüm vasitə oldu.

İslahatlar həm də Fransada ali təhsilin

demokratikləşdirilməsinə yardım edir. Bu cəhətdən maddi

təminatı olmayan tələbələr üçün təqaüdlər şəklində yardım

verilir və həm də universitet yeməkxanaları, mənzil və s. ilə

təmin olunur.

Fransa universitetlərinin beynəlxalq və ilk zamanda

Avropa səviyyəli məktəb kimi tanınması onların muxtariyyət

alınmasında rol oynayır. Universitetlər güclü beynəlxalq

mübadilə siyasəti aparır və nüfuzlu mərkəzlərə çevrilirlər.

Yalnız tərəfdaş universitetlərlə yox, həm də müəssisəbrdəki

universitetlərlə əməkdaşlıq edir. Məsələn, Qrenobl, Tuluz, Lili

və Renna-Nantanın universitetlərində belə təcrübə var, çünki

müəssisələrin yüksək ixtisaslı kadrlara tələbatı getdikcə daha

da kəskinləşir.

488

ƏDƏBİYYAT

1. Академический инновационный университет -

интеграция академических ценностей и

предпринимательской культуры /Г.А.Месяц,

Ю.П.Похолков, М.Б. Ходорковский и др. //«Россия: третье

тысячелетие. Вестн. Актуальных прогнозов». - 2003. - №8.

2. Акулич М.М. Образование в условиях

глобализации. Журнал «Университетское управление:

практика и анализ»5(38), Екатеринбург, 2005, с.50-58.

3. Алешин Н.В., Челпанов И.В., Шилов В.Д.

Проблемы практической реализации многоуровневой

системы подготовки / Тезисы докладов Международной

научно-методической конференции. Проблемы качества

высшего образования. Уфа, 1993, с. 20-21.

4. Альтбах Ф.Г. Глобализация и университет: мифы и

реалии в мире неравенства // Алма Матер. - 2004. -

№И.с.39-45.

5. Архангельский С.И. Учебный процесс в высшей

школе, его закономерные основы и методы. Москва:

Высшая школа, 1980, 318 с. Афанасьев В.В., Поваренков

Ю.П., Смирнов Е.И., Шадриков В.Д. Подготовка учителя

математики: Инновационные подходы. Учебное пособие.

Москва: Гардарики, 2001. 383 с.

6. Azərbaycan müəllimlərinin XII qurultayı. Bakı:

489

Çaşıoğlu, 2003, 328 s.

7. Azərbaycan müəllimlərinin XIII qurultayı. Bakı:

Çaşıoğlu, 2009, 304 s.

8. Байдеико В.II. «Болонский процесс: нарас

тающая динамика и многообразие (документы

международных форумов и мнения европейских

экспертов)» М.: Исследовательский центр проблем

качества

п1дготовки специалистов. Российский Новый

Университет, 2002. - 397 с.

9. Байдеико В.И. «Болонский процесс: структурная

реформа высшего образования Европы» - М.:

Исследовательский центр проблем качества п1дготовки

специалистов. Российский Новый Университет, 2002. -

128 с.

10. Берулова М.Н. Интеграции содержания

образования. Москва: Совершенство, 1998, 192 с.

11. Болонский процесс в России.

www.bologna.mgimo.ru

12. Болонский процесс.

hUp://showwoman.ru/baIonskii

protsess.php.

13. Бражник Е.И. Перспективы развития высшего

образования в европейских странах и в России в

контексте Болонского процесса // Философский век.

Альманах. История университетского образования в

России II международные традиции просвещения / Отв.

ред. Т.В.Артемьева, М.И.Микешин. - С.Пб., 2005. -

490

http://www.bologna.mgimo.ru/

Вып. 29.-Т. 2.-с. 100- 113.

14. Четвертым доклад о тенденция.ч развития

Болонского процесса //Алма Матер.-2005.-№6.-с.26.

15. Дьяченко С.А. Разработка обучающих [1рограм /

новое технологии обучения, воспитания,

самообразования и творческого развития специалистов в

высшей школе /Тезисы межвузовской

научно-практической конференции. Орел. 2000, с.58-59.

16. Формирование общеевропейского пространст-ва

высшего образования. Задачи для российкой высшей

школы /М.В.Ларионова (и др.). - М.: Мин-во

образования и науки Российской Федерации, Гос. ун-т-

Высшая школа экономики, 2004. - 524 с.

17. Формирование общества, основанного на

знаниях. Новые задачи высшей школы. Доклад

Всемирного Банка. /Пер с англ. Сальников А. - М:

Издательство «Весь Мир», 2003. - 232 с.

18. Хюфнер К. Высшее образование как

общественное благо: методы и формы его предоставления

// Высш. образование в Европе. - 2003. - № 3. - с. 43.

19. Ирхин Ю.В. Политическая наука в

образовательной системе Канады //Соц. -гуманит. знания.

- 2004. -№ 1.-С. 234.

491

20. Иванов С. Болонский процесс: проблемы

конкурентоспособности /С.Иванов. И.Волкова // Вести,

высш. ш к . - 2 0 0 4 . с . 19-26.

21. Качество высшего профессионального

образования в начале 21 века. Материалы всероссийкой

научно - методической конференции, 13 - 15 сентября

2002 г. - Тюмень: Изд-во ТюмГУ, 2002. - 264 с.

22. Качество в 21 веке. Роль качества в обеспечении

конкурентоспособности и устойчивого развития /Под ред.

Т.Конти, Ё.Кондо, Г.Ватсона /Пер. с англ. А.Раскина. - М.:

РИА «Стандарты и качество», 2005. - 280 с., ил. - (Серия

«Практический менеджмент»).

23. Карпенко О.М., Котомина Л.И., Шестак Н.В.

Европейская система перевода кредитов как гарант

академического признания обучения, полученного за

рубежом //Инновации в образовании. 2002. № 1. с.68-79.

24. Касевич В.Б., Светлов Р.В.. Петров А.В., Цыб А.А.

Болонский процесс в вопросах и ответах.- СПБ.:

Издательство СПБГУ.-2004.

25. Кобзев А.В. «Оксфордская» модель развития

учебно-научноинновационного комплекса университета /

А.В.Кобзев, А.Ф.Уваров // Инж. Образование. - 2004. -

№2.-с. 156-159.

492

26. Кольчугина М. Новой экономике - новое

образование //Мировая экономика и междунар.

отношения. -

2003. -№12.-с.42-53.

27. Коротков Э.М. Управление качеством

образования. Учебное пособие для вузов. М.:

Академический Проект: Мир, 2006. - 320 с. -

(«Эаудеамус»).

28. Коробов А.И. Наука и образование в университете

Кембриджа / А.И. Коробов, Ю.В.Холин И Университеты.

- 2005. -№1.-с.4-13.

29. Козлов В.Н., Кульчицкий О.Ю.

Образовательнопрофессиональные требования к

подготовке бакалавров и магистров те.кнических наук

/Тезисы докладов научно-методической конференции.

Проблемы многоуровневого высшего образования в РФ.

С.Петербург, 1992, с.74-76.

30. Козлов В.Н., Радионов В.Е., Тыхеев В.А.

Многообразие образовательных структур - пугь

демократизации и гуманизации высшего образования /

Тезисы докладов научно-методической конференции.

Высокие интеллектуальные технологии образования и

науки. С.Петербург, 1994. с.76-77.

31. Глобализация и конвергенция образования:

технологический аспект. Научное издание. Под обшей

редакцией профессора Ю.Б.Рубина. - М.: ООО «Маркет

ДС Корпорейшн». 2004. - 540 с. - Академическая серия. 493

32. Лукашенко М.А. Высшее учебное заведение на

рынке образовательных услуг: актуальные проблемы

управления. - М.: Маркет ДС. 2003. - 358 с.

33. Лукичёв Г.А. Решение вопросов признания

высшего образования в Европейском пространстве

высшего образования. İmernel molumalı.

34. Misir Mərdanov. Azərbaycan təhsili dünən, bu gün,

sabah. Bakı, «Təhsil», 2006. 300 s.

35. Misir Mərdanov. Azərbaycan təhsili yeni inkişaf

mərhələsində. Bakı: Çaşıoğlu, 2009, 528 s.

36. Mahmudov M.C. Çoxpilləli təhsil və elmi dərəcə

//AzTU-nun elmi əsərləri. Fundamental elmlər. 2003, №3, s.

46-49.

37. Mahmudov M.C. Dünyada və Azərbaycanda təhsil

sistemi. Bakı: AzTU-nun nəşri. 2005, 52 s.

38. Mahmudov M.C. Bolonya prosesi və Azərbaycan.

ADPU-nun nəşri, Bakı-2008, 340 s.

39. Mahmudov M.C. Bolonya təhsil sistemində təhsilin

keyfiyyəti və onun müəyyənləşdirməyə başlıca mey- yillər. //

Xəbərlər. ADPU-nun nəşri, Bakı -2008, Л1'5, s. 199-207.

40. Mahmudov M.C. Bolonya prosesi və Azərbaycan-

qloballaşma və ali təhsil. // Xəbərlər. AMİ-nin nəşri,

Bakı-2008, №4, S.41-50.

41. Mahmudov M.C. Azərbaycanın Bolonya prosesi-

494

по qoşulmasının reallığa çevrilməsi. ADPU-nun nəşri,

Bakı-2009, 249 s.

42. Махмудов. M. Система образования в

Азербайджане и во всем мире. АзТУ, Баку-2006. 122 с.

43. Майбуров Мировые тенденции развития

высшей школы. Екатеринбург: ГОУ У1ТУ - УПИ. 2002.

233 с.

44. Майбуров И.А. Глобализация сферы высшего

образования // Мировая экономика и междунар.

отношения. -2005. -№3. - с. 10-17.

45. Нырков Е.А. Основы построения и перспективы

развития инновационного комплекса вуза //Инж.

образование. - 2004. - № 2. с. 170-179.

46. Новое педагогическое мышление / Под ред.

А.В.Петровского. Москва: Педагогика, 1989, 280 с.

47. Новые педагогические и информационные

технологии в системе образования: Учеб.пособие для

студ. пед. вузов и системы иовыш. квалиф. пед. кадров /

Под. ред.Е.С.Полат. Москва: Издательский центр

Академия. 1999, 224 с.

48. Новое техноло1 'ии организации ученого процесса

в условиях многоуровневой системы высшего обро-

зоваиия. Научи, рук. Алешей Н.В. 1991.200 с.

49. Олимпиада по педагогике. 2003-2004.

WWW.bologna.mgimo.ru/slemap.php

495

http://www.bologna.mgimo.ru/slemap.php

50. О позиции Министерства образования РФ и Рос

сийского союза ректоров в связи с присоединением

Российской Федерации к Всемирной торговой

организации // Поиск. - 2003. - 33-34. - с.З.

51. Пока ещё не слишком поздно. Доклад

Национальной комиссии Соединённых Штатов Америки

по преподаванию математики и естественных наук в XX

веке. 27 сентября 2000 г. Министерство Образования

США Вашингтон, 51с.

52. Покровский Н.Е. Трансформация университетов в

условиях глобального рынка // Журн. социол. и соц.

антропологии. - 2004. - Т. 7, Х« 4.-е. 152-161.

53. Поляков М.В. Болонский процесс и переспективи

видродження университетськои автономии в Украини /

М.В. Поляков. В.В. Иваненко // Системна модернизация

университетського менеджменту: проблеми автономии и

самоврядування. компютерни информацийни системи,

електронна и дистанцийна освита: Материали мижнар.

наради. - Д., 2005. - Т. 1. - С. 79-89.

54. Поляков М.В. Класичний университет; еволю-

ция, сучасиий стан, перспективи /М.В.Поляков, В. С.

Савчук. - К.: Генеза, 2004. -416 с.

55. Поляков Н.В. Класичний университет: от идей

античности к идеям Боломско1 0 процесса/ Н.В. Поляков,

В. С. Савчук. - Д.: Изд-во ДНУ, 2007. - 596 с.

496

56. Предпринимательские университеты в

инновационной экономике / Под общ. Ред. Проф. Ю. Б.

Рубина. - М.: ООО «Маркет ДС Корпоренши», 2005. - 402

с.

57. Проблемы иере.\ода на многоуровневую систему

педагогического образования: Материалы

Всероссийского совещания. Калуга: КГПП, 1992, 81 с.

58. Пронякин В.И. Щомо едужатед, или Кто бродит по

Европе? //Висн. Днипроиетр. ун-ту. Философия.

Социология. Политология. - 2007. - Вии. 15. с.35-47.

59. Россия в Болонском процессе. Материалы

международной рабочей встречи М:. МАЭП-2004.

60. Ростовцев Д.М. Пути развития высшего

образования в условиях рынка /Тезисы докладов

международной научно-практической конференции.

Высшая школа в нових социально - экономических

условиях. С.Петербург: СПбГМТУ. 1994. 3 с.

61. Садовничий В. Реорганизация управления

образованием и наукой и перспективные задачи высшей

школы // Вестн. высш. шк. - 2004. - М2З. - с. 3-12.

62. Садовничий В. А. Слово об университетском

образовании // Университеты и общество. Струдничество

университе'1 'ов в XXI века: Материалы Второй междунар.

науч.-иракт. конф. ун-тов: МГУ им. М.В.Ломоносова, 27-

28 иояб. 2003 г. /Г^ед.кол.: В. А. Садовничий и др. - М.,

2004. -е. 18-33. 497

63. Сахарчук Е.И. Проблемы магистерской

подготовки в педагогическом ВУЗе. vspii6f),vspu.ru 2004,

13 с.

64. Сагипова О.В. Управление процессами глобали-

:?ащш образования в высшей школе России. Авторе-

([зерат лисе... локт. 'жом. наук, Москва, 2006.

63. Селезнева Н.А.. Суббето А.II., Алешин Н.В.,

Козлов В.Н. Новое качесгво высшего образования в

современной России. Концептуально-программный

поход / Под рел. Слез[1евой Н.А. и Суббето А.П. Москва:

Исследовательски и центр проблем качества подготовки

спецналнетов, 1993. 199 с.

66. Сеиашенко В. Пнтеграциоиные процессы в сфере

образовання/А1та Maler. - 2006. -Л1’3. -с. 13-19.

67. Системный анализ проблемы информатизации

вуза. П\тн решения проблем перехода к многоуровневому

высшему образованию. Государственная научная

программа Университеты России. Научный руководитель

Вяткин Г.П. Челябинской государственный технический

университет, 1993, 132с.

68. Солков В. Еще раз о качестве образования, ученнх

степенях и званиях и вхождении в европейское

образовательное пространство /В.Садков. Д.Аронов,

П.Машегов //Alma Maler. - №1. - с. 27-31.

69. Васильев Ю.С. Квалификационный потенциал

высшей школы и высокие интеллектуальные техноло- 498

ГИИ образования и науки //Вторые академические чтения

высшей образование: проблемы и перспективы развития.

Киев, 1995, с. 101-103.

70. Великая Хартия Университетов (Maqna Cliarla

Universilalum)

//hUp://v\\v\v.seua.am/rus/Bolon_ process/maqna.html).

71. Вербицкая Л.A. Глобализация и интернациоиали-

зацпя в образовании и важность изучения иностранных

языков, «Мир руського слова». №2, 2001.

72. Вергилес Э.В., Ильина О.Г.. Хлебникова С..А.

Задачи и проблемы магистратуры на современном этапе.

МЭСИ, email: Vukhoniirovfa rector.mesi.ru. 2004, 11 с.

73. Высшее образование в России: правила и

реальность /Авт. коллектив: А.С.Заборовская, Т.Л.

Клячко, И.Б.Королев, В.А.Чериец, А.Е.Чирикова, Л.С.

Шилова. С.В.Шишкин (отв. ред.)- М.: Независимый

институг социальной полт ики. 2004. 406 с.

74. Волкова В.Н.. Козлов В.Н.. Окороков В.Р. и др.

Проблемы взаимодействия высшей школы и общества.

Вторые академические чтения. Высшее образование:

проблемы и иерс[1ективы развития. Киев. 199.5. 103-105

с.

75. Управление в высшей школе: опыт, тенденции,

перспективы. .Аналитический доклад / Руководитель

авторского коллектива В.М.Филиппов - М.: Логос.

2005. - 540 с. 499

76. Заборовская А.С., Шишкин С.В. Образование как

ресурс сокращения бедности и барьеры в доступе к нему //

Экономика образования. - 2006. - № 4. - с.45-62.

77. Bologna Declaration. Coin! Declaration of the

European Ministers of Education Convened in Bologna on the

19''* of Cune 1999.

7(S. Communique 5*'* European Student Convention.

Athens, Greece 21-23 February 2003.

79. Convention on the Recognition of Qualifications

Concerning Higher Education in the European Region.-

Lisbon, 11 April 1997.

<S0. DROVVNİNG spires // Economist. - L., 2003. - Vol.

369, X98352. - P.15-16. - Ref.: Raçkova E.N. //Soil, i

qumanit. nauki... -2004.-№3. -s. 138-140.

81. ECTS Learning Agreement. Exchange and Study

Abroad Students, internet molumati.

82. Etzkowitz H and Martin B. The Origin and Evolution

of the University Species. - SPRU. - Electronic Working Paper

Series. 2000. - Ра^зег № 59. - December.

83. EUA Graz Declaration 2003-Forward from Berlin:

The Role of the Universities, internet məlumatı.

84. Franco M. Bologna process and EU-Russian Rela-

tions.-Russian Political Science Association: Moscow,

December 10, 2004.

500

85. «From Berlin to Bergen». General Report of the

Bologna Followup Group to the Conference of European

Ministers Responsible for Higher Education. Bergen, 19-20

May 2005. - Oslo, 3 May 2005. - 56 p.

86. Message from Salamanca. Shaping the European

Higher Education Area.- Salamanca, 29-30 March 2001.

87. Nyborg P. The Bologna Proce.ss on the Way to

Bergen. Kazan State University 200^*’ Anniversary Events.-

15-19 November 2004.

88. Policy Statement on the Bologna Process in the

«Bergen Round» //Conference «From Bologna to Bergen: A

mid - term review form the Academics’s point of view». 11/12

February 2005 Brussels. - Brussel, 2005. - 10 p.

89. Realising the European Higher Education Area.-

Communique of the Conference of Ministers Responsible for

Higher Education in Berlin. - 19 September 2003.

90. Sorbonne Coinl Declaration on Harmonisation of the

Architechlure of the European Higher Education

System.-Paris, 25 May, 1988.

91. The Magna Charta of University-Bologna. 18

September 1988.

92. Towards the European Higher Education Area.

Communique of the Meeting of European Ministers in Charge

of Higher Education in Prague.-May 19“’, 2001.

501

M U N D Ə R İ C A T

Giriş ........................................................................... 3

I fəsil. BOLONYA TƏHSİL SİSTEMİ

§ 1. Bolonya prosesi vo Bolonya deklarasiyası ........ 16

§ 2. Bolonya prosesinə qoşulan ölkələr ................... 23

§ 3. Bolonya prosesinin əsas parametrləri və

dinamikası ................................................................ 31

§ 4. Üvpilləli ali təhsil sistemi ................................. 40

§ 5. Avropa akademik kreditlər sistemi ........ .......... 47

§ 6. Akademik mobillik ........................................... 69

§ 7. Avropa təhsil məkanında müştərək və ikili

diplom ..................................................................... 81

§ 8. Diploma Avropa əlavəsi .................................... 90

§ 9.Ali məktəblərin akademik muxtariyyəti ............ 97

§ 10.Təhsilin keyfiyyətinin təmin edilməsi ............ 106

§1 l.Ali təhsilin keyfiyyətini qiymətləndirmə ........ 112

II fəsil. AZƏRBAYCANIN BOLONYA PROSESİNƏ DAXİL OLMASININ REALLIĞA ÇEVRİLMƏSİ

§ 1. Azərbaycanın Bolonya prosesinə

qoşulması ............................................................... 118

§ 2. Azərbaycan ali məktəblərinin Bolonya

prosesində iştirakı .................................................. 149

$ 3. Azərbaycan ali məkəblərinin Avropa ali

təhsil məkanına inteqrasiyası ................................. 178

§ 4. Azərbaycanda kredit sistemi tətbiq olunan

ali məktəblər ........................................................... 198

§ 5. Bolonya təhsil sistemi; keyfiyyət,

perspektivlər və meyillər ........................................ 213

§ 6. Ali təhsil və qloballaşma ................................. 226

502

§ 7. Ali təhsil: inteqrasiya, qloballaşma və

böhran ..................................................................... 249

§ 8. Təhsilin modernləşməsinin aktual

problemləri .............................................................. 269

§ 9. Dünyada və Azərbaycanda təhsil ..................... 280

§ 10.Azərbaycanın Bolonya prosesinə daxil olmasının reallığa çevrilməsi ................................................... 310

III fəsil. UNİVERSİTETLƏRİN BÖYÜK

XARTİYASI

§1, Bolonya seminarları .......................................... 337

§2. Universitetlərin Avropa assosiasiyasının

konfransları ........................................................... 340

§ 3. Universitetlərin Avropa assosiasiyasının

qurultayları .............................................................. 341

§4. Xronologiya ...................................................... 344

§ 5. Universitetlərin böyük xartiyası ...................... 352

ƏLAVƏLƏR

§1. Amerika Birləşmiş Ştatlarında təhsil ................ 374

§2. İngiltərədə təhsil ............................................... 424

§3. Almaniyada təhsil ............................................. 467

§4. Fransada təhsil .................................................. 478

ƏDƏBİYYAT ........................................................ 489

503

Documents

Təhsil hər hiv dövlətin, ölkənin, cəmiyyətinlib.bbu.edu.az/files/book/252.pdf · ictimaiyyətinin iştirak edən bir hi.s.səsi iki əks qütbə ayrılmışdır. Təhsil sahəsi