tiburtina ensembleMuzikale visioenen van Hildegard von Bingen

de

puur muziek

04.03.2012 | 16:00 | stam - refter

2

programma uitVoerDers

sequentia o Jerusalem, aurea civitas antifoon o tu illustrata Kyrie eleisonantifoon o quam mirabilis es Conductus praemii dilatio – anoniem, ca 1210 - instru-mentaalHymne Cum vox sanguinis antifoon o spectabiles viri antifoon nunc gaudeant Conductus Flos in monte cernitur – anoniem, begin 13de eeuwantifoon o beata infantia responsorium ave maria antifoon Caritas abundat - instrumentaalConductus Deus misertus hominis – anoniem, einde 12de eeuwordo virtutem: virtutes – o Deus, qui es tu Psalm 8: Domine, Dominator noster

ivana bilej brouková, renata pušová, tereza Wollnerová | sopraanmarkéta Cukrová | mezzosopraanDaniela Cermáková, Kamila mazalová | altHana Blažíková | sopraan en gothische harpbarbora sojková | sopraan, artistieke directiemargit Übellacker | psalteriumHannelore De Vaere | gothische harp

3

Niets beters om in hogere sferen te geraken dan de muziek van de middeleeuwse mys-tica Hildegard von Bingen. Haar eigenzinnige, eenstemmige gezangen worden vandaag voor u vertolkt door een collectief van beto-verende vrouwenstemmen: het Tsjechische Tiburtina ensemble. Ze nemen u mee in de van goddelijke symboliek doorwrochte wereld van Hildegard von Bingen.

LevenHildegard (1098–1179) werd geboren in het Duitse plaatsje Reinhessen, nabij Alzey, als tiende kind in een adellijke familie. Op acht-jarige leeftijd gaven haar ouders haar aan de kerk – gezegd wordt als een ‘tiendenbe-lasting’ om de loyaliteit aan de Kerk gestalte te geven. Ze verhuisde naar de Benedictijner-abdij in Disibodenberg en werd daar onder de hoede geplaatst van Jutta von Spanheim (1092–1136). Die Jutta leefde afgezonderd in een kluizenaarswoning in de buurt van de abdij en Hildegard werd gedurende vele jaren haar metgezel. Jutta werd later door Hil-degard beschreven als een ongestudeerde vrouw. Toch is het zeker dat ze Hildegard leerde lezen en schrijven in het Latijn, haar inwijdde in het Boek der Psalmen en in het leven volgens de regel van Benedictus. Hildegard was een ziekelijk kind. In haar Vita beschreef Hildegard hoe ze reeds sinds haar derde levensjaar ‘het Levende Licht’ gewaar-werd, een licht dat zo fel was dat het haar fysiek pijn deed. Dat felle licht ging gepaard met visioenen, en een zekere helderziend-heid. De visoenen werden begeleid door een goddelijke stem die haar hielp hetgeen ze

zag te interpreteren. Heel haar leven lang zou ze door die visio’s, die haar fysiek uitputten, bezocht worden. Rondom de inspirerende figuur van Jutta ontstond doorheen de jaren een kleine vrou-welijke kloostergemeenschap. Tot haar 43ste leed Hildegard een onopvallend bestaan te midden van hen. Wanneer Jutta stierf, werd Hildegard door die groep vrouwen verko-zen tot priores. Nog eens vijf jaar later werd ze bezocht door een stem die haar gebood haar visioenen op te schrijven en ze als pro-fetieën te verspreiden. Ze deed er tien jaar over vooraleer ze haar Scivias (letterlijk: Ken de Wegen) met behulp van de monnik Volmar, die optrad als scribent en kopiist, voltooide. Ze beschreef 26 verschillende visioenen, op briljante, evocerende manier, met daarna telkens een interpretatie van het visioen die de lezer op allegorische wijze meenam langs het hele theologische landschap van de schepping tot de verlossing. De titel van dat programma is ontleend aan een citaat uit de Scivias: ego sum homo. Hildegard werd in haar visioenen door de stem van het Levende Licht aangesproken als ‘homo’. De menselijke ziel is in Hildegards mystieke wereldbeeld een spiegel van de goddelijke. Wie mens is, is god.De Scivias maakten van Hildegard een bekende vrouw. Bernard van Clairvaux, met wie Hildegard een correspondentie onder-hield, attendeerde paus Eugenius III op Hil-degards profetieën en betoogde dat een dergelijk helder licht niet onbekend mocht blijven. Op die manier raakte Hildegards werk verspreid en werd ze vertrouweling van onder andere de keizer Frederick Barbarossa.

ego sum Homo muziKale Visioenen Van HilDegarD Von bingen

4

De kloostergemeenschap in Disibodenberg stond echter nog steeds onder de voogdij van de abt van de mannelijke Benedictijner-abdij. Na talloze strubbelingen besloot Hilde-gard, op goddelijk verzoek, in het jaar 1150 Disibodenberg te verlaten. Ze trok met haar volgelingen naar Rupertsberg nabij Bingen, verwierf er grond met de financiële steun van adelijke vertrouwelingen en richtte daar haar eigen onafhankelijke kloostergemeenschap op. Ze slaagde erin erkenning te krijgen van de aartsbisschop van Mainz en werd in 1165 officieel door keizer Friedrich Barbarossa erkend als abdis. Dat zij dat als vrouw wist te verwezenlijken was tot dan toe in de geschie-denis van het kloosterleven onuitgegeven. Rond 1165 was de kloostergemeenschap in Rupertsberg zozeer gegroeid - er verbleven toen 50 nonnen - dat Hildegard besloot om een tweede klooster uit de grond te stam-pen in Eibingen, in de buurt van Rüdesheim, met plaats voor 30 nieuwe kloosterzusters. In Eibingen bevindt zich vandaag nog altijd de abdij van Sint-Hildegard, met een levende kloostergemeenschap. Hildegard von Bingen was, als vrouw, voor veel van haar tijdgenoten in het Europa van toen een inspirerende vrouw. Ze leverde niet alleen belangrijke bijdragen aan de theolo-gie van haar tijd, ze schreef ook over fysica en geneeskunde en… ze componeerde ook muziek.

MuziekHet is uiteraard vooral de muziek van Hilde-gard von Bingen die ons vandaag aanbelangt. Hoewel ze strikt gezien niet de eerste vrou-welijke componiste is uit onze muziekge-schiedenis - die eer is weggelegd voor Kassia, die in de negende eeuw Byzantijnse gezangen neerpende - creëerde ze als vrouw wel het grootste corpus van middeleeuwse mono-

fone gezangen die aan één auteur kunnen toegeschreven worden. Muziek was volgens Hildegard het middel bij uitstek om de microkosmos van de mense-lijke ziel af te stemmen op de macrokosmos van Gods schepping. Haar muzikale oeuvre bestaat uit 77 gezangen en een liturgisch theaterstuk. Ze werden bewaard in twee ver-schillende manuscripten, genoteerd in Duitse neumen. Het is niet helemaal duidelijk wan-neer Hildegard die melodieën schreef. Ze werden voor het eerst opgetekend in 1150, maar het is heel goed mogelijk dat ze een heel aantal van die melodieën eerder com-poneerde. Het geheel raakte bekend onder de titel Symphonia armonie celestium revelatio-num en bevat 43 antifonen, 18 responsoria, vier hymnen, een Kyrië en een Alleluja en nog drie melodieën zonder specifieke titel. Inhou-delijk refereren ze allen aan de drie anker-punten van Hildegards theologische univer-sum: God, Gods Zoon en de Maagd Maria. Verder wijdde ze liederen aan belangrijke liturgische feestdagen, plaatselijk vereerde heiligen zoals Sint-Rupert, Sint-Disibodus en Sint-Ursula.Hildegard was ongetwijfeld vertrouwd met de muziek van haar tijd, maar had nauwe-lijks muziekonderwijs genoten en ondernam ook geen enkele poging om de muziek die haar omringde na te bootsen. “Untaught by anyone,” zegt ze daarover in haar Vita, “I com-posed and chanted plainsong in the praise of God and the saints, although I had never studied either musical notation, nor singing.” Ze componeerde quasi spontaan, zonder beroep te doen op de wiskunde die voor de componisten van haar tijd model stond. De melodieën waren volgens haar Godgegeven: “not through human lips, nor through human intelligence and ingenuity, nor through a desire for human composition. But through

5

God alone.” Haar tijdgenoten waren onder de indruk van tegelijk de schoonheid en de vreemdheid van haar muziek.Haar muziek is eenstemmig maar put niet uit het standaard gregoriaans en heeft haar eigen, unieke geluid. De hymnes en de sequentia’s zijn grotendeels syllabisch. Per lettergreep in de tekst weerklinkt niet meer dan één toon, in sommige gevallen tot drie, maar nooit meer. Veel van de responsoria en sommige van de antifonen zijn echter op een extravagante manier melismatisch. Op één lettergreep weerklinken soms tot 75 verschil-lende tonen. Die melisma’s vragen uiteraard de nodige virtuositeit van de uitvoerder en maken de muziek complex. Een ander excentriek kenmerk van Hilde-gards muziek is de wijde ambitus: veel melo-dieën bewegen zich tussen twee volledige octaven en eentje zelfs tussen een octaaf en een kwint. Het spreekt voor zich dat ook dat een heel degelijke zangtechniek veronder-stelt. Hildegard gebruikt de bovenste en de onderste regionen van de stem om nadruk te geven aan de tekst en vaak kan een vlucht naar boven in verband gebracht worden met het hemelse, een tocht naar beneden met het duivelse. Hildegard laat de stemmen vaak sprongen maken van een kwint, ook dat was ongebruikelijk in de eenstemmige muziek van haar tijd.De muziek van Hildegard von Bingen is opge-bouwd uit een welbepaald aantal melodische patronen die voortdurend, onder andere melodische en modale omstandigheden, in een fijngeweven web van nauwelijks waar-neembare variaties terugkomen. Net omdat die patronen telkens subtiel van elkaar ver-schillen wordt de muziek onvoorspelbaar en voelt ze vaak grillig aan. De poëzie waarop de melodieën zijn geënt, vormt verdere meditaties op de visioenen die

Hildegard in haar Scivias beschreef. Com-plexe theologische vraagstukken worden in die teksten gecondenseerd tot zeer expres-sieve maar tegelijk ook moeilijk toegankelijke poëzie, beladen met uitgesproken symbo-liek, gesteld in een beeldrijke en apocalyp-tisch gekleurde taal. Ook in de teksten van de Symphoniae is Hildegard volledig idiosyn-cratisch. Haar teksten lijken in niets op de poëzie van haar tijd. Ze maakt geen gebruik van een vast metrum of een vast vormprin-cipe. Muziek en tekst gaan in die melodieën een bijzonder verbond aan. Vaak spiegelen ze elkaar.Zonder twijfel componeerde Hildegard haar muziek om ze te gebruiken in de eredienst en het officium in haar eigen kloostergemeen-schap. De gezangen voor de heilige Sint-Disibodus componeerde ze op vraag van de abt van de Benedictijnerabdij – bij wijze van zoenoffer om de vrede met haar oorspronke-lijke thuis te herstellen. Ze schreef ook ver-schillende gezangen op commissie van de stad Trier. Maar allicht ging de mare van die gezangen nog veel verder. Een van de twee overgebleven manuscripten is afkomstig uit een Cisterciënzersabdij in Dendermonde. Het is volstrekt onduidelijk of die gezangen uitgevoerd werden met instrumentale bege-leiding. We weten vanuit de Vita dat Hildegard zelf het psalterium bespeelde en dat ze zich-zelf daarop begeleidde bij het uitvoeren van psalmen. Het Tiburtina ensemble baseert zich op die wetenschap om in zijn uitvoering ook gebruik te maken van instrumenten, met name de harp en het psalterion. Die instru-menten helpen het oor: ze ondersteunen de vele vreemde modale wendingen. Het Tiburtina ensemble wisselt de eenstem-mige gezangen van Hildegard von Bingen af met polyfone gezangen uit de Ecole de Notre Dame – met name het conductus Praemii

6

Dilatio, Flos in monte cernitur en het Deus misertus hominis. Anonieme werken die geschreven werden in Frankrijk rond over-gang tussen de 12de en de 13de eeuw.

Tiburtina ensembleHet volledig Tsjechische Tiburtina ensemble werd opgericht in 2008 en wijdt zich voor-namelijk aan de uitvoering van het grego-riaans en middeleeuwse polyfone muziek. Het ensemble hecht heel veel belang aan de zoektocht naar de juiste uitspraak van de oude teksten en zoekt voortdurend ant-woorden op de vraag hoe die oude muziek vandaag uitgevoerd kan worden. De leden van het vocaal collectief zijn stuk voor stuk veelgevraagde zangeressen die regelmatig hun medewerking verlenen aan producties van onder andere Collegium 1704, Ensemble Inégal, Doulce Mémoire, Mala Punica, Bach Collegium Japan en Collegium Vocale Gent.In deze productie laten de zangeressen van Tiburtina zich instrumentaal ondersteunen. Margit Übelbacker is een absolute speci-aliste op het psalterium. Ze studeerde aan de Schola Cantorum in Basel en trad op met onder andere l’Arpeggiata. De Vlaamse Han-nelore Devaere, musicologe en bevlogen harpiste, is in De Bijloke geen onbekende. Ze ondersteunt het Tiburtina met de gothische harp, daarin bijgestaan door Hana Blazíkovà.Het Tiburtina ensemble was al te horen op alle grote Tsjechische festivals en is dit en ook het komende seizoen op verschillende plaatsen in Europa te beluisteren. Ze namen een eerste

cd op voor het Tsjechische label Supraphon: ‘Flos inter Spinas’. Daarop is laatmiddel-eeuwse muziek te horen zoals die geklonken moet hebben in de Boheemse Benedictijner- en Cisterciënzer-abdijen. In het najaar keren de dames van Tiburtina terug naar België voor een concert op Canto Aperto, een festi-val voor gregoriaanse muziek, in Sint-Truiden.

Barbora SojkovaDe artistieke leiding van het Tiburtina ensem-ble is in handen van de sopraan en musico-loge Barbora Sojková. Zij maakte al op jonge leeftijd muziek en reisde als kind de wereld rond als lid van het Prague Philharmonic Children’s Choir. Ze studeerde koordirec-tie aan de Charles University en is er nu ook student aan de faculteit musicologie, waar ze het gregoriaans bestudeert onder leiding van specialist David Eben. Ze doet onderzoek naar de gregoriaanse traditie in Tsjechië en bestudeert de bronnen in het klooster van Sint-Joris in het kasteel van Praag. Als zan-geres neemt ze deel aan allerlei producties, gaande van middeleeuwse muziek tot barok-opera.

bio

7

16:00 B’ROCK | GENT19:00 ACCADEMIA DEGLI ASTRUSI | BOLOGNA21:00 ORQUESTA BARROCA DE SEVILLA | SEVILLA22:15 GRAND FINALE MET DE 3 ENSEMBLES

UNESCO MUZIEKDAG

BAROKENSEMBLES UIT SEVILLA, BOLOGNA EN GENTIN MUZIEKCENTRUM DE BIJLOKE GENT

zon11.03.12

TICKETS & INfO: www.DEbIjlOKE.bE | 09 269 92 92

zo | 04.03.12 | 17:00 | MirYDocentenconcertHobo & slagwerk

Wo | 07.03.12 | 20:00Jason moran trioJazz | Monk at Town Hall, 1959

do | 08.03.12 | 20:00 | uiTverkoCHTgraindelavoixSoefigezangen uit Sicilië

vr | 09.03.12 | 20:00deFilharmonie, edo de Waart (dirigent)Bruckner: symfonie nr. 8 in c

zo | 11.03.12unesCo muzieKDag16:00 | b’rock (gent)19:00 | accademia degli astrusi (bologna)21:00 | orquesta barroca de sevilla (sevilla)22:15 | grand Finale met de 3 ensemblesBarokmuziek uit sevilla, Bologna en gent

do | 15.03.12 | 20:00london baroque, reinoud van mechelen (tenor)Couperin, Haendel, rameau, Marais, leclair

vr | 16.03.12 | 20:00amsterdam sinfonietta, Candida thompson, robert McDuffie (viool)glass, keuris, adams

za | 17.03.12 | 20:00orchestre national de lillesibelius, schumann, Tsjaikovski

zo | 18.03.12 | 17:00Docentenconcertoctaaf van geert

Wo | 21.03.12 | 20:00Compagnie bischoffvia dolorosa | liszt, glowicka

vr | 23.03.12 | 15:00guido De neve, Frank agsteribbeJ.s. Bach, Haendel, kennis

za | 24.03.12 | 20:00symfonieorkest Vlaanderen, Vitaly samoshko (piano)Borodin, rachmaninov, sjostakovitsj

zo | 25.03.12 | 16:00deFilharmonie, Dirk brossé (dirigent), Karlijn sileg-hem & ides meire (acteurs)kidconcert: alice in Wonderland

Wo | 28.03.12 | 14:00 & 16:00michiel Hendryckx (verteller), benjamin glorieux (cello)de grote oorlog - muzikale vertelling voor kinderen (10-14j)

binnenKort

bespreekbureau muziekcentrum De bijloke gentJ. Kluyskensstraat 2, 9000 gentdi - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | za 13:00 - 17:0009 269 92 92 | tickets@debijloke.be | www.debijloke.be

v.u. | Daan Bauwens • tekst | Annemarie Peeters© | Muziekcentrum de Bijloke gentinfo@debijloke.beMuziekcentrum de Bijloke is mobiel dankzij het partnershipmet gent Motors (www.gentmotors.be)