1

S.A. FƏRZƏLİYEV

TİKİNTİDƏ

İDARƏETMƏ

BAKI - 2015

2

SAHİB FƏRZƏLİYEV

TİKİNTİDƏ İDARƏETMƏ

(DƏRSLIK)

Azərbaycan Respublikası Təhsil

Nazirliyinin “___” __________”

2015-ci il tarixli “ _______” saylı

əmri ilə dərslik kimi təsdiq

olunmuşdur.

BAKI – 2015

3

Rəyçilər;

1.AzMIU-nun “Xidmət sahələrinin iqtisadiyyatı və menecmenti” kafedrasının müdiri iqtisad

elmləri doktoru professor M.A.Məmmədov

2. AzMIU-nun “Tikinti istehsalatının texnologiyası, təşkili və idarə olunmasıi” kafedrasının

dosenti texnika üzrə fəlsəfə doktoru R.K.Bayramov.

3. Az.TU-nun “Xidmət sahələrinin iqtisadiyyatı və menecment” kafedrasının müdiri iqtisad

elmləri doktoru professor S.G. Cümşüdov.

4. AzTU– nun “Sənaye iqtisadiyyatı və menecment” kafedrasının müdiri iqtisad elmləri

doktoru professor R.K. İsgəndərov.

S.A.Fərzəliyev. Tikintində idarəetmə. Bakı, NRM 2014 səh 224.

Dərslikdə idarəetmə elminin anlayışları, inkişaf tarixi, idarəetmənin prinsipləri, funksiyaları,

idarəetmə texnologiyaları, idarəetmə metodları, tikinti müəssisələrinin təşkilati-strukturunun

formalaşması, onların idarəetmə strukturunun təşkili, xarici ölkələrin bu istiqamətdə təcrübələri,

idarəetmə qərarlarının hazırlanması və informasiya təminatı, tikintinin səmərəli material-texniki

vasitələrlə təhcizatı, tikinti müəssisələrinin istehsal fəaliyyətinin idarəetmə texnologiyası,

tikintidə təşkilati – texniki etibarlıq problemləri, əmək kollektivləri və onların formalaşması,

idarəetmə aparatı işçilərinin əməyinin təşkili və planlaşdırılması və s. kimi məsələlərə

baxılmışdır.

Dərslik tikinti istehsalatının bütün istiqaməti üzrə təhsilin bakalavr və maqistr pillələrində

dərsalanlar və bu istiqamətdə dərsverənlər ücün nəzərdə tutulmuşdur. Həmçinin, dərslik

idarəetmə funksiyasını yerinə yetirən digər sahibkarlıq subyektləri üçün də faydalı ola biləcək.

T--------------- 2015 qrifli şifrə

@ “Təhsil” NPM 2015

4

MÜNDƏRİCAT

Giriş......................................................................................................................... 3

Bölmə I. Tikintidə idarəetmənin nəzəri əsasları

Fəsil 1. Tikintidə idarəetmə anlayışları, prinsip və kateqoriyaları.

1.1 Əsas anlayışlar və terminlər........................................................................................................

1.2 İdarəetmə haqqında anlayışların inkişafı....................................................................................

1.3 İdarəetmə sistemləri və prinsipləri..............................................................................................

Fəsil 2. Idarəetmə nəzəriyyəsinin əsas kateqoriyaları

2.1. İdarəetmədə məqsəd.................................................................................................................

2.2. İdarəetmə prinsipləri.................................................................................................................

2.3. Tikintidə rəhbərlik və idarəetmənin üsulları.............................................................................

2.4. İdarəetmə prosesinin funksiyaları.............................................................................................

2.5. İdarəetmə texnologiyası............................................................................................

Bölmə II. Tikintinin iştirakçıları olan təşkilatlar, onların struktur və fəaliyyət

formaları.

Fəsil 3. Tikintinin iştirakçıları olan təşkilatlar, onların fəaliyyət formaları .

3.1 Obyektlərin tikintisinə kapital qoyuluşunu həyata keçirən iştirakçıların təşkilati növləri

3.2. Tikintidə sahibkarlıq fəaliyyətinin formaları.............................................................................

3.3. Tikinti təşkilatlarının təsərrüfatçılıq mexanizmi haqqında anlayış............................................

3.4. Tikinti təşkilatlarının istehsal fəaliyyətində dövlət və bələdiyyələrin rolu.................................

3.5.Tikinti üzərində bələdiyyə və dövlət idarəetmə orqanları...........................................................

Fəsil 4. Tikinti istehsalında idarəetmənin təşkilati strukturları

4.1. İdarəetmənin təşkilati struktur növləri.......................................................................................

4.2. Respublikada tikinti fəaliyyətində idarəetmənin təşkilati strukturları.......................................

4.3. Tikinti təşkilatlarının xətti bölmələri.........................................................................................

4.4. Tikinti birlikləri və onların növləri.............................................................................................

4.5. Firmalarda idarəetmənin təşkilati struktur formalaşmasının xarici təcrübəsi……....................

Fəsil 5. Məqsədli proqramların və investisiya tikinti layihələrinin həyata keçirilməsinin

idarə edilməsi. Tikinti istehsalında idarəetmənin təşkilati strukturunun formalaşdırma

məntiqi .

5.1. Məqsədli-proqram idarəçiliyinin təşkilati strukturu...................................................................

5.2. İnvestisiya tikinti layihələrinin təşkilati struktur idarəçiliyi.....................................................

5

5.3. Tikinti istehsalında idarəetmənin təşkilati srukturunun formalaşdırma məntiqi.......................

Bölmə III. İdarəetmə qərarlarının hazırlanması və informasiya təminatı.

Fəsil 6. İdarəetmə qərarlarının hazırlanma texnologiyası.

6.1. İdarəetmə prosesində qərarlar və onların təsnifatı.....................................................................

6.2. Qərarların hazırlanma üsulu........................................................................................................

6.3.Qərarların hazırlanması zamanı vəziyyətin riyazi modelləşdirilməsi..........................................

6.4.Qeyri-müəyyənlik şəraitində qərarların hazırlanma xüsusiyyətləri............................................

6.5. Qərarların qəbulu və müzakirə qaydaları....................................................................................

Fəsil 7. Tikintidə idarəetmənin informasiya təminatı.

7.1. İnformasiyanın xüsusiyyəti və onun təsnifatı.............................................................................

7.2.Layihə normativ informasiyası……………………………………………………...................

7.3.Sənədləşdirilmiş hesabat-idarəetmə informasiyası………………………………….................

7.4. İnformasiyanın saxlanması.......................................................................................................

7.5 İdarəetmə informasiya sistemləri...............................................................................................

Fəsil 8. Qərarların sənədləşdirilməsi və sənəd dövriyyəsinin təşkili.

8.1. İş icrasının mahiyyəti.................................................................................................................

8.2. Sənədli qərarların tərtib etdilməsi qaydaları.............................................................................

8.3.Sənəd dövriyyəsinin təşkili.........................................................................................................

8.4. İş icrasında təşkilati texnikanın vasitələri.................................................................................

Fəsil 9. İdarəetmənin kompüterləşdirilməsi, kompüter sistemlərinin növləri və idarəetmə

qərarlarının hazırlanması zamanı onların işlənmə qaydaları.

9.1. İdarəetmədə kompüter sistemlərinin rolu..................................................................................

9.2. İdarəetmə qərarlarının hazırlanması zamanı layihələrin (proqramların) idarə edilməsinin

informasiya-hesablama sistemləri inteqrasiyası fəaliyyətinin ümumi qaydası..............................

9.3 Məlumatlar bazasının formalaşma prinsipləri, məlumatlar,bank və biliklərinin qurulması...

9.4 LİİHSİ həllində tapşırıqların və onların komplekslərinin hazırlığı.............................................

Bölmə IV. Tikinti müəssisələrinin marketinqinin təşkili və idarə olunması.

Fəsil 10. Marketinqin idarə olunması.

10.1 Marketinq fəaliyyətinin tərkibi və mahiyyəti...........................................................................

10.2 Bazarın, onun konyukturasının və satış-müəssisəsi imkanlarının tətbiqi...............................

10.3. Marketinq proqramlarının hazırlanması və marketinq fəaliyyətinin planları .........................

10.4. Marketinq fəaliyyətinin təşkili……………………………………………………………….

10.5 Marketinq fəaliyyətinə nəzarət, onun təhlili və tənzimlənməsi...............................................

10.6 Tikinti müəssisələrinin marketinqinin idarəetmə xüsusiyyətləri…………………………...

6

Bölmə V. Tikinti müəssisələrinin istehsal fəaliyyətinin idarəetmə

texnologiyası.

Fəsil 11. Tikinti obyektlərinin və komplekslərinin idarəetmə texnologiyası.

11.1. İstehsalat (tikinti) proqramı, onun tərkibi və idarəetmə nəzarəti............................................

11.2. Operativ planlarının tərkibi və onların hazırlanma qaydası...................................................

11.3. Plan qərarlarının icrasına təşkilati hazırlıq..............................................................................

11.4. Tikinti müəssisələrinin istehsalat fəaliyyətinə operativ nəzarət və onun tənzimlənməsi........

11.5. İstehsalat fəaliyyətinin hesaba alınması və təhlili..................................................................

Fəsil 12. Dispetçer idarəçiliyinin texnologiyası

12.1.Dispetçer idarəçiliyi və dispetçer xidmətinin strukturu haqqında məlumat............................

12.2.Həftəlik-sutkalıq qrafiklərin formaları.....................................................................................

12.3. Həftəlik-sutkalıq qrafiklərin hazırlanma qaydası və istehsalat prosesində onlardan istifadə

olunmasının tənzimlənməsi.............................................................................................................

Bölmə VI. Tikintinin maddi və texniki vəsaitlərlə təchizatının idarə

olunması.

Fəsil 13. Material, məmulat və konstruksiyaların alınması və təchizatı idarəçiliyi

13.1. Bazarda maddi vəsaitlərin dəstləşdirilməsi satışı və alınması sistemi....................................

13.2.Tikintidə maddi resurslara olan tələbatın planlaşdırılması.......................................................

13.3.Maddi vəsaitlərin tədarükü və tikintidə onların hərəkəti.........................................................

13. 4. Xaricdə maddi vəsaitlərlə təchiz olunma idarəçiliyi.............................................................

Fəsil 14. Tikintinin texniki resurslarla təchiz edilməsi

14.1.Texniki resurslarının növləri və tikintidə onların tətbiq edilməsi üsulları..............................

14.2.Tikinti maşınlarının istismarının idarə edilməsi.....................................................................

14.3. Tikintidə avtonəqliyyat işinin idarə olunması…………………………………………........

Bölmə VII. Müəssisənin istehsalat fəaliyyətində tikintinin keyfiyyəti,

etibarlılıq və riski.

Fəsil 15. Tikintinin keyfiyyətinin idarə edilməsi və obyektlərin istismara verilməsi

15.1. Ümumi müddəalar .................................................................................................................

15.2 Tikinti istehsalı mərhələsində keyfiyyətin idarə olunması....................................................

15.3. Tikinti keyfiyyətinə nəzarətin növləri…………………………………………….............

15.4. Texniki sistem və avadanlıqların quraşdırma keyfiyyətinin idarə edilməsi..........................

15.5. Tikintinin keyfiyyətinin idarəçiliyində struktur bölmələrin vəzifələri..................................

15.6 Obyektlərin təhvil-qəbulu və onların texnoloji asılı qruplarının istismara verilməsi qaydaları

Fəsil 16. Təşkilati- texniki etibarlıq problemləri.

16.1. Tikinti istehsalında məqsədə nail olmanın etibarlılığı ..........................................................

7

16.2. Riskin qabaqcadan nəzərə alınan nəticələri...........................................................................

16.3. Müqavilələrin tərtibi zamanı mübahisəli məsələlərin həll edilmə üsulları............................

Bölmə VIII. Tikinti müəssisələrinin əmək kollektivləri

Fəsil 17. Əmək kollektivlərinin formalaşması və onların rəhbərlərinə qarşı olan tələblər

17.1. Əmək kollektivlərinin növləri və onların formalaşması ......................................................

17.2 .Kollektivin öyrənilmə üsulları.............................................................................................

17.3.Kollektivdə intizamın rolu.................................................................................................

17.4. Kollektivdə mübahisəli vəziyyətlərin dəf edilməsi ........................................................

17.5. Kadrların axını və kollektivin stabilləşmə yolları................................................................

Fəsil 18. Tikinti istehsalının idarə edilməsi sistemində rəhbərlik.

18.1.Rəhbər fəaliyyətinin xarakter və tərkibi.................................................................................

18.2.Rəhbər keyfiyyətlərinə olan tələblər......................................................................................

18.3. Rəhbərlik stili..........................................................................................................................

18.4. Səlahiyyətlərin paylanması.....................................................................................................

18.5 Rəhbərin nüfuzu...................................................................................................................

Fəsil 19. Rəhbər və idarətmə aparatı işçiləri əməyinin təşkili və planlaşdırılması

19.1. İdarəetmə aparatı işçilərinin əmək şərtləri...............................................................................

19.2. İdarəetmə aparatında iş yerinin təşkili.....................................................................................

19.3. Rəhbərin iş vaxtının hesaba alması və təhlili üsulları..............................................................

19.4. Rəhbər işinin planlaşdırılması..................................................................................................

Ədəbiyyat........................................................................................................................................

8

Giriş

İdrəetmə peşəkar bir fəaliyyət olaraq daim mövcud olmuşdur və dünyanın yaşı qədər onun

ömrü vardır. Dünyanın inkişaf tarixi zaman-zaman idarəetmənin də məna və məzmununu

dəyişmişdir. Müasir dövrümüzdə informasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı özü ilə bərabər

idarəetmə sistemində yeni səhifələr açmışdır. Bu da öz növbəsində idarəolunanlarla idarəedənlər

qarşısında yeni münasibətlər yaratmışdır. Həmçinin, istehsal sahələrində idarəetmənin imkanları

genişlənir, yeni yanaşmalara yol açır. İqtisadi və sosial inkişaf dinamikası, qlobal siyasi

dəyişikliklər onu deməyə əsas verir ki, idarəetmə həyatı əhəmiyyətə malik olan bir predmetdir.

Dəyişən şəraitdən, istehsalın miqyasından, yeni texnika və texnologiyanın tətbiqindən asılı

olaraq idarəetmə sistemi daimi olaraq təkmilləşir. Bu yalnız idarəetmənin təşkilati quruluşunun

təkmilləşdirilməsi deyil, yeni idarəetmə üsullarının yaradılmasını, idarəetmənin prinsipləri,

funksiyaları, metodlarının qarşılıqlı əlaqəli şəkildə istehsalın idarə edilməsinə düzgün tətbiqini

nəzərdə tutur. Bu deyilənlər mürəkkəb tikinti istehsalatı üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Cəmiyyətin yetkinliyi birinci növbədə özünü idarəetmə münasibətlərində təzahür etdirir, ona

görə də idarəetmə münasibətlərinin öyrənilməsi idarəetmə nəzəriyyəsində görkəmli yer tutmalıdır.

Bu isə həyatın bütün sahələrinin elmi səviyyədə idarə olunması, idarəetmənin müasir tələblər

səviyyəsində qurulmasından irəli gəlir. Lakin, idarəetmə münasibətlərinin nəzəri, praktik və

metodoloji məsələlərinin həlli zamanın tələblərindən xeyli geri qalır. İndi idarəetmə qarşısında

keyfiyyətcə yeni vəzifələr qoyulur.

İdarəetmə məvhumuna insanlar zaman-zaman bir-birindən fərqli mənalar, baxışlar, yanaşmalar

vermişlər. Həqiqətən, hər hansı bir obyektin vəziyyəti, mövqeyi münasibətləri və digər özünə

məxsusluqların istiqamətlənmiş dəyişikliklərə sövq edilməsi ilə bağlı müxtəlif cür təsəvvürlər ola

bilər. Ən ümumi təsəvvürlər və idarəetmənin ümumi (universal) nəzəriyyəsinin yaratması çox

gümanki, bütün belə təsir proseslərini özündə birləşdirməyə qadir olmalıdır. Müasir idarəetmə

nəzəriyyələri belə cəhdlər edir, lakin eyni “elmi” dildə bütün belə prosesləri təsvir etmək hələ

mümkün olmamışdır. Səbəblərdən başlıcası onunla bağlıdır ki, müasir elm obyektiv aləmdə bütün

idarəolunan və idarəedən varlıqların təsirini sonadək aydınlaşdırmaq gücündə deyil. Bu sahədə elmi

biliklər təcrübələr və təsəvvürlər bəzən geri qalır. Məsələn, “bütün varlıqlar idarə olunmur?”sualına

dünya dinlərində ən azı iki min il əvvəl birmənalı cavab verildiyi halda, müasir elmdə və elmi

fəlsəfədə mütləqiyyət və sonsuzluğun kainatda baş verən prossesləri idarəetmənin təsdiq edilmiş

həqiqət kimi deyil, sübut və ya əksinə, inkar edilməsi mümkün olmayan bir məfhum kimi qəbul

edilmişdir.

Müasir şəraitdə idarəetmə fəaliyyəti dərin peşəkar bilik və bacarıq tələb edir. Bir çox idərəetmə

qərarlarının xarakteri kompleks yanaşmanı, elmi-texniki, iqtisadi, sosial, ekoloji, siyasi və digər

9

aspektlərin hesaba alınmasını tələb edir. İdarəetmə sistemində öz vəziyyətinə görə rəhbər belə

kompleks yanaşmanı hamıdan yaxşı həyata keçirməyi bacarmalıdır.

Respublikamızda tikinti sektorunun sürətli inkişafı, bu tikintidə iştirak edən müəssisələrin

idarəetmə sistemində günün tələbləri səviyyəsində qurulmasını tələb edir. İdarəedənlərin bilik və

bacarıqlarının yüksəldilməsini, bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verməsini zəruri edir.

Təqdim olunan dərslik qeyd olunan xüsusiyyətləri özündə əks etdirən mütəxəssislərin

yetişməsinə tikinti müəssisələrinin təşkilati-strukturunun formalaşmasına, onların idarəetmə

strukturunun təşkilinə, xarici ölkələrin bu istiqamətdə təcrübələrinin mənimsənilməsinə, idarəetmə

qərarlarının hazırlanmasına və informasiya təminatının yaradılmasına, tikintinin səmərəli material-

texnik vasitələrlə təhcizatının təminatına və əmək kollektivlərinin formalaşmasına yardımçı olan bir

vəsaitdir. Ali məktəblərdə dövrün tələblərinə cavab verən kadrların hazırlanması bu istiqamətdə

müəyyən bilgilərin verilməsini vacib edir. İstehsalatda rəhbər vəzifələrə çəkilən gənc mütəxəssislər

nəzəri bilikləri və qərar qəbul etmək bacarıqları əldə etdikdən sonra onu praktiki tətbiqini həyata

keçirməkdə cətinlik çəkməzlər. Dərslikdə bu istiqamətdə bir çox zəruri materiallar verilmişdir.

I bölmədə tikintidə idarəetmənin nəzəri əsasları: İdarəetmə anlayışları, prinsip və kateqoriyaları,

idarəetmə prosesinin funksiyaları və s.

II bölmədə tikintinin iştirakçısı olan təşkilatlar, onların fəaliyyət formaları, republikamızda

tikinti fəaliyyətində idarəetmənin təşkilatı strukturları, idarəetmənin təşkilatı struktur

formalaşmasının xarici ölkə təcrübəsi, məqsədli proqramların və investisiya layihələrinin həyata

keçirilməsi, tikinti istehsalatında idarəetmənin təşkili strukturunun formalaşması və s.

III bölmədə tikintidə idarəetmənin informasiya təminatı, idarəetmə qərarlarının hazırlanma

texnologiyası, idarəetmənin kompüter sistemlərinin növləri və idarəetmə qərarlarının hazırlanması

zamanı onların işlənmə qaydaları və s.

IV bölmədə tikinti müəssisələrinin marketinqinin təşkili və idarə olunması, tikinti

müəssisələrinin marketinqinin idarəetmə xüsusiyyətləri, marketinq fəaliyyətinin təşkili və s.

V bölmədə tikinti müəssisələrinin istehsal fəaliyyətinin idarəetmə texnologiyası və dispetçer

xidmətinin strukturu haqqında və s.

VI bölmədə tikintinin maddi və texniki vəsaitlərlə təchizatının idarə olunması, istehsalat (tikinti)

proqramı, onun tərkibi və idarəetmə nəzarəti, dispetçer idarəçiliyi və s.

VII bölmədə tikintinin keyfiyyətinin idarəçiliyində struktur bölmələrin vəzifələri, obyektlərin

təhvili-qəbulu və onların texnoloji asılı qruplarının istismara verilməsi qaydaları, tikintidə təşkilatı-

texniki etibarlıq problemləri, və s.

VIII bölmədə əmək kollektivinin formalaşması və onların rəhbərlərinə qarşı olan tələbatlar,

tikinti istehsalatının idarə edilməsi sistemində rəhbərlik, rəhbər və idarəetmə aparatı işçiləri

əməyinin təşkili və planlaşdırılması və s. kimi məsələlər dərslikdə öz şərhini tapmışdır.

10

Müasir texnologiyaların inşaatda tətbiqi və bazar rəqabəti tələb edir ki, inşaatçı mütəxəssislərin

idarəetmə ilə bağlı hazırlığı köklü yaxşılaşdırılsın. Gənc inşaatçıların univeristet hazırlığı onların

elmi-texniki tərəqqini tətbiq etməyə həvəsləndirmək və yüksək peşəkarlığa nail olmağa sövq

etməlidir. İnşaatçı kadrların hazırlığının bütün istiqamətlərində idarəetmənin öyrənilməsi çox

vacibdir. Çünki bu mütəxəssislər gələcəkdə tək icraçı mühəndislər kimi deyil, həm də müxtəlif

sahələrdə rəhbər vəzifələrdə çalışacaqlar. Bu da onlara idarəetmənin nəzəri biliklərinin

öyrənilməsini zəruri edir. Bu da istər təhsilin bakalavr, istərsə də magistratura pilləsində tədrisin

əhatəliyini genişləndirir.

Dərslik də bu məqsədlə yazılmışdır. Dərslik “Tikintinin təşkili və idarə edilməsi” fənninin daha

da dərindən mənimsənilməsinə və gələcəkdə rəhbər vəzifələrin icra olunmasında gənc

mütəxəssislərə yardımçı olacaq. Dərslik həmçinin idarəetmə funksiyasını yerinə yetirən digər

sahibkarlıq subyektləri üçün də faydalı ola biləcək.

Sonda qeyd etmək istəyirəm ki, tikintidə idarəetmə ilə bağlı müxtəlif kitablarda materiallar

verilsə də konkret “tikintidə idarəetmə” ilə bağlı dərslik yazılmamışdır. Təbii ki dərslik tam

qüsursuz deyildir. Nöqsanları göstərən hər bir şəxsə müəllif öz minnətdarlığını bildirir.

Müəllif həmçinin, kitabın araya-ərsəyə gəlməsində əməyi olan hər bir kəsə öz təşəkkürünü

bildirir.

11

Bölmə I. Tikintidə idarəetmənin nəzəri əsasları

Fəsil1. Tikintidə idarəetmə anlayışları, prinsip və kateqoriyaları.

1.4 Əsas anlayışlar və terminlər

Tarixən idarəetmə ibtidai insan cəmiyyətindən mövcud olmuşdur. Canlı varlıqların qeyri-

bərabərliyi idarəetmənin ilkin formalarının yaranmasının obyektiv əsasını təşkil etmişdir. İnsan

cəmiyyətinin inkişafına sistemli yanaşma ilə birgə olaraq tarixi məntiqi yanaşmanın tətbiqi

idarəetmənin də inkişaf etməsi daha mükəmməl və tutarlı təsir formalarını mənimsəməsi və

bunların ardıcıl olaraq bir-birini əvəz etməsi bir sıra tarixi proritetlərdən bəhs etməyə imkan

verir. Tarixə nəzər salsaq idarəetmənin əhatə sahəsinin miqyasının və sistemin mürəkkəbliyinin

artmasının və bunun dinamikasının sürətlənməsinin şahidi oluruq. Tikintidə idarəetmədən söhbət

düşəndə aşağıdakı bəzi terminlərə rast gəlirik.

İdarəetmə obyektləri - tikiləcək binalar və qurğular kompleksi üçün tikinti istehsalatını idarə

edən sistem pillələridir.

İdarəetmə prinsipləri - müəssisələrin (təşkilatların ) müdriyyətinin bütövlükdə həmçinin ayrı-

ayrı rəhbərlərinin əsaslandığı və əməl etməli olduğu əsas qaydalar və müddəalardır.

İdarəetmə funksiyası- məqsədyönlü spesifik xarakterli fəaliyyət növünün ondan fərqlənən

(xarakterli və istiqaməti üzrə) başqa fəaliyyət növləri ilə qarşılıqlı təsirinin idarə edilən sistemə

tamamilə səmərəli təsir etmə üçün obyektiv zəruriliyidir.

Təşkiletmə- proqram və ya məqsədli müəyyən edilmiş qayda əsasında birgə həyata keçirmək

üçün insanların birləşməsidir.

Planlaşdırma- idarəetmə funksiyası olub resurslar və vaxt üzrə məhdudluqlar şəraitində

təşkilatların fəaliyyət göstəricilərinin təyin edilməsi də daxil olmaqla planların işlənib

hazırlanma prosesidir.

İdarəetmə- idarəetmə alt sisteminin və ya idarə orqanının idarəedilən alt sistemə və ya

idarəedilən obyektə onun səmərəli fəaliyyətini və inkişafını təmin etmək məqsədi ilə

məqsədyönlü təsir etmə prosesidir.

Tikintinin idarəedilməsi- qoyulan məqsədə səmərəli nail olmaq üçün idarəetmə alt sisteminin

tikinti təşkilatlarının işçilərinə təsiretmə nəzarəti və tənzimləmə prosesidir.

İstehsalınb idarə edilməsi- ətraf mühitin təsirlərini nəzərə almaqla material və texniki

resursların insan əməyinin və informasiya texnologiyasının son məhsula çevrilməsinin forması

və metodlarıdır.

Tikintidə idarəetmə- tikinti istehsalatında iştirak edən kapital qoyuluşunun material-texnik

əmək və maşın-mexanizm resurslarının düzgün bölüşdürülməsi və onlar arasında səmərəli

əlaqələrin yaradılması başa düşülür.

12

İstehsal proseslərinin idarəedilməsi- əsas faktları nəzərə almaqla bu prosesləri idarəetmə

texnologiyasının qanuna uyğunluqları və əmək kollektivlərinə təsir edən üsulların müəyyən

edilməsi başa düşülür.

Sonrakı fəsillərdə də yeni anlayışlar və terminlərə də rast gəlinəcəkdir ki, bu fəsillərdə də

onların izahına yer ayrılacaqdır.

1.2.İdarəetmə haqqında anlayışların inkişafı.

İdarəetmə məfhumuna insanlar zaman-zaman bir-birindən fərqli mənalar, baxışlar, yanaşmalar

vermişlər. Həqiqətən hər hansı bir obyektin vəziyyəti, mövqeyi, münasibətləri və digər

özünəməxsusluqların istiqamətlənmiş dəyişikliklərə sövq edilməsi ilə bağlı müxtəlif cür təsirlər

ola bilər.Ən ümumi təsəvvürlər və idarəetmənin ümumi (universal) nəzəriyyəsinin yaratması çox

gümanki, bütün belə təsir proseslərini özündə birləşdirməyə qadir olmalıdır. Müasir idarəetmə

nəzəriyyələri belə cəhdlər edir, lakin eyni “elmi” dildə bütün belə prosesləri təsvir etmək hələ

mümkün olmamışdır. Səbəblərdən başlıcası onunla bağlıdır ki, müasir elm obyektiv aləmdə

bütün idarəolunan və idarəedən varlıqların təsirlərin sonadək aydınlaşdırmaq gücündə qeyd edir.

Bu sahədə elmi biliklər təcrübələr və təsəvvürlər bəzən geri qalır. Məsələn, “bütün varlıqlar idarə

olunmur?”sualına dünya dinlərində ən azı iki min il əvvəl birmənalı cavab verildiyi halda,

müasir elmdə və elmi fəlsəfədə mütləqiyyət və sonsuzluğun kainatda verən prossesləri

idarəetmənin təsdiq edilmiş həqiqət kimi deyil, sübut və ya əksinə, inkar edilməsi mümkün

olmayan bir məfhum kimi qəbul edilmişdir.

İdarəetmə obyekti haqqında anlayışa ilk dəfə keçən əsrin 20-ci illərinin əvvəllərində nəşr

olunan ədəbiyyatlarda rast gəlinir.

1911-ci ildə F.Qoylor bir qədər sonra isə A. Fayol əsərlərində idarəçilik fəaliyyətində tədqiqatın

əsas obyekti kimi baxılması qərarına gəldilər.

1924-cü ildə Rusiyalı M.Prudakov əsərlərində izah edir ki, idarəetmə istehsal dövründə kapitalın

uzlaşdırılmış hərəkətidir. İdarəetmə prosesinə isə kapitalın işçi qüvvəsi və istehsal vasitələri

formasında hərəkətini və yerləşməsini uzlaşdıran əmək prosesi kimi baxmaq lazımdır.

Bir qrup tədqiqatçılar iddia edirdilər ki, idarəetmə obyekti dedikdə işdəki kapitalın fəallaşması

başa düşülməlidir, bəziləri isə texniki fəaliyyətin özünü idarəetmə obyekti sayırdılar. N.A. Vitke

idarəetmə obyekti haqqında olan fikirləri inkişaf etdirərək qeyd edir ki, “İdarəetmə insanların

fəaliyyətini məqsədə uyğun əlaqələndirərək müxtəlif alətlərin köməyi ilə təşkilata xas olan

məqsədə nail olmaqdan ibarətdir”.

İdarəetməyə sistem yanaşma inkişaf etdikcə sosioloji istiqamət daha geniş yayılmağa başladı. Bu

zaman idarəedilən sistemə ( idarəetmə obyektinə ) müəssisələrin, birliklərin və s. o elementlərini

13

və alt sistemlərini aid etdilər ki, onlar maddi nemətlərin və xidmətlərin yaradılmasında bilavasitə

iştirak edir. Hər sistemdə məşğul olan kollektiv insanlara məqsədə uyğun təsiri təmin edir.

Beləliklə tikintinin idarəedilməsinin struktur icrarxiyasında hər manqanı həm idarəedilən (

yuxarı pilləyə nəzərən) sistemə aid etmək olar. Belə yanaşma tikinti istehsalatının idarə edilmə

edilməsi ierarxiyasında idarəetmə pillələrinin əsassız olaraq çoxalmasına səbəb olur. Odur ki,

tikinti təşkilatlarında idarəetmə obyektinə ( idarəedilən sistemə ) tikinti məhsulunun istehsalı

prosesini, yəni istehsal fondlarının- xammalın ( materialların, məmulatların, konsturuksiyaların

və yarımfabrikatların ), həmçinin resurslar kompleksini ( texniki vasitələrin, maliyyənin,

fəhlələrin əməyinin, köməkçi binaların) ardıcıl olaraq idarəedən sistemin təsiri ilə hazır məhsula

çevirən istehsal proseslərini aid etmək daha düzgündür.

İstehsal prosesində istehsal fonları dövr edir, yəni kapitallar hərəkət edir. Fondun biri- dövriyyə

vəsaitləri tamamilə, o biri- əsas fondlar İsə qismən, amartizasiya ayrılmaları formasında, başqa

keyfiyyətə- hazır məhsula çevrilir. Ona görədə ayrıca bina və ya qurğu tikintisinin istehsalat

proseslərini idarə edilən sistemin ( idarəetmə obyektinin) birinci element hesab etmək lazımdır.

Tikinti təşkilatları üçün mürəkkəb idarəetmə obyekti- illik tikinti proqramıdır, yəni bir il ərzində

tikiləcək binalar və qurğu kompleksi tikinti istehsalatının bütün idarə edən sistem pillələri üçün

əsas ( baş) idarəetmə obyektidir.

Tikintinin həcmi artıqca investisiya tsiklində iştirak edən təşkilatların miqdarı artdı, bu isə üfüqi

əlaqələrin həddən artıq çoxalmasına səbəb oldu. Belə vəziyyət kifayət qədər stabil şəraitdə

investisiya tsiklinin səmərəlik təlabatlarını ödəyərək, qoyulan məqsədə cavab verirdi.Tikiləcək

binalar və qurğular kompleksinin mürəkkəbləşməsi, podrat və hazır tikinti məhsulunun satış

bazarlarının inkişaf şəraiti kəskin dəyişdi. Şəraitin qeyri sabitliyi və mütəmadi olaraq yeni

məqsədlərin meydana gəlməsi idarəetmə mexanizminin pozulmasına gətirib çıxartdı. Bu

idarəetmədə bütün daxili üfiqi əlaqələrin orientasiyanın ( səmtləşdirilməsini) yenidən

baxılmasını zəruri etdi. Təcrübə göstərdi ki, son məqsədə nail olmaq üçün ayrı-ayrı fəaliyyət

növlərini inteqrasiya etmədən (birləşdirmədən ) orientasiyanı dəyişmək mümkün deyil. Odur ki,

investisiya tsiklinin gedişində mərhələlər arası uzlaşmanı vahid məqsədə tabe etmək üçün

idarəetmə həllərinin qəbulu mərkəzini problemin tam məzmununu müəyyən edən idarəetmə

səviyyəsinə yaxınlaşdırmaq zərurəti yarandı. Məqsədli-proqram idarəetmə və onun bir növü olan

investisiya layihələrinin idarəedilməsi belə yaranmağa başladı. Bunun üçün idarəetmənin

təşkilatı strukturuna layihənin (proqramın ) rəhbərini daxil etmək lazım gəldi. Bu imkan verdi ki,

mərkəzləşdirilmiş və qeyri mərkəzləşdirilmiş idaəretmənin optimal nisbətinə nail olmaq üçün

şaquli və üfiqi əlaqələr daha səmərəli əlaqələndirilsin. Bütün təşkilatlar- elmi-tədqiqat tikinti,

satış və s. Təşkilatlar layihənin (proqramın) rəhbərinə tabe edilir. Tikinti investisiya layihələrinin

iştirakçıları bölmələrinin rəhbərləri iki rəisin (rəhbərin): inzibati xətt üzrə öz təşkilatının

14

rəhbərinin, layihənin yerinə yetirilmə qrafiki və dəyəri üzrə layihənin rəhbərinin nəzarətində

(tabeliyində ) olur. Təşkilatların rəhbərləri isə ancaq cari istehsalat məsələlərinin həllinə

məsuliyyət daşıyırlar.

1.3. İdarəetmə sistemləri və prinsipləri.

İdarəetmənin öyrənilməsi üçün onun sistem şəklində təsəvvür edilməsi çox vacibdir. Bununla

yanaşı məlum olur ki, sistem anlayışı kiçik sistemlərdən tutmuş ən böyük sistemləri də əhatə

etmiş olur. Bu baxımdan sistemləri ilk yanaşmada aşağıdakı kimi təsnif edirlər.

1) İdarəetməyə obyektiv zərurət (təlabatlar, maraqlar) yuxarıdakı təhlil göstərir ki,

idarəetmənin öyrənilməsi üçün onun sistem şəklində təsəvvür edilməsi faydalıdır. Məlum

olduğu kimi, sistemləri ölçülərinə görə müəyyən şkala üzrə düzsək məlum olar ki,

müəyyən “ nöqtələrdə”də keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir.

2) Sadə sistemlər (elementləri və onların əlaqələri məlumdur və müşahidə edilə bilər, buna

görə idarəetmə təsirlərinin həm elementlərin vəziyyətində, həm onların əlaqələrində

törətdiyi dəyişiklikləri ölçmək və nəticəsi kimi qiymətləndirmək nisbətən asandır)

3) Adi sistemlər (onlar elementlərinin müxtəlifliyi və tərkibinə görə daha mürəkkəb

strukturlar yaradır, konkret elementin dəyişməsi hansı nəticələrə gətirib çıxardığı

əvvəlcədən məlum olur)

4) Böyük sistemlər (elementlərinin və əlaqələrinin sayı çoxdur, onlar bir neçə səviyyədə

yarımsistemlərdə birləşə bilər, prinsipcə kütləvilik və sistemin strukturunu, məsələn,

çoxölçülü statistika vasitəsilə təsvir etmək mümkündür);

5) Mürəkkəb (fövqəl-) sistemlər (elementlərin sayı və tərkibi dəyişəndir, əlaqələr strukturu

mürəkkəb və qeyrimüəyyəndir, əsas sistemdaxili proseslər qeyrixətti xarakter daşıyır)

Sistemlərin sadə təsnifi onları iki cəhətdən fərqləndirməyə imkan verir:

1) Sistemlərin əmələ gəlməsi (yaradılması, qurulması) nöqteyi-nəzərindən:

2) Müxtəlif tipli sistemlərin idarə olunması nöqtəyi-nəzərdən.

Birinci məqamda hesab olunur ki, sadə sistemlər törənən, yəni müəyyən məqsədlə

yaradılan sistemlərdir. Onlar daha da mürəkkəbləşir və onların əmələ gəlməsində sistemin

yaddaşına həkk olunur, yaddasaxlama, ötürmə və sonradan canlandırma özü də idarəetmə

prosesinin tərkib hissəsi olur. Mürəkkəb sistemlər digər sistemlərin sintezi və metamorfozu

nəticəsində meydana gəlir, onlar daha uzun müddət mövcud olur, onların adi inkişaf yolu

digər sistemlərə çevrilməkdən ibarətdir.

İkinci məqamda isə sistemlərin idarə olunmasının öncədən təyin edilmiş, yəni sistem

yaradılanda və ya təkmilləşdiriləndə ( islah ediləndə) məqsədlərinə fikir verək. Bunlar

15

sistemin mövcudluğunu, inkişaf və təkmilləşməsini təmin edən məqsədlərdir və bəzən onlara

ontoloji məqsədlər də deyirlər. Nəhayət, qeyd edək ki, sistemlərin mövcudluğu zaman

keçdikcə elementlərinin və əlaqələrinin dəyişməsi vasitəsilə təmin edilir. Bunun üçün tələb

olunan resurslar( maddi, enerji, informasiya) adətən ətrafdan götürülür. Belə sistemlərə açıq

sistemlər deyilir. Bunlardan fərqli olan qapalı sistemlərdə ətrafla əlaqə və mübadilə

idarəetmə nöqteyi-nəzərindən mövcud deyil (hər-halda elementlər səviyyəsində) və sistem

mövcudluğunu qorumaq üçün daxili tarazlığını təmin etməyə çalışır (bir növ sistemdə daxili

idarəetmə həyata keçirilir).

Ümumiyyətlə, sistemin fəaliyyətdə olması və təkmilləşməsi, bir qayda olaraq, istər açıq,

istər qapalı sistemlərdə daxili müxtəlifliyin (rəngarəngliyin )artması ilə nəticələnir. Bunun

universalölçüsü kimi entrpologiya göstəricisi çıxış edir.Müxtəliflik artdıqca sistemin inkişaf

perspektivləri ilə bağlı qeyri-müəyyənlik dərəcəsi də artır. Sistemin ümumilikdə daxili

dayanıqlılıq dərəcəsi aşağı enir və nəticədə tam dağılma riski ilə üzləşə bilər. Bunun qarşısını

sistem mühit resursları hesabına alır. Digər alternativ isə (xüsusən qapalı sistemlərdə ) daxili

resurslardan daha səmərəli istifadə edilməsindən ibarətdir. Bu halda yeni strukturlaşma,

səmərəsiz elementlərdən azad olma, funksional yüklənmənin nəzərdən keçirilməsi və s.

tədbirlər tətbiq edilir.

Bütün bu deyilənlər idarəetməyə birbaşa aidiyyatı vardır, çünki sosial sistemlərdə

mürəkkəblik dərəcəsindən asılı olmayaraq sistemin mövcudluğu idarəetmədən həlledici

dərəcədə asılıdır. Ümumi çərçivədə təsəvvür etmək olar ki, düzgün idarəetmə idarəolunan

sistemin varlığını və inkişafını təmin etməlidir, həmin sistemin mühitlə münasibətlərdə

risklərin azaltmalıdır, yaxud hətta neytrallaşdırmalıdır. Digər tərəfdən isə, düzgün

idarəetmə sistemin mühitdən bəhrələnməsini (düzgün “qidalanmasını”) təmin etməlidir.

Buradan isə, öz növbəsində, bir neçə qənaətə gəlib çıxmaqla sonrakı təhlilin istiqamətini

daha da konkretləşdirmiş oluruq:

1)İstənilən idarəetmə obyektini (və ümumiyyətlə, subyekt-obyekt birliyini) sistem şəklində

təsəvvür edəndə onda sistemin mövcudluğu və sistem daxili qanunauyğunluqlar idarəetmə

prinsipləri və qaydalarını metodoloji cəhətdən diqtə etmiş olur, bu isə idarəetmə sisteminin

düzgün qurulmasında (və ya mövcud sistemin təkmilləşməsində başlıca rol oynayır: əgər biz

yaxşı (düzgün) idarəetmə haqqında düzgün düşünürüksə, onda bu problemə yanaşma

idarəetmə sisteminin mənşəyi və quruluşundan başlanmalıdır.

2) Sadə sistemlər inkişaf edərək quruluşunu mürəkkəbləşdirir, və beləliklə, idarəetmə

məqsədləri və vəzifələri də ümumi halda daha da mürəkkəb olur: buradan belə çıxır ki, bir

sistem üçün əsaslandırılmış məqbul sayılan idarəetmə mexanizmi sistem dəyişəndə öz

16

səmərəsini itirə bilər, yəni birdəfəlik təyin edilmiş (və ya bütün hallara uyğun olan yaxşı

idarəetmə sistemi mövcud deyildir.

3)Sistemlərin təkmilləşməsi xətti qaydada bərabərsürətli dəyişikliklərlə deyil, qeyri-xətti

və sıçrayışlarla baş verir-bu səbəbdən idarəetmə sisteminin də tədricən təkmilləşdirilməsi

müəyyən səviyyəyə qədər əhəmiyyətli ola bilər. Deməli, elə hədlər mövcuddur ki, orada

radikal dəyişikliklər sponton qaydada baş verməkdə yüksək ehtimala malikdir. Ümumiyyətlə,

açıq sistemlərdə isə daxili strukturların və hər iki halda idarəetmənin əməli vəzifələrindən biri

məhz o tarazlığı təmin etməkdən (pozulduqda isə bərpa etməkdən )ibarətdir.

4)Sistemlərin (özünü )idarə etməsində qeyd edilən varlığın təmin edilməsi və

təkmillləşməsinə xidmət iki baxımdan qiymətləndirilə bilər:

Birincisi, xarici müşahidəçi gözü ilə; onda sistemin yaxşı idarə olunması onun təyin

etdiyi meyarlarla qiymətləndirilir və bununla bağlı olan qərarlar da ona məxsusdur;

İkincisi, sistemin özü (konkret desək, sistemin tərkibindəki idarəetmə subyekti və

obyekti) tərəfindən; meyar kimi sistemin varlığını göstərən obyektiv məqsəd və

idarəedənin təyin etdiyi subyektiv (idarəetmə) məqsədi arasında münasibətlər

(eynilik, yaxınlıq, tabeçilik və buna bənzər)

5)Sitemlərin (xüsusən mürəkkəb sistemlərin) adekvat (düzgün, yaxşı, səmərəli və s.) idarə

olunması əslində onlarda baş verən dəyişikliklərin sözün geniş mənasında idarəedilməsindən

ibarət olur (müşahidə etmək, düzgün təsvir etmək:model qurmaq, nəzarətdə saxlamaq,

tənzimləmək, razılaşdırmaq, pozucu prosesləri qabaqlamaq, qaydaları təyin etmək və s. –daha

ətraflı sonrakı bənddə!)

Bizi daha çox böyük və mürəkkəb sistemlər maraqlandırır , çünki real insan sistemlərinə adətən

sistemin tərkibi və quruluşu, onun inkişaf dinamikası, mürəkkəb sistemlərin əlamətləri xasdır.

Beləliklə, bir tərəfdən belə sistemlərdə daxili tarazlığı təmin etməklə, onun mövcudluğunu

qorumuş oluruq, digər tərəfdən isə mürəkkəb sistemin varlıq imperativi- məhz təkmilləşmə

zərurəti olduğundan, idarəetmənin vəzifəsi daha məqsədəuyğun təkmilləşməni sistemin həm

daxilində, həm xarici mühitlə əlaqələrində həyata keçirməkdən ibarət olur.

İdarəetmə prinsipləri dedikdə müəssisələrin (təşkilatların) müdriyyətinin bütünlüklə həmçinin

ayrı-ayrı rəhbərlərinin əsaslandığı və əməl etməli olduğu əsas qaydalar və müddəalar başa

düşülür. İdarəetmə prinsipləri istehsalatın obyektiv xüsusiyyətlərini və idarəetmə sisteminə

təlabatları əks etdirir. İdarəetmənin inkişaf mərhələlərinə nəzər saldıqda məlum olur ki, bir

mənalı qanunauyğun formada idarəetmə mümkün deyildir. Bir çox alimlər “universal” idarəetmə

prinsiplərinin izah edilməsində böyük müxtəlifliklər olsa da idarəetmənin əsas obyektiv

xüsusiyyətləri eyni cür formalaşır.

17

İdarəetmədə elmilik prinsipləri qoyulan problemin həllinə sistem yanaşmada iqtisadi-istehsalat

münasibətlərində meydana gələn hadisələrin elmi təhlilinə və sintezinə istehsalat inkişafının

obyektiv qanunlarına istehsalat-təsərrüfat mexanizminin və idarəetmənin təşkilati strukturunun

təkmilləşməsinə əsaslanır. Nəzərə almaqla bu proseslərin idarəetmə texnologiyasının qanuna

uyğunluğunu və əmək kollektivlərinə təsir edən üsulların müəyyən edilməsi başa düşülür.

Fəsil 2. İdarəetmə nəzəriyyəsinin əsas kateqoriyaları.

2.1 İdarəetmədə məqsəd

Tikinti istehsalatının idarəetmə nəzəriyyəsi onu əhatə edən xarici mühit və istehsalın

tətbiqi və bir sıra nəzəri elmi biliklərə söykənən bir fəndir. Onun əsasını iqtisadi və sosial-

psixoloji qanun və qanunauyğunluqlar təşkil edir. Əsasını idarəetmə qərarlarını təşkil edən

idarəetmə nəzəriyyəsinin kateqoriyaları, məqsədyönlülük, prinsiplər, qanunayuğunluqlar,

idarəetmə fəaliyyətinin üsul və qaydaları hesab olunur. Onlar istehsal fəaliyyətinin obyektiv

şərtlərinin inkişafını əks etdirir və istehsalın inkişafının əsas elementi kimi xidmət edirlər.

İdarəetmənin son nöqtəsi-məqsədə çatmaqdır. İdarəetmənin məqsədi istehsal

fəaliyyətinin hər hansı bir nəticəyə çatmasıdır. O, fəaliyyətin xarakter və istiqamətini müəyyən

edir. Öz əsasında məqsədlər obyektivdir, onlarda əmək kollektivlərinin, sosial və iqtisadi

qanunların inkişaf tələbi əks olunur. Qoyulan məqsədə əsaslanaraq, rəhbərliyin müxtəlif üsulları

formalaşır, idarəetmənin texnika və texnologiyasının təşkilati strukturu təkmilləşir.

Məqsədin formalaşdırılması başlanğıc, onun nailiyyəti isə idarəetmə prosesinin son nöqtəsi

hesab olunur. İdarəetməyə məqsədli yanaşma, idarəetmə sisteminin bütün əsas elementlərinin

bilavasitə asılılığının təyin edilməsinin təşkil olunması elə məhz məqsəddən asılıdır.

Məqsədli yanaşmada tikintinin bütün iştirakçılarının fəaliyyətinin təsiredici nizamlanması

və əlaqələndirməsini təmin edən idraəetmənin təşkil edilməsi tələb olunur. Tikintini idarəetmədə

məqsəd, obyektlərin tikilməsinin konkret vaxtına riayət olunmaqla, minimal vəsait sərf etməklə

yüksək cari texniki-iqtisadi göstəricilərə və son nəticədə təsərrüfat gəlirinə nail olmaq, eləcə də

onun yüksəldilməsi və perspektivi üçün şərait yaratmaqdan ibarətdir. İdarəetmənin ən əsas

məsələsi tikililərin istismar edilməsi və tikintidə fəhlələrin səmərəli əməyini təmin edən sosial

məsələlərin həlli hesab olunur. Məqsədlərə uyğun olaraq idarəetmə proqramları uzunmüddətli və

qısamüddətli ola bilər. Bu məqsədlər arasında qarşılıqlı əlaqə olmalıdır. Çünki qısamüddətli

planlar, ortamüddətli və uzunmüddətli planların yerinə yetirilmə vasitəsi hesab olunur.

18

Bazar iqtisadiyyatının idarə edilməsi məqsədlərin daimi korrektə edilməsi ilə bağlıdır, belə

ki, xarici mühit həmişə dəyişilir. Ona görə də tikinti müəssisələrinin istehsal fəaliyyətinin

parametrlərinin vaxtında dəyişilməsi üçün məqsədin qabaqcadan korrektə edilməsi və dəyişən

daimi proqnozlaşdırılması mütləqdir.

Əgər məqsəd qəti təyin olunubsa, onda təşkilati strukturların mütləq uyğunlaşması,

istehsalın təşkilinin dəyişilməsi, tikinti və quraşdırma işlərinin yerinə yetirilməsinin texnoloji

qaydaları baş verir. Belə hərəkətlər əsas məqsədin bir neçə digər hissələrə bölünməsi zamanı

yüngülləşir və belə halda onların yerinə yetirilməsinin idarə və korrektə edilməsi asanlaşır.

Məsələn, tikilən tikililəri bloklara, lakin işlərin yerinə yetirilməsini mərhələlərə bölmək olar.

Belə yanaşma məqsədlər şəbəkəsinin qurulması ilə bağlıdır. (şəkil. 2.1.)

Şəkil. 2.1. Binaların tikilməsində məqsədlərin şəbəkəsi;

1-binanın istehsala daxil edilməsi müddəti, 2-bölmələr üzrə işlərin yerinə yetirilməsi

müddəti, 3-kompleks tikinti işlərinin yerinə yetirilmə müddəti.

İri binaların və kompleks obyektlərin tikintisi zamanı idarəetmənin proqramı məqsədli

üsullarından istifadə olunur. Belə olan halda invenstisiya dövrü bir neçə mərhələlərə bölünür:

konsepsiyasının seçilməsi; layihənin texniki-iqtisadi əsaslandırılması (TIƏ) və mühəndis-geoloji

axtarışlar; layihənin həyata keçirilməsində müqavilə mərhələsi; obyektin və ya binalar

kompleksinin ucaldılması; obyektlərin sınama və buraxılışının istismarı.

Hər mərhələdə işi icra edənlərin qabağında ancaq öz məqsədləri qoyulur. Birinci

mərhələnin əsas məqsədi tikinti obyektlərinin səmərəliliyi və faydalılığına əsaslanır, ikinci

mərhələnin əsas məqsədi isə tikintinin şərtlərinin qiymətləndirilməsi və tikinti yerinin səmərəli

seçilməsini əsaslandırmaqdır, üçüncü mərhələdə obyektin tikilən hissəsinə və enerji təchizatına

daha az kapital qoyuluşuna nail olmaq məqsədilə səmərəli, konstruktiv sxemin seçilməsi həyata

keçirilir, dördüncü mərhələdə layihənin həyata keçirilməsinin sazişi (müqavilə) bağlanır.

1

2

3 3 3 3 3 3

3

19

Birinci dörd mərhələdə məqsədlərə nail olmanın idarə edilməsi sifarişçinin funksiyasına

daxildir, bu sifarişçilər dövlət, bələdiyyə, səhmdar cəmiyyəti, ayrıca sahibkarlar, yəni obyektlərin

tikintisinə investisiya qoyan təşkilatlar ola bilər. Layihə-tikinti birləşmələrinin fəaliyyəti

şərtlərində müqavilə mərhələsi TIƏ-dan sonra gəlir.

Birinci mərhələnin məqsədi danışılan qiymətlə nəzərə alınan xərclərin qaldırılmaması

şərtilə layihənin həyata keçirilməsi və gəlirin əldə edilməsidir, buna da istehsal fondlarının

səmərəli istifadə edilməsi yolu ilə nail olmaq olar. Məhz müqavilə ilə nəzərə alınan fondların

hazır məhsula çevrilməsi prosesi tikinti müəssisələri üçün idarəetmə obyekti hesab olunur.

Bu proses çətin təşkiletmə hesab olunur və onun hər bir iştirakçısının öz məqsədləri vardır,

hansı ki, yekunda ümumi məqsədə, yəni tikinti müəssisələrinin gəlirlərinin yüksəldilməsinə nail

olmaq işinə yönəldilməlidir. İstehsal fondlarından istifadə sferasına cəlb edilən işçilərin öhdəsinə

düşür: əsas fondlardan səmərəli istifadə (maşın, nəqliyyat, avadanlıq, istehsalat binaları) və

dövriyyə vəsaitlərinin səmərəli xərclənməsi, idarəetmə subyektinin ierarxik pillələrində yerləşən

işçilərin vəzifəsi: layihə sənədləşdirilməsi və vəsaitlərin dövriyyəsini təmin etmək, istehsal

prosesində iştirakçıların fəaliyyətinin əlaqələndirməsi, dövlətin bələdiyyə orqanları və

sifarişçilərlə əlaqələri qaydaya salmaq və s. hesab olunur.

2.2 İdarəetmə prinsipləri

Prinsiplərdə (lat. dilindən tərc. prinsipium-başlanğıc, təməl) qayda, vəziyyət, məsləhət

formasında qeydə alınan və özünü təsdiqləyən idarəetmə təcrübəsi, qanunauyğunluqlar və

qanunların öyrənilməsi ümumiləşdirilir.

İdarəetmənin prinsipləri idarəetmə sisteminə olan tələbatları və istehsalın obyektiv

xüsusiyyətlərini əks etdirir. Onlar obyektiv olmalı və cəmiyyətin sosial strukturunun

qanunvericiliyinin inkişafına uyğun gəlməlidir.

İnzibati fəaliyyətdə istifadə olunan prinsiplərin təsnifinə XX əsrin alimləri müxtəlif cür

yanaşırdılar. Kapitalist münasibətlərinin formalaşmasının başlanğıc mərhələsində F.Teylor və

onun davamçıları işin əməliyyatlara bölünməsinə, onların analiz və iş vaxtının, onlara edilən

xərclərin öyrənilməsinə çox böyük diqqət yetirirdilər. Eyni zamanda F.Teylor ilk dəfə sərbəst

idarəetmə əməliyyatının planlaşdırmaya ayrılmasının mütləqliyini əsaslandırdı. O ilk dəfə

inzibati fəaliyyətdə idarəçiliyin 14 prinsipini ayırdı:

1) əmək bölgüsü;

2) hakimiyyət (nüfuz, məsuliyyət);

3) nizam-intizam;

4) vahid rəhbərlik;

20

5) idarəçiliyin vəhdəti;

6) fərdi maraqların ümumi maraqlara tabe olması;

7) mükafatlandırma;

8) mərkəzləşdirmə;

9) skalyan zəncir (hakimiyyət xətti);

10) qayda-qanun;

11) bərabərlik;

12) şəxsi tərkib vəzifələrinin möhkəmliyi;

13) təşəbbüskarlıq;

14) korporativ ruh.

Q. Emirson idarəetmə prinsiplərinin ayrılmasına nisbətən başqa cür yanaşdı və onların

sırasına aşağıdakı prinsipləri daxil etdi;

1) nəticəyə nail olmaq üçün məqsədlərin dəqiq formalaşdırılması;

2) perspektiv məqsədləri nəzərə almaqla hər bir yeni prosesin analizi zamanı sağlam fikir;

3) komplekt məsləhət və xüsusi biliklərin vacibliyi;

4) nizam-intizam kollektivinin bütün üzvlərinin qoyulmuş qayda və üsullara tabeliyi;

5) personala qarşı ədalətli münasibət;

6) rəhbəri məlumatlarla təmin edən tez, etibarlı, dolğun, dəqiq və daimi uçot;

7) dispetçerləşdirmə (kollektivin fəaliyyətini dəqiq, operativ idarəetmə);

8) norma və cədvəllər;

9) qaydaların normallaşdırılması;

10) əməliyyatların qaydaya salınması;

11) standart yazılı göstərişlər;

12) hər bir işçinin əməyinin qiymətləndirilməsinə yönəldilən iş icrasına görə

mükafatlandırma.

Bir qədər sonra isə O. Xeyns və I. Massi aşağıdakı təsnifi irəli sürdülər:

1) vahid rəhbərlik (birdən artıq olmayan yüksək şəxsə tabe olmaq);

2) rəhbərliyin diapozon prinsipi (tabeliyində 5-8-dən artıq olmayanların fəaliyyətinə görə

məsuliyyət);

3) kənar edilmə prinsipi (öz tabeliyində olanlara köhnəpərəst məsələlərə görə məsuliyyətin

göndərilməsi);

4) skalyar prinsip (idarəetmənin dəqiq ierarxik strukturu).

Rus alimi L. Ğdanov idraəetmənin prinsiplərinin ayrılmasına daha bir yanaşma irəli sürür:

21

1) aydın və dəqiq formalaşan məqsədlə şöbələrə bölmək, lakin bununla belə məqsədlər

sistemi vasitəli icarəyə götürülmüş olmalıdır;

2) birgə qərar – iş fəhlələrin səyi nəticəsində udulur, lakin onların həyata keçirilməsinin

nəticələrinə görə cavabdeh olan və qərarlar qəbul etməyə səlahiyyəti olmaqla, başqa

rəhbər qoyulan təqdirdə o səmərəli hesab olunur;

3) idarəetmədə kollektiv ağıl və təcrübə rəhbərin vahid hərəkəti və onun yanındakı

kollektiv məsləhəti ilə uyğunlaşmalıdır. Məsləhət həm müəssisənin rəhbərliyinə, həm

də sexlərə lazımdır, onların tərkibinə usta və fəhlələr daxil olmalıdır;

4) materialların seçilməsi (fəhlələr hər hansı bir sistemə riayət etməyə «qadir olduğu»

halda iş gedə bilər);

5) işin səmərəliliyinin ən əsas şərti - işdə maraqlanmanı əsaslandıran stimulların

mövcudluğudur.

Göründüyü kimi, prinsiplərin izahında çox böyük fərqlər vardır, lakin eyni zamanda

idarəetmənin əsas obyektiv xüsusiyyətləri eyni cür formalaşır. Bununla belə xarici müəlliflər

tərəfindən təqdim edilən bir sıra prinsiplərin izahında, idarəetmənin funksiyalarına aid edilən

halları tapmaq olar (dispetçerlik, hesabat, nəzarət və normallaşdırma); rəhbərin şəxsiyyətinə

(təşəbbüskarlıq, ədalətsizlik, ağıllı fikir) və onun fəaliyyətinə olan tələbkarlıq (nizam-intizam,

qayda-qanun).

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra qərb alimləri hər cür «universal prinsiplərə» qarşı

çıxırlar. E. Dayenin idarəetməsinə empirik yanaşmanın ən əsas nümayəndələrindən biri qeyd edir

ki, prinsiplər ancaq ikinci dərəcəli rol oynayır. Ən əsası «böyük təşkilatçı» qeyri-adi

şəxsiyyətdir. O, biznesi təşkil edənlərə səmərəli fəaliyyəti öyrənmək üçün «fərqləndirici

yanaşmanı» təqdim edir. Bununla belə o, hesab edir ki, müxtəlifliyinə baxmayaraq bilavasitə

onun təcrübəsinə müraciət etmək lazımdır. Əlbəttə ki, idarəetmədə təcrübənin rolu az deyildir,

lakin nəzəriyyənin rolunu inkar etmək bu empiriklərin ən böyük səhvidir.

Respublikamızda ictimai həyatın obyektiv xüsusiyyətlərinin analizi, istehsalın sosial

strukturunun inkişafının qanunauyğunluqları və müəssisələrin istehsal fəaliyyətinin vəziyyəti

göstərir ki, müasir dövrdə idarəetmə fəaliyyəti aşağıdakı əsas prinsiplər əsasında qurulur:

idarəetməyə elmi yanaşma; mühüm sahələrin inkişafı üçün dövlət tənzimlənməsi; digər tərəfdən

təyin edilmiş ekologiyaya qarşı tələblər və əməyin qorunmasına riayət etmək; təsərrüfatçılığın

çox quruluşlu iqtisadi formalarının optimal uyğunlaşması; idarə edən sistemlərin (idarəetmənin

subyekti) idarəolunan sistemlərə uyğunluğu (idarəetmənin obyektinə); sistemin özünü idarə

etməsi; kadrların düzgün seçilməsi və yerləşdirilməsi; idarəetmənin mərkəzləşdirilməsi; vahid

rəhbərlik; korporativ ruh və rəhbərliyin vəhdəti; əmək fəaliyyətinin stimullaşdırılması; təşkilati

fəaliyyət üçün azadlıq.

22

Respublikamızda ictimai həyatın obyektiv xüsusiyyətlərinin analizi, istehsalın sosial

strukturunun inkişafının qanunauyğunluqları və müəssisələrin istehsal fəaliyyətinin vəziyyəti

göstərir ki, müasir mərhələdə idarəetmə fəaliyyəti aşağıdakı əsas prinsiplər əsasında

qurulmalıdır:

1. idarəetməyə elmi yanaşma;

2. mühüm sahələrin inkişafı üçün dövlət tənzimlənməsi;

3. təyin edilmiş ekoloji duruma qarşı tələblər və əməyin qorunmasına riayət edilməsi;

4. təsərrüfatçılığın çox quruluşlu iqtisadi formalarının optimal uyğunlaşdırılması;

5. idarə edən sistemlərin (idarəetmə subyekti) idarəolunan sistemlərə (idarəetmə obyekti)

uyğunluğu;

6. sistemin özünü idarə etməsi;

7. kadrların düzgün seçilməsi və yerləşdirilməsi;

8. idarəetmənin mərkəzləşdirilməsi;

9. vahid rəhbərlik;

10. korporativ ruh və rəhbərliyin vəhdəti;

11. əmək fəaliyyətinin stimullaşdırılması;

12. təşkilati fəaliyyət üçün azadlıq.

İdarəetməyə elmi yanaşma ictimaiyyətin hesabat tendensiyasının kompleks inkişafı və

obyektiv iqtisadi qanunları tələb edir. Bu prinsip istehsal-iqtisadi münasibətlər, təşkilati struktur

və istehsal-iqtisadi mexanizmlərin təkmilləşdirilməsi əsasında baş verən sistem yanaşma, elmi

analiz və hadisələrin sintezi əsasında qurulur.

İkinci və üçüncü prinsipə əsaslanaraq dövlət tənzimlənməsi qanunlar əsasında

qurulmalıdır, hansı ki, müxtəlif təşkilat və əmək kollektivləri arasındakı münasibətləri, eləcə də

ətraf mühitin qorunmasını təmin edən, xammal vəsaitlərindən qənaətlə istifadə və əməyin

qorunmasını qaydaya salır.

Dördüncü prinsip istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin çox növlü formalarının optimal

uyğunlaşmasından ibarətdir və təsərrüfat subyektləri arasında azad rəqabətin inkişafını nəzərdə

tutur.

Beşinci prinsip ondan irəli gəlir ki, təşkilati strukturun qurulması investisiyalaşmış

layihənin strukturuna və ya məqsədli proqramın miqyasına uyğun olmalıdır.

Altıncı prinsip rəqabət qanunlarına xas olan bazar iqtisadiyyatına uyğun gəlir. Bu şəraitdə

idarə edən sistemaltı, təşkilatçılıq fəaliyyəti ilə məşğul olaraq müstəqil idarə olunmalıdır, daha

çox gəlir əldə etmək və rəqabət şəraitində tab gətirmək üçün sərbəst marketinq fəaliyyətini

aparmalıdır.

23

Yeddinci prinsip görülən işə və insanın şəxsi imkanlarına uyğun gələn iş xüsusiyyətlərinə

görə kadrların seçilməsinin vacibliyini nəzərdə tutur.

Səkkizinci prinsipə əsasən, məqsədli proqram üzərində işləyən zaman, eyni zamanda

invenstisiyalaşmış tikinti layihəsi üzərində də, eləcə də tikinti məhsulunun buraxılışı ilə bağlı

olan istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin istənilən dar tsiklində də idarəetmənin mərkəzləşdirilməsi

lazımdır. Mərkəzləşdirmə – proqram məqsədli sistemin bütün hissələrinin vahid fəaliyyət

mərkəzindən idarə olunması deməkdir. İdarəetmə fəaliyyəti bu fəaliyyətin miqyası və məqsədli

proqramın həcmindən asılı olaraq yaradılır.

Vahid rəhbərlik prinsipinə uyğun olaraq vacib qərarlar kollegiya tərəfindən müzakirə

olunsa da, onlar bir insan tərəfindən qəbul olunur (proqram rəhbəri tərəfindən). Proqram rəhbəri

ilə tanış və ya müəssisənin nizamnaməsi ilə qeydə alınan, öz səlahiyyətləri daxilində proqramın

ayrı-ayrı hissə rəhbərlərinə təkbaşına qərarlar qəbul etmək imkanını verir (lakin belə halda da o

qərarların müzakirəsinə şura və ya kompetent şəxsləri cəlb edə bilər). Rəhbərin hüquqları

sərhədində şuranın (rəhbərliyin) müdaxiləsi yol verilməzdir.

Onuncu prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir işçi proqramın (layihənin) həyata

keçməsinin iştirakçısı, birlik və ya müəssisənin qarşısına qoyulan məsələlərin uğurlu həll

olunmasına doğru irəliləməlidir. Şəxsi maraqlar ümumi maraqlara tabe olmalıdır. Idarə edən

sistemdə idarəetmə aparatının bütün pillə rəhbərinin fəaliyyətlərinin vahidliyi təmin olunmalıdır.

Əmək fəaliyyətinin stimullaşdırılması (on birinci prinsip) aktiv işlərin motivlərini müəyyən

edən insanların ehtiyaclarının hesaba alınmasının vacibliyindən irəli gəlir. Insanın ehtiyacları

fizioloji, sosioloji, estetik və ictimai xarakterli ola bilər. Bu ehtiyaclardan irəli gələrək, uyğun

dəlillər mühiti yaranmalıdır.

Sahibkarlıq fəaliyyətinin azadlığı (on ikinci prinsip) bazar iqtisadiyyatının əsasıdır. Bir

daha qeyd edək ki, ümumi prinsiplər kənardan daxil edilməyib, onlar məhz cəmiyyətin

məğzindən, onun istehsal münasibətləri və istehsal gücünün inkişaf səviyyəsindən irəli gəlir.

Əsas (ümumi) prinsiplərin realizə edilmə formaları onların həyata keçməsinə kömək edən

və insanların fəaliyyətini konkretləşdirən bir sıra xüsusi prinsiplərin idarə edilməsinin istifadəsi

yolu ilə təsdiqlənir.

Xüsusi prinsiplərə daxildir: məqsədə nail olmaq üçün əsas həlqənin ayrılması; fəaliyyətin

nəticələrinə görə məsuliyyətin və öhdəliklərin, hüquqların dəqiq bölünməsi; rəhbərliyin

konkretliyi və obyektivliyi; hərəkətlərdəki operativlik; əks əlaqənin müstəqilliyi; fəaliyyətin

nəticələrinin operativ, etibarlı və dolğun hesabı; fəaliyyətin iqtisadi səmərəliliyi; müsbət

təcrübənin ötürülməsi; nüfuz və ixtisasın artırılmasına doğru daim irəliləmək.

24

2.3 Tikintidə rəhbərlik və idarəetmənin üsulları

Tikintidə idarəetmənin obyekti kimi tikinti proqramının həyata keçirilməsi prosesi , tikinti

istehsalında isə onların həyata keçirilməsinin istehsal prosesi çıxış edə bilər. Bununla belə

rəhbərliyin obyekti idarəetmə aparatının şöbələrində və istehsaldakı əmək kollektivləri hesab

olunur.

Bu proseslərin həyata keçirilməsi istiqamətində idarəetmənin müxtəlif üsullarından istifadə

olunur. Tikintidə idarəetmə tsiklinin davamlılığına görə, qərarların qəbul edilməsi yolu və

idarəetmə sistemində informasiyanın dövr etməsi üsuluna görə fərqlənir.

İdarəetmə tsiklinin davamlılığından asılı olaraq idarəetmə üsulları qısamüddətli və

operativ mərhələlərə və ya cari ilə nəzərdə tutulmuş strateji ola bilər. Bu üsulların əsasında

aşağıdakı planlar durur: strateji (10-15 ilə), illik, rüb və aya nəzərdə tutulmuş operativ və

həftəlik, sutkalıq (dispetçer) qrafiklər.

Informasiyanın dövr etmə üsuluna görə idarəetmə üsullarını informasiya kanallarının

növünə görə fərqləndirirlər. Belə kanallar şəxslərarası əlaqələr, informasiya mənbəyinin kağızla

hərəkət kanalları, telefon kommunikasiya əlaqələri, kompüterli videokanallar da ola bilər.

Qərarların qəbul edilməsi üsuluna görə idarəetmə üsulları alternativ və kollegial növlərə

bölünür. Birinci halda qərarlar təkbaşına, ikinci halda isə tikinti müəssisələrinin məsləhətlə idarə

edilməsi yolu ilə qəbul olunur.

Əmək kollektivlərində rəhbərlik üsullarının əsaslarını insanlara qarşı vadaredici təsirlər

təşkil edir. İnsanların əməyə vadar edilməsi daxili amillərdən irəli gəlir. Bunun üçün motivlərin

müxtəlif növlərindən istifadə olunur (fransız. dil. tər. motiv – vadaredici tələblər, hər hansı bir

fəaliyyət üçün səbəb). Motivlər bilavasitə insanların ehtiyacları ilə bağlıdır. Məhz ehtiyaclar

insanlarda müəyyən tələblər yaradır (fizioloji, sosioloji, mənəvi və psixoloji). Tələblərin

səviyyəsi insanın cəmiyyətdə və əmək kollektivində öz yerini tapmasından, eləcə də obyektiv və

subyektiv amillərin münasibətindən asılıdır. Amil (latın. dilindən tərcümədə. - faktor ayıran,

istehsal edən) görülən prosesin, səbəbin hərəkətverici qüvvəsidir. Fəaliyyətdə olan amillər insan

fəaliyyətinin motivlərini, passiv xarakter daşıyan motivasiyalı şəraiti, xarakteri müəyyən edir.

İnsanların əmək fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi üçün stimullar lazımdır. İstehsal fəaliyyətinin

stimullaşdırılması üçün əmək kollektivlərinə rəhbərlik üçün iqtisadi, bölüşdürücü, təşkilati

üsullardan istifadə olunur.

Rəhbərliyin təşkilati üsulları özünə əmək kollektivlərinə, təşkilati imkanlara nüfuz etmə

(təsir etmə) üsullarını daxil edir. Bu rəhbərlik üsullarına təşkilati-hazırlıq tədbirlərinin tərkibini

müəyyən etmək və onların həyata keçmə üsullarının hazırlanma vəzifəsi daxildir. Bu mənada

onlar təşkilati funksiyalarla eyni mənalıdır. Təşkilati üsullar strukturu dəyişilmiş,

25

normalaşdırılmış və nizama salınmış formalarda çıxış edir. Strukturu özünə, yuxarıda duran

idarəetmə orqanlarının ierarxik strukturunu və tikinti təşkilatlarının vaxtaşırı yenidən baxılma

strukturu və emalını daxil edir. Bu üsulların tərkibinə müəyyən pillənin rəhbərlərinin öhdəlik

səviyyəsinin təyin edilməsi, onların hüquqi səviyyəsi və idarəetmə aparatında funksional və xətti

həlqələrinin münasibəti daxildir.

Normalaşdırma nəticəsində vahid iş həcmi üçün enerji vəsaitləri və materiallara olan

xərclər; vaxt norması, hasilatı; say normativləri, idarəedilmə normaları; müxtəlif cür işçi

kateqoriyalarının münasibəti; iş günü və məzuniyyətlərin ölçüsü təyin edilir. Təşkilati

normalaşdırmanın fəaliyyəti, onların maddi və mənəvi stimullaşmağa uyğunluğundan, eləcə də

normaların pozulması ilə əlaqədar lazımi sanksiyaların tətbiqindən asılıdır.

Nizama salınma – uzun müddət ərzində yerinə yetirilməyə məcburi olan inzibati aktlar,

təlim və qaydalar, təyin edilmiş təşkilati vəziyyətin köməkliyi ilə ayrıca işçilərin və əmək

kollektivlərinin fəaliyyətinə edilən təsirdir. Nizama salınmanın köməkliyi ilə istehsal prosesində

müxtəlif təşkilatların fəaliyyətlərinin sərhədi dəqiqləşdirilir, onlar arasında münasibətlər

yaradılır, quraşdırma və tikinti işlərinin yerinə yetirilməsi və bütünlüklə istehsal prosesinin

rejimi təyin edilir və ayrıca vəzifəli şəxslərin və kollektivlərin fəaliyyətini tənzimləyən qaydalar

(məsələn, ustanın vəziyyəti - işi icra edən haqqında, tikinti müəssisələrinin şöbələri haqqında)

vəzifə təlimləri və ştatların cədvəlini hazırlayırlar (funksiyalar, öhdəliklər, münasibətlər və

hesabat vermə).

Təlimatlar müxtəlif səviyyələrdə detallaşdırıla bilər. Lakin onu da etiraf etməliyik ki, daha

ətraflı təlimlərin yaradılması cəhdi ziyandır. Xüsusilə də, onlar tabelikdə olanların mənəvi və iş

keyfiyyətlərinə qarşı əsassız inamsızlıq şəraitində ziyandır. Tabelikdə olanların

təşəbbüskarlığının məhdudiyyəti onları işlərindən razı olmaqdan məhrum edir, sığortalanmağa,

həddən artıq formallıq və bürokratizmin yaranmasına şərait yaradır.

Rəhbərliyin sərəncamlılıq üsulları idarəetmə prosesində təsiretmənin bütün formalarının

konkretləşdirilməsi işinə xidmət edir. Onlar istehsalat şəraitini pozan amillərin lokallaşdırılması

və ya xaric etmə yolu ilə planların yerinə yetirilməsinin idarə edilməsinə imkan verir.

Rəhbərliyin sərəncamlılıq üsullarının tətbiq edilməsinin çıxış vəziyyəti üçün iş planı və təşkilati

reqlamentlər olmalıdır. Bu sənədlərsiz sərəncam üsulları təsadüfi pərakəndə məsələlərinin

həllinə gətirib çıxarır, lakin rəhbərin qərarları ilə əsasən onun subyektiv təsəvvürlərinə

söykənmiş olacaq.

Sərəncamlar müxtəlif xarakterli və qətiyyətliliyin müxtəlif səviyyələrinə malik ola bilər.

Əgər o ancaq son məqsədlərə aiddirsə, onda bu məsələdir; əgər məqsədlərə çatma yollarını

rəhbər müəyyən edirsə, onda bu təlim xarakterli əmr etmədir (təlim). Sərəncamlar ancaq

26

məsələləri və ya məsələ və təlimləri saxlaya bilər. Bütün hallarda sərəncamlar dəqiq

formalaşdırılmalıdır. Sərəncamverici təsirin daha sərt forması əmr hesab olunur.

Sonda isə onu qeyd edək ki, rəhbərliyin sərəncamçılıq və təşkilati üsullarını valyuntarizm,

büroktarizm və inzibatçılıqla eyniləşdirmək olmaz.

Rəhbərliyin iqtisadi üsulları tikinti müəssisələrinin əmək kollektivlərinin istehsal

fəaliyyətinin aktivləşdirməsində mərkəzi yer tutur. Onlar özlərində tikinti təşkilatlarında

insanların maraqlarını stimullaşdıran istehsal fəaliyyətinin son nəticələrinə nail olmağı və bunun

əsasında obyektiv qanunlar olan təsiretmə üsullarını əks etdirir.

Rəhbərliyin iqtisadi üsulları, təsərrüfat hesabı vasitəsilə həyata keçirilir və onun əsas

xüsusiyyəti müəyyən təsərrüfat gəlirinin alınması ilə müqavilədə müəyyən olunmuş vaxtda

obyektlərin tikilməsinin sona çatması haqqında tikinti məhsullarının istehlakçıları ilə olan saziş

qaydalarının yerinə yetirilməsi şərtilə, əmək, maddi-texniki və maliyyə vəsaitlərini daha az sərf

etməklə istehsal nəticəsinə nail olmaq hesab olunur.

Təsərrüfat hesabı zamanı tikinti təşkilatlarının hər bir bölməsinin istehsalat prosesinin idarə

edilməsinin daha doğrusu, özünüidarənin əmək kollektivindəki hər bir üzvünün iştirakı təmin

olunur. Bunun üçün hər bir şöbə, obyektlərin tikintisinin hər bir planlı dövrü üçün xərclərin

qiymətləndirilməsinə imkan verən plan göstəricilərinə malik olmalıdır.

Rəhbərliyin iqtisadi üsullarında, tikinti müəssisələrinin fəaliyyətinin əsasını, təsərrüfat

gəlirinin hesabına xərclərin çıxması və maliyyələşdirməsi təşkil edir, yəni öz-özünə ödəmə və

maliyyələşdirmə kimi iqtisadi kateqoriyalardan istifadə olunur.

Təsərrüfat gəliri – müəssisələrin sosial inkişafının və istehsalın inkişaf fondunun, maddi

dəstəyin və əməyin qiymətləndirilməsinin əsas mənbəyi hesab olunur. Gəliri artırmaq həvəsi

əmək kollektivlərini təsərrüfatı qənaətcil idarə etməyə, maliyyə, əmək və maddi vəsaitlərin

səmərəli xərclənməsinə vadar edir.

Rəhbərliyin iqtisadi üsullarının istifadəsində kredit və razılaşdırılmış qiymət xüsusi yer

tutur. Qiymət tikili və binaların inşasına daxil olan bütün xərclərin smeta dəyərinin əsasında

formalaşır. Məhz smetadan irəli gələn və maraqlanan tərəflərin razılığı ilə tikintidə əmək

kollektivlərinə təsiretmənin ən əsas iqtisadi mexanizmi hesab olunur, çünki təsərrüfat gəlirinin

alınması xərclərin ödənilməsini təmin edir.

Təsərrüfat gəliri - onun istehsalına qoyulan xərclə, əmtəə tikinti məhsulunun

razılaşdırılmış qiyməti arasındakı fərqdir. Təsərrüfat gəlirinin yüksəldilməsi ancaq qeyri-istehsal

xərclərinin azaldılması vasitəsilə, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi tikinti müddətinin

qısaldılması və tikinti məhsulunun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması yolu ilə mümkündür.

Təsərrüfat gəlirinin yüksəldilməsi üçün əmək, nəqliyyat, maddi və enerji xərclərinin, sistematik

27

qənaətliliyi, eləcə də idarəetmə aparatının saxlanılması üçün verilən xərclərin azaldılması

lazımdır. Ona görə də tikintiyə qoyulan hər bir manat gəlir payı gətirməlidir.

Vergini və kredit faizini ödədikdən sonra yaranan qalıq gəliri, əmək kollektivinin ixtiyarına

keçir. Kredit gəlirdən çıxılan, istehsal inkişaf fondları ilə birgə maddi-texniki bazanın inkişafına,

tikinti müəssisələrinin texniki silahlandırma və fəaliyyətdə olan istehsalın rekonstruksiyasının

həyata keçməsinə imkan verir. Bu onların istehsal obyektlərinin inkişafına aparır, hansı ki,

gələcəkdə sosial inkişaf fondunun artırılmasında uyğun olaraq yaşayış binalarının tikintisinə

qoyulan kreditdə, müəssisənin əmək kollektivləri tərəfindən tutulmuş sosial obyektlərdə öz

əksini tapacaq.

Beləliklə, rəhbərliyin iqtisadi üsulları əmək kollektivlərinin yenidənqurmaya və işdə

təşkilatçılığın gücləndirilməsinə olan böyük həssaslığı təmin edir.

Rəhbərliyin sosial-psixoloji üsulları insanların sosial və psixoloji hərəkətlərinin

öyrənilməsi ilə bağlıdır. Təsiretmə ya əmək şərtləri vasitəsilə, ya da bilavasitə işçilərin

psixikasına təsiretmə yolu ilə həyata keçirilir. Adətən, bu üsulları ayrıca psixoloji və sosioloji

üsullara ayırırlar.

Sosioloji üsullar özünə əmək şərtlərinin öyrənilməsini, onların tikinti müəssisələrinin

istehsal fəaliyyətinə təsirini daxil edir. Burada ən əsası sosial mühit, onun obyektiv vəziyyəti və

subyektiv qəbulu hesab olunur. Mühitin təsiri altında şəxsiyyətin ehtiyacları, onun maraqları

formalaşır. Ona görə də sosial üsulların səmərəliliyi, rəhbərin sosial, mənəvi və eləcə də, maddi

stimulların köməkliyi ilə sosial mühitə təsirindən asılıdır. Sosial stimullara aiddir: yaşayış

şəraitinin yaxşılaşdırılması, vəzifədə yüksəliş və s. Mənəvi stimullara – minnətdarlıq formasında,

həvəsləndirmə, fəxri fərmanla təltif edilmə, fəxri kitaba daxil etmə və s. aiddir. Maddi

həvəsləndirmənin vasitəsi kimi mükafatlandırmanın müxtəlif növləri, qiymətli hədiyyələrlə təltif

edilmə, pulsuz və ya hissə-hissə ödənilən putyovkaların təqdimi hesab olunur.

Əməyin aktivləşdirilməsinin psixoloji üsulları insan psixologiyasının tanınması, onların

şəxsi xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması, inandırma mədəniyyətinə söykənir. Rəhbərliyin

psixologiyası bir tərəfdən birgə fəaliyyət üçün işçilərin seçilməsi ilə, digər tərəfdən isə qoyulan

məqsədlərə nail olmaq üçün psixoloji stimullaşdırmanın müəyyən formaları vasitəsilə onların

psixikasına təsir etməklə bağlıdır.

Psixoloji əhval-ruhiyyə daha çox edilən hərəkətlərin subyektiv motivlərini müəyyən edir.

İnsanların qeyri-adi xüsusiyyətlərindən asılı olaraq: inandırma, həvəsləndirmə və məcburetmə

tətbiq olunur. İnandırmada bu və ya digər qərarın məqsəd və tərkibi, müəyyən müddət ərzində

onun yerinə yetirilməsinin müstəqilliyi aydınlaşdırılır. Həvəsləndirmədə işin müsbət

qiymətləndirilməsi, əldə olunmuş nəticələrin qeyd olunması nəzərdə tutulur. Məcburetmədə

28

təsiretmənin ictimai və inzibati ölçüləri tətbiq olunur: birincilərə işlərin yoldaşlıq məhkəməsinə

verilməsi, ictimai töhmət; ikincilərə isə intizam cəzası, maddi və cinayət məsuliyyəti aid edilir.

Həvəsləndirmə və ya cəzalandırma ölçülərinin elan edilmə formaları çox böyük məna kəsb

edir. Cəzanın elan edilməsi zamanı günahın yayılmasının nə qədər geniş olduğunu nəzərə almaq

lazımdır. Əgər bu haqda az adam bilirsə, onda cəzanı iclasda yox, şəxsən işçinin özünə elan

etmək lazımdır və ya əksinə, əgər təqsir geniş səs alıbsa, onda cəzanı açıq şəkildə elan etmək

lazımdır. Həvəsləndirmədə və cəzalandırmada psixoloji təsir əsaslanmış olmalıdır, insanın

şəxsiyyətinə toxunmamalı və onun işə olan münasibət və rəftarına yönəldilməməlidir.

Sosial-psixoloji təsirin üsullarından asılı olmayaraq rəhbərin dəlilləri əsaslandırılmış

olmalıdır. Tabe olana öz dəlillərinin doğru olduğunu sübut etmək lazımdır, onu təqdim edilən

üsulların həqiqiliyinə inandırmaq lazımdır və s.

Rəhbərin tabeliyində olanlarla və eləcə də öz müdirinə qarşı olan münasibət etikası,

münaqişələrin mövcudluğu və onların baş vermə səbəbləri, əmək kollektivində yeniliklərə

psixoloji hazırlıq (reformalara) – bütün bunlar birlikdə idarəçiliyin stilini müəyyən edir.

2.4 İdarəetmə prosesinin funksiyaları

Bizim dilimizdə «funksiya» sözü (latın. dilndə. tərcümədə.- functio - göndərilmə,

fəaliyyət) –istifadə olunma sahələrindən asılı olaraq bir çox mənalar kəsb edir. Ictimai

fəaliyyətdə funksiya sözü dedikdə, nəyinsə rolu və ya təyini (məsələn, kreditin funksiyası), eləcə

də fəaliyyət dairəsi başa düşülür. Funksiyanın axırıncı izahı idarəetməyə də aiddir. Idarəetmədə

fəaliyyətin xarakteri və onun sərhədləri müxtəlif ola bilər. Ona görə də idarəetmə işində hər bir

funksiya müəyyən bir əməliyyat növünün tərkibini açıqlayır.

İdarəetmə funksiyası haqqında ilk məlumatı A.Fayol «Ümumi və sənaye idarəçiliyi»

kitabında vermişdir. Fayolun inzibati doktrinası 6 əsas funksiyanı nəzərdə tuturdu, bunlardan biri

də inzibati funksiya idi. Bu ümumi funksiya öz növbəsində 5 idarəçilik funksiyalarına

bölünürdü: qabaqcadan görmə, təşkilatçılıq, sərəncam vermək, razılıq və nəzarət etmək.

Fayola görə, gələcəyi görmə gələcəyi öyrənmək və fəaliyyət proqramını təyin etmək

deməkdir: təşkiletmə müəssisənin ikili orqanizmini tikmək (maddi və sosial); sərəncamvermə –

müəssisənin heyətini hərəkətə gətirmək; razılaşma – bütün səy və hərəkətləri uyğunlaşdırmaq,

əlaqələndirmək və birləşdirmək; nəzarət etmək –müşahidə etmədə bütün hadisələr verilən

sərəncamlara və təyin edilən qaydalara uyğun baş verməlidir.

29

Çerça, Urvik və digərlərinin idarəetmə prosesinin funksiyalara bölünməsi məsələsinə öz

yanaşmaları vardır; N.A.Viske, B.B.Dobrinin, F.R.Dunayevski kimi rus alimlərinin də

özünəməxsus baxışları vardır.

Axırıncı üç onillikdə görülən əməkdə, idarəetmə funksiyasının ən müxtəlif yığımlarına rast

gəlmək olar, lakin planlaşdırma, təşkiletmə və nəzarətetmə funksiyalarının mövcudluğunu

demək olar ki, bütün müəlliflər qeyd edirlər. Bundan əlavə, A.S.Bazdmikanın kitabında rəhbərlik

funksiyasının mövcudluğu qeyd olunub. Q.X.Popov və digərlərində – əlaqələndirmə,

sərəncamvermə, motivasiya, L.I.Abramov və E.A.Manankoda planlaşdırma və təşkiletmə

funksiyalarından əlavə, aktivləşdirmə funksiyası da qeyd olunur. «Menecment» dərsliyində

idarəetmə prosesinin tərkibi ilə şərtlənən idarəetmə funksiyalarının tərkibinə motivasiya

funksiyası da daxil edilib. Sayılan idarəetmə funksiyalarındakı məhz belə fikir ayrılıqlarına digər

mənbələrdə də rast gəlmək olar.

Tikinti istehsalının idarə edilməsi nəzəriyyəsində funksiyalar haqqında məsələlər ən əsas

hesab olunur, ona görə də idarəetmə prosesinin ayrıca üsul funksiyalara bölünməsinə qarşı

düzgün və əsaslanmış yanaşma gərək obyektiv təməl əsasında qurulsun.

İdarəetmə prosesində subyekt, obyektiv mövcud olan prinsiplərə əsaslanaraq, idarəetmə

sisteminə müxtəlif üsullar vasitəsilə təsir göstərilir ki, qoyulan məqsədə nail olmağı təmin etsin.

Bu prosesdə idarəetmə subyekti qərarların işlənməsi sahəsində məqsədyönlü əməliyyatları və

istehsal fəaliyyətində onların həyata keçirilməsini yerinə yetirir. Idarəetmə məqsədin

qoyulmasından başlanır, onun həyata keçməsinin hər bir mərhələsində davam edir və onların

təhlil və nəticələrinin yekunu ilə qurtarır. Bu hərəkətlər, fəaliyyətin səmərəliliyi və ümumiliyinə

görə birləşdirilərək hər bir mərhələdə spesifik əməliyyat formasında olan belə əməliyyatlar

(idarəetmə fəaliyyətinin növləri) funksiya adını almışdır. Beləliklə, hər bir funksiya müəyyən

mərhələdə istehsal prosesinin yolu ilə idarəolunan həmcins idarəetmə əməliyyatıdır.

İdarəetmə prosesi planın hazırlanmasından başlanır (1-ci mərhələ), sonra isə istehsalatda

planın uğurla yerinə yetirilməsinə kömək edən təşkilati şərait yaradılır (2-ci mərhələ). Bundan

sonra, plan gedişinə nəzarət həyata keçirilir (3-cü mərhələ), faktiki göstəricilərin ayrılması

hallarında isə planla bərabər təşkilati şərtlər də tənzimlənir (4-cü mərhələ). Idarəetmə tsiklinin

sonuna yaxın istehsal fəaliyyətindən alınan nəticələrin və onların təhlilinin hesabı aparılır (5-6-cı

mərhələ). Beləliklə, idarəetmənin hər bir tsiklində növbə ilə bu funksiyalar yerinə yetirilir

(şəkil2.2): planlaşdırılma, təşkil etmə, nəzarət etmə, tənzimlənmə, hesabat və təhlil. Bunlar

idarəetmə tsiklinin tərkibini açan ümumi funksiyalardır.

Ümumi funksiyaların yerinə yetirilməsinin təmin edilməsi üçün istehsal prosesini icra

edənlərin subordinasiyası, iş gedişində onların fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, əmək

30

kollektivlərinin stimullaşdırılması (aktivləşdirmək), işçilərə təlimat vermək və s. kimi köməkçi

funksiyalardan da istifadə olunur.

İdarəetmə prosesi tikili və ya binanın hər hansı bir fəzavi moduluna əsasən, iş

kompleksinin yerinə yetirilməsi məqsədinin qoyulması ilə başlanır və bu məqsədə nail olma ilə

qurtarır. İdarəetmə tsiklinin fərqi hər şeydən əvvəl, ucaldılan tikili və onların komplekslərinin

spesifikası ilə izah edilir. İdarəetmənin ümumi funksiyalarının tərkibi, bilavasitə idraəetmə

tsiklinin davamlılığı və xarakteri ilə bağlıdır.

Məqsədli həll etmə

Planlı dövr üçün

Plan

Təşkilati-texniki hazırlıq (TTH)

TTH-korrektə edilməsinə görə qərar

istehsalat

prosesin gedişi haqqında ilkin məlumat prosesi

planlı dövr üçün məlumat

Şəkil 2.2 İdarəetmənin ümumi funksiyalarının həyata keçmə ardıcıllığı.

Planlaşdırma idarəetmə prosesinin başlanğıc funksiyası hesab olunur. Planlaşdırılma ilə bir

tərəfdən təyin edilmiş vaxtda qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün idarəetmədə hərəkətlərin

növbələşməsi müəyyən edilir, digər tərəfdən isə tikililər və onların komplekslərinin binaların

rekonstruksiyası və ya yüksəldilməsi nizamlanır, bununla belə tikinti iştirakçılarının fəaliyyəti

Məqsəd

Planlaşdırma

Təşkilat

Tənzimlənmə

Nəzarət

Hesabat

Təhlil

31

razılaşdırılır (əlaqələndirilir və ya subordinasiyalaşdırılır) və istehsal prosesində onların

öhdəlikləri detallaşdırılır.

Təşkilatın funksiyası özünə tikinti istehsalının bütün elementlərinin icrası üzrə işləri daxil

edir, eyni zamanda maddi cəhətdən maşın və avtonəqliyyat işlərinin, istehsal prosesində onların

uğurla istifadəsinə uyğun olan sistemə daxil edilməsini də təmin edir. Istehsal fəaliyyətinə

quraşdırma və tikinti işlərinin yeni texnologiyalarının tətbiq edilməsi də təşkilati funksiya ilə

bağlıdır. Bu funksiyanın əsas hissəsi tikintidə normal sosial və sanitar – gigiyenik şəraitin

yaradılması hesab olunur. İdarəetmənin aşağı həlqəsində təşkilatçılıq fəaliyyəti iş vaxtının 60-

70%-ni təşkil edir, belə ki, çox hallarda aşağı həlqənin rəhbərlərinin öhdəsinə insanlara rəhbərlik

etmək və çoxaspektli qərarlar qəbul etmək, onların yerinə yetirilməsini təşkil etmək, həyata

keçməsinə nəzarət etmək, bu qərarların yerinə yetirilmə gedişinin tənzimlənməsi üçün operativ iş

aparmaq vəzifələri düşür.

Nəzarətetmə funksiyası qoyulan qaydalar planına əsasən işlərin yerinə yetirilməsinin

qorunması və dəstəklənməsi işinə xidmət edir. Müəyyən vaxt müddətindən sonra plan

göstəriciləri faktiki göstəricilərlə müqayisə edilir, istehsal prosesində baş verən fəsadların

tələbələri və onun vəsaitlərlə təmin edilməsi üzə çıxarılır.

Tənzimetmə funksiyası əks əlaqənin xətti ilə yönəldilən nəzarətetmə məlumatlarının

əsasında həyata keçir. Bu funksiyanın vəzifəsi, planlı parametrlərdən narazılıqları aradan

götürmə yolu ilə istehsal prosesindəki işlənmə dərəcəsinin vəziyyətinin saxlanılmasından

ibarətdir. Istehsal prosesinin tənzimlənməsi zamanı, hiddətləndirici təsir hərəkətlərinin (təşkilati

nasazlıq, hava şəraiti və s.) nəticələri haqqında nəzarətetmə məlumatları öyrənilir, plan

göstəricilərinin faktiki göstəricilərdən fərqli olaraq yaranan nasazlıqlar və əsas təşkilati-texniki

qərarların baxılması aparılır. Bir sıra hallarda, məqsədli proqramın yerinə yetirilməsini təmin

etmək və pozulmaları aradan qaldırmaq üçün fasiləli plan göstəricilərinin korrektə edilməsi tələb

oluna bilər. Tənzimləmə funksiyasının tərkibi, planın növündən, onun xarakterindən və ehtimal

edilən vaxtdan asılıdır. Bununla belə, destabilizə olunmuş amillərin təsiri nə qədər israrlıdırsa və

kənarolmaların olma böyüklüyü çoxdursa, iş gedişinin tənzilənməsində bir o qədər az dövrlər

olmalıdır.

Hesaba alınma və təhlil funksiyaları idarəetmə tsiklində sonuncu hesab olunur. Hesaba

alınmada idarəetmə tsikli sərhədində istehsal fəaliyyətinin nəticələrini xarakterizə edən bütün

ölçülər qeydə alınır, eyni zamanda yerinə yetirilən işlərin həcmi, vəsaitlərin istismarı və əmək

xərcləri də qeydə alınır. Təhlil vasitəsilə istehsal fəaliyyətinin iqtisadi səmərəliliyinin nəticələri

işin maya dəyərinin aşağı endirilməsi nəticələri, tikili və bina tikintisinin sonunda isə gəlirin

məbləği təyin edilir.

32

İdarəetmə aparatındakı əmək kollektivləri ilə rəhbərlik prosesi bir qədər fərqli cür

funksiyalara ayrılır. Bu prosesdə məqsədin qoyulması, onun yerinə yetirilməsinə görə kollektivin

təşkilati quruluşu, hərəkətlərin kordinatlaşdırılma və razılaşdırılması, kollektiv üzvlərinin

fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi, kollektivin hər bir üzvünün qarşısına qoyulmuş məsələnin yerinə

yetirilməsinə görə nəzarət fəaliyyətinin hesaba alınması və təhlili kimi funksiyalar meydana

çıxır. Idarəetmə aparatının əmək kollektivlərində rəhbərlərin öz tabeliyində olanlara təsirindən

başqa, insanların da bir-birinə təsiri baş verir. Bu, rəhbərlik funksiyaları – müəyyən mərhələlərin

yerinə yetirilməsi gedişində insanların münasibəti və rəhbərlərin əlaqələrə təsiri mərhələsidir.

Ədəbiyyatlarda tez-tez müəssisələrin predmet sahəsi fəaliyyəti üzrə funksiyaların

təsnifatına rast gəlinir: maddi və texniki təminata marketinq, konstraksiyaya, keyfiyyətə,

komunikasiyaya və s. Ümumilikdə isə bu qanunauyğundur, məhz belə müəyyənliklər də

funksiya anlayışına – fəaliyyət dairəsinə uyğun gəlir. Lakin bu idarəetmə funksiyasının digər bir

təsnifidir. Bununla belə yuxarıda adı çəkilən funksiyalardan hər biri öz idarəetmə sahəsinə malik

olan idarəetmə subyektinin müəyyən sistemaltıda həyata keçirilən predmet sahəsi hesab

olunursa, onda onlardan hər birində idarəetmə sistemaltısında qeyd olunan bu idarəetmə

prosesinə uyğun köməkçi (mərhələlər) və ümumi funksiyalar həyata keçirilir.

2.5 İdarəetmə texnologiyası

Texnologiya (yunan. dil. tər. tehne – incəsənət, sənət; elm+loqos – anlayış öyrətmə) – hər

hansı bir prosesin yerinə yetirilmə vasitəsi və onlar haqqında elmdir. Idarəetmədə – bu idarəetmə

əməliyyatları və onların yerinə yetirilmə üsullarını əhatə edən mühit, idarəetmə obyektinin

vəziyyətinin dəyişilməsi və informasiya istifadəsini idarəedən alt sistemi haqqında olan

məlumatdır.

İdarəetmə texnologiyasının tərkibi idarəetmə obyektinin mürəkkəbliyi və növündən,

işçilərin tərkibindən və istifadə olunan texniki vasitələrin növündən asılı olaraq dəyişilə bilər.

Lakin istənilən halda, idarəetmə texnologiyası özünə vəziyyətin icmalını, informasiyanın

hazırlanmasını, qərarların hazırlanması və qəbulu, onların icra edənlərə çatdırılması və məqsədli

proqramların yerinə yetirilməsi gedişinə nəzarəti və ya investisiyalaşmış tikinti layihələrinin

həyata keçirilməsini daxil edir. İdarəetmə texnologiyası zamanı istifadə olunan üsul və fəndlər

məqsədə nail olmaq üçün yönəldilir. İdarəetmə prosesinin məqsədli istiqaməti onun tərkibinə

daxil olan bütün funksiyaların qarşılıqlı uzlaşmasını və informasiya təminatının uyğun

nizamlanmasını nəzərə alır. Bununla belə hər bir funksiyanın yerinə yetirilməsi onlara xas olan

texnologiya əsasında həyata keçirilir, məsələn, planlaşdırma, hesaba alma və s. texnologiyalar

mövcuddur.

33

İdarəetmə tsiklinin davamlılığı informasiyanın alınmasına sərf olunan vaxtın

böyüklüyündən, qərarların hazırlanması və qəbulu, yerinə yetirilmə üçün qərarların hazırlanması

və onların həyata keçməsi ilə müəyyən edilir. Həyata keçməsi uzun bir vaxta ehtimal edilən

qərarların qəbulunda onların yerinə yetirilmə gedişinə nəzarətin davamlılığı və onun nəticələri

haqqında informasiya təqdim olunur.

İdarəetmə texnologiyasında əməyin əsas element və predmeti informasiya hesab olunur.

Onunla işləmə prosesi özünə məlumatların yığımını, emalını daxil edir, ona görə də idarəetmə

texnologiyasında tikinti istehsalının idarəetmə çərçivəsindəki informasiya axının hərəkətini

rasional təşkili lazımdır.

Qabaqcadan informasiyanın istifadəsi ilə işlənmiş və əsaslanmış idarəetmə texnologiyası

qərarların qəbulunu asanlaşdırır, sənəd dövriyyəsinin həcmini azaldır və aparatın təşkilati

qurulmasını sadələşdırır. Sənədlərin dövriyyəsində xüsusi məna kəsb edən: sənədin daxil olma

ritmi, idarəetmə aparatının funksional həlqələrindən və idarəetmə strukturunun ierarxik

pillələrindən onların keçməsi, növbəliliyinin dəqiqliyi və surətidir.

İnformasiyanın vaxtında daxil olmasına görə xüsusi tələb və onun emal olunma sürəti

tikinti obyektlərinin operativ idarəetmə texnologiyasında təqdim olunur, belə ki, tənzimləyici

məsələlərin hazırlanmasının yubadılması zamanı işin yerinə yetirilmə gedişində çətin aradan

qaldırıla bilən nasazlıqlar baş verə bilər. Belə informasiyanı aradan götürmək üçün müasir əlaqə

vasitələrindən və sürətli idarəetmə texnologiyasından istifadə etmək cox vacibdir.

Bölmə II. Tikintinin iştirakçıları olan təşkilatlar, onların struktur və fəaliyyət

formaları.

Fəsil 3. Tikintinin iştirakçıları olan təşkilatlar onların fəaliyyət formaları.

3.1 Obyektlərin tikintisinə kapital qoyuluşunu həyata keçirən iştirakçıların təşkilati növləri

Obyektlərin tikintisinə qoyulan kapital qoyuluşlarının həyata keçirilməsində çoxlu sayda

təşkilatlar iştirak edir (şəkil 3.1). Həmin təşkilatlar müxtəlif işləri yerinə yetirir və bir çox

xidmətlər göstərirlər. İnvestisiya layihələrinin planlaşdırılması və investisiya tsiklinin başlanğıc

mərhələlərində əsas rol layihəni sifariş edənlərə məxsusdur. Sifarişçi ya hüquqi (təşkilat, idarə),

ya da fiziki şəxs ola bilər. Sifarişçilər obyektlərin tikilməsinə görə qərarlar qəbul edir və onların

maliyyələşdirilməsini təmin edirlər. Bununla belə layihələrin maliyyələşdirilməsi həm

34

sifarişçilərin öz hesabına, həm də banklar, investisiya fondları və digər investorlar tərəfindən

verilən kreditlər hesabına həyata keçirilir.

Banklar (investisiya, innovasiya, ipoteka və kommersiya) sifarişçilərin müxtəlif şəraitlər

üçün kreditorları hesab olunur. Birincisi, maliyyələşmə və uzunmüddətli kreditləşmə üzrə

ixtisaslaşıb, ikincisi müxtəlif yeni-tətbiq edilmələrin kreditləşdirilməsini həyata keçirir, üçüncüsü

isə uzunmüddətli borca mülkün girova verilməsini təmin edir.

Kommersiya bankları geniş əməliyyat dövriyyəsi ilə məşğul olan və eyni zamanda

sifarişlərə və tikinti müəssisələrinə kreditlər təqdim edən daha universal bank növüdür. Banklar

layihələrin həyata keçirilməsində bilavasitə iştirak edə bilər.

Sığorta kompaniyaları, təbii fəlakət və digər xoşagəlməz (təsadüfi) halların zərərinin

ödənilməsi üçün istifadə olunan xüsusi fondların sığorta haqqlarının hesabına yaranması ilə

məşğul olur. Onlar həmçinin neqativ yaranan riskin zərərini də aşağı salır.

Layihə – axtarış təşkilatları, texniki-iqtisadi əsaslandırmanı (TİƏ), axtarış işlərini,

texniki və işçi layihələndirməni, tikintiyə müəllif nəzarətinin həyata keçirilməsini yerinə

yetirirlər. Bu işləri yerinə yetirən təşkilatlar adı çəkilən işlərdən biri üzrə ixtisaslaşa bilər.

Şəkil 3.1 İnvestisiya tsiklinin əsas iştirakçılarının qarşılıqlı təsirinin ümumi sxemi.

Tikinti və quraşdırma təşkilatları başpodrat və subpodrat ola bilər. Başpodrat

ümumtikinti təşkilatları, obyektlərdə bütün kompleks quraşdırma və tikinti işlərinin yerinə

yetirilməsinə görə cavabdehdir, subpodrat ixtisaslaşmış təşkilatlar isə bir və ya bir neçə eynitipli

Sifarişçi

Obyekt və onların komplekslərinin tikintisi

Subpodrat

təşkilatlar

Bank,

investisiya

fondu

Başpodrat

təşkilatlar Maddi vəsait və texniki

təchizatçılar

Sığorta

firması

Əmtəə bazarı

Layihə-axtarış təşkilatları

35

iş növlərini yerinə yetirirlər. Başpodratçı işlərin yerinə yetirilməsi üçün danışıq əsasında lazımi

sayda subpodrat təşkilatları cəlb edir və onların fəaliyyətini əlaqələndirir.

Maddi vəsaitlərin təchizatçıları sənaye müəssisələri və zavodlar hesab olunur, məhz

bunlarla tikinti və quraşdırma təşkilatları birbaşa və ya əmtəə-xammal birqaları vasitəsilə

müqavilələr bağlayırlar.

Tikinti tərəfindən başa çatdırılan obyektlərə xidmət edilməsində xüsusi yeri su, enerji,

qaz təchizatı təşkilatları tutur: zibilin, istehsal tullantılarının aparılmasını, istifadə edilməsini,

təmirini və s. təmin edən təşkilatlar. Onlar sifarişçilər tərəfindən obyektin sınaq istismarı

dövründə cəlb olunurlar. Bundan əlavə sifarişçi, su, enerji, qaz, istilik təchizatını həyata keçirən

təşkilatlardan və rabitə kompaniyalarından obyektin layihələşdirilməsi üçün texniki şərtlər alır.

Əmtəə-xammal birqaları, ticarət sövdələşməsinin bağlanması üzrə vasitəçi xidmətini

görürlər: əmtəə ticarətinin, ticarət əməliyyatlarının tənzimlənməsi və ticarət mübahisələrinin

həllini danışıqlar yolu ilə qaydaya salırlar. Ticarət birjası dövriyyəsinin çox hissəsini gələcək

əmtəə ilə saziş və ya təchizetmə danışıqları (təcili sazişlər) təşkil edir. Əmtəə birjaları istehsalın

qiymət və vəziyyəti haqqında məlumatın nəşri və yığımını həyata keçirir, eləcə də əmtəəni

faktiki təchiz edənlərlə adi sövdələşmə aparırlar.

3.2. Tikintidə sahibkarlıq fəaliyyətinin formaları.

Müəssisə ümumi halda hüquqi şəxs kimi hüquqları olan müstəqil subyektdir, onun

ixtiyarında olan əmlak əsasında məhsul istehsal edir və uyğun bazarda onun satışını həyata

keçirir. Tikinti müəssisələri tikinti məhsulunu buraxır, onu sifarişçiyə təhvil verir (investora) və

ya tikinti bazarında satışını həyata keçirir.

Tikinti müəssisələrinin xüsusi, kollektiv, dövlət və ya bələdiyyə formaları ola bilər. Onlar

təsərrüfat ictimai və yoldaşlıq, tikinti kooperativləri, icarə müəssisələri formasında yaradıla bilər.

Sahibkarlığın daha geniş yayılmış forması səhmdar cəmiyyətləri hesab olunur. Öz

iqtisadi mahiyyətinə və təsərrüfatçılıq üsuluna görə səhmdar cəmiyyətləri kollektiv sahibkarlıq

forması hesab olunur və onları çox vaxt kompaniya adlandırırlar.

Səhmdar cəmiyyətinin açıq və qapalı növü olur. Açıq növ səhmdar cəmiyyətinin əmlakı

səhmlərin açıq abunə satışı, alınmış gəlirlərdən, əsas vəsaitlərin və başqa qanuni mənbələrin

ödəmələri hesabına formalaşır. Qapalı səhmdar cəmiyyətində əmlak ancaq cəmiyyətin üzvlərinin

əmanətləri hesabına yaradılır.

Buraxılmış səhmlərin ümumi nominal dəyəri səhmdar cəmiyyətin nizamnamə kapitalını

təşkil edir. Bunun miqdarı təsis sənədlərinin qeydiyyata təqdim edilən tarixdə respublika

qanunverciliyi ilə müəyyən edilmiş aylıq minimum əmək haqqının 1000 mislindən az olmalıdır.

36

Səhmdar adətən sahiblərində saxlanılmır. Onların əvəzində səhmdara bir və ya bir neçə səhm

sertifikatları sənədləri verilir. Bu sənədlər onların müəyyən qədər qiymətli kağızlara mülkiyyət

hüquqlarını təsdiq edir.

Səhmdar cəmiyyətlərin ali idarəetmə orqanı səhmdarların ümumi yığıncağı hesab olunur,

burada hər kəs onda olan səhmlərin miqdarına mütənasib olan və səs verməyə imkan verən səs

sayına malikdir. İclas bir qayda olaraq ildə bir dəfə çağırılır. Kiçik səhmdar cəmiyyətləri də

mövcuddur. Onlar birlik formasında olur və onların təsisçiləri iri müəssisələr, şəhər və vilayət

inzibatçılığı, ictimai təşkilatlar və xüsusi şəxslər ola bilər. Bu cəmiyyətlərin iştirakçıları onların

tam haqqını ödədikdən sonra səhmlərin sahibi hüququnu əldə edirlər. Lakin səhmlərin

alınmasından sonra müəssisənin sahibi hüququnu onlar əldə etmirlər. Belə cəmiyyətlər həmçinin

hüquqi cəhətdən də müstəqil şəxslər hesab olunurlar və onlara məxsus olan əmlak çərçivəsində

tam məsuliyyət daşıyırlar. Kiçik səhmdar cəmiyyətlərinin əsas fondlarının həcmi 500 000 (beş

yüz min) manatdan az olmamalıdır.

Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər hesab olunan korporasiyalar geniş yayılmışdır.

Bunlar bir və ya bir neçə fiziki şəxsdən təşkil olunmuş hüquqi şəxsdir. Bu cəmiyyətlərin şərikləri

ancaq aktivlərin həcmində olan öhdəliklərə görə cavabdehdir, yəni cəmiyyətin öz əmlakına görə.

Korporasiyada şərikçi işdən öz payını götürə bilməz, o bu payın ancaq səhm formasında

satılması hüququnu əldə edə bilər. Bundan irəli gələrək, korporasiyada mülkiyyətin səhmdar

forması yayıla bilər.

Kooperativ sahibkarlıq, onun tabeçiliyində olan kooperativ üzvlərin iştirakının kollektiv

əməyinə əsaslanır, ona görə də onların gəliri əmək xarakteri daşıyır, məhz bu onları səhmdar

cəmiyyətlərindən fərqləndirir, burada divident şəkildə bölüşdürülən gəlir, əmək əmanəti ilə yox,

aksiyaları əldə edərək səhmdarın daxil etdiyi pul məbləği ilə müəyyən olunur. Kooperativdə

işçilərin istehsal vasitələri ilə birləşdirilməsi, vasitəçisiz və onlara qarşı eyni imkanlar yolu ilə

baş verir.

Dövlət tikinti təşkilatları hərbi-sənaye kompleksi obyektlərinin və strateji cəhətdən

mühüm magistral yollarının tikilməsi üçün yaradılır. Onlar eyni zamanda Müdafiə Nazirliyinin

əsaslı təmir işlərində fəaliyyət göstərir və təbii fəlakətlərin nəticələrinin aradan qaldırılması üçün

istifadə olunur.

Dövlət təşkilatlarının hüquqi statusu dövlət tərəfindən rəhbərlik və nəzarət üsullarını

nizama salan dövlət orqanlarının qərarı, eləcə də dövlət və bazarla əmlak və maliyyə

münasibətlərinin tənzimlənməsi yolu ilə müəyyən edilir.

Dövlət müəssisələri, bir qayda olaraq unitar hesab olunur (fran. Unitar-vahid), unitar

müəssisələrin əmlakı federal dövlət və ya bələdiyyə mülkiyyətində yerləşir, bölünməz hesab

olunur və qiymətləndirilə bilməz (hissələrə, paya), eyni zamanda müəssisənin işçiləri arasında da

37

bölünə bilməz. Bu əmlak müəssisələrə təsərrüfat və ya operativ idarəçilik hüquqları əsasında

məxsusdur.

Unitar müəssisələr öz öhdəliyində bütün ona məxsus olan əmlaka görə cavabdehdir,

lakin onun əmlakının sahibinin öhdəliklərinə görə cavabdehlik daşımır. Bu müəssisə qeyri-

kommersiya və kommersiya fəaliyyətini apara bilər və bu fəaliyyət növünə münasibət uyğun

hüquqi statusla nəzərdə tutulur.

Dövlət unitar müəssisələri, ərazi tikinti idarəçiliyi və xüsusi tikinti dövlət idarəçiliyinin iş

rəisinin idarəçiliyi və Azərbaycan Respublikasının Müdafiə nazirliyi hesab olunur.

Birgə müəssisə- Azərbaycan nümayəndəliyi ilə xarici vətəndaşların və ya xaricihüquqi

şəxslərin iştirakı ilə yaradılır. Birgə müəssisənin əmlakı əmanətlər yolu ilə yaradılır. Əmanət

olaraq iştirakçıların əmlakı və ya valyuta, pul vəsaitindən istifadə edilir. Təsərrüfat fəaliyyətinin

və gəlirin iştirakçılar arasında bölünmə şərtləri müqavilə şərtləri ilə müəyyən edilir.

Birgə müəssisə zəruri hallarda birliyin tərkibinə daxil olur. Belə birliyə misal olaraq

assosiasiyanı, konserini, sahələr arası dövlət birliklərini, konsorsiumu və s. göstərmək olar

Assosiasiya birgə fəaliyyət məqsədilə təsərrüfat hesabı, özünü maliyyələşdirmə və özünü

idarə etmə əsasında müəssisələrin könüllü birləşməsi ilə yaradılan birlikdir. Assosiasiyaya daxil

olan müəssisə öz müstəqilliyini və hüquqi şəxsliyini saxlayır və mülkiyyət formasını dəyişmir.

Assosiasiya yalnız ona könüllü verilmiş səlahiyyətlərdən istifadə edir.

Konsern assosiasiyadan onunla fərqlənir ki, öz tərkibində, sərəncamında xeyli istehsalat

gücləri olan iri istehsalat kollektivlərini birləşdirir. Konsernlər elmi və layihə bölmələrinə malik

olurlar. Onlar strateji əhəmiyyətli məsələləri həll etmə qabiliyyətində olurlar. Bu vahid istehsalat

kompleksi olub tədqiqat-layihələndirmə-mənimsəmə yayılma sxemi üzrə yaradılır.

Firma-təsərrüaftçılığın müstəqil subyekti olub, istehsalat birliyi tipli təşkilatdır. Firmanın adı

olur və fəaliyyətini mülkiyyətin bütün formalarında: dövlət, bələdiyyə, səhmdar, kooperativ,

ictimai təşkilatlar və icra hakimiyyətinin yerli orqanı, milli və xarici hüquqi və fiziki şəxs,

həmçinin qarışıq formada həyata keçirir.

Konsorsium-konkret istehsalat məsələlərini həll etmək və iri məqsədli proqram və layihələri

həyata keçirmək üçün yaradılır.

Kooperativ-elə yoldaşlıq idarə etmə prinsipi başa düşülür ki, burada bütün münasibətlər

nizamnamə əsasında müəyyənləşir. Kooperativin idarə olunmasını onun ümumi yığıncağı

tərəfindən seçilmiş sədr həyata keçirir.

İnam əsasında yoldaşlıqda (kommandit) elə şeylər etiraf olunur ki, onda iştirakçılarla

bərabər, sahibkarlıq fəaliyyətinə yoldaşlıq adından həyata keçirilən və öz əmlakı ilə onun

öhdəliklərinə cavab verən bir və ya bir neçə iştirakçı – əmanətçisi (kommenditlər) olur, onlar

38

yoldaşlığın fəaliyyəti ilə bağlı olan və onların daxil etdiyi əmanət həcmində ziyan riskini daşıyır

və yoldaşlığın sahibkarlığının fəaliyyətində iştirak etmirlər.

Kommandit yoldaşlıq, tam yoldaşlıq qarşısında üstünlük təşkil edir. Belə ki, onlarda

kommanditlərin və eləcə də sahibkarların özlərinin qoyduqlarının hesabına əlavə kapitalın cəlb

edilməsi imkanı vardır. Bununla belə bir neçə sahibkarın mövcudluğu müəssisədə rəhbərlik

fəaliyyətinin ixtisaslaşmasının həyata keçməsinə imkan verir. Kommandit müəssisələrdə məhdud

məsuliyyəti olan bir şərikçi ola bilər. Maddi plana əsasən isə onun öhdəlikləri ancaq şəxsi kapital

qoyuluşları ilə məhdudlaşır.

Əlavə öhdəliyi olan yoldaşlıqlara da rast gəlmək olar – bu məhdud məsuliyyəti olan

cəmiyyət müxtəliflikləridir. Orada olan sahibkarlar, onun ölçülərinə görə və cəmiyyət

sənədlərinin təsisçiləri tərəfindən müəyyən olunan, onların qoyuluşlarının bölünən dəyərinə görə

məsuliyyət daşıyırlar.

Dünya təcrübəsində dövlət-səhmdar müəssisələri mövcuddur, bunlar təsərrüfat

fəaliyyətində həm dövlət, həm də səhmdar kapitalını istifadə edirlər. Sonuncu, dövlət

müəssisələri tərəfindən istənilən məbləğdə istehsal olunan və onun əsas fond və dövriyyə

vəsaitlərinin dəyərini dayandırmayan səhmlərin hesabına yaranır. Səhm satışından alınan vəsait,

əlavə maliyyə vəsaiti kimi dövlət kapitalına əlavə olunur və dövriyyədə onunla birgə iştirak edir.

Ölkəmizdə tikinti podrat və təsərrrüfat üsulu ilə həyata keçirilir.

Podrat üsulunda tikinti işlərini ixtisaslı kadrlara və maddi-texniki vasitələrə malik olan

tikinti təşkilatları sifarişçi ilə bağlanan podrat müqaviləsi (kontrakt)əsasında həyata keçirir və

sifarişçiyə müqavilədə göstərilən vaxtda tikintisi qurtarmış obyekti təhvil verir.

Təsərrüfat üsulunda tikinti işlərini müəssisə və ya təşkilat öz əsas istehsalat fəaliyyəti ilə

yanaşı ona lazım olan tikinti də özü həyata keçirir. Yəni bir təsərrüfat orqanında və ya

təşkilatında sifarişçi təşkilatla tikinti təşkilatı eyni zamanda fəaliyyət göstərir. Bu zaman tikinti

həyata keçirməyə lazım olan vəsaiti müəssisə və ya təşkilat öz fondundan ayırır.

Tikinti təşkilatları aşağıdakı əlamətlər üzrə təsnifləşdirir:

- müqavilə (kontrakt) münasibətlərinin xarakteri üzrə: baş podrat və subpodrat təşkilatlar.

Baş podrat təşkilatı sifarişçi ilə müqavilə (kontrakt) bağlayır və ümumi tikinti işlərini öz

qüvvəsi ilə yerinə yetirir, eyni zamanda tikinti istehsalatının bütün iştirakçılarının fəaliyyətinin

əlaqələndirir.

Subpodrat təşkilatlar xüsusi iş növlərini: mühəndis qurğuları və sistemləri, elektrik-

quraşdırma, texnoloji avadanlıqların quraşdırılması və s. işləri baş podrat təşkilatı ilə bağlanan

subpodrat müqaviləsi əsasında yerinə yetirilir.

- yerinə yetiriləcək işlərin növü üzrə: ümumi tikinti və ixtisaslaşmış təşkilatlara bölünür.

Ümumi tikinti təşkilatları əsas ümumi tikinti işlərini-torpaq, daş, beton , quraşdırma və s işləri,

39

ixtisaslaşmış təşkilatlar isə ayrı-ayrı iş növlərini və xüsusi işləri-bəzək, mühəndis qurğuları və

sistemləri, elektrik quraşdırma və s. işləri yerinə yetirir.

Dövlət müəssisələrinin gəliri uyğun hissələrə bölünür. Birinci hissəsi səhmdar

cəmiyyətinin gəliri kimi bölüşdürülür digər hissə isə inkişafa yönəldilir.

Dövlət müəssisəsinin rəhbəri dövlət qulluqçusudur. Bunun vəzifəyə təyin olunması və

vəzifədən azad olması “dövlət qulluğu” haqqında Azərbaycan respbulikasının qanun

vericiliyində müəyyən edilmiş qaydalar əsasında həyata keçirilir.

Respublikamızda tikinti sahəsində dövlət mülkiyyətində olan tikinti təşkilatları hazırkı

zamanda çox az qalmış, tikinti materialları və konstruksiyaları istehsalı sahəsində dövlət

müəssisəsi demək olar ki, yox dərəcəsindədir.

3.3. Tikinti təşkilatlarının təsərrüfatçılıq mexanizmi haqqında anlayış

Tikintidə iştirak edən hər bir təşkilat öz tərkibində istehsal vasitələri adlandırılan hər şeyə,

yəni muzdlu işçi, avadanlıq, yer, xammal ehtiyatlarına malik olmalıdır. Axırıncılar müəssisənin

istehsal gücünü müəyyən vaxt müddətində öz vəsaiti hesabına yerinə yetirə bilən maksimal

sayda mümkün olan iş və xidmətləri müəyyənləşdirir.

Bir obyektdə iş qurtaran kimi, müəssisə dayanmadan növbəti işlərə keçməlidir və s. bir çox

hallarda müəssisənin gücü, bir neçə tikinti obyektlərində paralel olaraq bir tipli işlərin yerinə

yetirilməsi üçün istifadə olunur. Beləliklə, iştirak edən hər bir müəssisənin yaşaması və inkişafı

üçün müşahidə oluna bilən vaxt ərzində (1-2 ilə) – öz ixtisas və gücünə uyğun olaraq bir neçə

obyekt üzrə işlərin yerinə yetirilə bilməsinə görə sifarişçilərin məcmusu olan tikinti proqramına

malik olmalıdır. Buna görə də hər bir tikinti müəssisənin obyekti bütünlüklə istehsal gücünün

səmərəli istifadəsinə yönəldilən tikinti proqramı hesab olunur. Tikinti müəssisənin təsərrüfatçılıq

mexanizminin sxemi şəkil 3.2 – də göstərilmişdir.

Müəssisənin tikinti proqramı 2 yolla: dövlət və ya bələdiyyə sifarişi və müstəqil yolla

formalaşa bilər. Mülkiyyətin dövlət və ya bələdiyyə formaları olan müəssisələr üçün tikinti

proqramı dövlətin qanunvericilik strukturları tərəfindən hər il qəbul edilən dövlət büdcəsi

haqqında qanuna əsasən mərkəzləşdirilmiş şəkildə formalaşır. Büdcə maliyyələşməsinin həcmi

sifarişçilər tərəfindən ünvanlı proqramlar əsasında titul siyahıya əsasən tikinti obyektlərinə

uyğun bölüşdürülür. Pul vəsaitlərinin xərclənməsinə nəzarət icraedici hakimiyyət orqanları

tərəfindən həyata keçirilir. Büdcə maliyyələşməsi ilə təmin olunmayan müəssisələrin istehsal

gücü, digər sifarişçilər tərəfindən maliyyələşən sifarişlərin icrası üçün dövlət müəssisələrinin

rəhbərləri tərəfindən istifadə oluna bilər.

40

Xüsusi bölmənin tikinti müəssisələri, öz tikinti proqramlarını müsabiqə və hərrac yolu ilə

tikinti podratı bazarında formalaşdırırlar. Tikinti obyekti üzrə işin icrası sifarişinin alınması bir

sıra amillərdən asılıdır. Onlardan ən əsasına podratın dəyəri, onun icrasının müddəti və saziş

öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin təmin edilməsi və işin keyfiyyəti üzrə podratçının nüfuzu

daxil edilir.

Öz istehsal gücünə uyğun olaraq podrat müqavilələrini bağlayaraq, müəssisə özü minimal

xərclə istehsal proqramının yerinə yetirilmə üsullarını müəyyən edir və müqavilələrə uyğun

olaraq öz fəaliyyətini təşkil edir. İstehsal xərclərini, vergi və cərimə sanksiyalarını çıxarmaqla

yerinə yetirilən işə görə alınan pul, müəssisənin nizamnaməsinə uyğun olaraq bölüşdürülən xalis

mənfəət hesab olunur.

Şəkil 3.2 Tikinti müəssisəsinin təsərrüfatçılıq mexanizminin sxemi.

Tikinti fəaliyyəti bir qayda olaraq ikili xarakter daşıyır. Bir tərəfdən onun nəticəsi kimi

konkret sifarişçilər üçün obyektlərdə vaxtından tez işin qurtarması, digər tərəfdən isə bir neçə

layihə üzrə işi təhvil verərək maksimal mənfəət əldə etmək məqsədinin aparılması. Bu da

Müəssisənin

kadrları

İstehsal

amilləri

Tikinti

proqramının

yerinə

yetirilməsi

prosesi

Məhsul Müştərilər

istehlakçılar

istifadəçilər

Podratçılar,

xammal, avadanlıq,

enerği

və s.

Xərclər Pul (kassa) Mənfəət

Mənfəətin

bölüşdürülm

əsi

Kreditorların

kapitalı

Öz kapitalı Sifarişçilərin

kapitalı

Vergilər Qaytarılma %-lə Mənfəət qalığı

Dövlət Kreditorlar Mülkiyyətçilər

41

sifarişçi ilə podratçının maraqları arasındakı ziddiyyəti şərtləndirir. Bu ziddiyyətin aradan

qaldırılması üçün sifarişçilər tez-tez investisiya layihələrini idarə edən peşəkar təşkilat

icraçılarının maraqlarından asılı olmayaraq müqavilələr bağlayırlar.

3.4 Tikinti təşkilatlarının istehsal fəaliyyətində dövlət və bələdiyyələrin rolu

İctimai quruluşundan asılı olmayaraq istənilən dövlət, ölkənin iqtisadi potensialının

inkişafı və formalaşmasında, büdcənin doldurulmasında intizamın təminatı və cəmiyyətin həyat

səviyyəsinin yüksəldilməsində maraqlıdır. Bu məqsədlərə nail olma üsulları müxtəlifdir və tarixi

təcrübənin göstərdiyi kimi, inzibati üsulların gücləndirilməsi və dövlət idarəçiliyinin

mərkəzləşdirilməsi iqtisadiyyatın birtərəfli və səmərəsiz inkişafına gətirib çıxarır. İctimai

inkişafa bu kimi mənfi təsiri, qanunların icrası intizamı və qanunvericiliyin rolunun aşağı

salınması, hakimiyyətin zəifləməsi və özünüidarədə müşahidə edilən dövlət idarəçiliyinin

həddən artıq liberalizasiyasıdır. Bu da iqtisadiyyata hərcmərclik və böhranlı hallar gətirir.

İstənilən ölkənin inkişafı üçün əsas problemlərdən biri, demokratizm və mərkəzçiliyin

rasional uyğunluğunun, dövlət, bələdiyyə və xüsusi mülkiyyətin digər formalarının axtarışından

ibarətdir. Bu problemin həlli ictimai inkişaf qanunları və milli xüsusiyyətlərlə şərtlənir. Ona görə

də hər bir ölkədə iqtisadiyyatın dövlət idarəçiliyi (həmçinin tikintiyə) müxtəlif cür həyata

keçirilir. Bununla belə tikintinin dövlət idarəçiliyində tarixi inkişaf və konkret şərtlərdən asılı

olub dəyişilərək bütün ölkələr üçün ümumi olan funksiyalar vardır.

Milli iqtisadiyyatın digər sahələrində olduğu kimi, tikinti də dövlət tərəfindən

qanunvericilik, idarəedici və məhkəmə hakimiyyəti ilə idarə olunur (şəkil 3.3). Qanunverici

hakimiyyət tikinti fəaliyyətinə birbaşa və ya dolayı yolla təsir göstərən qanunların tərkib və

məzmununu təyin edir. Birbaşa təsir göstərən qanunları dövlətin mülkiyyət formaları, təşkilatları

tərəfindən həyata keçirilən, tikintini idarə edən orqanların strukturunu, tikintidə büdcə

ayırmalarının ölçüsü və dövlət mülkiyyətinin yenidən qurmasını, əsas obyektlərin siyahısı və

onların istismara daxil etmə müddətini müəyyən edir. Bundan əlavə, qanunvericilik lazımi

dərəcədə texniki siyasəti formalaşdıran tikinti norması və qaydalarının hazırlanmasını, onların

yerinə yetirilməsi üçün idarə və nəzarəti həyata keçirən dövlət orqanlarının icraedici strukturunu

da müəyyən edir. Birbaşa təsir edən qanunlara “dövlət büdcəsi haqqında qanun”, “İnvestisiya

fəaliyyəti haqqında”, “Şəhərsalma və tikinti məcəlləsi” və s. aid edilə bilər.

42

Şəkil 3.3 Tikinti müəssisələrinin fəaliyyətinə dövlət təsirinin növləri.

Dolayı təsirin qanunları tikinti fəaliyyətinin «xarici» mühitinin formalaşması üçün qəbul

edilir. Onlara vergi və vergilər sistemi, mülkiyyət, investisiya fəaliyyəti, torpaqdan istifadə,

müəssisələr və sahibkarlıq fəaliyyəti, istehlakçı hüquqlarının qorunması, əmək və digərləri

haqqında olan qanunlar paketi aid edilə bilər.

Qanunların icra edilməsi – bütün fiziki və hüquqi şəxslərin borcudur. Qanunların icrasının

təmin edilməsi üçün dövlət, tərkibinə dövlət komitələri, nazirliklər xidmət və inspeksiyalar daxil

olan icraedici hakimiyyət sistemini yaradır. Onların vəzifəsi – dövlət əmlakından istifadə edərək,

idarəçilik və bütün təşkilatlar, müəssisələr, vətəndaşlar tərəfindən qanunların icra mexanizminin

təmin olunmasıdır. Belə mexanizmin təmin edilməsinə öz struktur və fəaliyyət qaydasına malik

olan dövlət vergi xidmətinin fəaliyyətini misal göstərmək olar.

İcraedici hakimiyyətin dövlət orqanları çoxpilləli struktura malikdir, (aşağı pillə-vilayət,

şəhər və ya rayon pilləsidir), öz tabeçiliyinə uyğun sahədə qanunların məcburi icrasını təmin

edir və eləcə də qanunla bərabər tutulan və icrası çox vaxt mütləq olan xüsusi tələbləri də

(təlimatlar, qanunaltı aktlar) nəzərdə tutur. Məsələn, lisenziya komitəsinin tikinti fəaliyyətinin

həyata keçirilməsinə görə lisenziyanın verilməsi, ləğv edilməsi və uzaldılması kimi hüquqları

ona uyğun təşkilatlar üzərində böyük hakimiyyət hüququnu verir. Dövlət inspeksiyalarının

hüququ (sanitar, texniki, arxitextur-tikinti, abidələrin qorunması və s.) müəyyən pozulmalar

zamanı tikinti işlərini dayandırmaqla dövlətin bu işlərə müvafiq təsir göstərməsini təmin edir.

Dövlət idarəsi Bələdiyyə idarəsi

Qanunvericilik höküməti

İcraedici hökümət

Məhkəmə hökümət

Fəaliyyətin

şərtləri

Tikinti fəaliyyəti

43

Qanunvericiliyin vəziyyəti və icraedici hakimiyyətin strukturu istənilən ölkədə nəinki

qəlizliyi, həm də cəldliyi və bəzən isə qeyri-müəyyənliyi ilə xarakterizə olunur. Xüsusilə də

respublika hal-hazırki dövrdə köhnə qanunvericilik sistemindən yenisinə keçməsini həyata

keçirir. Bu mərhələ ərzində hüquqi sahənin qeyri-müəyyənliyi yer alır, belə ki, fəaliyyətdə olan

qanunlar yeridilən yeni qanunlara əks çıxır və bir qism dövlət müəssisələrinin tələbləri

digərlərinin tələbləri ilə uyğunlaşmır. Bununla əlaqədar olaraq tikinti təşkilatları və onların

rəhbərlərinə, hər bir rayonda dövlət strukturları fəaliyyətinin idarəçiliyi ilə əlaqələndirilən yerli

idarəetmə orqanlarının (bələdiyyə) fəaliyyəti böyük məna kəsb edir. Dövlət və bələdiyyə

xidmətlərinin rəhbərləri, verilən regionun və dövlətin bütünlükdə marağında olan tikintiyə

marağı birgə formalaşdıraraq adətən öz yerlərində daimi əlaqədə olurlar. Ona görə də tikinti

təşkilatlarının rəhbərləri üçün nəinki fəaliyyətdə olan qanunvericiliyi bilmək vacibdir, həm də

yerli və dövlət hakimiyyətinin nümayəndələri ilə işgüzar münasibətləri səhmana salmaq da

vacibdir.

Prokurorluq və məhkəmə, icraedici dövlət və bələdiyyə orqanları, eləcə də bütün təşkilat

və müəssisələr tərəfindən qanunları icra etmək nəzarətinə çağırır. Prokuror qanunları icra etmək

yoxlamasını həyata keçirmək, müəssisə və təşkilatların fəaliyyəti haqqında istənilən məlumat və

sənədi almaq, qanunların pozulmasını aşkar etdiyi zaman peşəkar mütəxəssislərin cəlb edilməsi

ilə istintaq qaldırmaq və istintaqın nəticələrini məhkəməyə vermək kimi hüquqlara malikdir.

Prokurorluğun fəaliyyəti «Azərbaycan Respublikasının prokurorluğu haqqında» qanuna əsasən

həyata keçirilir. Məhkəmələr konkret fiziki və hüquqi şəxslərin qanun pozuntusu zamanı

təqsirkarlığını (günahsızlıq) müəyyən edir və günahı olan zaman qanuna uyğun tədbir görürlər.

Təsərrüfat mübahisələri arbitraj məhkəmələri tərəfindən baxılır.

Tikinti fəaliyyətinin bələdiyyə idarəçiliyinin funksiyaları dövlət idarəçiliyi ilə

uyğundur, lakin bələdiyyə tikinti proqramına aid edilir. Məhz belə hakimiyyətin bələdiyyə

orqanları, bələdiyyə büdcəsindən obyektlərin yenidənqurma və tikintisinə yönəldilən vəsaitlərin

ölçüsünü müəyyən edir; onların istifadəsini təşkil və nəzarət edir; bələdiyyə mülkiyyətinin idarə

edilməsi və eyni zamanda bələdiyyə tikinti təşkilat fondlarının ardıcıllığını müəyyən edirlər.

Hakimiyyətin bələdiyyə orqanları tabelikdə olan ərazilərdə memarlıq-şəhərsalma tələblərini,

torpaqdan istifadə qaydasını, sanitar tələbləri, bələdiyyə infrastrukturunun inkişafına

sifarişçilərin (investorların) təşəbbüskarlığını, əhalinin aztəminatlı təbəqəsinin yaşayış binaları

ilə təmin edilməsini və s. müəyyən edirlər. Regionlarda tikinti icra hakimiyyəti ilə yanaşı

hakimiyyətin bələdiyyə orqanlarının icazəsi və onların nəzarəti altında da həyata keçirilir.

Tikintinin bələdiyyə idarəçiliyi funksiyası təkrar edilmir, ancaq dövlət idarəçiliyi funksiyalarına

əlavə olunur.

44

3.5 Tikinti üzərində bələdiyyə və dövlət idarəetmə orqanları.

Tikintinin dövlət idarəçiliyi yuxarıda qeyd olunduğu kimi, tikintiyə dövlət kapital qoyuluşu

və qanunların icrasına nəzarət, təşkil, təyinetmə və obyektlərin yenidən qurulması yolu ilə həyata

keçirilir. Buna uyğun olaraq dövlət idarəçiliyi orqanlarının strukturu qurulur (şəkil 3.4). Bir çox

tikinti birliklərinin səhmdar kapitalında dövlət qoyuluşlarının payı xeyli çoxdur. Ona görə də,

hakimiyyətin dövlət strukturları tikinti birliklərinin idarəçiliyində iştirak edir və bununla da

onların yerinə yetirilmə şərtlərini və tikinti proqramlarını müəyyən edirlər.

Əsaslı tikinti idarəçiliyinin – dövlət sifarişçilərindən başqa, icraedici hökumət

strukturlarının tərkibində fəaliyyət göstərir: memarlıq və tikinti məsələlərinə görə dövlət

komitəsi–layihə institutları, tikinti birlikləri, tikinti materiallarının istehsalı üzrə birliklər, elmi-

tədqiqat institutları və birlikləri daxildir.

Dövlət quruluşunun tərkibinə tikinti qanunvericiliyini, yəni norma, qayda, texniki şərtlər,

qiymətin əmələgəlmə qaydaları, tipik layihə qərarlarını hazırlayan şöbə və institutlar daxildir.

Dövlət quruluşu ölkədə, tikinti fəaliyyətinin təhlili və nəzarətini təşkil edir və tikinti siyasətinin

dövlət tərəfindən tənzimlənmə istiqamətini hazırlayır. Respublikamızda müvafiq nazirliklərin

tərkibinə dövlət tikintisinə kapital qoyuluşunun əsas istiqamətlərini hazırlayan investisiya

proqramları və bu məsələlərə görə dövlət planı büdcəsinin layihələrinin hazırlığı daxildir. Bu

işdə tikintinin maliyyələşməsinin Maliyyə Nazirliyinin tikinti sənayeləşdirilməsi iştirak edir və

bunların əsas vəzifəsi – dövlət tərəfindən ayrılan pul buraxılışlarının rasional istifadəsinin və

onun sifarişçilər tərəfindən xərclənməsinə görə nəzarətin təşkilidir.

Tikinti üzərində dövlət nəzarətini müxtəlif komissiyalar, komitələr və inspeksiyalar həyata

keçirir, hansı ki, bunlar mərkəzləşdirilmiş idarəçilik və yerlərdə şöbələrə malikdirlər. Bu

inspeksiyaların nəzarət obyektləri hesab olunur: tikinti layihələrinin keyfiyyəti; təzyiq altında

işləyən tikinti maşın və qurğularının istismarı; əməyin mühafizəsi və yanğın təhlükəsizliyi;

sanitar normalarına riayət və ətraf mühitin mühafizəsinin təmin edilməsi; tarixi və memarlıq

abidələrinin mühafizəsi; yaşıl əkinlərin qorunması, bərpası və s.

45

Şəkil 3.4 Dövlət idarəçilik orqanlarının strukturu

Dövlətin

qanunvericilik

orqanları

Dövlətin

icraedici

orqanları

Tikinti

birlikləri

Tikinti

müəssisələri

Sifarişlərin icrası

Ölkənin

qanunları

Dövlət

kapital

qoyuluşları

AR dövlət quruluşu

İİN nazirliyi

İnvestisiya kompleksi

Maliyyə Nazirliyi

Dövlət inspeksiyaları

Nazirlik

Əsaslı tikintinin idarə

edilməsi

Xüsusi tikintinin

idarəçiliyi

MN qoşunlarının

tikintinin idarəçiliyi

Dövlə

t si

fari

şlər

i, p

lanla

rı, ti

kin

ti n

orm

alar

ı, q

aydal

ar, qan

unal

tı a

ktl

ar,

təli

mat

lar.

46

Tikinti üzərindəki bələdiyyə- yerli özünü idarəetmə orqanlarının tərkibi, fəaliyyətdə olan

qanunvericiliyə uyğun elə yerlərdə müəyyən edir. Bir qayda olaraq iri şəhərlərdə, vilayət və

regionlarda yerli idarəçilik orqanlarının tərkibində fəaliyyət göstərirlər: investisiya komitəsi,

tikinti və memarlıq üzrə komitə və idarələrarası tikinti komissiyası; investisiya komitəsi yerli

büdcə vəsaitləri qoyuluşlarının əsas istiqamətlərini, eyni zamanda tikinti proqramları, əsaslı

təmir və yaşayış fondunun yenidən qurulması, sosial, mədəni, məişət obyektləri və

infrastrukturları da müəyyən edir. Bundan əlavə, o verilən ərazidə sifarişçilər tərəfindən

(investorlar) tikintiyə investisiya qoyuluşunun həyata keçirilməsinin qaydalarını işləyib

hazırlayır.

Tikinti və memarlıq üzrə komitə tarixi, demoqrafik, sosial və digər amilləri nəzərə almaqla

regionlarda memarlıq siyasətini müəyyən edir: tikinti layihələrinin ekspertizasını aparır və

onların istifadəsinə razılıq verir; şəhərsalma tələblərini müəyyənləşdirir və yerli xüsusiyyətləri

nəzərə almaqla memarlıq planlaşdırma məsələlərini təsdiqləyir. Bu komitənin tərkibinə

memarlar daxildir.

İdarələrarası tikinti komissiyası öz tərkibinə bələdiyyə nümayəndələrini, icra hakimiyyəti,

rayon idarələrini, tikinti və memarlıq məsələləri üzrə mütəxəssisləri, istismar edən təşkilatları və

s. daxil edir. Komissiya tikinti layihələrinə, onun region üçün lazım olma və onun ümumşəhər

(rayon) həyat fəaliyyəti sferası ilə uzlaşması, şəhərsalma tələblərinə uyğunluğu nöqteyi nəzərdən

baxır. Layihə təkliflərinə görə nöqsanları göstərir və onların aradan qaldırılmasından sonra yerli

icraedici hakimiyyətin başçısına obyektin tikintisi və layihələndirilməsi haqqında sərəncam

verməyi məsləhət görür. Sərəncam vermənin layihəsi investisiya komitəsi tərəfindən hazırlanır.

Rayon inzibati orqanları öz tərkibində tikinti şöbələri və idarələrarası komissiyalara

malikdirlər. Onlar rayonların tikinti layihələrinə olan ehtiyaclarını müəyyən edir, tikinti üzrə

investorların (sifarişçilərin) ərizələrinə baxır və obyektlərin konkret yerdə tikintisi haqqında

sərəncamın alınması üçün ərizələrə razılıq verirlər. Bir qayda olaraq rayonda tikinti məsələlərinə

rayon icra hakimiyyəti başçısının birinci müavini nəzarət edir.

Fəsil 4. Tikinti istehsalında idarəetmənin təşkilati strukturları

47

4.1 İdarəetmənin təşkilati struktur növləri

İdarəçilik sisteminin strukturu onların idarəetmə sistemindəki yerinə uyğun olaraq qaydaya

salınmış təşkilati elementlərinin məcmusunu ifadə edir, mahiyyət etibarilə bu, idarəetmə

sisteminin konfiqurasiyasıdır. İdarəçilik strukturu ierarxik prinsipin və məqsədlər şəbəkəsinin

istifadəsi ilə qurulur.

1911-ci ildə F.Teylor inzibatçılığı, fəaliyyətin xüsusi növünə aid etdi. Bir qədər sonra isə

A.Fayol idarəçilik fəaliyyətinə tədqiqatın əsas obyekti kimi baxılması qərarına gəldi. Sonradan

isə təşkilatlarla idarəçilik sistemi strukturu dayanmadan təkmilləşirdi. Hal-hazırda artıq ənənəvi

olan xətti və xətti-funksional strukturlardan istifadə olunur. Son illərdə isə idraəetmənin layihə

və matrisa strukturları inkişaf etmişdir.

Xətti struktur idarəetmə sistemində idarəçiliyin aşağı pillə şöbələrinin rəhbərləri bilavasitə

bir rəhbərə tabe olur, həmin rəhbər müəssisə fəaliyyətinin bütün göstəricilərinə görə

cavabdehdir. Belə strukturda daha çox mərkəzçilik və təkbaşçılıq prinsipləri əks olunur. Bu

strukturlarda idarəçiliyin ierarxiyasının qurulması daha sadə hesab olunur, lakin müəssisənin

rəhbərinə qarşı yüksək tələblər irəli sürülür. Şöbələr tərəfindən geniş kompleksli işlər yerinə

yetirilən zaman rəhbər hərtərəfli biliyə malik olmalıdır, bu da ki, qeyri-mümkündür. İdarəçiliyin

belə strukturu əsasən şöbələr tərəfindən, xüsusilə tikinti müəssisələrinin aşağı strukturlarına –

sahə rəislərinə (baş iş icraçısı) xarakterik olan bircinsli işlərin, cari və xırda məsələlərin həllinin

yerinə yetirilməsi zamanı istifadə olunur.

Şəkil 4.1 Tikinti istehsalında idarəetmə sisteminin aşağı həlqələrinin xətti strukturu.

Sahə rəisi

(baş iş icraçısı)

İş icraçıları

Tikinti ustaları

briqadirlər

48

İdarəçiliyin xətti funksional sistemi - buraya ierarxik strukturun hər bir səviyyəsində

idarəçilik funksiyalarının həyata keçməsi üçün qərargahlar daxil edilir. Onlar şəxsi,

məsləhətverici və xidmətedici ola bilər. Şəxsi qərargah katib və köməkçidən təşkil olunur. Belə

qərargahlara adətən kiçik müəssisə rəhbərləri malik olurlar. Məsləhətverici qərargahda işçilər

istehsal prosesi gedişinin əlaqələndirilməsi üçün idarəetmənin müəyyən funksiyaları həddində

uyğun səlahiyyətlərə bölünə bilərlər. Xidmətedici qərargahlarda idarəetmə funksiyaları,

funksional keyfiyyət və mövcud vəsait əlamətlərinə görə seçilən, idarəçilik sistemaltısının

fəaliyyətini əlaqaləndirmək vəzifəsi hesab olunan şöbələrlə (şöbələrlə, qruplarla) möhkəmlənir.

İdarəetmə sistemində, tikinti maşınları və nəqliyyat vasitələri, maliyyə, maddi və əmək

vəsaitlərinin istifadə edilməsini tənzimləyən bölmələr, eləcə də əsas və köməkçi istehsalda

vəsaitlərin hərəkət əlaqələndirməsi üçün olan sistemaltılar da yer almalıdır (şəkil 4.2).

Şəkil 4.2 İdarəetmə sisteminin struktur elementləri (sistemaltıları) MFI- maliyyə

fəaliyyətinin idarəolunması; Nİ- nəqliyyatın idarəolunması; MPİ-maşın parkının idarəolunması;

İdarəetmə sistemində sistemaltılar

Iste

hsa

l fo

ndla

rının

sis

tem

altı

idar

əçil

iyi

MFI

NI

MPI

MTI

IMI

KII

MKI

ƏvəƏHİ

Pul vəsaitləri

Nəqliyyat

Tikinti

maşınları

Materiallar

Konstruksiya

və hissələr

Yarımfabrikat

Müvəqqəti bina

və qurğu

Əmək vəsaitləri

Funksional

sistemaltılar

Planlaşdırm

a təşkiletmə

nəzarət

tənzimləmə

hesabat

təhlil

Maddi-keyfiyyət

sistemaltıları

Təhlükəsizl

ik texnikası,

yanğından

mühafizə

və təbiətin

mühafizəsi

idarəçiliyi

Keyfiyyətin

idarə

edilməsi

Marketinq,

kontraktasi

ya və

satışın

idarəçiliyi

İstehsal prosesləri (proqramlar)

49

MTİ- material təhcizatının idarəolunması; İMİ-istehsal müəssisələrinin idarəolunması; Kİİ-

köməkçi istehsalatin idarəolunması; MKİ- məişət kompleklərinin idarəolunması; ƏvəƏHİ- əmək

və əmək haqqının idarəolunması;

Belə ki, hər bir vəsaitin (obyektin) istifadəsi və hazır məhsulun alınması onun

keyfiyyətinin nailiyyəti və qorunması ilə bağlıdırsa, idarəetmə sisteminin strukturunda təşkilati

struktura keyfiyyəti idarə edən sistemaltı, əməyin qorunması, yanğın təhlükəsizliyi və təbiətin

qorunması elementləri daxil edilir. İstehsal prosesinin bütünlüklə və hər bir sistemaltı obyektinin

idarəçiliyi bir sıra mərhələlərə bölünür: məqsədin qoyulması və fəaliyyətin planlaşdırılması,

planın yerinə yetirilməsinin təşkili, istehsal prosesi gedişində plan tapşırıqlarının fəaliyyətin

faktiki vəziyyəti ilə müqayisəsi, plandan kənarlaşmanın təhlili və işin yerinə yetirilməsi gedişinin

tənzimlənməsi üzrə qərarların qəbulu.

Bu mərhələlərin hər birində, təşkilati, nəzarət, tənzimetmə, hesabaalma və təhlil

funksiyalarının planlaşdırılması həyata keçirilir. Bu funksiyalar idarəetmə prosesinin mahiyyətini

açır, idarəetmə sistemi ilə idarəetmə obyekti arasındakı münasibətlərin həyata keçməsi

formalarını əks etdirir. Bu funksiyalardan hər biri idarəetmə fəaliyyətinin məqsədyönlü

ixtisaslaşmış növünü ifadə edir ki, bunun da köməyi ilə idarəetmə sistemi idarəetmə obyektinə

informasiya təsirini göstərir. Qeyd olunan funksiyalar idarəetməyə funksional yanaşmanı

şərtləndirir. Onlara uyğun olaraq idarəetmə sisteminin strukturunda uyğun olan funksional

sistemaltılar (şöbələr) yaradılır: plan, istehsalat və dispetçer şöbələri, iqtisadi təhlil şöbəsi,

mühasibat işi və s.

İdarəetmə sistemində xüsusi yeri marketinq kontraktasiya sistemaltıları və hazır tikinti

məhsulunun satışı tutur. Marketinq dedikdə , tikinti məhsulunu məqsədyönlü istehlak edənlərlə

uyğun münasibətlərin saxlanması, möhkəmləndirilməsi və qurulmasına yönəldilən idarəetmə

fəaliyyətinin növü başa düşülür. Kontraktasiya–tərəflər arasında əldə olunan razılıqları və

onların yerinə yetirilmə şərtlərini təsbit edən hüquqi sənədlərin (müqavilələr) bağlanması üzrə

fəaliyyətdir.

MFİ, Nİ, MPİ, MTİ, İMİ, Kİİ, MKİ, ƏvƏHİ – uyğun olaraq maliyyə fəaliyyətinin,

nəqliyyatın, tikinti maşınları parkının, maddi təminatın, istehsal müəssisələrinin, köməkçi

istehsalın, məişət kompleksləri, əmək və əmək haqqının idarəçiliyi başa düşülür.

Xətti funksional strukturda xətti rəhbərlik saxlanır, belə ki, funksional rəhbərlərin

fəaliyyəti bina və tikililərin inşası üzrə layihə qərarlarının həyata keçirilməsi kimi əsas məqsədin

icrasının təmin edilməsindən ibarətdir. Sistemaltının rəhbərliyinə mütəxəssislər cəlb olunur, ona

görə də rəhbərin funksional tapşırıqların həllinə qarışması istisna oluna bilər – onun vəzifəsi

tikinti idarəçiliyində qlobal tapşırıqları həll etməkdir.

50

4.2 Respublikada tikinti fəaliyyətində idarəetmənin təşkilati strukturları.

Respublikada tikinti idarəçiliyi strukturunda əsas müstəqil vahidlər (təşkilatlar) səhmdar

cəmiyyəti forması və ya korporasiya, eləcə də unitar müəssisə kimi çıxış edə bilən müəsisələr

hesab olunur.

Tikintinin xarakterindən və ərazi yerləşməsindən asılı olaraq tikinti təşkilatları , ərazi,

şəhər tipli və ixtisaslaşmış olmaqla təsnifatlanır. Birinci və ikinci tikinti təşkilatları istehsal

tikinti birliklərinin fəaliyyət rayonlarında işlər yerinə yetirirlər, üçüncülər bir tikinti

meydançasında işləyirlər və iri obyektlərin tikintisi ilə məşğul olur, ixtisaslaşmış tikinti

təşkilatları isə tikinti və quraşdırma işlərinin növünə görə fərqlənir.

Tikinti təşkilatlarının təşkilati strukturu tikinti və quraşdırma işlərinin yerinə

yetirilməsinin həcmindən və tikinti obyektlərinin ərazi yerləşdirilməsindən asılıdır. Ümumi halda

tikinti təşkilatlarının tərkibinə tikinti və quraşdırma idarələri, müxtəlif köməkçi təsərrüfatlar,

tikinti və quraşdırma sahələri daxil edilir. İri tikinti təşkilatlarının tərkibinə, bundan əlavə,

avtobazalar, tikinti maşınları parkı, sənaye müəssisələri daxildir.

Tikinti təşkilatlarinda, idarəetmə aparatının strukturu vəsait (maddi) sistemaltılarının birgə

fəaliyyətini və onların hər birində idarəetmə tsiklinin ümumi funksiyalarını əks etdirməlidir. Ona

görə də idarəetmə aparatında istehsal bölmələrini maddi vəsaitlə təmin edən inzibati hissələr

(şöbələr, bölmələr, qruplar) və funksional hissələr (planlı, təşkilati və hesabat xidmətləri)

yaradılmalıdır.

İdarəetmə prosesinin vəsait əməliyyatı və ümumi funksiyaları tikinti təşkilatı aparatı

fəaliyyətinin əsasını təşkil edir, əmək kollektivləri isə bu fəaliyyəti reallaşdıran və səfərbər edən

güc kimi çıxış edirlər.

Tikinti təşkilatlarının idarəetmə sistemi strukturlaşmasının əsas məqsədi, təşkilatın ümumi

məqsədinə nail olunması üçün ayrılmış predmet və funksional hissələr arasında düzgün və

etibarlı əlaqənin təmin edilməsindən ibarətdir.

Tikinti təşkilatlarında idarəçiliyin müasir təşkilati strukturları, bir çox modifikasiyalara

malikdir, lakin əsasən idarəçiliyin xətti-funksional sistemi əsasında qurulur (şəkil 4.3). Tikinti

təşkilatlarının idarəetmə strukturunun formalaşmasına, tikinti istehsalının ixtisaslaşması,

təmərküzləşməsi və sosial amillər, hər şeydən əvvəl isə ona daxil olan istehsal vahidlərinin

mülkiyyət növü təsir göstərir; öz gücü və subpodrat müəssisələr tərəfindən icra edilən tikinti və

quraşdırma işlərinin həcmi, subpodrat təşkilatların ixtisaslaşması; köməkçi, yardımçı və

xidmətedici təsərrüfatların mövcudluğu, tikilən obyektlərin ərazi təmərküzləşməsi və s.

Tikinti təşkilatlarında idarəçiliyin təşkilati strukturunda, bölmələrin tərkibi, onların

tabeliyi və daxili strukturu əks olunur. Qərargah cədvəllərində, idarəetmə aparatının hər bir

51

struktur bölməsində mütəxəssislərin peşəkar tərkibi və sayı, münasibətlərin hüquqi məsələləri

əks olunur.

Tikinti təşkilatının təşkilati strukturu həm idarəolunan obyektdə, həm də idarəetmənin

bütün sistemində baş verən dəyişikliklərə cavab vermək üçün müəyyən elastikliyə malik olmalı,

dəyişən şəraitə uyğunlaşmalıdır. Eyni zamanda o etibarlı olmalı və idarəçilik qərarlarının

ötürülməsi zamanı təhrifetmə və pozulmalara yol verməməlidir.

Tikinti təşkilatının strukturundakı aşağı hissələrə, işin səmərəliliyinə görə onların

cavabdehliyinin eyni zamanda yüksəldilməsi üçün daha çox hüquqlar verilir. Geniş hüquqlar,

aşağı hissələrin işində təşəbbüskarlıqdan geniş istifadəyə və özünütənzimləmə səviyyəsinin

yüksəlidlməsinə imkan verir. Öz növbəsində tikinti təşkilatları müxtəlif cari xırda məsələlrin

həllindən azad olunur, ona görə də prinsipial və perspektiv tapşırıqların həllinə daha çox vaxt

ayıra bilər.

Şəkil 4.3 Tikinti təşkilatında idarəetmə aparatının nümunəvi strukturu.

Tikinti təşkilatının rəisi

Baş mühəndis –

birinci müavin

Texniki – istehsalat

şöbəsi

Operativ dispetçer

şöbəsi

Əməyin təşkili və

mühafizəsi şöbəsi

Keyfiyyətə nəzarət

şöbəsi

Tikinti laboratoriyası

Baş iqtisadçı

Müqavilə smeta

şöbəsi

Plan-proqnoz

şöbəsi

Mühasibatlıq

Komplekslərin

idarə edilməsi

Marketinq

şöbəsi

MT üzrə

müavin

Inzibati və sosial

məsələlər üzrə

müavin

Sosial inkişaf

və kadrlar

şöbəsi

Inzibati

təsərrüfat

hissəsi

Layihələri idarə

edənlər

İş icraçılarının

idarəçiliyi

Mexanizm və avtonəqliyyatın

idarə edilməsi

52

Tikinti təşkilatlarına bütün istehsal - təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə görə cavabdeh

olan rəis başçılıq edir, tikinti təşkilatının qrupundan asılı olaraq rəisin birinci müavindən-baş

mühəndisdən başqa 1-3 müavini də ola bilər. Baş mühəndis texniki siyasətin və tikinti

istehsalının düzgün təşkilinə, elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqinə görə məsuliyyət

daşıyır. Onun vəzifələrinə kadrların ixtisaslı hazırlığı, əməyin mühafizəsi və təhlükəsizlik

texnikasına görə nəzarətin yerinə yetirilməsi daxildir. Tikinti təşkilatını idarə edən müavinlər

maddi təchizata və texniki təminatlığa, iqtisadi işə və işçilərin sosial-məişət məsələlərinə görə

cavab verirlər. Tikinti təşkilatının şöbələri, idarəetmənin uyğun funksiyalarını həyata keçirərək,

tikinti istehsalı planlarının icrası üçün şəraitin yaradılmasına uyğun işi təşkil edirlər.

Binaların və tikililərin planlı tikintisi şəraitində ev tikinti (ETK), zavod tikinti və kənd

tikinti kombinatları yaradılır. Kombinatların istehsal bölmələri – zavodlar, quraşdırma idarələri,

kənd tikinti kombinatlarında isə səyyar mexanikləşdirilmiş dəstələr hesab olunurlar. ETK-na

(şəkil 4.4) direktor başçılıq edir. Onun 4 yaxın müavini vardır: birinci müavin – baş mühəndis,

istehsala, iqtisadiyyata və ümumi məsələlərə görə müavinlər. Hər bir müavinə profilə uyğun

şöbələr və laboratoriyalar tabe olur.

Şəkil 4.4 ETK-da idarəetmə aparatının nümunəvi strukturu.

ETK direktoru

Baş mühəndis -

birinci müavin

Texniki istehsalat

şöbəsi

Operativ

direktor şöbəsi

Baş mühəndis

birinci müavin

Baş

mütəxəssislər

Keyfiyyət

nəzarət qrupu

İstehsal rəisi

Baş mexanikin

şöbəsi

Baş energetikin

şöbəsi

laboratoriya

Baş iqtisadçı

Satış-müqavilə

şöbəsi və

marketinq

qrupu

Plan şöbəsi

Mühasibatlıq

İnzibati və sosial

məsələlər üzrə

müavin

Kadrlar şöbəsi

İnzibati

təsərrüfat

bölməsi

Tikinti-quraşdırma

sahələri

Konstruksiya və hissələr

istehsalı üzrə zavodlar

Nəqliyyat və tədarük

anbar sexləri

53

Texniki təhlükəsizlik üzrə baş mühəndis işçilərə işlərin yerinə yetirilməsinin təhlükəsizlik

üsullarını öyrədir, təlimatlar aparır, təhlükəsizlik tələblərinə riayətə nəzarət edir. Baş iqtisadçı

plan işinə və maliyyə -təsərrüfat şöbəsinin (MTŞ) iqtisadi təhlilinin kommersiya və istehsal

fəaliyyətinə görə cavab verir. Ona plan şöbəsi və mühasibatlıq tabedir.

Mühasibatlıq istehsala qoyulan xərcin hesabatını həyata keçirir, MTŞ bölmələrinin istehsal

təsərrüfat fəaliyyətini təhlil edir, mühasibat balansını tərtib edir, daxili istehsalın təsərrüfat

hesabını təşkil edir, pul vəsaitləri və texniki xidmətə edilən maddi xərclərin düzgün

xərclənməsinə nəzarət edir, işin yerinə yetirilməsinə görə hesabat aparır, əmək haqqını ödəyir.

Təchizetmə üzrə rəisinin müavini, tikinti obyektlərini, maddi vəsaitlə təchiz edilməsi üzrə

işləri təşkil edir. Buna görə də marketinq işini aparır və təchizetmə şöbəsi və marketinq qrupları

vasitəsilə maddi vəsaitlərlə təchiz etmək üçün müqavilələr bağlayır. Təchizetmə şöbəsi, satış-

müqavilə şöbəsi ilə birgə tikinti materiallarına, məmulat və konstruksiyalara, alətlərə,

avadanlıqlara, xüsusi paltar və xüsusi ayaqqabıya olan tələbatı müəyyən edir; tələbatlar haqqında

məlumatlar tikinti təşkilatının təchizetmə şöbəsinə ötürülür, qismən də tikintini vəsaitlərlə təmin

etmək üçün özü müqavilələr bağlayır. Təchizetmə şöbəsinin vəzifələrinə həmçinin MT

işçilərinin yaşayışının təmin edilməsi də daxildir, ona görə də bu şöbəni çox zaman maddi-

texniki təchizetmə (MTT) şöbəsi adlandırırlar.

Kadrlar üzrə müfəttiş işçilərin yığımını (əmək birjası və reklam vasitəsilə) həyata keçirir,

işçilərin qəbul edilməsi üçün (çıxarılması) sənədlər tərtib edir və kadrların öz ixtisasının

artırılmasında da iştirak edir.

4.3. Tikinti təşkilatlarının xətti bölmələri

Tikinti təşkilatlarının tərkibində baş iş icraçısının sahələri-tikinti sahələri təşkil olunur.

Tikinti sahəsi rəisinin tabeliyində briqada rəhbərliyi tərəfindən bilavasitə və ya ustalar tərəfindən

həyata keçirilən istehsalçılar olur. Bəzi hallarda briqadalar bilavasitə sahə rəisinə bağlana bilər.

İşçi briqadalarının tabeçiliyi variantları şəkil 4.6 göstərilir. Tikinti sahələrinin strukturunda

hissələrin sayı və eləcə də hər bir hissədəki işçilərin sayı və onların tabeliyi, icra edilən işin

çətinliyi və müxtəlifliyindən, tikinti obyektlərinin yerləşməsindən, işin təşkiletmə üsullarından,

tabelikdə olanların ixtisas və iş keyfiyyətlərindən asılı olaraq dəyişilir. Tikinti sahəsində

tərkibində baş mühəndis, normalaşdırıcı, tabelçi, mexanik, mühasib, geodezist, anbardara baxan

və böyük olmayan istehsal idarəetmə aparatı nəzərdə tutulur. Bu aparat daimi deyildir, məsələn,

mühasibatçı, sahənin kifayət qədər uzaqlaşdırılması zamanı daxil edilir, deodezistə olan daimi

tələbat isə ərazinin abadlaşdırılması üzrə işlərin yerinə yetirilməsi, yolların çəkilməsi, müxtəlif

mühəndis şəbəkələrinin çəkilməsi və s. zamanı baş verir. Tabelçi sahədə, işçilərin sayı 300 və

daha çox olduğu zaman tələb olunur. Tikinti sahəsi kollektivinin əsas vəzifəsi lazımi iş

54

keyfiyyəti və uyğun təsərrüfat mədaxili (gəliri) zamanı müqaviləylə nəzərdə tutulan bina və

tikililərin vaxtında istifadəyə verilməsini təmin etməkdir.

Sahələrin uğurlu işi, ancaq təşkilati texniki hazırlığın vaxtında keçirilməsi şərtilə

mümkündür. Bunun üçün sahələrin mühəndis texniki işçiləri texniki istehsalat şöbəsindən (TİŞ)

layihə smeta sənədini aldıqdan sonra onu ətraflı öyrənir, obyektlərdəki işlərin istehsalının

təşkilati-texniki variantlarını müəyyən edir və qərarlar hazırlayırlar.

Obyektlərin tikilməsi zamanı tikinti – quraşdırma işlərinin (TQİ) yerinə yetirilməsi

sonrakı TQİ icrası üçün iş cəbhəsi yaradılır və tikinti maşınlarının imkanlarından səmərəli

istifadəni təmin edilir. Sahənin rəisinin vəzifəli şəxsləri, obyekt və köməkçi istehsalatlarda

işçilərin əmək mühafizəsini təmin edir, təbiətin qorunması və yanğın təhlükəsizliyi üzrə tədbirlər

həyata keçirir. Sahələrdə istehsal fəaliyyətinin nəticələri əks olunan ilkin istehsal təsərrüfat və

texniki icraedici sənədləşmə aparılır. Tikintinin qurtarmasına yaxın obyektləri istismara daxil

etmək üçün hazırlayır, ona görə də işçi və dövlət komitəsinin işi üçün şərait yaradılır.

V

V

Şəkil 4.6 Tikinti sahəsinin strukturu. Briqadaların tabe olma variantları: A) ustaya; B)

icraçıya; V) bilavasitə sahənin rəisinə

Tikinti sahəsinin heyəti müəyyən hüquqlara malik olur. Nizamlı işçilər, layihə-smeta

sənədləşməsində nasazlıqların aradan qaldırılması üzrə təkliflər irəli sürür, onlara tapşırılan

tikinti obyektləri üzrə təşkilati-texniki qərarların hazırlanmasında iştirak edirlər. Onlara tabe olan

briqada kollektivlərini formalaşdırır və onları işlərin istehsalatı layihələri (İİL) ilə obyektləri və

TQİ-i üzrə iş növlərini və tikinti quraşdırma təşkilatının (TQT) istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin

planlaşdırılmasını təmin edir.

Sahə rəisi

İş icraçısı

usta

Baş

müh

əndis

Norm

alaş

dır

ıcı

Mex

anik

Mühas

ib

Anbar

dar

Sahənin xidmət edənləri

Briqadalar A

B

55

Obyektlərin tikintisinin təşkili üsullarından asılı olaraq, istehsal prosesində xətti heyətin

yerləşdirilməsinin müxtəlif variantları mümkündür. Əgər obyektə idarəetmə işçilərin daimi sayı

məlumdursa, onda onların iş intensivliyi müxtəlif dövrlərdə müxtəlif olacaq, bəzən ictimai

normal, bəzən isə aşağı. Birinci halda istehsal idarəçilik təsirində nöqsanlar, idarə işçiləri isə

həddən artıq yüklənmə hiss edəcək; ikinci halda işçilərin vaxtı itirməsinə şərait yaranacaq, yəni

onların potensialı tam istifadə olunmamış qalacaq. Birinci haldakı iqtisadi itkilər ikinciyə

nisbətən daha çox olacaq, belə ki, birinci halda briqadaların fəaliyyət səmərəliliyi aşağı enir.

Buna görə də istehsal və idarəetmə yekun itkiləri minimal olan nizamlı işçilərin belə

yerbəyeredilmə variantına can atmaq lazımdır.

Konkret istehsal şəraitində nizamlı işçilərin (sahə rəisləri, icraçılar, ustalar) yerbəyer

edilməsinin səmərəli variantı, istehsal prosesinin təşkili üsullarına uyğun gələn idarəetmə

əməyinin təşkili üsulları əsasında həyata keçir. İstehsal fəaliyyətində obyektlərin ucaldılmasının

təşkilinin ardıcıl, paralel, konveyer və konveyer-paralel üsullarından istifadə olunur. Onlara

obyekt, axını kimi xətti heyətin əmək təşkili üsulları uyğun gəlir.

Obyekt üsulu elə mühəndis texnik işçinin (MTİ) yerləşdirilməsi ilə xarakterizə olunur ki,

burada obyektin və obyektlər qrupunun tikintisinin bütün mərhələlərində istehsala eyni nizamlı

işçilər rəhbərlik edir (şəkil 4.7). Onların iş cəbhəsində möhkəmlənməsi ərazi əlamətlərinə görə

baş verir. Belə ki, obyektlərin tikintisinin müxtəlif mərhələlərində idarəetmə əməyinin şərtindəki

ehtiyaclar müxtəlif olduğu halda, xətti heyət əməyinin obyektiv istifadə üsulu zamanı isə qeyri-

bərabərdir. Bu tikinti təşkilati rəhbərliyini istehsal prosesində nizamlı işçilərin obyektlər arasında

bölüşdürülməsinə məcbur edir ki, bu da idarəçilk əməyinin ixtisaslaşmasına maneə törədir. Eyni

zamanda nizamlı heyətin obyektlərdə müxtəlif briqada və işçilərin ixtisaslaşması üzrə əməyin

əlaqələndirilməsi üçün cəhdlərin mərkəzləşməsinə onun vaxtında istismara daxil edilməsi şərait

yaradır.

Konveyer üsulu nizamlı işçilərin briqadalar (axınla) tərəfindən möhkəmlənməsini və

onların müəyyən texnoloji mərhələ işlərinin (kompleks) icrasından sonra obyektdən obyektə eyni

zamanda keçməsini nəzərdə tutur (şəkil 4.8). Idarəçilik əməyinin xərclərə olan tələbatı burada

demək olar ki, eynidir. Konveyer üsuluna, nizamlı heyət əməyinin ixtisaslaşmasının

dərinləşməsinə kömək edən idarəetmə işinin təkrarlığı və birmənalılığı xarakterikdir. Bununla

belə müxtəlif axınlardan olan briqadaların hər bir obyektdəki eyni işi onların fəaliyyətinin

əlaqələndirilməsi üçün idarəetmə cəhdlərini, tikinti meydançası çalarında işçilərə edilən xidmət

zamanı məişət və digər şərtlərin yaradılmasını tələb edir. Ona görə də konveyer üsulu aydın

şəkildə demək olar ki, tətbiq olunmur.

56

Şəkil 4.7. İş təşkilinin obyekt üsulunda nizami işçilərin yerbəyer edilməsinin sxemi.

Konveyer – obyekt üsulu, axınlarda nizami heyətin bir hissəsinin istifadəsi ilə xarakterizə

olunur, digəri isə obyektlərdə (şəkil 4.9) idarəetmənin konveyer-obyekt üsulu ilə təşkilində arası

kəsilmədən və obyekt (meydançalarla) tərəfindən möhkəmlənmiş nizamlı heyətin sayı, tikintinin

konkret şərtlərini xarakterizə edən amillərin təsiri və istehsal prosesinin səmərəli təşkilini hesaba

almaqla nəzərə alınmalıdır.

Şəkil 4.8. İxtisaslaşmış sahələrin nizami işçilərinin iş təşkilinin konveyer üsulunda

yerbəyeredilmə sxemi.

İdarəetmənin ali səviyyəsi

Ümumtikinti sahəsinin rəisi

İş icraçısı (usta)

Sahənin xidmət

edənləri

Obyektlər

Tikinti briqadaları

İdarəetmənin ali səviyyəsi

Ümumtikinti

sahəsinin rəisi

İş icraçısı (usta)

Sahənin xidmət

edənləri

Tikinti briqadaları obyektlər

57

Şəkil 4.9. İş təşkilinin konveyer - obyekt üsulunda nizami işçilərin yerbəyer edilməsi

sxemi.

4.4. Tikinti birlikləri və onların növləri

Müasir dövrdə Azərbaycan Respublilası ərazisində olan səhmdar müəssisələrinin çoxu

müstəqil fəaliyyət göstərir və onların fəaliyyəti, şəhər və rayon inzibati tikinti nümayəndəliyi

tərəfindən uzlaşdırılır, lakin unitar müəssisələrin fəaliyyəti isə Müdafiə Nazirliyi və dövlət

nəzdində olan uyğun idarələr tərəfindən uzlaşdırılır. Bununla belə Respublikada və digər

ölkələrdə tikinti praktikası göstərdi ki, layihə və tikinti fəaliyyətlərinin bir müəssisədə-layihə-

tikinti birliklərində birləşdirilməsi zamanı daha çox təsirə nail olmaq olar. Bu formalaşmaların

əsas üstünlüklərinə rəhbərliyin bir orqanında ucaldılan obyektlərin tikilən hissələrinin

layihləndirilməsi ilə layihələrin həyata keçirilməsinin uyğunlaşdırılması aiddir. Belə uzlaşmaya

paralel olaraq bina və tikililərin tikilməsinə layihə sənədləşməsinin hazırlanması və onların

ucaldılması da aparılır, bu da tikinti müddətinin qısaldılmasına imkan verir. Bundan əlavə belə

halda ucaldılan tikililərin konstruksiyasının dayanmadan təkmilləşməsi üçün şərait yaradılır, iş

cizgiləri və üsullarının təkrar istifadəsi hesabına dəyərinin ixtisarı üçün imkanlar yaranır.

Tikinti istehsalının özü istehsal prosesinə cəlb edilən istehsal fondları növlərinə uyğun

konkret əlamətlərinə görə differensiyallaşdırılıb, idarəetmə sistemi hər növ vəsaitinin hərəkətini

idarə etmək üçün sistemaltılara bölünür. Onların hər birinin rəhbərliyi üçün uyğun təşkilatlar

yaradılır; nəqliyyat təsərrüfatı, mexanikləşmənin idarə edilməsi, sənaye istehsalı və s. Bununla

belə son məqsədin vəhdəti tikinti məhsulunun vaxtında buraxılışı – bu məqsədin hər bir bölməyə

mütləq tabe olmasına çağırır, buna da istehsal prosesində bölmələrin razılaşdırılmış iştirakı ilə

İdarəetmənin ali səviyyəsi

İxtisaslaşmış sahənin

rəisi

İş icraçısı (usta)

Tikinti briqadaları

Ümumtikinti sahənin

rəisi

obyektlər

İş icraçısı (usta)

58

nail olunur. Lakin istehsal və iqtisadi vəhdətə əsas etibarilə vahid idarəetmə orqanının rəhbərliyi

altında qapalı istehsal-təsərrüfat kompleksində əldə oluna bilər. Məhz belə halda, əmək, maddi

və maliyyə vəsaitlərinin daha çox səmərəli istifadəsinə və daha çox iqtisadi səmərəliliyə nail

olunur. Yuxarıda qeyd olunan məsələlərin həlli üçün mütləq ərazi tipli (iri şəhərlərdə,

vilayətlərdə) istehsal-tikinti birliklərinin yaradılması lazımdır.

İstehsal-tikinti birliklərinin tərkibinə tikinti və quraşdırma şirkətləri, tikinti idarələri,

nəqliyyat təşkilatları, sənaye müəssisələri, müxtəlif köməkçi təsərrüfatlar daxil ola bilər.

Birliklərdə aşağıdakı şərait yaradılır:

Tikinti istehsalının səmərəliliyinin, istehsalatın ixtisaslaşdırılması və vəsaitlərin

təmərküzləşməsinin səmərəli səviyyəsinin seçilməsi hesabına yüksəldilməsi;

İstehsal fəaliyyətinin daha çox perspektiv istiqamətlərinin mərkəzləşdirilməsi və

istehsal müstəqilliyinin birliyə daxil olan hər bir müəssisəyə təqdim edilən zaman

idarəetmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi;

İdarəetmənin yuxarı pillələrinin funksiyaları onları müəssisələrə ötürməklə istehsal

fəaliyyətinin cari məsələlərinin həllindən azad edilməsi;

Elmi-texniki tərəqqi nailiyyətlərinin tətbiqi

Birliklərin idarəetmə aparatı istehsal fəaliyyətinin xarakter və xüsusiyyətlərini hesaba

almaqla formalaşır. Bir qayda olaraq, bu aparatda mühasibat əməliyyatları, maddi və texniki

təchizat, tikinti məhsulunun qiymətləndirilməsi və kontraktasiyası mərkəzləşdirilir. Birlik

aparatında nəqliyyatın, maşın parkının, maddi vəsaitlərin əsas növləri ilə təchizinin, sənaye

istehsalının, kadr və sosial infrastruktur və marketinq xidmətinin vəsait sistemaltıları seçilir.

Birliklərdə informasiya – hesablama texnikasının istifadəsinin şaxələnmiş sistemi yaradılır.

Birlik şəklində, konsernlər, korporasiyalar və assosiasiyalar çıxış edə bilər. Konsern –

daha iri müəssisələrin tərkibində olan (əsas müəssisə) qrup müəssisələr hesab olunur (trest,

tikinti idarələri), onlar 20-40% konsern səhmlərini özündə birləşdirir (ABŞ 10-15%). Konsernin

tərkibinə müxtəlif fəaliyyət sahələri olan müəssisələr də daxil ola bilər. Konsernin yaradılma

məqsədi, əlavə vəsaitlərin istehsalın təşkili yolu ilə tikintiyə olan tələb tərəddüdlərinin

bərabərləşdirilməsi ola bilər.

Korporasiya, bir qayda olaraq, məhdud məsuliyyətli cəmiyyət hesab olunur. Müəssisənin

məhdud məsuliyyəti ilə şərikçilərin aktivlərinin həcmi üzrə cavabdehliyi, yəni müəssisənin

özünün əmlakı deməkdir. Korporasiya formasında olan birliklər, aksiyaların buraxılış və

yayılması və bunun əsasında yeni kapitalın cəlb edilməsi hüququna malikdir. Korporasiyanın

əsas xüsusiyyəti işdən öz payını götürmək imkanının olmaması hesab olunur. Şərikçi payı səhm

59

şəklində satmaq hüququnu əldə edə bilər. Məhdud məsuliyyət forması kreditorlar üçün yüksək

maliyyə riskini yaradır. Belə ki, birliyin müflisləşməsi zamanı onun borcları sahiblərin əmlakı

üzərinə yayılmır. Korporativ formasını iri müəssisə birlikləri və kiçik firmalar qəbul edə bilərlər.

Assosiasiyalar, elmi-texniki, kommersiya, sosial, istehsal, iqtisadi və s. məsələlərin birgə

həlli üçün yaradılan müqavilələr əsasında təşkil olnur. Assosiasiyaların tərkibinə, bir qayda

olaraq müəyyən ərazidə yerləşən bir tərəfli ixtisaslaşmış təşkilatlar daxil edilir. Assosiasiyanın

əmlakı daxil olma haqqları və kreditlərdən təşkil olunur. Assosiasiyanın başında seçilən təsisçilər

birliyi durur. O, idarəçiliyi formalaşdırır, müşavirələrarası dövrlər ərzində prinsipial məsələləri

həll edir. Assosiasiya müstəqil balansa və kredit müəssisəsində hesablama hesabına malikdir.

60

4.5. Firmalarda idarəetmənin təşkilati struktur formalaşmasının xarici təcrübəsi

İdarəetmənin təşkilati strukturunun formalaşmasının ABŞ firmalarındakı təcrübəsi daha

geniş yayılmışdır. Bu ölkədə 500 mindən artıq, müstəqil, istehsal gücünə görə müxtəlif

firmaların, ixtisas və strukturu olan ailə korporasiyasından tutmuş (2-3 insan), minlərlə işçiləri və

10 mld dollara qədər (məsələn, Behtel Corpation) illik iş həcmi olan nəhəng korporasiyalar

vardır. Firmalar tikilən obyektlərin (40%) və görülən işlərin (60%) növlərinə görə ixtisaslaşıblar.

Bununla belə, xarici ixtisaslaşmış firmalar tərəfindən yerinə yetirilən işlərin həcmi: mənzil

tikintisində 30%, sənayedə 50%, mühəndisi-rabitə şəbəkəsi və yolların tikintisi zamanı 11-18%.

təşkil edir

Firmaların təşkilati strukturları (şəkil 4.11) adətən tikilən obyektlərin xarakterindən və ya

görülən işin növündən asılı olaraq çox zaman birpilləli, layihələndirilir. Belə firmaların inzibati

(kontor) tərkibi birbaşa olaraq tikintini idarə edənlə işləyir.

Firma eyni zamanda (bax şəkil 4.11) 6-8 obyekt tikir. İşlərin illik həcmi 30-35 mln dollar

təşkil edir, işləyənlərin sayı 120 nəfər, eyni zamanda rəhbərlik 3, xidmətçilər 15, işçilərin sayı

12-dir.

Firmanın prezidenti

Istehsal üzrə prezident

müavini

İqtisadiyyat və maliyyə

üzrə prezident müavini

Ərazi bölməsinin

müdiri Tikinti üzrə

müdir

Baş

mühəndis

Xarici əlaqələr

və təchizetmə

üzrə rəis

Smetaçı-

iqtisadçı

dispetçer

Operativ

planlaşdırıcı

Əmək və

sənədləşdirmə

üzrə mühəndis

Maşınlar,

mexanizmlər

Smetaçı-

mühasib

İstehsalat

bazası, anbarı,

avtonəqliyyat

Obyektlərin menecerləri

obyektlər

61

Şəkil 4.11. İş həcmi ildə 30-35 mln dollar olan orta başpodrat tikinti firmasının tipik

təşkilati strukturu.

Digər belə bir firma tərkibinə 2 regional şöbəni daxil edir, burada uyğun olaraq 26 və 45

fəhlə işləyir, xidmətçilər – birincidə 2-3, ikincidə isə 5-6 nəfərdir. Obyektləri idarə edənlər, bu

firmalarda öz tikintiləri üçün materialları özləri alırlar, onlara görə bütün haqq-hesablar və eləcə

də sifarişçi və subpodratçılarla haqq-hesab mənzil-qərargah vasitəsilə mərkəzləşdirilmiş şəkildə

həyata keçirilir. Bu firmanın prezidentinə 3 prezident müavini tabedir (iqtisadiyyat, istehsal və

texniki təchizat üzrə).

ABŞ-da 400-ə yaxın iri firma işləyir. 4.12 şəkildə xəstəxana komplekslərini tikən layihə –

tikinti korporasiyalarının nümunəvi strukturu göstərilmişdir. 4.12-ci şəkildə göstərilən

korporasiyanın istehsal strukturu ərazi, əyani-ixtisaslaşdırılmış hesab olunur. Bu firmanın tikinti

məhsulunun tərkibinə, xəstəxana kompleksləri daxildir (40-60%). Qalan güc, digər növ

obyektlərin tikintisi üçün istifadə olunur, hansı ki, diversikasiya planında işlərin ehtiyat amili

hesab olunur. Korporasiya 6 şöbədən ibarətdir, onlardan ikisi istehsal şöbələridir və firmanın

mənzil-qərargahı Naşvill şəhərində yerləşir. Digər regional şöbələr – müxtəlif ştatlarda öz

ofislərinə malikdir. Korporasiyaların illik iş həcmi 105 mln. dollar təşkil edir, işləyənlərin sayı

təxminən 2000 nəfər, eyni zamanda xidmət edənlərin sayı 200 nəfərə yaxındır. Bir xidmətçiyə

düşən fəhlələrin sayı 9-7 nəfər olduğu halda, Rusiyada bu 3-4 nəfərdir,bizim respublikamızda isə

bu 2-3 nəfər təşkil edir.

Korporasiya, obyektlərin tikinti hissəsini özü layihələndirilir. Onun nüfuzu o dərəcədə

yüksəkdir ki, müqavilələrin çoxu fərdi danışıqlar üsulu ilə bağlanır. Korporasiyanın elastik və

mükəmməl təşkilati strukturu obyektlərin tikinti idarəçiliyini birbaşa baş mənzil – qərargahdan

həyata keçməyə imkan verir, yəni birpilləli struktur üzrə «firma-obyekt». Bununla belə, regional

şöbələr, korporasiyanın istehsal vahidləri hesab olunur. Korporasiyanın idarəetmə obyektləri 2-3

böyük olmayan obyektlərdən təşkil olunmuş bilavasitə tikilən bina və ya tikililər hesab olunur.

İdarəetmə aparatı hər bir obyektin tikilməsi və onun inşası üçün hazırlıqda bilavasitə iştirak edir.

Adətən firmaların rəhbərləri özlərindən sonra ümumi rəhbərlik və gələcək inkişaf

planlaşdırmasını saxlayırlar. Cari idarəetməni funksional prezident müavinləri aparırlar. Onların

vəzifələrinə daxildir: təşkilati-texniki hazırlıq, operativ idarəçilik, maliyyələşdirmə və

iqtisadiyyat. Hər bir prezident müavininin şöbələrdən, qrup və ayrıca mütəxəssislərdən ibarət

xüsusi funksional aparatları vardır.

62

Şəkil 4.12 İllik iş həcmi 105 mln. dollar olan firmalarda idarəetmənin təşkilati strukturu

(funksional xidmət)

Almaniyada tikinti idarəçiliyinin təşkilati strukturu mərkəzləşdirilmiş xarakter daşıyır.

Federal orqanlardan başqa o öz tərkibinə torpaqların idarəetmə orqanını və yerli özünü

idarəetməni daxil edir. Tikintinin idarəçiliyi ilə məşğul olan federal orqanların sayına,

torpaqlarda (rayonlarda) tikinti üzrə nazirliklərarası komitə, planlaşdırma nazirliyi, tikinti işi,

yaşayış və şəhər tikintisi daxildir.

Almaniyanın tikinti firmaları müxtəlif assosiasiyalarda birləşmişdir. Firmaların özü

korporasiyalar hesab olunur və bir qayda olaraq tərkibinə 5-8 əsas müəssisələri və ya regional

şöbələri daxil edir, axırıncılar isə 5-7 yerli kontor, əsas istehsal bölmələri kimi çıxış edirlər (şəkil

4.13). Aşağı müəssisələrin istehsal gücü çox zaman 25 mln. dollar sərhəddində yerləşir, beləliklə

də regional şöbənin gücü təxminən 150 mln dollar, korporasiyanın özünün gücü isə 750-1000

Korporasiyanın prezidenti

Perspektiv inkişaf

üzrə prezident müavini

Material və

avadanlıqların alınması

üzrə perzident müavini

Layihə şöbəsi

Iqtisadiyyat və maliyyə üzrə

prezident müavini

Regional şöbələri idarə edən

prezident müavinləri

Qrup prezident müavinləri

İstehsal şöbələri Regional şöbələr

Obyekt tikintisinin

menecerləri

Nizami mühəndislər

Tikintini idarə edən

Tikinti və obyektlərin

menecerləri

tikinti obyekt tikinti obyekt

63

mln. dollardır. Göründüyü kimi, strukturuna görə alman korporasiyaları amerikan

korporasiyalarından çox da fərqlənmir.

Şəkil 4.13. Almaniyada tikinti korporasiyalarının təşkilati strukturu.

Yaponiyanın tikinti firmaları bir qayda olaraq 2 struktur bölmələrindən təşkil olunub: iri

və kiçik obyektlərin inşası üzrə. Bununla belə hər bir firma tərkibinə müxtəlif təsərrüfat

müstəqilliyi olan müxtəlif miqyaslı bölmələri daxil edir. Yaponiya tikinti firmalarının daha geniş

yayılmış strukturu şəkil 4.14 göstərilib. Yaponiyanın bütün tikinti firmaları 2 iri assosiasiyanın

tərkibinə daxildir.

Şəkil 4.14. Yapon mühəndis – tikinti firmasında idarəetmə aparatının strukturu.

Korporasiyanın baş kontoru

Əsas müəssisələr Regional bölmələr

Yerli kontorlar Yerli kontorlar

İnzibati şöbələr

sədr prezident Direktorlar şurası

Memarlıq

bölmələri

Mülki tikinti

bölmələri

Laboratoriya və

ya ETĞ

mühasibatlıq

İqtisadiyyat

(fondları)

kadrlar

Hesablama texnikası

Xarici əlaqələr

şöbələr şöbələr

tikinti

layihələndirmə

texnologiyalar

tikinti

layihələndirmə

texnologiyalar

64

Kiçik müəssisələr bütün inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində geniş yayılmışdır. Məsələn,

ABŞ-da 480 min tikinti firmasından 295 mini (65%) öz tərkibində 10 yaxın işçiyə malikdir, 174

min firma (36%), 50-ə yaxın işçiyə və yalnız 11 min firma (3%) iri hesab olunur və ölkədəki

quraşdırma və tikinti işlərinin ümumi həcminin 40% yerinə yetirirlər.

Böyük Britaniyada 75 minə yaxın tikinti firmaları vardır, onlardan 50 minə yaxını kiçik

firma kateqoriyasına aid edilir və işçilərinin sayı təxminən 10 nəfərdir. ABŞ-da tikintini 60 min

tikinti firmalar həyata keçirir, onlardan yalnız 2 mini 100 nəfərdən az və yaxın 50-si 100

nəfərdən çox işçiyə malikdir.

Şəkildə 4.15 işçilərinin sayı 20-22 nəfər, ildə iş həcmi 6-7 mln. dollar olan və bölmə işləri

üzrə ixtisaslaşmış kiçik amerikan tikinti firmalarının təşkilati strukturu nümunə kimi

göstərilmişdir.

Şəkil 4.15. Kiçik ixtisaslaşmış firmanın tipik əməliyyat sistemi; Hissələr: A-rəngsazlar; B-

suvaqçılar; V- keramit döşəmə ustaları ; Q- bəzəkli daş ustaları; D- ixtisassız fəhlələr.

Firmanın direktoru (sahibkar)

Mühəndis-inşaatçı

(sənədləşmə, təchizetmə)

Smetaçı-iqtisadçı mühasib

emalatxana

İstehsal bazarı

avtonəqliyyat

anbar

D A B V Q

işçilərin ixtisaslaşmış hissələri

65

FƏSIL 5. Məqsədli proqramların və investisiya tikinti layihələrinin həyata keçirilməsinin

idarə edilməsi. Tikinti istehsalında idarəetmənin təşkilati strukturunun formalaşdırma

məntiqi.

5.1 Məqsədli-proqram idarəçiliyinin təşkilati strukturu

Məqsədli-proqram idarəçiliyi, bir qayda olaraq, uzunmüddətli xarakter daşıyan qlobal

iqtisadi, sosial, ekoloji, müdafiə və digər məsələlərin həllinə yönəldilmiş məqsədli proqramların

həyata keçirilməsi və hazırlanmasından ibarətdir. Məqsədli proqramların hazırlanması

konsepsiyanın seçilməsindən, məqsədlərin tərkibindən, onlara nail olma üsullarından və

problemin qısaca ifadə edilməsindən başlayır. (şəkil 5.1)

Şəkil 5.1 Məqsədli proqramların formalaşdırılması və hazırlanması ardıcıllığı.

Birinci mərhələdə proqramın həyata keçirilməsinə cəlb olunacaq konkret sahələr

(sistemaltılar) seçilir. Proqramın formalaşdırılmasından sonra, layihənin ekspertizası,

layihələndirilməsi və onun təsdiqlənməsi həyata keçirilir. Bu onun yüksək məhsuldarlıqlı

elektron-hesablayıcı texnika və informasiya sistemi ilə təchiz olunmuş, mərkəzi məntəqədəki

sistemaltılarının ayrıca həyata keçirilmə gedişi nəzarətinin vacibliyini şərtləndirir. Məhz belə

Konsepsiya

Məqsədlər

Problem

Proqramların

formalaşdırılması

layihələndirmə Ekspertiza Təşkilati strukturlar

Məqsədə çatma üsulları

Sistemaltıların ayrılması

Həyata keçirmə

İnformasiya vəsaitləri

66

kosmodromun tikintisi zamanı (şəkil 5.2) məqsədli proqramın həyata keçirilməsində iştirak edən

təşkilat və nazirliklərin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi ilə hərbi-sənaye kompleksi (HSK) məşğul

olurdu. Daima fəaliyyətdə olanı isə yerüstü təchizetmə üzrə konstruktorun müavini tərəfindən

başçılıq edilən HSK operativ qrup hesab olunurdu. Operativ qrupun, proqramın həyata keçirilmə

mərhələsində işlərin icrasının nəzarəti üzrə səlahiyyəti həddən artıq böyük idi.

Şəkil 5.2. Müdafiə və kosmik komplekslərin həyata keçirilməsi ərəfəsində layihələrin

idarəçiliyinin təşkilati struktur sxemi. HSK-hərbi-sənaye kompleksi; operativ qrup HSK

HSK

Nazirlik

Layihə təşkilatları

Konstruksiya

büroları

Zavodlar

Podratçılar

subpodratçılar

Konstruktorlar

qrupu

Layihə qrupları

Obyektlər

Baş komitə

Zavodlar

MII

Tikinti

idarələri

NSK

operativ

qrupu

Müdafiə nazirliyi

İstismar xidmətləri

Layihə

təşkilatları

Podratçılar

Subpodratçılar

Digər

müəssisələr

Layihə qrupları

İnspektorlar

67

5.2. İnvestisiya tikinti layihələrinin təşkilati struktur idarəçiliyi.

İnvestisiya tikinti layihələrinin (ITL) həyata keçirilməsində müəssisələrin iştirak formaları

axırıncıların mürəkkəbliyi və böyüklüyündən asılıdır. Milli və xarici təcrübəyə, getdikcə daha

geniş bir layihənin həyata keçməsi üçün formalaşan müəssisələrin layihə idarəçiliyi daxil olur.

O, iri və çətin layihələrin və eləcə də müxtəlif növ fəaliyyətlərin layihələri inteqrasiya zamanı

istifadə olunur. Layihə idarəçiliyi, investisiya tikinti layihələrində müxtəlif funksional

təşkilatların və müxtəlif növ mülkiyyəti olan təşkilatların sərhədlərinin kəsişməsi olduqca daha

məqsədəuyğundur. Belə olan halda idarəetmə bölmələrinə, təşkilatlardan, yəni layihəni həyata

keçirən iştirakçılardan ən ixtisaslı əməkdaşlar yığılır. Layihənin rəhbərinə bütün seçilmiş işçi və

vəsaitlər tamamilə tabedir.

Layihələri idarə etmək üçün rəhbər xüsusi komanda formalaşdırır (xətti-funksional

prinsipin istifadəsi ilə) və onun tərkibinə isə adətən: layihənin mühəndisi, layihələndirmə üzrə

işlərin rəhbəri, tikintinin rəhbəri, maddi və texniki təchizat xidmətlərinin rəhbərləri, baş mühasib,

layihənin inzibati rəhbəri və xidmətedici bölmələrin (müqavilə, lisenziyalı, istismarçı və s.)

rəhbərləri daxil edilir. Layihənin mühəndisinə, adətən rəhbərin müavininə, layihənin bütün

texniki və mühəndis hissələrinin əlaqələndirilməsi və rəhbərliyi həvalə edilir, nəzarətçi isə

nəzarət xidmətinə rəhbərlik edir. Layihənin sonuna yaxın komanda ləğv edilir, əməkdaşları isə

yeni layihəni həyata keçirən struktura keçirlər və ya öz təşkilatlarına qayıdırlar.

Kiçik layihələrə rəhbərliyi həyata keçirən, peşəkar idarəetmə təşkilatları geniş yayılmışdır.

Onlar lazım olan obyektlərin tikintisinə imkanları olan, lakin əsaslı tikinti şöbələri olmayan kiçik

sifarişçilərin cəmləşdiyi rayonlarda işləyirlər. Belə təşkilatlar, qeyd olunduğu kimi,

mühəndisrinqoloji adlanırlar və əgər onların əsas fəaliyyəti uyğun rəhbərlik və mütəxəssislərin

məsləhətindən ibarətdirsə – onda onlar konsaltinolojidir. Bu təşkilatların strukturu, göstərilən

xidmətlərin tərkib və növündən asılıdır.

Birinci növə, ixtisaslı işçi gücü və istehsal vasitələrinə malik, obyektlərin tikintisi və tikinti

istehsalı hazırlığı ilə məşğul olan təşkilatlar aid edilir. Onlar bir sıra digər xidmətlər də göstərə

bilərlər. Bu təşkilatlar, bina tikənə və ya investora torpaq sahəsinin qanuniləşdirməsi, onun

ekoloi pasportunun hazırlanması, planın tərtibi və vəsaitlərin xərclənməsində kömək edir.

Ikinci növə, bina tikənlərə (investorlara) elə həmin xidmətləri göstərən (obyektlərin

tikintisi istisna olmaqla) və bundan əlavə, podratçıların axtarışını həyata keçirən və onlarla

müqavilələr bağlanmasına kömək edən təşkilatları aid etmək olar. Xidmətlərin tərkibinə

həmçinin təşkilatların layihə hazırlığı və iş istehsalı da daxildir. Bu qəbildən olan digər növ

təşkilatlara da rast gəlinir və onların xidmət həcmi yerli şərtlərlə müəyyən olunur. Mülkiyyət

formasına görə onlar müxtəlif, eyni zamanda xüsusi də ola bilərlər. Onların hamısı, nəinki bina

68

tikənlərə və ya investorlara, eyni zamanda bank və sığorta şirkətlərinə də xidmətlər göstərə

bilərlər. Onlar, banklara sifarişçi, podratçı və investorlara kredit verilməsi zamanı ekspertiza

keçirməyə kömək edirlər; sığorta şirkətlərinə, layihələrin həyata keçirilməsi ilə bağlı olan

risklərin ekspertizasında kömək göstərirlər.

Göstərilən təşkilatlar təşkilati və iqtisadi cəhətdən müstəqil hesab olunaraq, öz

fəaliyyətlərinin nəticələrinə görə maddi cavabdehlik daşıyırlar. Onlar üçün öz xərcini ödəmə və

özünü maliyyələşdirmə mütləqdir.

Orta və kiçik layihələr, necə deyərlər, valideyn təşkilatların, yəni mövcud olanların

sərhəddində həyata keçə bilərlər. İnvestisiya tikinti layihələrinin həyata keçməsinin bu forması

zamanı, baş podratçının strukturuna layihədə məşğul olan bölmə və ya təşkilatların fəaliyyətini

əlaqələndirən böyük olmayan mütəxəssis qrupu ilə yalnız layihənin rəhbərləri daxil edilir.

Əlaqələndirici orqanın səlahiyyətləri, informasiyanın yığımı, layihənin ümumi hissəsi

nöqteyi-nəzərindən plan və faktiki göstəricilərin qiymətləndirilməsi, yuxarıda duran rəhbərlik

üçün qərarların razılığı və təkliflərin hazırlığı ilə kifayətlənir.

Layihəni idarəetmə çərçivəsində investisiya tikinti layihələrinin həyata keçirilməsi zamanı

təşkilatların cari işləri, pozuntusuz aparılır, bundan əlavə o təşkilatın tikinti proqramına

yazılmalıdır. Belə halda layihə rəhbərinin işi, təşkilatın istehsal fəaliyyəti ilə razılaşdırılmalıdır.

Şəkil 5.3 Layihə-tikinti müəssisəsindən rəhbərin ayrılması zamanı investisiya layihəsinin

(İL) idarə edilməsi sxemi.

Tikinti müəssisəsi

Sifarişçi № 1

Sifarişçi № 2

Sifarişçi № n

Layihə № 1

Layihə № 2

Layihə № n

İL-1 İL-2 İL-n

69

İnvestisiya tikinti layihələrinin həyata keçirən təşkilatlarda, layihənin idarə edilməsinin

matris təşkilati forması da istifadə oluna bilər (şəkil 5.4). Onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki,

layihəyə rəhbərlik etmək üçün təşkilatda xətti-funksional əlaqələrin saxlanılması zamanı

layihəyə daxil olan işlərə rəhbərlik üzrə tam ixtiyar verilmiş orqan və ya şəxslər ayırırlar. Bu

halda, funksional xidmətlərin bəzi işçilərinin ikitərəfli tabeçiliyi vardır: şöbənin rəisinə və

layihənin rəhbərinə.

Matris strukturu, xətti-funksional struktura xas olmayan, müəyyən elastikliyə nail olmağa

imkan verir və buradakı əməkdaşlar daima müəyyən funksional şöbələrlə möhkəmlənirlər.

Matris strukturunda, layihəni idarə etmək üçün əməkdaşlar layihənin rəhbərinə tabe olmaq üçün

predmet və funksional şöbələrdən göndərilirlər. Yeni layihələrin əmələ gəlmə dərəcəsinə görə

əmək vəsaitlərini, elastikliyinə görə yenidən paylaşdırmaq olar.

Şəkil 5.4 İnvestisiya tikinti layihələrinin idarəçiliyinin matris təşkilati formasının sxemi.

Rəhbər

Rəhbərin müavini Rəhbərin müavini Rəhbərin müavini

Kadrlar Plan

şöbəsi İstehsalat Material-

texniki Nəzarət-

dispetçer

Mühasibatlıq

Layihə

№ 1

Layihə

№ 2

İş

icraçılar

İş

icraçıları

iqtisadçı

iqtisadçı

Texnoloq

Texnoloq

Agent

Agent

Dispetçer

Mühasib

Mühasib

Dispetçer

70

5.3. Tikinti istehsalında idarəetmənin təşkilati srukturunun formalaşdırma məntiqi

Hal-hazırki dövrdə tikinti müəssisələrinin təşkilati strukturu çox zaman, idarəetmə obyekti

növünün təsəvvürünün düzgünlüyü, xarici əhatə amillərinin xarakteri və onların təsir dinamikası

ilə müəyyən olunur.

İdarəetmənin təşkilati strukturuna sosial-texniki yanaşmanın tərəfdarları belə hesab edirlər

ki, əsas məsələ texniki-texnoloji bazisə sosial uyğunlaşdırmanın struktur formalarının axtarılması

hesab olunur, yəni idarəetmənin subyekti idarəetmənin obyektinin xüsusiyyətlərindən irəli

gələrək formalaşdırılmalıdır. Həmçinin tikinti idarəçiliyinin obyekti kimi uyğun (verilmiş)

keyfiyyətli hazır tikinti məhsulunun bu prosesdən çıxana qədər istehsal fondlarının dövriyyəsi

baş verən istehsal prosesinin olması da qeyd olunmuşdur. Deməli, idarəetmə sisteminin əsas

vəzifəsi, istehsalı layihə-smeta sənədləri, maliyyələşdirmə, tikinti meydançası üçün

materialların, konstruksiya və məmulatların təhcizatı və eləcə də tikinti texnikası ilə təmin

etməkdən ibarətdir.

İdarəetmənin təşkilati strukturu, obrazlı desək «fikirləşən», təmin edən (funksional) və icra

edən hissələrdən ibarət olmalıdır. Fikirləşən hissə, perspektiv məsələlərlə məşğul olmalıdır,

təminetmə hissəsinin vəzifəsi isə – tikinti istehsalını planlaşdırma və təşkiletmə üzrə funksional

vəzifələrin yerinə yetirilməsi, onu vəsaitlərlə (maddi-texniki, əmək) operativ nəzarət və lazım

gəldikdə, tikintinin təşkilat təchizi gedişinin tənzimlənməsi, dövrü hesaba alınma və görülən

işlərin ödənişindən ibarətdir. Təmin edən hissənin funksional fəaliyyətinin məqsədləri, obyekti

idarə edən (2-3 böyük olmayan obyektlərin tikintisi) sistemin icraedici hissəsinin fəaliyyəti ilə

fokusa yığılmalıdır. Obyekti icra edən isə, təmin edən hissənin funksional bölmələri

xidmətçilərinin əməyinin nəticələrini toplayır. ABŞ-ın bütün kiçik və orta firmaları məhz belə

prinsip əsasında qurulmuşdur.

İri korporasiyalarda, əsasən, tikinti məhsulunun növünə görə müəssisələr istehsal və

regional şöbələrə bölünən divizional strukturdan istifadə olunur. Hər bir şöbə əsas müəssisə

hesab olunur və onun təşkilati strukturu yuxarıda qeyd olunan kiçik və orta müəssisələr strukturu

kimidir. Korporasiyada idraəetmənin ierarxik strukturunda bir hissə də meydana gəlir – bu bütün

bölmələrin bərpa fəaliyyətinə cavab verən və perspektiv məsələlərin həllinə görə böyük olmayan

mərkəzi aparatın yaranmasıdır. Mərkəzi aparatın vəzifələrinə aiddir:

1. Müəssisə şöbələrinin xarici təşkilatlarla olan münasibətlərin qurulması, rəqabət

işi, bazar və məhsula görə cavabdehlik;

2. Dövlət və digər təşkilatlarla münasibətlərin qurulması;

3. Korporasiyanın qərargahı ilə bölmələr arasında rabitə şəbəkəsi əlaqələrinin təşkili;

71

4. Korporasiyanın əxlaq kodeksinə riayət edilməsi (mənəvi üstünlüklər,

fəaliyyətin üsul və mədəniyyəti, heyətin mentaliteti).

İdraəetmənin təşkilati strukturunun hazırlığı obyektin növ və ölçüsünün həllindən başlayır,

bununla belə müəssisənin konkret ixtisaslaşdırılması, iri müəssisələr üçün isə onun əsas

şöbələrinin ixtisaslaşdırılması nəzərə alınmalıdır. Sonra isə müəssisənin fəaliyyət sahəsi

müəyyən edilir, xarici şərtlər dəqiqləşdirilir, təyin edilmiş səviyyədə onun istehsal gücünün

saxlanılmasının perspektiv tendensiyaları müəyyənləşdirilir və yuxarı «fikirləşən» hissənin

strukturu seçilir. Tikinti obyektlərindən asılı olaraq aşağı hissənin (icraedici) strukturu müəyyən

edilir. Bununla belə, tikinti rayonunda kiçik ixtisaslaşmış müəssisə növlərinin mövcudluğu

nəzərə alınır, bu da tikintinin konveyer təşkilatlarının uğurlu tətbiqinə imkan verir. Axırıncıların

olmaması zamanı onların əmələ gəlməsi üçün təşəbbüskarlıq fəaliyyətini inkişaf etdirmək

lazımdır.

Obyektlərin növündən və müəssisənin aşağı hissəsinin strukturundan, eləcə də xarici

əhatənin hesaba alınmasından asılı olaraq, funksional hissənin strukturu təyin edilir. Bu hissənin

işçiləri aşağı hissənin uğurlu istehsal fəaliyyətinə bilavasitə maraqlı olmalıdırlar. Onlar tikinti

meydançasında vəziyyəti operativ tənzimləyərək, hər bir obyektin tikintisinin hazırlığı və həyata

keçməsində iştirak etməlidirlər.

İdarəetmənin təşkilati strukturunun yaradılması zamanı funksiyalarla eyni zamanda

öhdəliklər də göstərməlidir, bu da müəssisə vəziyyətinin rəhbərlik tərəfdən təsdiqlənmə

sərhəddində funksional qərarların qəbul edilməsi hüququ deməkdir. Hüquqi nizamasalınmanın

prinsipi müəssisənin fəaliyyətində ən əsas hesab olunur. Idarəetmənin təşkilati strukturunun

hüquqi aspekti hər bir bölmə fəaliyyətinin qayda və şəraitini, eyni zamanda onun tikintidə işlərin

vəziyyətinə görə cavabdehlik dərəcəsini də əks etdirməlidir. Bu aspekt idarəetmə sisteminin hər

bir hissəsinin məqsədinin müəssisənin ümumi məqsədi ilə olan münasibətinin dərəcəsini

müəyyən edir.

Təşkilati layihələndirmə zamanı idarəetmənin obyekt və subyekti və idarəetmə aparatının

bölmələri arasındakı əlaqələrin qurulması prinsipi əsas mahiyyətə malikdir. Amerika alimi

I.Bernard əlaqəni, təşkilati sistemin atributiv (ayrılmaz) xarakteristikası kimi başa salır.

İdarəetmə sisteminin təşkilati strukturunda, əlaqələr kanalı, vəzifələrin dürüst qeyd olunma yolu

ilə dəqiq müəyyən edilməlidir. Əlaqələr xətti, maksimal dərəcədə düz və qısa olmalıdır,

informasiyanın ötürülməsi zamanı aralıq məntəqələri isə imkan daxilində istisna olunmalıdır. İri

müəssisələrdə mürəkkəb məlumatların bütün müxtəlifliyinə kompetent münasibətin təmin

edilməsi üçün rəhbər köməkçilərə malik olmalıdır, müəssisənin özünün strukturunda isə xüsusi

internet - rabitə xidməti yaradılır. Müəssisəni kompüterlərlə təchizetmə zamanı rabitə xidmətinin

72

rolunu informasiya hesablama sistemi yerinə yetirə bilər. O, təşkilati və məkani cəhətdən bir-

birindən ayrı olan bölmələri əlaqələndirir.

İdarəetmə sisteminin hər bir hissəsində idarəedilmə prinsipinə riayət olunmalıdır, yəni

rəhbər və onun tabeliyində olanlar arasında optimal münasibətlərə riayət olunmalıdır. Psixoloji

və əməli təcrübə üzrə nəzəri tədqiqatlar əsasında müəyyən edilmişdir ki, rəhbərin tabeçiliyində

olanların sayı 4-5 nəfərdən çox olmamalıdır, qrup rəhbərlərinin mövcudluğu zamanı işçilərin

müxtəlifliyində isə (əməliyyatların) tabeçilikdə olanların sayı 40 nəfərə qədər artırıla bilər.

Məsələn, orduda tağım komandirinə hər biri 1-11 hərbi qulluqçudan ibarət olan 3-4 bölmə

tabedir.

Müəssisələr dəyişilən daxili və xarici mühit şəraitində işləyirlər. Daxili mühitdəki

dəyişikliklər inşa edilən tikililərin müxtəlifliyinə, xarici mühitdəki isə tikinti bazarlarının

strukturunun dəyişilməsi və tikinti məhsulunun istehlakçılarına görə baş verir. Ona görə də

idarəçilik sisteminin strukturu gərək elastik, uyğunlaşan olsun və vaxtında həm daxili, həm də

xarici mühitdəki dəyişikliklərə reaksiya verməyi bacarsın.

İdarəetmə sistemində hissələrin formalaşdırılması zamanı heyət cavabdehlik prinsipinə

riayət etməlidir. Bölmənin hər bir işçisi tərkibində kimin nəyə görə cavabdeh olduğu qeyd

olunan inzibati və texniki vəzifələr kodeksinə malik olmalıdır. Bölməni yalnız bir inzibati işçi

idarə etməlidir. Hər bir funksional mütəxəssis üçün əlaqə və tabeçilik xətti dəqiq müəyyən

olunmalıdır.

Fəsil 6. İdarəetmə qərarlarının hazırlanma texnologiyası.

6.1. İdarəetmə prosesində qərarlar və onların təsnifatı.

Qərarlar müəssisə, onun bölmələri və ayrıca şəxslər qarşısına qoyulmuş məqsədə nail

olmaq üçün yönəldilmiş variantların seçimindən ibarətdir. İdarəetmə prosesi qərarların fasiləsiz

hazırlanması və qəbulu ilə bağlıdır. Qərarlar idarəetmənin hər bir tsiklində, onun bütün

mərhələlərində və hər bir funksiyanın icrasında hazırlanır. Qərarların vəzifəsi son nəticədə

məqsədin icraçıları tərəfindən razılığına əsasən onların qarşılıqlı təsirinin əlaqələndirmə və

subordinasiyasına gətirib çıxarır. İdarəetmə prosesi məhz qərarların qəbulu və həyata keçməsi

prosesində həyata keçir. Qərarların qəbulu tikinti və quraşdırma müəssisələrinin fəaliyyətinin

müəyyən texniki-iqtisadi göstəricisinə nail olmaq məqsədi ilə ona edilən tənzimləmə təsirinin

seçimi və idarəetmə obyektinin inkişafını nəzərə alır.

Qərarlar, informasiyanın emal yolu ilə mövcud situasiyanın qiymətləndirilməsinin nəticəsi

hesab olunur (şəkil 6.1) və idarəetmə əməyinin məhsulu kimi çıxış edir, informasiya isə bu halda

əməyin predmeti olur. Bütün qərarlar əsas məqsədə tabe olmalıdır – müqavilənin icrasına

73

(danışılan vaxtda obyektlərin hərəkətə daxil edilməsi), iqtisadi səmərənin əldə edilməsinə,

əmtəə-pul münasibətlərinin inkişaf qanunauyğunluqlarına uyğun gəlmək və sosial qanunların

tələblərinə cavab verilməsinə. Ona görə də bütün müddətli qərarları son məqsəd üçün

razılaşdırmaq və qarşılıqlı əlaqələndirmək lazımdır.

Qərarların əsas keyfiyyətləri onların elmi əsaslandırılması, düzgün istiqamətləndirilməsi və

iqtisadi nəticəliliyi hesab olunur. Qərarlar o zaman əsaslanmış olar ki, onların hazırlanmasında

konkret istehsal və sosial şəraitin kifayət qədər geniş təhlili aparılsın, bunun üçün dürüst

informasiyanın emalı zamanı iqtisadi-riyazi üsulların istifadəsi ilə təhlilin müxtəlif üsulları tətbiq

olunsun. Qərarlar vaxtında qəbul olunmalıdır, yəni onların qəbul edilməsi anına qədər tikintidə

yaranan şəraitə uyğun olmalı və mənfi hadisələrin artması aradan qaldırmalıdır. Qərarların dəqiq

istiqamətlənməsi onların uyğun rəhbərlərin hüquqları sərhəddində qəbul edilməsi ilə təmin edilir,

bununla belə hər bir qərarın dəqiq ünvanı olmalı, icraçılara aydın olmalı və variantlara imkan

verməməlidir.

Hazır tikinti məhsulu.

Şəkil 6.1 Qərarların hazırlanması zamanı çıxış fəaliyyəti.

İstehsal fəaliyyətinin məqsədi-

bağlanmış müqavilələrə əsasən hazır

tikinti məhsulunun buraxılışı

Fəaliyyətdə olan plan

Faktiki situasiyanın

qiymətləndirilməsi Qərarların istehsalı

Şərti daimi

informasiyanın

massivindən ayrılması

İnformasiyanın

alınması Qərarların ötürülməsi

İstehsal prosesi

74

Həll edilən məsələlərin xarakteri, idarəetmə sistemi təşkilinin ierarxik səviyyəsinin

yüksəldilməsi ilə şəklini dəyişir, idarəetmənin aşağı səviyyələrində də məsələlər daha çox faktiki

xarakter daşıyır. Belə ki, aşağı hissələr idarəetmə obyekti sferasında yerləşirlər və göstərilmiş

plandan istənilən qüsurlar haqqında, vaxtında ətraflı məlumat ala və tez lazımi qərarlar qəbul edə

bilərlər. İdarəetmənin aşağı hissələri uzunmüddətli məsələləri həll edə bilməzlər, çünki onlar

ancaq qısamüddətli vəsait ehtiyatına malikdirlər. Yüksək səviyyənin idarəetmə orqanları, əsasən

perspektiv planlaşdırma, iri vəsait partiyalarının bölüşdürülməsi ilə bağlı olan strateji məsələləri

həll edirlər. Buradan da idarəetmənin yuxarı səviyyələri üçün həm informasiya axını strukturuna,

həm də vaxta görə informasiyanın ceşitlənməsi vacibliyi ortaya çıxır. Qərarların aşağı hissələrə

verilməsi zamanı idarəetmənin ierarxik sisteminin hər bir pilləsi adətən əlavə informasiyanın

generatoru kimi çıxış edir.

Qərarların təsnifatına gəldikdə isə idarəetmə funksiyaları: ilkin məlumatlar, təşkilati və

nəticə ola bilər. Öz istiqamətinə görə onlar ümumi və xüsusi hissələrə bölünür. Ümumi

qərarlarda bir qayda olaraq, əməyin təşkilinin yaxşılaşdırılması, istehsalın yüksəlişi, tikinti-

quraşdırma işlərinin (TvəQİ) maya dəyərinin aşağı salınması və gəlirin yüksəlməsini təmin edən

tikinti müəssisələrinin sonrakı inkişafı nəzərə alınır. Xüsusi qərarlara ehtiyac tikinti

müəssisələrinin cari və operativ fəaliyyətində baş verir.

Qərarları həmçinin onları vacib edən səbəblərə görə də fərqləndirirlər. İstehsal prosesi

gedişində nasazlıqların aradan qaldırılmasına görə də qərarlar ola bilər: plandan yayınmaya

səbəb olan amillər təsirinin məhdudlaşdırılması; məhsulun aşağı keyfiyyətli olması səbəblərinin

aradan qaldırılması və eləcə də tikinti və quraşdırma işlərinin yerinə yetirmə zamanı

travmatizmlər və s. Vaxta görə fəaliyyət qərarları müşahidə edilən vaxt müddətinə yüksək

orqanlar tərəfindən qəbul edilən proqram qərarlarına bölünür: 5-7 illik perspektiv qərarlar işin

ümumi istiqamətini, tikinti istehsalının təkmilləşməsi yollarını, eyni zamanda iqtisadi

stimullaşdırma sistemlərini göstərir; cari (illik) qərarlar bir ilə qoyulan kapital qoyuluşlarının

həcmindən və bu işlərin icrasının təmin edilməsindən ibarətdir, operativ, kvartal və bir aya qədər

nəzərə alınır, qısamüddətlidir həftəyə, sutkaya, növbəyə bölünür.

Operativ qərarlara, ayrıca pozuntuların aradan qaldırılmasına və planların icrasına

yönəldilmiş qərarlar aid edilir. Bu halda, məqsədlə plan qərarlarının icrası vəziyyətinə nail olmaq

arasında fərq vardır, yəni tapşırığa görə planın və onun yerinə yetirilməsi arasındakı fərq verilən

məqsədə olan hərəkəti təmin edərək qərarların qəbulu vacibliyinə çağırır. Qısamüddətli

qərarların köməkliyi ilə tikinti quraşdırma işlərinin icrasının gedişində ritm və onların operativ

plan tərəfindən verilən vəsaitlərlə təmin edilməsi həyata keçirilir.

75

6.2. Qərarların hazırlanma üsulu.

Ümumi halda, idarəçilik qərarları gələcək haqqında olan inkişaf gedişini təyin etmək

məqsədilə hal-hazırkı vaxt haqqındakı informasiya sintezinin nəticəsi hesab olunur. O, ya bir

şəxsin, ya da insan qrupunun fikrinin məhsulu ola bilər.

Qəbul edilən qərarlara görə insanların səmərəli reaksiyasına nail olmaq üçün, onların

hazırlanmasında mütləq lazımdır:

1. Şərtlərin istehsal prosesi gedişində olan dəyişiklikləri haqqında düzgün və etibarlı

informasiyanın kifayət qədər olan həcmi;

2. Qərarların məqsədi, onların struktur-təşkilati məxsusluğu və faktiki tətbiqinin dəqiq

(aydın) ifadə edilməsi;

3. Paralel işləyən böləmələrin fəaliyyətləri ilə razılıq.

Qərarların hazırlanması zamanı icra edilən qərarlar yaradıcı, məntiqi və texniki bölmələrə

ayrılır.

Yaradıcı qərarlara aid edilir: informasiyanın təhlili, məlumatların ceşidlənməsi,

verilənlərin müqayisəsi, abstrak təfəkkür bacarığı və nəhayət qərarların qəbulu.

Qərarların hazırlanması gedişini əks etdirən məntiqi əməliyyatlar, hazırlanmış alqoritm

əsasında qabaqcadan işlənmiş növbələşmə əsasında icra edilir.

Texniki əməliyyatlara çıxış sənədlərinin çoxalması, informasiyanın emalına görə

idarəetmə işçilərinin köməkçi fəaliyyətləri və s. aid edilir.

Məntiqi və texniki əməliyyatlar texniki vasitələrin və EHM istifadəsi ilə yerinə yetirilə

bilər. Yaradıcı üsullarının icrası üçün uyğun biliklər, bacarıq və rəhbərin peşəkarlıq təcrübəsi

tələb olunur.

Tikinti istehsalat prosesləri müqayisədə sadə olduğu zaman onları əsasən təsəvvür edirlər,

lakin bununla belə yaradıcı əməliyyatları üstün tutular. Inşa edilən tikililərin və istehsal

proseslərinin mürəkkəbləşməsi ilə əvvəlcə əyani, sonra isə riyazi modelləşdirmə yolu ilə onun

əməliyyatlarının abstrakt əks etdirilməsinə ehtiyac yarandı.

Modelləşdirmənin tərkibinə: modelin formalaşması ücün proseslərin oyrənilməsi və ondan

çıxan mövcud xüsusiyyətlər və əməlyatlar, modelin eksperimental və nəzəri təhlili, proseslərin

inkişafı ücün nəticələrin uyğunluğu, modelin korrektə edilməsi və s. daxildir.

Model – idarəetmə obyektinin şərti surətidir. O, maddi, qrafik, məntiqi, rəqəmli və riyazi

ola bilər.

Maddi modellər kimi maketlər, trenojorlar və s. tətbiq edilir.

Qrafik modellərə qrafiklər, diaqramlar, şəkillər aid edilir.

Məntiqi modellərdə prosesin inkişafı, məntiqi ifadə formasında verilir.

76

Bu modellərə adətən alqoritmlərin bloksxemləri və elektron hesablayıcı maşınlardakı

hesabların proqramları aid edilir.

Rəqəmli model bu proseslərin xarakteri ilə konkret rəqəmli mənaları olan modeldir.

Riyazi modellərə proses inkişafının cədvəl və matrisa əks etdirilmələri aid edilir.

Qərarların hazırlanması bir neçə mərhələdə həyata keçirilir. Onların miqdarı, nəzərdə tutulmuş

qərarların növündən və vaxtından asılıdır. Məsələn, istehsal prosesinin tənzimlənməsi zamanı

qəbul edilən qərarlar, yəni operativ və qısamüddətli qərarlar birdəfəlik informasiyanın özündən

çıxır.

Qərarların hazırlanması prosesi onların mənasının aydınlaşdırılması və ifadə

edilməsindən və düzgün informasiyanın alınmasından ibarətdir (şəkil 6.2).

Gələcəkdə əsas məsələ, variantların müqayisəsinin əsas meyar və dəyişikliklərinin

seçilməsi ilə informasiyanın təhlili üsullarının seçimindən ibarətdir. Kapital qoyuluşlarının

iqtisadi səmərəliliyi variantlarının əsas müqayisə meyarları minimum gətirilən xərclər hesab

olunur.

İdarəetmə sistemi.

Şəkil 6.2 Qərarların hasiletmə ardıcıllığı.

Variantın seçilməsi Variantın

qiymətləndirilməsi

Variantların müəyyən

edilməsi

İdarəetmə obyektinin

vəziyyətinin təhlili Variant seçilməsi

Variant seçilməsi

Qərarların qəbulu

İnformasiyanın

yığım və emalı

Nəzarət

İdarəetmə obyekti (istehsal prosesi)

Meyarın seçilməsi

77

Lakin bu meyarın qlobal alma gücünə görə təşkilati texnoloji qərarlar variantlarının

qiymətləndirilməsi zamanı onlardan istifadə nisbətən çətindir. Bu halda işlərin icrasının

uzaldılması, əmək xərcləri, vəsaitlərin bərabər istifadəsi, maya dəyəri, gəlir kimi meyarlar tətbiq

edilir.

Məhdudiyyətlərin seçimi də az rol oynamır. Məsələn, optimallıq meyarı kimi planın

hazırlanması zamanı gəlir qəbul edilə bilər. Bu halda məhdudlaşdırıla bilənlər bunlardır: tikilən

obyektlərin hərəkətə gətirilməsini müəyyən edən tapşırıqlar, onlara görə işlərin həcmi, xidmətçi

və işçilərin sayının limiti, ayrılan defisit maddi-texniki vəsaitlərin miqdarı, əməyin miqdarı və s.

Tikinti fəaliyyətinin bir çox məsələlərinin həlli zamanı bir yox, bir neçə meyarı nəzərə almaq

lazım gəlir. Bununla belə bəzi hallarda onlardan birinin optimallığı digərinin vəziyyətini

pisləşdirir. Belə hallarda optimallaşmanın olma ehtimallarından biri, ondan ibarətdir ki, əvvəlcə

onu meyarlardan biri kimi icra edirlər, digərlərini isə istisna kimi nəzərə alırlar, sonra isə digər

meyarlara görə və s. Əgər meyarlar bir-birinə ziddirsə onda əsasən optimallaşdırma zamanı

onların hamısını qəbul edirlər.

6.3 Qərarların hazırlanması zamanı vəziyyətin riyazi modelləşdirilməsi

Riyazi üsulları optimal (daha yaxşı) qərarların axtarışı və məsələlərin həlli zamanı qəbul

edirlər. Riyazi üsulların istifadəsi zamanı istehsalat vəziyyətləri model şəklində olan düstur dili

ilə təsvir edilir. Bu modellərdə həll edilən məsələlərin tərkibi adətən X1, X2 …. Xn ilə ifadə olunan

və xarakterizə edilən parametrlərin seçilməsi yolu ilə açılır.

Tikinti idarəçiliyində istifadə olunan və idarəetmə qərarlarının istehsalı variantları

məqsədilə informasiya emalının əsası kimi xidmət edən riyazi modellər, riyazi-iqtisad adını

almışlar. Riyazi-iqtisad modeli özündən xarici (başlanğıc) məlumatların əsasında onun

parametrlərinin sona yetmiş tsiklinin hesablanmasını həyata keçirməyə imkan verən, iqtisadi-

planlı məsələlərin konkret riyazi təsvirini verir. Riyazi-iqtisad modellərinin köməkliyi ilə

hesablaşmanın (modelləşdirmə) icrası məqsədi ilə müxtəlif iqtisadi amillər və eləcə də,

məhdudiyyətlər sistemi formasında dəyişikliklər arasındakı əlaqəliklər əks olunur. Hər bir model

üçün xarici məhdudiyyətlər kənardan verilə bilər və ya digər modelin hesablanması zamanı əldə

oluna bilər. Riyazi-iqtisad modeli böyük vaxt itkisi və risklərə görə real təcrübələr üçün

yaradılması mümkün olmayan şəraitdə ideya və təsəvvürlərin təcrübəli yoxlanışını həyata

keçirmək imkanını verir. Model çoxlu sayda variantların işlənməsinə imkan verir.

Tikinti istehsalı təcrübəsində, necə deyərləri, nizama salma qaydalarının həlli ilə, xüsusilə

istehsalat prosesi gedişində fəaliyyətin optimal qaydasının seçilməsi məsələsi ilə tez-tez

toqquşur. Bunun üçün planlaşdırmanın şəbəkə üsulu geniş tətbiq edilir. Şəbəkə modelləri,

78

istehsal vəsaitlərinin optimal istifadəsi və ya onların məhdudiyyəti zamanı obyektlərin tikilməsi

vaxtının müəyyən edilməsi üçün istifadə olunur. Şəbəkə modeli əvvəlcə işlərin icrasının

texnoloji ardıcıllıq əlaqəsi yolu ilə qurulur. Sonra isə onun vəsait məhdudiyyətinin hesaba

alınması ilə ardıcıllığın yaxşılaşdırılması tətbiq edilir. Məhdudiyyət kimi tikintinin vaxtı və

işlərin dəyəri də qəbul edilə bilər.

6.4 Qeyri-müəyyənlik şəraitində qərarların hazırlanma xüsusiyyətləri

Qərarların çoxunu qeyri-müəyyənlik şəraitində hazırlamağa məcbur olursan, çünki

müəssisənin amillərini qeyri sabit edə bilən istehsal prosesinin mümkün ola bilən təsirləri

haqqında kifayət qədər informasiyası olmur. Qeyri-müəyyənlik xüsusi çətin obyektlərin və eləcə

də həddən artıq tez dəyişən situasiya şəraitindəki obyektlərin tikilməsi zamanı baş verən yeni

məsələlərin həlli üçün xarakterikdir.

Qeyri-müəyyənlik şəraitində qərarların hazırlanması zamanı baş verən əməliyyatlar,

formalizasiyaya tabe olmur. Belə hallarda qərarların hazırlanması prosesinin təqlid edilməsinə

əsaslanan evristik üsullar tətbiq olunur. Təqlidetmə modelləşdirilməsi qərarlar qəbul edən

şəxsin bilavasitə iştirakı zamanı EHM tətbiq edilməsi ilə bağlıdır. Əvəzində şəbəkə-qrafiki

istifadə oluna bilən təqlidetmə modeli ilə işləyərkən qərarlar qəbul edən şəxs bu suala cavab

axtarır: «mən belə etsəm nə olar?». Qərarların hazırlanması zamanı riskin şərtləri ilə də

rastlaşırsan. Bu şəraitdə qəbul edilən qərar nəticəsi qeyri-müəyyən hesab olunur, lakin hər bir

nəticənin ehtimalı məlumdur. Ehtimal verilən qərarın 0 və 1 sərhəddində daxil edilməsindən

alınan nəticə imkanının dərəcəsi kimi müəyyən olunur. Ehtimalı təcrübəli və keçmişə aid

məlumatların statistik təhlili əsasındakı riyazi üsulları müəyyən etmək olar.

Tikinti və xarici mühit vəziyyətlərinin qeyri-müəyyənlik şəraitində statistik sınaq (Monte-

Karlo) və ekspert təhlili üsulları istifadə oluna bilər.

Statistik sınaq üsulu, stoxastik modellər tərəfindən verilən vəziyyət və proseslərin təlqin

edilməsinə (təkrar istehsalına) imkan verən üsul və qaydaların məcmusu hesab olunur. Təsadüfi

proseslərin təlqin edilməsi sərhəddi sıfırdan birə qədər olan RSP (01) təsadüfi rəqəmlərin bərabər

bölüşdürülməsinin köməkliyi ilə həyata keçir.

Belə rəqəmlər EHM-da fiziki və ya proqram üsullar ilə generasiya olunur. RSP (01)

rəqəmlərindən təsadüfi həcm və ehtimalların bölüşdürülməsinin digər qanunları tərəfindən

verilən təsadüfi rəqəmlərlə keçmə üsulları da hazırlanıb. Bu məqsədyönlü dəyişilərək və ya

təsadüfən parametrləri determinləşdirir, onlardan daha yaxşısını seçəcək təsadüfü prosesləri bir

neçə dəfə uduzmağa imkan verir.

Bu üsul, planlaşdırmada, xüsusilə ehtimalı olan şəbəkə modellərinin istifadəsi, eləcə də

istehsal xərclərinin proqnozlaşdırılması zamanı tətbiq edilir. Bu üsuldan vəsaitlərə olan ehtimal

79

tələblərinin və ya onların təchiz edilməsinin yubanmasının hesaba alınması zamanı ehtiyatların

idarə edilməsi məsələlərinin həll edilməsi zamanı istifadə edirlər.

Ekspert təhlili üsulları kəmiyyət qiymətləndirilməsinə tabe olmayan qərarların

hazırlanması zamanı istifadə olunur. Bu üsulların mahiyyəti qoyulan suallara cavab verməyə

məcbur olan mütəxəssislərin olduğu vəziyyətin qiymətləndirilməsinə cəlb edilməsindən

ibarətdir.

Ekspertlər tərəfindən alınan informasiya cavablarının subyektivliyinin aşağı salınması,

məntiqi və riyazi əməliyyatların köməkliyi ilə emal olunur. Çox zaman bu məqsədlər üçün

korrelyasion – reqressiv təhlil üsullarından istifadə olunur.

İş aşağıdakı kimi təşkil olunur:

ekspertlər qrupu təşkil edilir;

ekspertlərin məqsəd və vəzifələri müəyyən edilir;

ekspertizanın aparılması proseduru hazırlanır;

qoyulan suala cavab tapmaq məqsədilə ekspertlərin sorğusu aparılır;

alınan informasiya emal olunur və qərar qəbul edilir.

Hal-hazırki dövrdə bir sıra ekspert qiymətləndirilməsi üsulları eyni zamanda «Delfi»

üsulunun müxtəlif modifikasiyaları tətbiq olunur. Lakin daha çox effektə avtomatlaşdırılmış

ekspert sistemlərinin (AES) istifadəsi zamanı nail olunur. AES-dəki çətin tapşırıqlar, EHM

bilikləri bazasında qoyulan daha çox peşəkar mütəxəssislərin bilikləri və təcrübəsi əsasında həll

olunur. AES-dən istifadə edilmə, aktiv insan - maşın dialoqu kimi görünür.

Sonda onu qeyd edək ki, eksperimental tapşırıqların böyük çətinliyi və tikinti istehsalının

ehtimal xarakteri zamanı istiqamət əsaslı verilənlərin tətbiqi hallarında onların yüksək ölçülüyü

dəqiq qərarın alınması üçün maşın və insanların mənasız itirilən vaxtına gətirib çıxarır.

Məhşur ingilis təbiətşünası Qeksli 120 il bundan əvvəl 1869-cu il fevral ayının 19-a öz

məruzəsində V.Tomsonla mübahisə edərək demişdir: «Riyaziyyatı hər nəyi desən incəliyinə

qədər üyüdən yüksək qurğulu dəyirmanla müqayisə etmək olar; bununla belə, sizin aldığınız hər

bir şey sizin nə səpdiyinizdən asılıdır və dünyanın ən gözəl dəyirmanı sizə sürkədən buğda

yarmasını vermədiyi kimi, düsturlar səhifəsi də sizə şübhəli verilənlərə görə müəyyən nəticə

verməyəcək.»

Lakin 1980-cı ildə akademik L.I.Portnyaqın təsdiq edirdi ki, son zamanlar məsələn çətin

riyazi simvollarla dolu olan riyazi-iqtisadi adlanan işlərə rast gəlmək olar, lakin bunların heç

birinin tərkibində aydın olmayan, əlçatmaz, faktiki iqtisadçılara lazım olmayan konkret rəqəmli

misal yoxdur.

80

İdarəetmə məsələlərinin qoyuluşuna çox ehtiyatla yanaşmaq lazımdır. Bir çox hallarda

daima alınan informasiyadan irəli gələrək onu iş gedişinə görə dəqiqləşdirərək əvvəlcə qərarların

ehtimal variantlarının kobud nəzərə alınması lazımdır.

Qeyri-müəyyənlik şəraitində istehsal proseslərinin inkişafında rəhbərin təcrübəsi, onun

bilikləri, intuisiyası çox böyük məna kəsb edir. İntiusiya – bu rəhbərin bilik, təcrübə,

dünyagörüşü və məlumatlılığına əsaslanan hissdir. Intuisiya həm də ona görə lazımdır ki,

informasiyanın keyfiyyətinə subyektiv amillərə də təsir göstərir: arzu ediləni həqiqət kimi

verilməsinə cəhd etmək, real imkanları açmaq, rezervlər, digərlərin iş nəticələrinin əksildilməsi

və s. İnformasiya (kompetent qiymətləndirmə və s.) emalının nəticələrinə emosional subyektiv

amillərin təsirini də nəzərə almaq lazımdır.

Beləliklə, riyazi modelləşdirmənin istifadəsinə əsaslanan qərarların hazırlanmasının elmi

üsullarının geniş tətbiqi, rəhbərin təcrübə və intuisiyasını əsla inkar etmir. Riyazi-iqtisad

modellərindən alınan məlumatlar, bir qayda olaraq «məsləhətverici» vasitələr kimi istifadə

olunur, qərarların qəbulu isə insana qalır.

6.5 Qərarların qəbulu və müzakirə qaydaları

Qərarların qəbulu və müzakirə qaydaları müəssisənin növündən, xarakterindən, onların

yerinə yetirilməsi üçün nəzərə alınmış vaxt və qərarların təyin edilməsindən asılıdır. Əsas

prinsip, tikinti təşkilatlarının təsərrüfat müstəqilliyi və mərkəzləşdirilmiş rəhbərliyini

uyğunlaşdıran mərkəzləşdirmə hesab olunur. Bununla belə, kollegial və vahid sərəncamlılıq

əsasında qəbul edilən qərarlara görə hüquq və öhdəliklərin dəqiq bölüşdürülməsi də vacibdir.

Tikinti təşkilatlarının istehsal fəaliyyətinin ümumi istiqamətinin halları, əsasən kollegial formada

tərtib olunur, lakin operativ tənzimlənmə məsələlərində isə bir qayda olaraq vahid sərəncamlılıq

istifadə olunur. Ancaq burada dəqiq sərhəd yoxdur.

İdaəetmənin kollegial orqanları, əmək kollektivlərinin ümumi yığıncağı, onlar tərəfindən

seçilən şura və idarəetmə sisteminin inzibati aparatı hesab olunur. Yığıncaqda adətən iqtisadi və

sosial inkişafın ümumi istiqamətləri müəyyən olunur. Şura və təşkilatlar təşkilat fəaliyyətlərinin

istehsal proqramına baxır və əmək haqqı məsələlərini, gəlirin bölüşdürülməsini və s. həll edirlər.

Təşkilatalrın rəhbərləri və onların bölmələri əmək kollektivlərinin bütün hüquqlarını öz əllərində

cəmləşdirir və onları istehsal fəaliyyəti gedişində həyata keçirirlər. Onlar yüksək istehsal

intizamının saxlanılması və əməyin səmərəli təşkili üzrə operativ qərarların qəbul edilməsi yolu

ilə istehsal proqramlarının icrasına nail olurlar.

Rəhbərlər həm işgüzar müşavirələrdəki kollegial müzakirədən sonra həm də fərdi surətdə

qərarlar qəbul edə bilərlər. İşgüzar müşavirələr, idarəetmə aparatının şöbə rəisləri (bölmələr) və

81

bölmələrin rəhbərləri tərəfindən aparılır. Öz növbəsində bölmələrin rəhbərləri onlara tabe olan və

işçilərə rəhbərlik edənlərlə əmək kollektivlərinin iclaslarında müşavirə aparırlar. Belə

müşavirələr, mübahisəli xarakter daşıyır. Mübahisəli işgüzar müşavirə və iclasların səmərəliliyi

onların hazırlıqlı olma dərəcəsindən, müzakirə edilən məsələlərin dəqiqliyinin təşkilindən,

müşavirə (iclas) iştirakçılarına gündəlik göstərişin vaxtında çatdırılması, onların informasiya

hazırlığının dolğunluğu, müzakirə edilən məsələlər və müşavirələrin reqlamenti üzrə qərarların

layihə hazırlığının keyfiyyətindən asılıdır. Müşavirə (iclas) zamanı bütün informasiya maneələri

aradan qaldırılmalıdır. Müşavirənin məqsədi müxtəlif texniki və təşkilati məsələlərin müzakirəsi

və kollegial qərarların hazırlanmasından ibarətdir.

Operativ mübahisəli müşavirələri tez-tez “operativ iclaslar”, “səyyar iclaslar”,

“beşdəqiqəlik” yığıncaqlar adlandırırlar. Bu növ müşavirələrə dispetçer raportları da aid edilir.

Operativ müşavirələr, faydalı iş vaxtını almamaq üçün uzunsürən olmamalıdır. Onlarda plandan

və qrafiklərdən yayınmazlığın ləğvi üzrə qabaqcadan hazırlanmış təşkilati texniki tədbirlər

baxılır. İşgüzar müşavirələr – idarəetmənin yüksəksəmərəlili üsuludur, ona görə də ikinci

dərəcəli məsələlərin baxılması üçün onlara əl atmaq lazım deyil.

Şəxsən rəhbər tərəfindən qəbul edilən qərarlar, icraçılara bir qayda olaraq idarəetmənin

uyğun səviyyəsində yığılan informasiya müşavirələrində çatdırılır. Kollegial, fərdi və uzun

müddətə üçün nəzərdə tutularaq qəbul edilən qərarlar (ay, həftə), gərək onların təsiretmə ölçüsü

və tərkibini əks etdirən sənəd şəklində tərtib olunsun. Belə sənədlərə gələn dövr üçün olan plan

əmr və sərəncamı misal göstərmək olar. Qısa müddətə icra edilən sərəncamlar şifahi formada

verilə bilər. Bir qayda olaraq aşağı pillə rəhbərləri tərəfindən (iş istehsalçıları, ustalar,

briqadirlər) belə sərəncamlar verilir.

Qərarların icrası müddətinin qurtarmasına yaxın dəqiq təşkil olunmuş nəzarət həyata

keçirilir.

Tikinti təşkilatlarının, sosial və istehsal fəaliyyətinin əsas istiqamətlərinə toxunan qərarları

səhmdar, kooperativ və xüsusi mülkiyyət formaları tərəfindən bir qayda olaraq mülkiyyətçilərin

ümumi iclaslarında qəbul olunur. Operativ qərarların qəbul etmə hüququnu ümumi iclas, icraçı-

sərəncam orqanlarının idarə edilməsi məqsədi ilə verir. İdarəçilik bu hüquqi öz sədrləri və

inzibati aparatı vasitəsilə həyata keçirir, ancaq əsas tikinti müəssisələrinin mövcudluğu zamanı

isə onların rəisləri (direktorları) vasitəsilə həyata keçirilir. Təşkilati sərəncam fəaliyyətinə

idarəetmənin sədrləri və direktorlarının müdaxiləsi yol verilməzdir.

82

Fəsil 7. Tikintidə idarəetmənin informasiya təminatı

7.1. İnformasiyanın xüsusiyyəti və onun təsnifatı

Informasiya latın dilindən tərcümədə işin və ya nəyinsə vəziyyəti haqqında məlumat

deməkdir. İnsanın bütün fəaliyyət növləri, informasiya axınları və təsirləri şəraitində baş verir.

İnsanın xarici aləmlə informasiya əlaqəsi, onun düşüncə və aktiv fəaliyyətini stimullaşdırır.

İnformasiya idarəetmə fəaliyyəti və idarəetmə obyektləri ilə məşğul olan insanlar arasında

rabitə vasitəsi hesab olunur. O öz tərkibinə idarəetmə obyekti və xarici mühitin eyni zamanda

bazarın vəziyyəti haqqında məlumatların məcmusunu daxil edir. Onun xüsusiyyəti istehsal

prosesi gedişində baş verən hadisə və halları əks etdirmək qabiliyyəti hesab olunur, ona görə də

informasiya idarəetmənin əsası hesab olunur. Onu qərarların hazırlanması, qəbulu və həyata

keçirilməsi zamanı istifadə edirlər. Yalnız fəaliyyətin son və aralıq nəticələri haqqındakı

məlumatlar əsasında qərarların səmərəliliyini yoxlamaq olar. Onu qeyd edək ki, məlumatlar

yalnız istehsal prosesinin vəziyyəti məlum olmadıqda və məlumatların verilənləri qərarların

qəbulunda istifadə edildiyi zaman məna kəsb edir. Beləliklə, informasiya vəziyyətin mövcud

olan qeyri-müəyyənliyini azaldan məlumatdır.

Vaxtın ötməsi ilə informasiya anlayışı genişlənir və onun kəmiyyət ölçüsünün vacibliyi

meydana çıxır. Məhz bu səbəbdən 1928-ci ildə R.Xartli vəziyyətin qeyri-müəyyənlik həcminin

müəyyən edilməsi üsulunu təklif etdi, K.Şenon isə 1948-ci ildə onun keyfiyyət və tərkibindən

abstraksiya olunaraq, bu nəzəriyyəni riyazi nöqteyi-nəzərindən inkişaf etdirdi. K.Şenonun təklifi

əlaqə vasitələrinin keçid qabiliyyətinin müəyyən edilməsi zamanı tətbiq olunur. İnformasiya

proseslərinə qarşı olan nöqteyi-nəzərlərin inkişafı ilə keyfiyyət aspektinə də, yəni, informasiyada

tərkib və mahiyyətin (semantika) və eləcə də onun xüsusiyyətlərinin qiymətliliyinin

mövcudluğuna baxılıb. İnformasiyanın semantik konsepsiyası, məlumatların mənasının mülahizə

formasında ölçülməsi cəhdi kimi baş verdi. Semantik nəzəriyyə üçün əsas informasiyanın məna

xarakteristikası tərkibi hesab olunur. Bu nəzəriyyədə informasiya qeyri-müəyyənliyin

azaldılması və ya kənarlaşdırılma vasitəsi kimi baxılır.

A.A.Xarkeviç 1960-cı ildə informasiyanın dəyərini, məqsədin alınmasından sonra onun

nail olma ehtimalının artımı vasitəsilə müəyyən etməyi təklif etdi.

İnformasiya nəzəriyyəsi inkişaf etdikcə kibernetikanın yeni elmi istiqamətinə və predmeti

elmi informasiyanın struktur və ümumi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, onun yaradılması,

dəyişdirilməsi, yığılması, ötürülməsi və istifadəsi qanunauyğunluqları hesab olunan

informatikaya çevrildi. Elektron-hesablayıcı texnika və əlaqənin inkişafı ilə informatikanın

prinsipial yeni istiqaməti-məqsədi əmtəə qiyməti olan informasiya məhsulunun alınması hesab

83

olunan informasiya texnologiyası yarandı. İnformasiya məhsulu proqram vasitələri, məlumatlar

bazası və s. kimi çıxış edir. Belə ki, informasiya məhsulunda həm canlı əmək, həm də əməyin

predmeti ifadə olunur (informasiya-hesablayıcı texnika, informasiya daşıyıcıları, müxtəlif

avadanlıqlar) informasiya həm dəyərə, həm də istehlakçı dəyərinə malikdir. Bununla belə

informasiya idarəetmə prosesinin müəyyən mərhələsində əməyin məhsulu hesab olunaraq,

sonuncu mərhələdə isə əməyin predmeti kimi də çıxış edir. Ona görə də indi informasiya

idarəetmə sisteminin mövcudluğu haqqında danışmaq qanunauyğundur.

İnformasiyanın əsas xüsusiyyətləri komplekslilik, dolğunluq və vaxtlı vaxtında olma

hesab olunur. Informasiya gərək idarəetmə qərarlarının hazırlanması üçün lazım olan vaxta qədər

daxil olsun. Hal-hazırki dövrdə verilənlərin ötürülməsi zamanı təhrif olunmalar və itkilərin

dəqiqliyi, qənaətliliyi minimallığı xüsusi məna kəsb edir. Əgər qərar qəbul edən şəxsin

verilənlərin əl emalı sistemində hər bir icraçı tərəfindən hazırlanan informasiyanın düzgünlüyünü

yoxlamaq imkanı varsa, ancaq EHM istifadəsində ondan ibarətdir ki, ilkin verilənlərin minimal

sayından daha çox qərarlar sayını almaq olsun. Bu yalnız informasiya idarəetmə sistemində

idarəetmənin müasir texniki vasitələrinin köməkliyi ilə informasiyanın ötürülməsi və

dəyişdirilmənin sənayeləşdirmə texnologiyasının istifadəsi zamanı mümkündür.

İnformasiyanın göstəriciləri öz mənbəyinin təsnifatı əlamətlərinə, konkret və kəmiyyət

xarakteristikasına malikdirlər. Mənbə idarəetmə prosesində əməliyyat və funksiyaların növünə

görə axırıncıların axtarış və qruplaşdırılmasında istifadə olunur, bu da informasiya axınlarının

qaydaya salınmasına imkan verir.

İnformasiya qeyd edilməyən (şifahi) və ya qeyd edilən (sənəd) formada daxil ola bilər.

Onun bir hissəsi gündəlik idarəetmə üçün istifadə olunur, digər hissəsi isə idarəetmə qərarlarının

uzun vaxt müddətinə hazırlanması üçün başlanğıc mənbə kimi xidmət edir və nəhayət bir hissəsi

də rəhbərin yaddaşını zənginləşdirir, onun dünyagörüşünü, erudisiyasını genişləndirir və

sonradan qərarların qəbulu üçün istifadə olunur.

İnformasiya göstəricilərinin qeyd edilməsi üçün müxtəlif sənədlərdən istifadə olunur.

Göstəricilər giriş, aralıq, çıxış və nəticəvi ola bilər. Aralıq göstəriciləri giriş məlumatlarının

emalı prosesində əmələ gəlir, çıxış məlumatları isə idarəetmə qərarlarının tərkibini şərtləndirir.

Giriş göstəriciləri vahid və kompleks formasında daxil ola bilər. Onların

kompleksləşdirilməsi, informasiya modullarında həyata keçirilir. Məsələn, bina və tikililərin

məkan-texnoloji modullarında (MTM). Belə modul adətən TvəQI növləri haqqındakı kəmiyyət

məlumatlarını, onların dəyərini, əmək sərfləri və onların icrası üçün maddi vəsaitləri daxil edir.

Hər hansı bir anda MTM vəziyyəti haqqında xəbər əməliyyatların icrası zamanı kəmiyyət

göstəriciləri haqqında fikir söyləməyə imkan verir. MTM adətən, obyekt tikintisinin təşkilati-

84

texnoloji modellərinin tikintisi zamanı əsas hesab olunur (tsikloqram, şəbəkə qrafiklərinin növ

müxtəlifliyi hesab olunanlar, qabaqcadan görmə şəbəkələri və s.)

İdarəetmədə istifadə olunan informasiya fəaliyyətin istiqamətinə (təşkilati, iqtisadi, sosial),

idarəetmə prosesində yerinə görə (plan, hesaba alma, hesabat statistik), sabitliyə, (şərti-daimi və

dəyişkən) emalın ardıcıllığına görə (ilkin və sonrakı) təsnifatlaşdırılır (şəkil 7.1).

Şərti-daimi informasiya qərarların hazırlanması zamanı dəfələrlə istifadə olunur. O, əsas

fond və dövriyyə vəsaitlərinin tərkibini, məhsulun qiymətini, müxtəlif normaları və s. xarakterizə

edir. Dəyişkən informasiya (hesaba alma və hesabat məlumatları) istehsal prosesi gedişində

axan, əməliyyatların xarakteristikasını əks etdirir. O ilkin hesab olunur və icra edilən

əməliyyatların kəmiyyət qiymətləndirilməsi və birbaşa nəzarəti nəticəsində baş verir.

ilkin (daimi

və şərti daimi) Ikinci dəfə

Ilkin

Şəkil 7.1. İstifadəsinin dövriliyinə görə informasiya növləri.

Dəyişkən-ilkin informasiya istehsalat iqtisadi və maliyyə informasiyalarına bölünür.

İstehsalat informasiyası plan icrasının maddi vəsaitlərin hərəkət və xərclənməsinə olan nəzarəti

əhatə edir. O, operativ idarəetmənin və bölmə fəaliyyəti koordinatlaşmasının əsası hesab olunur.

İqtisadi informasiyanın əsasında bölmələrin fəaliyyəti qiymətləndirilir, maliyyə informasiyası isə

maddi və enerji vəsaitləri ehtiyatlarının istifadəsi haqqında fikir söyləməyə imkan verir.

Statistik informasiya uzun vaxt müddətinə görə kütləvi halları xarakterizə edir və

tendensiyaları, təşkilatların inkişaf istiqamətləri arasındakı əlaqələri və onların fəaliyyətinə

amillərin təsiretmə mahiyyətini üzə çıxarmağa imkan verir.

İkinci dərəcəli informasiya şərti-daimi və ilkin dəyişkən informasiyaların birgə emalı zamanı

yaranır.

İdarəetmə aparatının işini informasiyanın alınması və emalına qərarların verilməsinə görə

fəaliyyətin məcmusu kimi baxmaq olar. Belə halda sənəd dövriyyəsinin və sənədləşmə

axınlarının optimallaşdırılması, aparıcı problemlərdən biri hesab olunur. İnformasiyanın hesaba

alınma, yığılma və emal texnologiyası, onun mənbələrinin, növlərinin təyin edilməsi və eləcə də

Şirkət

Obyektlərin

rəhbərləri Törəmə

müəssisələri

85

verilənlərin emalı və hesaba alma üsullarının seçilməsi ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, bu

texnologiya istehsalat prosesinin inkişaf şərtləri ilə nizama salınır.

Hesabat informasiyasının (ilkin verilənlər) mənbəsi, operativ və mühasibat uçotunun

köməkliyi ilə müəyyən edilən istehsalın faktiki vəziyyətinin göstəriciləri hesab olunur. Operativ

hesaba alma konkret məlumatları həqiqi formada əldə etməyə imkan verir. Mühasibat uçotu baş

verən prosesləri vahid göstərici sistemindən müxtəlif istiqamətlərdə öyrənir. Uçot verilənləri,

tez-tez sosial müşahidələrin nəticələri ilə doldurur. İnformasiyanın yığılmasından sonra onu

çeşidlərə ayırır, müxtəlif qrupların iştirakı ilə verilənləri dəyişdirir və idarəetmə qərarlarının

qəbulu zamanı onlardan istifadə edirlər.

Uçot, yığım və informasiyanın emalı, sənəd dövriyyəsinin yol və istiqamətlərinin seçilməsi

üçün alət kimi informasiya modeli çıxış edir, onda əks olunur: informasiyanın strukturu və

tərkibi, idarəetmə əməliyyatlarının ardıcıllıq məcmusu; texniki vasitələrin tətbiqi, icraçılar, vaxt

normativləri və icra edilən işlərin ağırlığı, informasiyanın istehlak edilmə yeri, informasiyanın

modeli, proseduraların blok-sxemi kimi tərtib edilə bilər.

7.2 Layihə normativ informasiyası

Layihə və normativ göstəricilər şərti-daimi informasiyanın əsasını təşkil edir. Layihə

göstəriciləri texniki layihələrdə və iş cizgi vərəqələrində, smeta sənədlərində, tikintinin təşkili

layihələrində (TTL), işlərin istehsal layihəsində (İİL) və iş təşkili layihələrində (İTL)

cəmləniblər. Onlar tikilən binaların texniki-iqtisadi xarakteristikasını, onların tikilmə və işə

salma nizamını T və Qİ-nin icra müddəti və onların istehsal nizamını müəyyən edir.

Normativ göstəricilər, həm tikili və binaların layihələndirilməsi zamanı, həm də onların

ucaldılması üzrə işlərin təşkili zamanı mütləq olan, norma, tələb, vəziyyət və qaydaları təyin

edən normativ sənədləşmənin elementləri hesab olunur. Normativ sənədləşmənin istifadəsi ilə

həll olunan, əsas məsələlər: bina və tikililərin etibarlılıq və uzunömürlülüyünün təmin edilməsi,

vəsaitlərin səmərəli istifadəsi, sağlam və təhlükəsiz iş şəraiti və işçilərin yaşayışının təmin

edilməsi.

Normativ sənədləşməyə olan tələb və norma göstəriciləri, plan-istehsal sənədləşməsinin

hazırlanması TvəQI keyfiyyət və gedişatına olan nəzarətin icrası, tikinti maşın və

mexanizmlərinin istifadəsi, maddi və pul vəsaitlərinin xərclənməsi zamanı tətbiq

olunur. Həll edilən məsələlərdən irəli gələrək normativ sənədləşmənin tərkibinə iki əsas norma

növləri daxildir: layihə-texnoloji və xərcləri. Birinci növə daxildir: layihələndirmə normaları,

TvəQİ həcminin müəyyən edilmə qaydaları və onların istehsalı, obyektlərin

86

ucaldılmasının müddət normaları, yanğın təhlükəsizliyi, sanitar normaları, TvəQI

təhlükəsiz icrası üçün olan tələblər və s.

Xərclənmə normalarının tərkibinə əmək xərclərinin maşın vaxtının, əmək haqqının,

material, enerji vəsaiti, su xərcinin normativ göstəriciləri daxildir. Bu normalara idarəetmə

əməyinin xərc norması da aid edilir. Vəsaitlərin xərclənmə normaları iriləşdirilmiş sahə, smeta

və istehsal növlərinə ayrılır. İriləşdirilmiş sahə normaları təsərrüfat fəaliyyətinin sahələrinə görə,

tikintinin bina və tikililərin növlərinə görə olan sahələrə əsasən hazırlanır. Onlar perspektiv və

cari planlaşdırma zamanı, həmçinin TTL hazırlanması zamanı istifadə olunur, ona görə də onları

planlı adlandırırlar.

Smeta normaları konstruktiv elementə və ya işin vahid ölçüsünə görə hesablanır və orta

hesab olunurlar, belə ki, tikinti prosesləri və istehsal şəraitinin eyni zamanda konkret qış

şəraitinin variantlarına bağlı deyillər. Onlar, müvəqqəti bina və tikililərin tikilməsi üçün olan

xərcləri və eləcə də əlavə xərclərə olan sərfedilmələri nəzərə almırlar. Bu normalar, vəsaitlərə

olan layihə ehtiyatlarının müəyyən edilməsi zamanı tətbiq olunur.

İstehsal xərclənmə normaları, operativ-istehsal planlaşdırılması, tikinti müəssisələri və

onların bölmələrinin fəaliyyətinin uçotu və eləcə də İİL hazırlanması zamanı istifadə olunur. Bu

normalar vahid texniki təməl əsasında hazırlanır, lakin istifadə edilmə sahəsi və iriləşdirilmə

dərəcəsinə görə fərqləndirilirlər. İstifadə edilmə sahəsindən asılı olaraq istehsal normaları idarə

və yerli normalara, iriləşdirilmə dərəcəsinə görə isə vahid norma və qiymətlərə (VNvəQ),

iriləşdirilmiş konstruktiv normalara (İKN), iş növünə görə iriləşdirilmiş (İNİ) və iriləşdirilmiş

obyekt normalarına (İON) bölünür.

VN və Q tək-tək işlər üçün, İKN isə işlərin texnoloji kompleksi (İTK) və məkan-texnoloji

model (MTM) kimi istifadə olunan konstruktiv elementlər üçün hazırlanır. Vahid ölçü kimi İKN

və İNİ hazırlanması zamanı, bir qayda olaraq, vahid rayon vahid qiymətlərə (VRVQ) uyğun

olaraq tətbiq olunur, bu da İKN və İNİ-nin smeta normaları ilə paralel istifadəsinə imkan verir.

İKN və İNİ hazırlanması zamanı eyni zamanda icra edilən bütün texnoloji qarşılıqlı əlaqədə olan

yanaşı gedən və köməkçi işlər (eyni zamanda nəqliyyat) hesaba alınır. Əgər işlər tez-tez təkrar

olunursa, yəni kütləvi hesab olunursa onda, normalar müəyyən bir obyektə bağlanmır. Fərdi

obyektlər üçün fərdi IKN və INI hazırlanır. Onlar təqvim planlaşdırılmanın təşkilati-texniki

modelinin hazırlanması, akkord tapşırıqlarının və briqadalara plan-tapşırıqların tərtib edilməsi

zamanı istifadə olunur.

Əmək xərci və maşın vaxtının iriləşdirilmiş obyekt istehsal normaları işin qurtarma

kompleksi, texnoloji mərhələ üzrə qovşaq və ya bütünlüklə obyekt üçün hazırlanır. Mənbəsində

İON hazırlanan normativ xəritələrdə, işlər hər bir mövqe tərəfindən, texnoloji mərhələ, qovşaq

və ya obyektə bütünlüklə əhatə olunan kompleks işlərinə tətbiqi ardıcıllıqla qruplaşdırılır. Bu

87

xəritədə, həm də hər bir qrup üzrə əmək xərcləri və işçilərlə hesabı asanlaşdırmaq üçün smeta

dəyərinə görə 1 manata düşən əmək haqqının xüsusi çəkisi göstərilir.

Materialların, məmulatların və konstruksiyaların sərfinin istehsal normaları, konstruktiv

elementin vahid ölçüsünə görə tərtib olunur. Onlar öz tərkibinə: istehsalda təmiz sərfi, tikinti

meydançasında materialların obyektyanı anbardan iş yerinə qədər daşınması zamanı, emalı

zamanı və eləcə də işə qoyulma zamanı çətin aradan qaldırılan itkiləri daxil edir.

7.3 Sənədləşdirilmiş hesabat-idarəetmə informasiyası

Hesabat-idarəetmə informasiyasının daşıyıcısı sənəd hesab olunur. Onda informasiya mətn,

cədvəl və qrafik şəkildə qeyd olunur. Sənədli informasiya, maddi-texniki vəsaitlərin sərfi,

istehsal fəaliyyətinin gedişatına nəzarətin təşkili üçün əsas hesab olunur. Sənədləşmənin

köməkliyi ilə iş istehsalının şərtləri təsdiqlənir. Sənədlərdə pul və maddi vəsaitlərin istehsal

prosesində hərəkəti haqqında hesabat-hesaba alma, sərəncam və qərarlar qeydə alınır. Beləliklə,

sənədləşmə istehsal prosesi gedişində bütün idarəetmə əməliyyatlarını əhatə edir. Belə ki,

hesabat-idarəetmə sənədləşməsi, sənədləşmənin universal sisteminin tərkib hissəsi hesab olunur

və o gərək vahid qayda və tələblərə əsasən qanuniləşdirilsin. İnformasiya hesablama texnikası

(İHT) tətbiq edilmə şəraitində o, gərək DÜST və texniki-iqtisadi informasiyanın kodlaşdırılması,

təsnifatın vahid sisteminin tələblərini təmin etsin.

Sənədlər daxil olan (idarəetmə aparatına daxil olan) və xaric olan (göndərilən) ola bilər.

Onlar təyinatına, təcililik dərəcəsinə, xarakter və formasına görə fərqlənirlər.

Təyinatına görə sənədləri aşağıdakılara ayırırlar:

Sərəncamverici sənədlər: burada göstərişlər əmr, sərəncam, məsləhət və s. formasında

qeydə alınır;

İnformasiya – soraq sənədləri, bu sənədlər xəbərdarlıq, elan, soraq, məruzə, akt, xahiş,

cavab və s. formasında tərtib edilən təchizetmə təşkilatları, tikinti məhsulunun istehsalkçıları

(sifarişçilər) və tikinti təşkilatları arasında olan informasiyanın mübadiləsi üçün tərtib edilir;

Hesabat sənədləri (icraedici): plan, əmr, sərəncamların icra edilməsinin nəticələrini əks

etdirir;

İddialılıq sənədləri – müqaviləyə görə öhdəyə götürülən vəzifələrin icra edilməməsi

haqqında olan iddia ərizəsi formasında olur;

Nizama salma sənədləri iş rejiminin təyin edilməsi üçün tərtib edilir və s.

Yuxarıda sadalananlardan əsas sənəd növü kimi bunlar hesab olunur: əmr, sərəncam,

göstəriş, təlim, protokol, akt, hesabat, məruzə ərizəsi, arayış, xidməti məktub. Əmrlər hüquqi

şəxs olan təşkilatların rəhbərləri və təşkilati idarəetmə sisteminin yuxarı pillələrin rəhbərləri

88

tərəfindən verilir. Əmrin mətni təsdiq etmə və sərəncamvermə hissələrindən ibarətdir.

Təsdiqetmə hissəsində, rəhbəri, bu əmri verməyə vadar edən vəziyyət və onun məqsədləri ifadə

olunur. «Əmr edirəm» sözü ilə başlanan sərəncamverici hissədə əmr verilən hərəkətlərin tərkibi

və ona icra edilmə nəzarəti tapşırılan şəxsin qeyd edilməsi də ifadə olunur. Sərəncam

təşkilatların rəhbərləri və funksional sistemaltılar tərəfindən operativ vəziyyətlərin

genişləndirilməsi üçün qəbul olunur. Göstərişlər konkret icraçı tərəfindən əmr, sərəncam,

təlimatların icrasının təmin edilməsi üçün tətbiq edilir. Onlarda hər hansı bir nəticənin nail

olunması üçün hərəkətlər aydınlaşdırılır. Göstərişlər məktubda yığılır, sənədin yekununda ifadə

olunur və şifahi formada da deyilə bilər. Təlimatlarda işlərin icra edilmə qaydaları, müəyyən

tapşırıqların icrası zamanı bölmə, bir qrup insan və ayrıca şəxslərin fəaliyyətləri ifadə olunur.

Protokol iclaslarda, müşavirələrdə, konfranslarda və s. müzakirə edilən məsələlərin

gedişatında tərtib olunur. Protokollarda qəbul edilən qərarlar qeydə alınır. Protokollar həmçinin

saziş bağlayan tərəflər arasında fikir ayrılıqlarının baş verməsi zamanı da tərtib olunur.

Protokolun rekvizit hissəsində təşkilatın və ya onun struktur bölməsinin adı, tərtib edilmə tarixi,

iclas növünün adı, heyətin tərkibi və ya iştirak edənlərin ümumi sayı, günün çağırışı, mətn, sədr

və katiblərin imzası qeyd olunur. Günün çağırış vərəqəsinin müzakirə mətninin hər bir

bölməsində kimə qulaq asılıb, kim çıxış edib (çıxışın məzmunu) və nə qərara gəlinib (qət etdik)

yazılır. Akt təyin edilmiş hadisə və ya faktların qeyd olunduğu bir sənəd hesab olunur. Bu

sənədin giriş hissəsində onu tərtib etməyin səbəbləri, onu tərtib edən şəxslərin soyadı və

inisialları qeyd olunur. Aktların bəzi növləri gərək təsdiqlənsin. Hesabatlar fəaliyyətin

nəticələrini və bu zaman sərf edilmiş xərcləri qeydə alır. Onlar müəyyən formaya görə çox

zaman plan sənədlərinin uyğun formasına görə tərtib olunur. Məruzə qeydləri, təşkilatın

rəhbərliyinə xəbərdarlıq edən hər hansı bir məsələ haqqında nəticə və rəyləri toplayır. Arayış -

yoxlama, axtarış və s. nəticəsində təsdiq edilən fakt və hadisələri təsvir və təsdiqləyən sənəddir.

Xidməti məktub təşkilatlar arasında informasiya mübadiləsi vasitəsi hesab olunur. Xidməti

məktub təşkilatın firma blanklarında tərtib olunur. Mətn verilən məktubla müraciət etməyə vadar

edən vəziyyətin qeydi ilə başlayır və xahiş, müraciət, qərar ilə bitir. Əgər məktub cavab hesab

olunursa, onda sənədin adı, mətnin əvvəlində qeyd olunur.

7.4. İnformasiyanın saxlanması

Sənədləşdirilmiş informasiyanın cari saxlanması, bilavasitə onu istifadə edən struktur

bölmələrdə həyata keçirilir. Sənədlərin saxlanması üçün qovluqlar, «İş №» adlı arxiv qovluqları,

açılıb-bağlanan qıfılı olan qeydçi-qovluqlar və s. buraxılır. Sənədlərlə olan qovluqlar yaruslu

89

acıq və ya qapalı rəflərdə saxlanılır. Sistemləşdirilmiş nəzarət kartları, avtomatlaşdırılmış

kartotekalarda, qeydçi-qovluqlar isə avtomatlaşdırılmış rəflərdə saxlanılır.

Avtomatlaşdırılmış idarəetmə informasiya sistemlərində hal-hazırki anda məsələnin həll

edilməsi üçün istifadə edilən operativ informasiya EHM daxili (operativ) yaddaşında, daimi

istifadəyə ehtiyacı olmayan informasiya isə xarici yaddaşda saxlanılır. Operativ yaddaş

qısamüddətli hesab olunur, ondakı məlumatlar isə növbəti məsələnin həll edilməsi üçün lazım

olana qədər saxlanılır. Əgər onların gələcək istifadəsi planlaşdırılırsa, onda onlar xarici yaddaşa

çıxarılır. Xarici yaddaşın qurğusu kimi, fləşket və diskdən istifadə edilir. Onların istifadəsi arxiv

yaddaş üçün daha çox rasionaldır.

Daimi diskdə sistemin bir çox tapşırıqlarının həll edilməsi üçün vacib olan verilənlər qeyd

edilir, növbəli disklərin yaddaşı isə konkret tapşırıqların həlli üçün istifadə olunur.

Avtomatlaşdırılmış informasiya sisteminin ierarxik qurulmasında bir qayda olaraq

informasiyanın mərkəzləşdirilmiş saxlanması və onun lazım olduqda rabitə kanalı vasitəsilə

müxətlif istifadəçilərə verilməsi həyata keçirilir. Belə olan halda saxlanan məlumatların

məcmusu mərkəzi məlumatlar bankı (MMB) adını almışdır, onun tərkib və istismar qaydaları isə

sonrakı fəsildə öz əksini tapır.

7.5 İdarəetmə informasiya sistemləri

Hal-hazırki dövrdə elektron-hesablayıcı texnika (EHT) və əlaqələr texnikası sintezinin

nəticəsində EHM və rabitə şəbəkəsində, yüksək etibarlı vahid idarəetmə informasiya-hesablayıcı

sistemini (İHS) yaradan texniki obyektlərin yaradılması mümkün oldu. Bu sistemlər, yadda

qalan qurğu və riyazi təchizat vəsaitlərinin optimal istifadəsinin yüksək istismar sürəti ilə

informasiya axınlarının emalına imkan verir.

İdarəetmə İHS, özündən informasiyanın vaxtında daxil olması zamanı lazımi və dürüst

informasiyanın idarəetmə prosesini təmin edən üsul və vasitələrinin məcmusunu ifadə edir. Bu

sistem istənilən təşkilati idarəetmə sisteminin (müəssisə, birlik və.s) katalizator və «əsəb»

mərkəzi hesab olunur. Məhz o, birliklərin bütün yarım sistemlərə fəaliyyət göstərməyə imkan

verir, belə ki, bütün bölmələrdən informasiyanın alınmasını, bütün sistemaltılarda qərarların

qəbulu prosesində istifadə edilməsi üçün onun yığılma və saxlanılmasını eləcə də, bölmələrin

fəaliyyətini əks etdirən çıxış informasiyasının hazırlanmasını təmin edir. Beləliklə, idarəetmə

İHS, informasiya daşıyıcılarının alınması, ilkin emalı və saxlanması üçün vəsaitlərin bütün

növlərini daxil etməlidir.

90

İdarəetmə İHS bir sıra əlamətlərə görə təsnifatlaşdırılır. Hər şeydən əvvəl, o sadə və

mürəkkəb növlərə bölünür: birincilər ancaq informasiyanın ötürülməsi və qeyd edilməsi üçün

təyin edilib, ikincilər də isə – informasiya keçmə prosesində emal olunur (qruplaşdırılır,

çeşidləni).

İnformasiyanın ötürülmə üsullarına görə elektron texnikasının istifadəsi ilə əlaqələr kanalı

vasitələrlə informasiyanın ötürülməsi və sənəd dövriyyəsinə şəxsi ünsiyyətə əsaslanan sistemləri

üzə çıxarırlar, ancaq informasiyanın ötürülməsi və sənəd dövriyyəsinə şəxsi ünsiyyətə əsaslanan

sistemləri üzə çıxarırlar. Əvvəlincilər mexanikləşdirilmiş və avtomatlaşdırılmış ola bilər. Lakin

daha çox informasiyanın əl emalının mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırma ilə uzlaşan sistemləri

tətbiq olunur. İnformasiya axınlarının hədsiz dərəcədə böyüməsi şəraiti perspektivində, onun iri

massivlərinin yığılması və onun üstünlüklərinin saxlanmasına görə xərclərin artırılması,

avtomatlaşdırılmış idarəetmə İHS malikdir. Bu sistemlərin əsas düyünü Mərkəzləşdirilmiş

məlumatlar bankı hesab olunur. Onun mövcudluğu zamanı bu informasiya, müxtəlif tapşırıqların

həll edilməsi üçün idarəetmənin müxtəlif səviyyələrində istifadə oluna bilər.

Həll edilən məsələlərin əhatə genişliyinə görə, idarəetmə IHS kompleks və lokal ola bilər.

Kompleks sistemlər isə, bütün idarəetmə fəaliyyətini əhatə edir.

Avtomatlaşdırılmış idarəetmə İHS, kompüterlərin istifadəsi ilə idarəetmə proseslərinin

nüvəsi hesab olunur .

İdarəetmə İHS-də informasiya emalının 3 funksional mərhələsi cəlb olunur. Birinci

mərhələdə ilkin verilənlərin yığımı həyata keçirilir. İkincidə ilkin verilənlər onların doğruluğunu

müəyyən etmək məqsədilə nəzarət keçir, sonrakı istifadə üçün rahat olan növə uyğunlaşdırılır.

Bu mərhələdə qəbul edilən məlumatlar, onların sonrakı istifadəsini xarakterizə edən əlamətlərə

görə qruplaşdırılır və ümumiləşdirilir. İlkin emal dövrü ərzində verilənlərin sadə analiz növləri

aparıla bilər. Məsələn, planda verilən rejimdən qüsurların aydınlaşdırılması. Bununla belə, ətraflı

verilənlər operativ idarəetmədə istifadə edilmə üçün idarəetmənin aşağı hissəsinə yönəldilir.

Daha yüksək səviyyə tapşırıqlarının həll edilməsi üçün, ilkin emal dövründə verilənlər

aqreqatlaşdırılır. Ümumiləşdirilmiş xarakteristikaların xusiyyətlərindən və onların formalaşma

üsullarından asılı olaraq aqreqatlaşdırma funksional-məntiqi, analitik və statistik ola bilər.

Birinci növün aqreqatlaşdırılması, göstəricilər arasında əlaqə, məntiqi və funksional

əlamətlərin aşkar edilməsi və eləcə də onun obyektin vəziyyətinə olan münasibətə və

idarəetmənin məqsədli funksiyaları üçün təyin edilib. Göstəricilərin sonrakı qruplaşdrılması bu

əlamətlərə görə həyata keçirilir.

Analitik aqreqatlaşdırma zamanı onlarla funksional asılılıqla bağlı olan ekstremal və ya

inteqral xarakteristikaların bir çox verilənləri aşkar edilir. Analitik aqreqatlaşdırma zamanı,

idarəetmənin daha yükək səviyyələrinə ötürülən hesabat və raport, məlumat formasında

91

iriləşdirilmiş verilənlər alınır. İdarəetmənin aşağı səviyyələrində, onlar planlaşdırma və uçotda

istifadə oluna bilər.

Bəzi məsələlərin həlli zamanı, hər gün daxil olan ilkin verilənlər, yoxlamadan sonra qaydaya

salınmış massiv kimi yığılır, sonra isə ayda, həftədə bir dəfə tapşırığın həll edilməsi üçün istifadə

olunur.

İlkin verilənlərin statistik aqreqatlaşdırılması müəyyən vaxt ərzində fəaliyyətin keçmiş

təhlilinin vacibliyi və ya gələcək dövr üçün fəaliyyətin nəticələrinin proqnozlaşdırılması ilə

bağlıdır. Ümumiləşdirmə, qruplaşdırma və aqreqatlaşdırma nəticəsində daha qısa və

məqsədyönlü informasiya alınır hansı ki, üçüncü mərhələdə idarəetmə məsələlərinin həlli üçün

istifadə edilir.

İnformasiya emalının bütün mərhələləri qəti qərarlar qəbul edən insan və ya kollektivə

istiqamətləndirilməlidir. Bununla belə idarəetmə qərarlarının hazırlanması zamanı, formalizə

oluna bilməyən sosial-iqtisadi amillərin geniş dairəsini mütləq nəzərə almaq lazımdır.

92

Fəsil 8. Qərarların sənədləşdirilməsi və sənəd dövriyyəsinin təşkili

8.1 İş icrasının mahiyyəti

İş icrasının əsas vəzifəsi – idarəetmə aparatının tez, fasiləsiz, səmərəli işini təmin etməkdən

ibarətdir. İş icrası öz tərkibinə cari istifadənin və onların arxivlərdə saxlanması üçün hazırlığı

zamanı sənədlərin yaradılması, hazırlanması və hərəkətinə görə kompleks işləri daxil edir. İş

icrasının səmərəli təşkilindən, səviyyəsindən rəhbər və xidmətçilərin əmək məhsuldarlığı çox

asılıdır. Normativ sənədlər əsasında təşkil edilmiş iş icrası, iş icrasının vahid dövlət sistemi

(IVDS) hesab olunur. Bu sistem sənədlərlə bağlı olan işləri qaydaya salır. Onda sənədlərin

ümumi tərtib edilmə qaydaları və onlarla iş qaydası təyin edilir. İVDS əsasında hər bir təşkilat və

sistem üçün iş icrasına görə təlimlər hazırlanır. İVDS başqa idarəetmə sənədləşməsi üçün bir sıra

standartlar da vardır. Məsələn, təşkilati-sərəncam sənədləşməsi, hesablama texnikasının tətbiq

edilmə şəraitində vahid qanun və tələblər. Qarşılıqlı əlaqədə olan sənədlərin kompleksi təqdim

edilən sənədləşməsinin unifikasiya sisteminin (SUS) tərkib hissəsi hesab olunur. İş icrasında

AİS istifadə edilən sənədləşmənin unifisial sisteminin DÜST 6-10.1 istifadə olunur. DÜST 6-

10.2 ümumi vəziyyəti, sənədləşmənin unifisial sistemidir. Terminlər, qərarlar və DÜST 39-72.

təşkilati-sərəncam sənədləşməsinin sistemi. Formulyar-nümunə. Bundan əlavə elektron-

hesablama texnikasının işində istifadə edilən sənədləşmə, gərək təsnifatın vahid sistemi və

texniki-iqtisadi informasiyanın kodlaşdırılma (TVSTİİK) tələblərini də təmin etsin. Tərkibinə

sənədlərin unifisial formasını daxil edən, idarəetmə sənədləşməsinin ümumi dövlət təsnifçisi

(ISDT) mövcuddur. Artıq yuxarıda qeyd edilən SUS xidməti sənədin hər bir növü və

növmüxtəlifliyi üçün informasiya və kompozisiyanın tərkibini müəyyən edir. Cədvəl formasında

sənədlərin tərtib edilməsi, gərək İVDS və DÜST 2.105-79 tələblərinə cavab versin (Mətnli

sənədlərə ümumi tələblər).

İş icrasında sənəd, əməyin predmet və nəticəsi hesab olunur, ona görə də, idarətemə

aparatında əsas iş payı sənədlərin icrası, təhlili və emalı ilə bağlıdır. Hər şeydən əvvəl idarəetmə

əməyinin xüsusiyyətləri məhz bundan ibarətdir. Sənədli informasiya əsasında, idarəetmə aparatı

bölmələrinin qarşılıqlı təsiri təmin olunur. Ona görə də idarəetmə aparatı işinin uğuru, daha çox

sənəd hərəkətinin səmərəli sxemindən asılıdır. Dolğun emal və tərtib üçün yazışma, bir qayda

olaraq icraçılara verilir, lakin sənədlərin keyfiyyəti və icraetmə müddətinə görə məsuliyyəti bu

sənədləri imzalayan struktur bölmələrin rəhbərləri daşıyırlar.

8.2. Sənədli qərarların tərtib etdilməsi qaydaları

Sənədlərin tərtibi zamanı unifikasiya və standartlaşdırma tələblərinə riayət olunmalıdır. Bu,

sənədlərin mərkəzləşdirilmiş hazırlanması zamanı, tərtibə görə əmək xərclərini azaltmağa və

93

elektron maşın yazan işlərin dəyərinin aşağı salınmasına imkan verir. Bununla belə, sənəd

formasının standartlaşdırılması, lazımi informasiyanın vizual və mexanikləşdirilmiş axtarışını

asanlaşdırır, sənədlərin hazırlanması zamanı hesablayıcı və təşkilati texnikanın tətbiq etmə

imkanlarını genişləndirir.

Sənədin formulyar-nümunəsi DÜST 6.39-72 təyin edilir. DÜST-ün tələblərindən irəli

gələrək, hər bir sənəd rekvizit adlandırılan ayrı-ayrı elementlərdən təşkil olunur və onun tərkibi,

emalın təyinatından tərkibindən və üsulundan asılıdır. Sənədin formulyar - nümunəsi

rekvizitlərin sayının uçotu ilə qurulub və onların yerləşmə yerinin qeydə alınmasını nəzərə alır.

Formulyar ancaq yazan maşınların tabulyar qurğusunun istifadəsinə imkan verir.

Təşkilati-sərəncam sənədləri blanklarının tərtibi zamanı bir sıra tələblərə riayət olunur.

Sənədlərin ünvan sahibləri, müəssisələr, təşkilatlar (idarə) onların rəhbərləri və struktur

bölmələrin rəhbərləri, xüsusi şəxslər ola bilərlər. Ünvan-göndərmə zamanı, təşkilata və ya onun

struktur bölmələrinə onların adı adlıq halda verilir, lakin təşkilatın rəhbərinə ünvan göndərəndə

isə, yönülük haldan istifadə olunur, bununla belə vəzifənin tərkibində təşkilatın adı da qeyd

olunur. Əgər sənəd struktur bölmənin rəhbərinə və ya konkret vəzifəli şəxsə ünvanlanıbsa, onda

əvvəl təşkilatın adı adlıq halda qeyd olunur, sonra isə yönlük halda –soyad və ünvançının

inisialları və tutduğu vəzifə qeyd olunur. Aşağıda isə indeksinin qeydi ilə təşkilatın ünvanı çap

olunur.

Sənəd xüsusi şəxsə ünvanlandığı zaman əvvəlcə ünvan göstərilir, sonra isə – fəxri adı, elmi

dərəcəsi və elmi vəzifəsi göstərilir (onların olmaması zamanı isə, cümlənin əvvəlinə

“möhtərəm”, “cənab” və ya “xanim” sözlərini çap etmək lazımdır).

Məktublardan başqa bütün sənədlərdə ad qoyulur (akt, protokol, əmr və.s). Məktubların

başlıqları «haqqında» sözü ilə başlanır və məktubun nə haqda olduğu sualına cavab verməlidir.

Bir qayda olaraq, başlıq bir interval buraxılaraq sətir hərfləri ilə çap edilir.

Təşkilati-sərəncam sənədlərində mətn gərək təsdiq və izah etmə hissələrindən ibarət

olsun. Təsdiqetmə hissəsinə giriş və sübutlar (əsaslanma) daxildir. Girişdə sənədin məqsəd,

vəzifə və səbəblərinin tərtibi müəyyən olunur. Sübut öz tərkibinə hər hansı bir hərəkətin

məqsədyönlülük və ya baş verməsinin vacibliyinin əsaslanmasını daxil edir, bununla belə əgər

rəsmi və ya normativ sənəd varsa onda ona dəlil gətirilir.

İzah edən hissə məsələnin mahiyyətini təşkil edir və özündən son və ya əmr edirəm (təklif

etmə) eyni zamanda nəticə, xahiş, təklif, sərəncam, qərarları da ifadə edir.Bəzi sənədlərdə (əmr,

sərəncamlarda) preambula olmaya da bilər. Məktubun mətnini, izahsız xahişdən də başlamaq

olar.

Böyük həcmli mətni nömrələnən fəsillərə, yarımfəsillərə, bənd və yarımbəndlərə bölürlər,

bu da informasiyanın kodlaşdırılması üçün mütləqdir. Əlavələr əsas mətndən sonra gəlir.

94

Mətn dilinin unifikasiyası, tərtibin yeknəsəkliyini təmin edir, onun tərtib və dövriyyəsini

sadələşdirir və tezləşdirir, maşın emalının həyata keçirilməsinə imkan verir. Dilin unifikasiyası

dedikdə müəyyən vəziyyətlərdə, müəyyən modellərə əsasən əlavələrin qurulma qaydalarının

tətbiq edilməsi başa düşülür. Ümumi halda təşkilati-sərəncam sənədlərinin dili- klişe, möhür,

standartların yığımıdır. Sənəd mətninin yazılması zamanı, standart mətn düsturların yığımıdır.

Sənəd mətninin yazılması zamanı, standart mətn düsturlarından – sabit dövriyyələr, söz

birləşmələri, cümlələrin modeli, dövlət standartları tərəfindən nəzərdə tutulan terminlər, qəbul

edilən ixtisarlar ölçü vahidlərinin şərti mənalarından və.s istifadə etmək olar. Mətnin 3 şəxs

tərəfindən ifadə edilməsi daha məqsədəuyğundur. Bununla belə unifikasiya, sənəd icrasının

yaradıcılıq təşəbbüsünü sıxışdırmamalıdır. Mətn unifikasiyalarının aşağıdakı üsulları tətbiq

olunur: trafaret, cədvəl, kataloq, nümunəvi mətn.

Trafaret konkret vəziyyət ilə müəyyən edilən dəyişkən informasiyasının doldurulması üçün

nəzərdə tutulan, probelləri olan blank mətni deməkdir. Trafaretlər, daimi mətn və ya rekvizit

hissələri olan birmənalı sənəd qrupları üçün yaradılır, bununla belə, daimi hissə həmişə cümlənin

təşkilati üzvü olan xəbərə yaxın yerləşir.

Cədvəldə, mübtəda rolunda (üfüqi istiqamətdə) sənəd göstəriciləri çıxış edir, xəbər rolunda

isə (qrafalarda) onların rəqəmli və ya mətnli uyğunluqları çıxış edir. Cədvəl formasında bir

qayda olaraq plan, uçot və statistik sənədlər tərtib olunur.

Anketdə, daimi informasiya, müəyyən yığımdan cavabları olan suallar siyahısı formasında

verilir. Anket formasında mətn məlumatlarda, hesabatlarda, müxtəlif sifarişlərdə, işçilərin şəxsi

kartlarında unifikasiya edilir.

Mətn-kataloq eyni tərkibli və dil tərtibli sənədlərdə istifadə olunur. O daha çox struktur

bölmələrə ünvanlanmış məktublarda tətbiq olunur.

Nümunəvi mətn yeni sənəd mətnlərinin tərtibi üçün stereotip hesab olunur. O özündən

ayrıca cümlə və abzaslardan ibarət olan sabit dövriyyələri ifadə edir. Nümunəvi mətnlərdən

adətən kataloqlar tərtib olunur.

Sənədlərdə qoyulan tarixlər, onların axtarış əlamətləri hesab olunur və bundan əlavə,

əsaslanma üçün sonrakı və cavab sənədlərinin tərtib edilməsi zamanı istifadə olunur. Bütün

sənədlərdə mütləq onların imzalanma tarixi qeyd olunur, bu, sənədə qol çəkən və ya sənədi

təsdiqləyən şəxs tərəfindən qoyulur. Bununla belə sənədlərdə onların təsdiqlənmə, nəşr edilmə

və qüvvəyə minmə, dərkənarların təşkilatın yazılması, sənədlə tanışlıq, icraetmə nəzarəti və.s

tarixləri qoyulur.

Sənədin hüquqi qüvvəsinin şəhadətnaməsi sənədin imzalanmasından, yuxarı orqanlar

tərəfindən təsdiq və çapın qoyulmasından ibarətdir. Bütün təşkilati-sərəncam sənədləri

təşkilatların (bölmələrin) rəhbərləri tərəfindən və ya onların kompetensiyası sərhəddində olan

95

müavinlər tərəfindən imzalanır. Bəzi sənədlər təşkilatın rəhbəri və ya yuxarıda duran orqan

tərəfindən (planlar, protokollar, qaydalar, vəziyyət və.s) təsdiqlənməni tələb edir. Imzanın

tərkibinə vəzifənin adı, imza qoyanın şəxsi imzası, soyadı və inisialları, şifrinin açılması (çap

edilmə) daxil edilir. Əgər sənəd qərar, əmr ilə təsdiqlənirsə, onda təsdiqlənmənin qrifi

«təsdiqlənib» sözündən ibarət olur. O sağ tərəfdən yuxarı küncdən qoyulur, onun altından isə –

təsdiqlənmə və tarixi təyin edilən sənədin adı qoyulur. Gerb möhürü bir qayda olaraq pulların və

ya maddi dəyərlərin alınması ilə bağlı olan sənədlərin imzasına və eləcə də şəxsiyyətin təsdiq

etməsinə, iş stajına, təsnifata, etibarlılığa əlavə edilir. Möhür həmçinin aktların, protokolların və

təsdiq edilməsi zamanı müqavilələrdə də qoyulur. Daxili sənədlərin, arayış icazə vərəqələrinin

təsdiqlənməsi üçün və eləcə də sərəncam sənədlərinin kopiyalarında sadə möhür qoyulur. Onun

gerbi yoxdur, lakin öz tərkibinə, təşkilatın adını və bölməyə məxsusluğunu daxil edir, məsələn

«kadrlar şöbəsi», «dəftərxana», «qovluqlar üçün» və.s

Razılaşma prosesində, sənədin tərkibinin qanunvericiliyə uyğunluğu, orada gətirilən

məlumatların doğruluğu və eləcə də struktur bölmələrin və birgə işləyən təşkilat maraqlarının

riayət olunması təsdiq edilir. Razılaşma daxili və xarici ola bilər.

Daxili razılaşma, tarixin qeydi və razılaşdırılan şəxsin imzası ilə qanuniləşdirilir. Lazım

gəldikdə isə, sənədi bağlayan şəxsin vəzifəsi, inisialı və soyadı qeyd oluna bilər. Xarici

razılaşdırılma, sənədi təsdiqləyən və sənədin axırıncı vərəqinin imzası altında qoyulan

«razılaşdırılıb» qrifi ilə qeydə alınır. «Razılaşdırılıb» qrifi altında vəzifə qeyd olunur və inisial

familya çap edilir, razılaşdırılmanın imzası zamanı tarix qoyulur. Razılaşdırılma kollektivlə

aparıla bilər, bu halda o sənədin müzakirəsi protokolu ilə qeydə alınır. Nöqsan və ya əlavələrin

mövcudluğu zamanı, o ayrıca bir vərəqdə sənədə əlavə edilir.

Təşkilati-sərəncam sənədləri birinci nümunədə, məktublar isə – surətlərdə imza olunur.

Sənədlərin göndərilməsi ilə dəftərxana, qriflə isə - uyğun şöbələr məşğul olur. Sənədlərin

bir qədər yuxarıda duran və xarici təşkilatlara ötürülməsi zamanı onların bütün nümunələrini

imzalayırlar. Tabe olan struktur bölmələrinə şəxslər tərəfindən etibar edilən, onları tərtib edən

sənədlərin surətləri ötürülür. Sənədlərin göndərilməsi çıxış sənədlərinin jurnallarında qeydə

alınır. İcraçılar (soyad, xidməti telefonun nömrəsi) haqqında qeyd, axırıncı vərəqin aşağı sol

küncündə qoyulur. Aşağıdan operatorun inisialları, çap etmə tarixi, ünvançıların qeydi ilə,

nümunələrin sayı qoyulur.

Sənədin daxil olması, birinci vərəqin sağ aşağı küncündən ştampla təsdiqlənir. Ştampda

giriş sənədləri jurnallarında qeydə alınan sənədin daxil olmasına uyğun olaraq, sənədin alınma

tarixi və giriş nömrəsi qoyulur.

Sənəd ünvanlarının şəxsin qətnaməsi, ünvan və mətn arasında, sağ yuxarı küncdən yazılır.

«təcili», «olduqca təcili» qeydləri və ya icraetmə tarixini yazılışı ilə, təşkilat rəhbərinin və onun

96

struktur bölmələri göstərişini icra edilmə və emal ardıcıllığı ilə təsdiq olunur. Sənədin sol

kənarının birinci səhifəsində nəzarətə götürülmə haqqında qeyd edilir. Sənədə icraetmə və

ötürülmə haqqında işarə, vərəqin aşağı kənarının sol tərəfində qeyd olunur.

8.3 Sənəd dövriyyəsinin təşkili

Sənəd dövriyyəsi prosesi, sənədlərin alınma anından və ya icra edilmədən və ya

göndərilmədən əvvəl yaradılan sənədlərin təşkilati hərəkəti adlanır.

Sənəd dövriyyəsi təşkilinin səmərəliliyi, keçid zamanı təlimlərin minimal sayı, keçidin

istənilən mərhələsində sənəd informasiyası emalının tezliyi, sənədin çatdırılma və ötürülməsinə

görə minimal vaxt xərcləri ilə xarakterizə olunur. Sənəd dövriyyəsinin təşkili, onun həcmindən,

təşkilatın idarəetmə strukturundan asılıdır. Sənəd dövriyyəsinin qaydaya salınması sənədlərin

işlənməsi və hərəkət sxeminin hazırlanması vasitəsilə həyata keçirilir. Bunun üçün bütün

sənədləşmə sənəd axınlarına bölünür, bundan sonra isə bu fəaliyyətin əyani sxeminin qurulması

yolu ilə onların hərəkətinin dəqiqlik imkanları aydınlaşdırılır. Sənədlərin axınlar üzrə paylanması

zamanı onların daxil olma mənbələri (yuxarıda duran, tərəfdar və inzibati təşkilatlar tərəfindən)

istiqaməti (təklif, ərizə, hesabatlar və.s) və işlənmə təmərküzləşməsinin dərəcəsi

(mərkəzləşdirilmiş, desetralizə olunmuş, qarışıq) nəzərə alınır.

Mərkəzləşdirilmiş emal zamanı rəhbərin referentində və ya xüsusi şöbədə (dəftərxana) iş

icrasının cəmləşməsi nəzərə alınır. Bu sxemdə, işçilərin əməliyyat qruplarında ixtisaslaşması və

mexaniki vasitələrinin tətbiqi mümkündür.Tətbiq olunmuş sistemlərdə sənədlərlə olan

əməliyyatlar, idarəetmə aparatının bölmə referentləri (iş icraçıları) tərəfindən yerinə yetirilir. Bu

sistem, iri təşkilatlar üçün xarakterikdir, çünki burada gündəlik daxil olma sənədlərinin sayı

gündə 400-500-ə qədər çatır.

Giriş və çıxış sənədlərinin hazırlanması zamanı, bu əməliyyatlar icra olunur: qəbul, icra

etmək üçün ötürülmə, icraetmənin nəzarəti, göndərilmə.

Giriş sənədlərinin qəbulu qoyuluşların rəydən çıxarılmasından, daxil olmanın tarix və

giriş nömrəsinin qeydi ilə möhürün qoyulmasından ibarətdir. Daxil olan sənədlər iş icrası

indeksinin qoyulmasından ibarətdir. Daxil olan sənədlər, iş icrası indeksinin qoyulması ilə,

qeydiyyat kartları və ya jurnallarda qeydə alınır.

Təşkilatın rəhbərinə yuxarıda duran təşkilatlar tərəfindən daxil olan və eləcə də onun həll

edilməsini tələb edən sənədlər, digərləri isə – struktur bölmələrinə göndərilir. Sənədin

məzmununa baxıldıqdan sonra rəhbər öz qərarını kimə, nə vaxta qədər və nə etməyini işarə

edərək dərkənar formasında verir.

97

İcraetmə vaxtına nəzarəti, referent və icraçılar qovluqlara yığmaq yolu ilə kartoçkalar üzrə

aparırlar. Sənədin icra edilməsi haqqında qeyd onu nəzarətə qoyan şəxs tərfindən edilir. Icra

edilməyən sənədlər, ayrıca qovluqlarda icra edilmə haqqında göstəriş alan işçilərdə saxlanılır.

Sənədlərin göndərilməsi, son nömrənin qeydi ilə jurnallarda onların siyahı və qeydiyyatı və

tərtibinin sonuna yaxın həyata keçirilir.

İş icraçısı tərəfindən bitirilən sənədlərin saxlanılması, bir il ərzində struktur bölmələr və ya

xüsusi şöbələrdə həyata keçirilir. Ilin qurtarmasına yaxın, onlar təşkilatın arxivinə göndərilir.

Saxlanılma və məhv edilmə vaxtı ekspert komitəsi tərəfindən təyin edilir.

8.4. İş icrasında təşkilati texnikanın vasitələri

Maddi proseslərdə olduğu kimi, idarəetmə prosesində də əmək vasitələri və predmetləri ilə

iş görməli olursan. İnformasiya daşıyıcıları 2 qrupa bölünür: birincisinə əllə emal edilən

daşıyıcılar , ikincisində isə EHM emalı zamanı istifadə olunur. Əl emalı zamanı informasiya

daşıyıcıları, kağızın təmiz vərəqləri, sənədlərin formaları, qıraq deşikləri olan kartlar, hesab

olunurlar. EHM emalı üçün perfokartlar, maqnit daşıyıcıları təyin olunur.

İnformasiyanın dəyişdirilmə, emal və saxlanma vasitələri, maşın və mexaniki vasitələrə

bölünür. Birincilərə mətnli sənədlərin tərtib edilmə vasitələri aid edilir; sənədlərin sürətçıxarma

və operativ çoxaldılması; sənədlərin işlənməsi; sənədlərin saxlanma və axtarışı; keçirici və

keçiricisiz əlaqə. Avtomatlaşdırılmış rejimdə informasiyanın maşın dəyişdirilməsi vasitələrinə,

müxtəlif avtomat və hesablama maşınları aid edilir.

Mətn sənədlərinin tərtib edilmə vasitələri, öz tərkibinə, ilkin sənədlərin tərtib edilməsinin

əsas vasitələri hesab olunan komputer daxil edir. Mətn sənədlərinin tərtib edilməsi üçün personal

kompüterlər istifadə oluna bilər.

Sənədlərin kopiya çıxarılma və operativ çoxalma vasitələri müxtəlif icralarda

mövcuddur. Bu vasitələrdə aşağıdakı proseslər istifadə olunur:

• Kopiya çıxarma zonası 1000 mm qədər olan işıq surətçıxarılması;

• 297 x 420 mm maksimal ölçüdə originalı və kopiyası olan termokopiya çıxarılma;

• 297 x 420 mm originalı maksimal ölçüdə olan mikrofilmləşdirmə;

• eletroqrafiya;

Sənədlərin işlənmə vasitələri daha çox kütləvi və eyni tərkibli əməliyyatların

mexanikləşdirilməsi üçün təyin edilir. Bu vasitələrin tərkibinə daxildir: bükücü və kağız kəsən

avadanlıqlar, sənədlərin bərkidilməsi üçün avadanlıqlar, kağız bloklarında dəliklərin açılması

üçün maşınlar, sənədlərin nömrələnməsi və möhürlənməsi üçün avadanlıqlar, onlara qoruyucu

örtüklərin çəkilməsi, sənədlərin məhv edilməsi, cildləmə-presləmə avadanlıqları.

98

Sənədlərlə olan qovluqların qorunması üçün, stellaj və rəflər tətbiq olunur. Məktubların

növlərə ayrılması üçün idarənin ekspedisiyalarında 20 qəfəsi olan bir-birindən ayırma

rəflərindən istifadə olunur.

Xətt vasitəsilə işləyən və işləməyən əlaqə vasitələri radio ötürücü aparatların telefon və

faksimal qurğuların müxtəlif növləri ilə təmin olunublar. Sənaye ən müxtəlif telefon aparatları və

operativ danışıq əlaqə aparaturalarını buraxır. Telefon aparatları ikitelli və çoxtelli buraxılır.

Disk və düyməli nömrə yığan telefon aparatları da mövcuddur. Aparatların bəzi növləri, otaqda

olan və abonentin cavablarının bir neçə şəxs tərəfindən eşidilməsinə imkan verən telefon

danışıqlarının gur eşidilməsi üçün qurğularla təchiz olunmuşdur. Operativ gurdanışan danışıq

əlaqələri aparaturası, idarə sərhəddində yerləşən və rəhbərin bir neçə abonentlə əlaqə saxlaması

üçün təyin olunub. O, müxtəlif modifikasiyalarda buraxılır. Aparat sırasında qoşulan

abonentlərin sayı 40-a çatır, bununla belə eyni zamanda 12-yə qədər abonent də qoşula bilər.

Dispetçer kommutatorlarında, abonentlərin sayı 100-ə çatır. Necə deyərlər operativ əlaqənin

konsentratları (OƏK) olan operativ danışıq əlaqəsinin bəzi apparatları 5-ə qədər telefon

aparatını əvəz edir, 24 yerli abonent ilə əlaqə saxlayaraq ATS şəbəkəsinə qoşula bilərlər.

İnformasiyanın maşın dəyişdirilmə vasitələri, mətnlərin avtomatlaşdırılmış emalı, telefon

xətləri üzrə mətn və qrafik sənədlərin ötürülmə və qəbulu; eləcə də hesablama işləri üçün təyin

olunurlar. Proqramlı idarəçiliyi olan avtomat, mərkəzi prosessorlardan, displeydən, klaviaturadan

proqramları idarəedən blokdan və elastik maqnit disklərdə olan 4 toplayıcıdan ibarətdir. Bu

avtomat registrasiya, surətçıxarma, yarımavtomatlaşma və proqramın yerbəyer edilməsi, əlifba

rəqəmli informasiyanın hesab və korrektə edilməsi, tərtib etmə proseslərinin

avtomatlaşdırılması, mətn və cədvəl sənədlərinin redaktə və çap edilməsi üzrə işləri yerinə

yetirir.

İnzibati-idarəetmə və mühəndis texniki işlərin iş yerlərində bilavasitə istifadə olunan,

hesablama texnikası vasitələrinin tərkibinə, mikrokalkulyator və kiçik EHM daxildir. İcra

edilən funksiyalardan asılı olaraq mikrokalkulyatorlar, sadə, mühəndis və proqramlaşdırılan

növlərə bölünür. Sadə mikrokalkulyatorlar, sadə riyazi hesablamaların icra edilməsi üçün və

eyni zamanda 4 hesab əməli, konstant ilə əməliyyat, faizlərin hesablanması, kvadrat kökaltının

çıxarılması və əks kəmiyyətin hesablanması üıçün nəzərdə tutulmuşdur. Mühəndis

mikrokalkulyatorları, sadə kalkulyatorların təmin etdiyi bütün əməliyyatların icrası zamanı və

eləcə də dərəcə, əmsal, loqarifmik, düz və əks triqonometrik funksiyaların icrası zamanı istifadə

olunur. Proqramlaşdırılan mikrokalkulyatorlar, mühəndis kalkulyatorları tərəfindən icra edilən

əməliyyatlardan başqa proqramlar üzrə hesablamalara da imkan verir.

İnformasiyanın alınması və ötürülməsi, eləcə də, onun emalı üçün geniş imkanları olan

şəxsi kompüterlər (ŞK) yerinə yetirir. ŞK əlavə texniki qurğularla təchiz olunurlar – çap edən

99

qurğularla (printerlərlə), proektorla, skanerlərlə, faks-modemlərlə və.s arasında informasiya

mübadiləsi, məftil vasitəsilə işləyən və işləməyən əlaqələr vasitəsilə həyata keçirilir.

Fəsil 9. İdarəetmənin kompüterləşdirilməsi, kompüter sistemlərinin növləri və idarəetmə

qərarlarının hazırlanması zamanı onların işlənmə qaydaları

9.1. İdarəetmədə kompüter sistemlərinin rolu

İdarəetmə texnikasının istifadəsi keçmiş əsrlərə gedib çıxır. Lakin bu sahədə əsl inqilab,

axırıncı 30-40 ildə baş verdi. Belə ki, elektron-hesablama maşınları (kompüterlər) qeydetmə

vasitələr, informasiyanın ötürülmə və saxlanılması, yəni dolğun həcmdə informasiya-hesablama

texnikası (İHT) yarandı.

İHT idarəetmə təsirlərinin operativ tətbiqinin yüksəldilməsi və istehsalat prosesi gedişinin

ehtimal şəraitlərində qərarların çox variantlı hazırlanması hesabına idarəetmənin səmərəliliyinin

mahiyyətcə qaldırılmasına imkan verir. İHT tətbiqi idarəetmə fəaliyyətini müşayət edən

sənədlərin hazırlanmasının nisbətən tezləşdirilməsinə gətirib çıxarır. Belə ki, İHT əsas elementi

kompüterlər hesab olunur, idaretmə sistemini onların tətbiqi ilə kompüterlərlə eyni hesab etmək

qanunauyğundur.

İstehsalat prosesinin idarə edilməsinin kompüterləşdirilməsi, optimal idərəetmə qərarlarını

almaq məqsədilə, informasiyanın işlənmə üsul və texniki vasitələrinin idarəetmə orqanları

tərəfindən mənimsənilməsini nəzərdə tutur. EHM operatorun iştirakı və ya İİL rəhbərliyi altında

əvvəlcədən tərtib edilən proqramlar əsasında hesablama aparır və yüksək dəqiqlik və böyük

sürətlə bir sıra əməliyyatlar icra edir. Kompüterlər uzunmüddətli yaddaşa malikdir, bu da

istehsalat prosesinin dinamikasını əks etdirməyə imkan verir.

Belə ki, tikinti istehsalatı, struktur elementlərinin obyektiv vahidlikdə yerləşən

(yarımsistem) sistemi hesab olunur , idarəetmə aparatı işçilərinin fəaliyyəti isə ümumi

məqsədin, kompüterləşmənin nail olunmasına yönəldilən və qarşılıqlı əlaqələndirmə sistemi

hesab olunaraq son nəticədə, istehsalatın idarə edilməsi funksiyalarının icrasını təmin edən

vahid təşkilati–texniki kompleksin formalaşmasına gətirib çıxarmalıdır.

Bu kompleksdə kompüterlədən istifadə edilmə qərarların hazırlanması zamanı iqtisadi –

riyazi üsulların (İRÜ) geniş tətbiqinə imkan verir. Bu üsulların əsası, istehsalat prosesində icra

edilən əməliyyatların riyazi təsviri (riyazi modelləşdirmə) hesab olunur. Riyazi modelləşdirmə,

sistemin nəticəsi verilənlərinin məqsədli idarəetmə funksiyası ilə əlaqələndirən modelin

yaradılması və real prosesin məntiqi təsviri tərkibinin formalaşdırılması ilə bağlıdır. Belə halda

100

tapşırıqların həlli müəyyən qaydalar üzrə idarəetmə prosesinin element ilə təsvir edilməsi

əsasında qurulan alqoritmlərlə həyata keçirilir.

EHM tətbiq edilməsi ilə, necə deyərlər, insan-maşın sistemi meydana gəldi ki, bunu da

idarəetmənin avtomatlaşdırılmış sistemi (İAS).adlandırdılar. DÜST 19675-74 əsasən İAS-insan

fəaliyyətinin müxtəlif sferalarında idarəetmənin optimallaşdırılması üçün lazım olan

informasiyanın emalı və avtomatik yığımını təmin edən insan maşın sistemidir. Bununla belə,

idarəetmənin optimallılığı, idarəetmənin elə variant seçimindən ibarətdir ki, burada idarəetmənin

keyfiyyətini xarakterizə edən bəzi meyarlarında ekstremal əhəmiyyətliliyinə nail olunur. Bu

sistemlərin ixtisaslaşması, tətbiqin funksiya və sferalarının icrası ilə müəyyən olunur. Tikinti

sahəsində layihə hazırlamalarının avtomatlaşdırılmış sistemi (LHAS), plan hesablamaları

(PHAS), texnoloji proseslərin idarə edilməsi (TPIEAS) və s. yarandı. Tikinti təşkilatının idarə

edilməsi sistemi düzgün olmayaraq tikintinin idarə edilməsinin tikinti istehsalatının

avtomatlaşdırılmış sistemi (TİAS) kimi adlandırıldı. Belə müəyyənlik işin mahiyyətini əks

etdirmir, çünki EHM köməkliyi ilə qərarlar o zaman hazırlanır ki, hadisə və proseslər

avtomatlaşdırılmaya, həll edilmə üzrə əməliyyatlar isə – proqramlaşdırılmaya məruz qala bilsin.

Təşkilati – istehsalat sistemlərinin idarə edilməsi insanın rəhbərliyi vasitəsilə aparılır,

informasiya isə müxtəlif sənədlərdə olur, ona görə də, hesablama texnikasının köməkliyi ilə

emala ötürülən tapşırıqlar və EHM köməkliyi ilə icra edilən hesablamaların həcmi nə qədər çətin

olsa da, qərarların qəbul edilməsi həmişə insana qalır. O, gərək onun səmərəliliyini və sosial –

psixoloji aspektlərini müəyyən edən göstəriciləri təyin və qərarların məqsədini ifadə etsin. Onu

nəzərə alaq ki, iqtisadi-riyazi metodların köməkliyi ilə real vəziyyətləri qısaldılmış formada

təsvir etmək olar. Model əsasında deyilən şəraitdə təşkilati sistemlərin davranışını təhlil etmək

və bunun əsasında idarəetmə qərarlarının variantlarını hazırlamaq olar. Nəticədə işçilərin

bütün subyektiv imkanlarını, təşkilatlar arasında əlaqələrin nüanslarını ancaq insanlar nəzərə

ala bilər.

Beləliklə, idarəetmədə istifadə edilən EHM əsas vəzifəsi-qərarların hazırlanması prosesində

ayrıca məsələlərin və onların komplekslərinin həll edilməsidir. EHM və riyazi üsullar, rəhbərin

işinin «aləti» hesab olunur, son idarəetmə qərarları isə ancaq rəhbərin EHM ilə «dialoqu»

zamanı hazırlana bilər. EHM düzgün və səmərəli istifadəsi, ancaq idarə edən işçilərin bu

sistemlə idarə etməyi bacardığı halda mümkündür. Deyilənlərdən nəzərə alaraq, kompüter və

digər informasiya vasitələrinin istifadəsi ilə tikintinin idarə edilməsi sistemlərini, kompüter və ya

təşkilati idarəetmə qərarlarının hazırlanmasının avtomatlaşdırılmış sistemi (TİQHAS)

adlandırmaq daha qanunauyğundur.

101

9.2. İdarəetmə qərarlarının hazırlanması zamanı layihələrin (proqramların) idarə

edilməsinin informasiya-hesablama sistemləri inteqrasiyası fəaliyyətinin ümumi qaydası

Layihələrin idarə edilməsinin informasiya – hesablama sistemləri inteqrasiyası

(LİİHSİ) fəaliyyətində mərkəzi yeri, idarəetmə qərarlarının hazırlanmasının kompüter

informasiya texnologiyası (İQHKİT) tutur. İQHKİT dedikdə, öz funksional vəzifələrinin icrası

prosesində, texnoloji vasitələrlə qərarlar qəbul edən şəxs və idrəetmə aparatının qarşılıqlı

təsvirinin üsul və növləri əməliyyatlarının formal və qeyri - formal məcmusu başa düşülür.

İQHKİT vasitələrinin tərkibinə daxildir: EHM, informasiyanın saxlanılması, sənədləşdirilməsi,

əks etdirilməsi, ötürülməsi və daxil etmənin texniki vasitələr kompleksi, optimal qərarların

qəbul edilməsi və əsaslanmanın model, metod və alqoritmləri, ümumi və xüsusi (proqramm)

təminatlığı daxil edən proqram vasitələri, verilənlər bazasının idarəetmə sistemini daxil edən

(VBİS) verilənlər və biliklərin avtomatlaşdırılmış bankı.

İQHKİT tikintidə və xarici mühitdə baş verən vəziyyətlər haqqında məlumatların

alınmasını, nəticə məlumatlarının alınmasını, emalını, qərarların alternativ variantlarının

hazırlanmasını, meyarların qəbul edilməsi üzrə optimal (rasional) variatların seçimi və onun

informasiya şəbəkəsi üzrə ötürülməsini təmin edir. Vasitələrdən asılı olaraq, İQHKİT aşağıdakı

növlərə ayırır: virtual reallığın kağız, kağız olmayan və kompüter texnologiyası.

Kağız İQHKİT kodlaşdırma qaydalarına uyğun olaraq qabaqcadan formalaşan

sənədləşmə informasiyasının daxil olması ilə bağlıdır. Kompüterdə emalından sonra o, sənədli

qərara çevrilir.

Kağızsız İQHKİT zamanı, idrəetmə aparatı vasitələrdən ildə qarşılıqlı təsvirində

verilənlərin kağızsız prosesdə yığımı və daxil edilməsi, formalaşması, emalı, kağız

daşıyıcılarının tətbiq edilməməsi ilə icra edənlərin ekran qurğularına idarəetmə qərarlarının əks

və ötürülməsini təmin edir.

İdarəetmə obyektinin virtual reallığı zamanı, qərarların hazırlanmasının kompüter

informasiya texnologiyası idarəetmə aparatının alətləri ilə qarşılıqlı təsiri prosesindən ibarətdir.

Bu zaman nəinki bütün idarəetmə tsiklinin kağızsız prosesi təmin olunur, həm də idarəetmə

qərarının əvvəl və sonradan qəbulunun vəziyyəti haqqında verilənlərin əsasında, real mövcud

olan idarəetmə obyektinin fotoqrafik (həcmi) əksi yaranır. Virtual məkan prinsipinin tətbiq

edilməsi, onun vəziyətinin analizinin həyata keçirilməsi və inkişafını proqnozlaşdırmaya imkan

verən struktur elementin tikilməsindən ibarətdir. Əsas məsələ ondan ibarətdir ki, imitasiya

eksperimentləri seriyasının aparılması yolu ilə tətbiq edilən obyektin fəaliyyət prosesi və

strukturun bir çox fəzavi xarakteristikasının axtarışını həyata keçirəsən. Onun təyinatı-xarici

mühitin idarəetmədə iştirakının səmərəliliyinin həyata keçirilməsi yolu ilə onunla «ünsiyyət»

102

proseslərinin tam maksimal imitasiyasının struktur blokları sistemi şəklində EHM yaddaşında

tətbiq edilən layihənin əyani və bununla belə qeyri-formal təsvirinin təmin edilməsidir. Ətrafla

layihənin qarşılıqlı təsirinin modelləşdirilmə komleksi, layihənin xarici təsirə verdiyi reaksiyanın

qabaqcadan görülməsinə imkan verir.

Layihənin vəziyyətinin proqnozlaşdırılması üçün virtual məkanın vasitələrini istifadə

edərək, qərar qəbuledən şəxsin maksimal iştirakı zamanı onu kifayət qədər dolğun və əyani

modelləşdirmək və çox böyük uğurla, bahalı çətin və zəhmətlə keçirilən natura təcrübəsi ilə əvəz

etmək olar, hansı ki, bu, adətən real obyektlə olduqca xoşagəlməzdir və ya yüksək riskin

dərəcəsinə görə qeyri-mümkündür.

EHM virtual məkan prinsiplərinin əsas texniki ideyalarının həyata keçirilməsi obyektin

qeyri – formal və onun təşkilinin (konstruktiv elementlər, mühəndis sistemləri və s.) obyektiv

əsas fəzavi parametr verilənlərinin formal daxili maşın strukturuna alqoritmik keçməsinə imkan

verir. Beləliklə, avtomatlaşdırılmış sistemdə layihənin vizual təsvirini və onun həyat sisteminin

maşının texniki sənədləşməyə (cizgi vərəqələri) dəyişdirilməsinə real imkanı yaranır. Bununla

belə, layihənin təsviri və onun sənədləşməsi EHM yaddaşında vahid tam kimi göstərilir.

İQHKİT daxili və xarici interfeysləri, idarəetmə qərarlarının hazırlanması və inkişafı üçün

sistemlərin açıqlığını müəyyən edən standart qaydalarına riayət olunması ilə baza vasitələri

əsasında fəaliyyət göstərir.

İstifadəçi interfeysi – bu elektrik sxemlərinin işini və modem, terminal və eləcə də EHM və

onun terminalları kimi, məlumatların ötürülməsi qurğuları arasında birləşmələri əhatə edən

maşın prosesidir.

İnformasiyanın əsas saxlanma yeri məlumat bazası hesab olunur. İdarəetmə yarımsistemləri

strukturunun daxili tərkibinin əsasını, idarəetmə prosesi və emal prosedurlarının məlumatlar

bazası təşkil edir. Xarici atributlar giriş və çıxış sənədləri və eləcə də istifadəçi interfeysləri

vasitəsi ilə həyata keçən istifadəçi tələbləri hesab olunur. Giriş sənədləri, məlumat bazasını

doldurur , çıxış sənədləri isə – funksional yarımsistemləri prosedurları ilə sintez olunur.

İdarəetmə qərarlarının hazırlanmasının kompüter əməliyyatları, məlumat bazasında öz

əksini tapır. O, investisiya prosesləri inkişafının cari vəziyyətini layihələrin həyat fəaliyyəti

fazaları və qərarların hazırlanması zamanı verilənlərin bioloji və avtomatik emalı təminatını və

vaxtın real miqyasında onların həyata keçmə qaydalarını açır.

İQHKİT baza vasitələri idarəedən yarımsistemdə əvəzolunmaz hesab olunur ( şəkil 9.2).

Onlar bilavasitə proqram təminatlılığının tərkibinə daxil olan və ya idarəedən yarımsistemlərin

predmet proqram-informasiya təminatlılığının yaradılması üçün vasitəçi kimi xidmət göstərə

bilər. Baza vasitələrinin əsas komponentləri bunlar hesab olunur:

103

• onun yüklənməsi, verilənlərin axtarış və onlarla manipulyasiyanı təmin edərək,

ixtisaslaşmış verilənlərin ierarxik əlaqəsini təmin və formalaşmasını daxil edən verilənlər

bankının idarə edilməsi sistemi;

•tərkibinə hesabatlar generatoru, qrafik və mətn redaktorları, elektron poçtu və

telekommunikasiya vasitələri;

•tərkibinə bioloji prosessoru və hesablama prosessorların ssenarilərini və istifadə

menyularının formalaşması üçün manitorları daxil edən, predmet-səmtləşdirilmiş instrumental

istifadəçi «örtüyü».

Şəkil 9.2. İdarəetmə qərarlarının hazırlanması zamanı prosedurlar.

LİİHSİ mərkəzi verilənlər bazası, informasiya təminatlılığının ümumisistem komponenti

hesab olunur və bir qayda olaraq yüksək istehsalat serveri üzərində həyata keçirlər. Mərkəzi

verilənlər bazasının əsas komponentləri aşağıdakılar hesab olunur:

• layihələrin struktur blokolarının, təşkilati-texnoloji modellərin və layihə-smeta

sənədləşmələrinin arxivləri;

• ümumi təyinat normativləri ( smeta, maliyyə, inzibati və.s) ;

İstifadəçi tələbləri

1.tələblərin həyata

keçməsi, menyu

Məlumatlar bankı

Layihələrin

informasiya

modelləri

2. Riyazi

modelləşdirmə

Sənədlərin buraxılışı

Giriş

məlumatları

Baza

vasitələri və

standartları

Çıxış sənədləri

Baza

məlumatlarının

kitabxanası

İdarəetmə

yarımsistemlərindəki

proseduralar

104

•vasitələrin bütün növləri üzrə hesablama verilənlərinin massivi və MTM həyata

keçirilməsinin müxtəlif mərhələlərində onların hərəkəti.

İQHKİT inteqrasiya vasitələrini, ümumisistem, linqvistik, proqram-aparat və onun bütün

komponentlərinin qarşılıqlı təsirinin metodoloji vasitələri müəyyən edir.

LİİHST verilənlər bazası iki əsas massivdən ibarətdir: tikinti proseslərini cari vəziyyətini

əks etdirən informasiya modelləri və terminlərində model və çıxış sənədləri formalaşan predmet

sahə lüğətinin ierarxik xüsusiyyəti hesab olunan baza elementlərinin kitabxanası.

LİİHST idarəetmə proseslərinin nəticə təsvirləri, idarəetmə əməliyyatlarının icrası üçün

mütləq olan detallaşma dərəcəsi ilə onun informasiya modelinin formalaşması əsasında fənn

dilinin sintaksisinə riayət olunaraq termin lüğətlərində həyata keçir. Analoji olaraq, tipik

istehsalat əməliyyatlarının terminlərində, emalın texnoloji prosesləri formalaşır. LIIHST

mühasibat uçotunun funksional sistemi üçün baza elementlərinin kitabxanası, öz tərkibinə,

mühasibat uçotu obyeklərinin maliyyə vəziyyətlərini əks etdirən, hesablama sistemlərinin

struktur komponentlərinin təsiri və xarici sənədlərin bütün formalarını daxil edir. Baza

elementlərinin kitabxanası həmçinin həm çıxış sənədlərinin sintezi zamanı həm də maliyyə

nəzarəti üçün lazım olan mühasibət uçotu normativlərini saxlayır.

Məhz bu yolla mərkəzi bazaya, daxili görünüşə sonrakı translyasiya ilə predmet sahənin

ixtisaslaşmış dillərində informasiya modelinin semantik konstruksiyasının təsviri və baza

elementləri kitabxanasının standart komponentlərinin ayrılması ilə istənilən predmet sahədən

yaradılır.

İdarəedən yarımsistemlər üçün tipik, verilən bazaların emal prosedurunun 3 sinfi hesab

olunur. Birinci qrup öz tərkibinə, istifadəçinin təsirini təmin edən proqram vasitələrini daxil edir.

Prosedurlar uyğun menyuya görə qaydaya salınmış və hesablama proseslərinin ssenarisinə görə

istifadəçi tələblərini həyata keçirir. Bu proseslər, daxiletməni, nəzarəti, interpretasiya və mətn və

qrafik verilənlərin əksini, çıxış verilənlərini axtarış və formalaşmasının idarə edilməsini,

interaktiv rejimdə qrafik əməliyyatların icrasını həyata keçirir. Prosedurların ikinci qrupu, çıxış

sənədlərinin buraxılışı ilə bağlıdır və paket rejimdə həyata keçirilir. Üçüncü qrup verilənlərin

predmet-sənədləşdirmə bazasının riyazi modellərinin formalaşmasını təmin edir.

İQHKİT qərarlar həllinin interasion tsiklinin mərkəzi komponentləri, riyazi modellər hesab

olunur. Bu modellərin köməkliyi ilə generasiyalı alternativ qərarlar göstəricilər sisteminin,

onların tələbləri sistemi ilə müqayisəsi yoluyla qiymətləndirilir.

105

9.3 Məlumatlar bazasının formalaşma prinsipləri və məlumatlar bank və biliklərinin

qurulması.

İnformasiya təminatlılığı öz tərkibinə (nəticə verilənlərinin istehsalat prosesi haqqındakı

yekunundan başqa) normativ-soraq göstəricilərini, bazanın tərkibi və verilənlər bankı haqqında

informasiya təsnifatçıları və məlumatlarını daxil edir. Məlumatlar və biliklər bankı öz tərkibinə

informasiyanın müxtəlif massivlərini daxil edir, hansı ki, informasiya emalı mərhələsindən irəli

gələrək giriş, aralıq və çıxış növlərinə bölünür.

Giriş massivlərinə informasiya idarə olunan obyektin vəziyyəti və vasitələrə olan tələblər

haqqında məlumatları saxlayan ilkin sənədlərdən ötürülür. Bu massivlər emal və ya saxlanılmaya

ötürülür. İnformasiyanın aralıq massivləri birbaşa yolun daşıyıcılarında (maqnit lentlərdə,

barabanlarda, disklərdə) yerləşir. Onlar giriş massivlərini verilənlər bazasının uyğun alqoritmləri

üzrə formalaşdırır. Aralıq massivlərinə aid olunur, dəyişikliklərin massivləri, işçi massivləri,

normativ, smeta, planlı, sorğu, hesabat-arxiv massivləri və.s. Çıxış massivləri məsələlərin həlli

posesində formalaşır. Onlar tabulyaqramın verilməsi üçün lazım olan informasiyanı saxlayır.

Dəyişikliklər massivi və işçi massivlər dəyişkən hesab olunur, digərləri isə şərh-daimi

informasiyanı saxlayan hesab olunur.

Dəyişikliklər massivi, daimi və iş massivlərinin daxil edilməsi lazım olan verilənləri

saxlayır, işçi massivləri isə konkret məsələlərin həlli üçün nəticə verilənlərini saxlayır. İşçi

massivlərinə olan tələbat, onunla şərtlənir ki, əsas massivləri ayrıca məsələlərin həlli üçün

istifadə etmək sərf etmir, belə ki, lazım olan informasiyanın axtarışı zamanı, disk və lentlər

səmərəsiz dövr edir. Onlarda birdəfəlik istifadə informasiyanın və əsas massivlərdən lazım olan

hissəsinin yazılışı aparılır. Giriş massivləri (dəyişikliklər massivi) ilkin informasiyanın daxil

olması zamanı formalaşır. Onlardan informasiya verilənlərlə idarəetmə sistemi (İBIS) və ya

operatorun göstərişi ilə əsas massivlər üzrə periodik olaraq paylanır.

Normativ, smeta, planlı, sorğu və hesablama-arxiv massivləri və eləcə də biliklər massivi

sistemlərə aid olunur. Onlarda bir çox məsələlərin həlli üçün lazım olan şərti-daimi

informasiyalar yazılır. Normativ massivlər, normativ sənədlərin əsasında yaradılır və vahid ölçü

əsasında vəsait və iş növlərinə görə müxtəlif normaları saxlayırlar. Smeta massivləri hər bir

tikinti obyekti üçün planlaşdırılan, təşkilati layihələrində yaranır. Planlı massivlər-müəyyən vaxt

dövrü ərzində göstəricilərin vəziyyətini saxlayır. Soraq massivləri, idarəolunan obyektin bağlı

olduğu, təşkilatın rekvizitlərinin yerləşdirilməsi üçün xidmət edirlər. Hesabat-arxiv massivləri –

tikinti təşkilatlarının istehsalat fəaliyyəti haqqında hesabat verilənlərini saxlayırlar. Biliklər

massivində, elmi və ekspert təhlilinin verilənləri yerləşdirilir.

Beləliklə, məlumatlar və biliklər bazası, tətbiqi proqramlardan asılı olmayan verilənlərin,

təsvir, saxlanılma, manipulyasiya etmənin ümumi prinsiplərini nəzərə alan müəyyən qaydalar

106

üzrə olan massivlərdən təşkil olunur. Məlumatlar və biliklər bazası, (MvəBB) məlumatlar və

biliklər bankının köməyi ilə onda olan informasiyanın bütün tələblərini gərək təmin etsin.

Məlumatlar və biliklər bankı, artıq qeyd olunduğu kimi – bu informasiyanın massivlərində

saxlanılan kompleksdir, yəni ona xidmət edilməsi üçün məlumatlar və vasitələr bazası (texniki

qurğu və xüsusi dilin proqramları) məlumatlar bankının xidmət edilməsi, saxlanılan

informasiyanın korrektə edilməsi, yeniləşməsi və yığılmasından və eləcə də, məsələlərin

qaydaya salınmış, həm də əsassız tələbatlarının həlli zamanı cavabların verilməsindən ibarətdir.

MvəBB bir sıra prinsiplərə riayət olunması əsasında yaradılır:

1. Onun sisteminin inkişafa olan bacarığı-buna da funksional məsələlərin proqram həlli

və istifadəçilər tərəfindən abstraksiya olunması yolu ilə nail olunur. Bu prinsipdən

irəli gələrək, MvəBB yeni tapşırıqların qoyuluşu və həyata keçməsini gərək təmin

etsin. Belə olan halda, ancaq məlumatlar bazası dəyişilə bilər (böyüyə bilər), lakin

heç bir halda artıq həll edilən məsələlərin proqramları gərək dəyişilməsin. Ümumi

pirnsipdən xüsusi prinsiplər irəli gəlir: qarşılıqlı təsirin müxtəlif istifadəçilərlə

mümkünlüyü və məlumatların maksimal mümkün inteqrasiyası. Bu xüsusi prinsip

xüsusilə aktualdır o zaman ki, MvəBB səviyyəsində informasiya mübadiləsi,

idarəetmənin müxtəlif yarımsistemləri arasında avtomatlaşdırılmış şəkildə aparılsın.

2. Saxlanılan verilənlər ehtiyatının azalması (təkraralanması)

3. Saxlanılan məlumatların, onların srukturlarının və qarşılıqlı təsirinin müxtəlifliyi

4. Məlumatların doğruluğu və onlara səlahiyyətsiz buraxılışın qadağan edilməsi.

MvəBB-nin işi verilənlərin saxlanılmasının vahid təşkilati və idarəetmənin xüsusi sistemi

(VBIS) tərəfindən təmin olunur. Bu sistem iki hissədən təşkil olunur: dil vasitələri və tətbiqi

proqram paketləri (TPP): bu da formalaşma və eləcə də məlumatlar bazasının daxil edilməsini

həyata keçirir. Dil vasitələri öz tərkibinə, məlumatların təsviri dilini (MTD) və məlumatların

manipulyasiya etmə dilini (MMD) daxil edir. MTD məlumatlar bazasının məntiqi və fiziki

strukturunun tapşırığı üçün olan vasitələri təmin edir. MMD məlumatlar bazasında yazılanların

dəyişdirilməsi, aparılması, seçilməsi üçün nəzərdə tutulur. TPP məlumatlar bazasını təmin edən

standart proqramları saxlayır və EHM konkret növlərinin əməliyyat stistemlərinə istiqamətlənir.

Onlara xüsusilə aşağıdakı proqramları aid edir:

• massivlərin təşkili üçün nəzərdə tutulmuş və hər bir məsələyə görə onlara buraxılış təmin

edən məsələlərə xidmət edilməsi;

• məlumatların qəbulu, doldurulması, korrektə edilməsi və verilənlər üzrə tələblərin emal

edilməsi;

• xarici qurğulara sənədli informasiyanın daxil və xaric edilməsini təmin edən məlumatların

redaktə və mübadilə edilməsi;

107

• təsadüfi səhv tələblərdən informasiya massivlərinin müdafiəsini təmin edən məlumatlar

bazasının müdafiəsi;

• Məlumatlar bankının əsas hissələrinin birgə işini təşkil edən, funksional məlumatlar

bankının idarə edilməsi

MvəBB istifadə edilməsi ancaq güclü EHM üçün xarakterikdir. Belə ki, onların

hazırlanması böyük xərclərlə bağlıdır.

Şəxsi kompüterlər bazasında təşkil olunmuş LİİHSİ normativlərin desentralizə olunmuş

bazaları və tikinti obyektlərinin smetaları geniş istifadə olunur. Bu lokal bazaların saxlanılmasını

bilavasitə informasiyanın emalı yerlərində təşkil olunmasına imkan verir. PK təchiz olunmuş

kompüter məntəqələri üçün məlumatlar və biliklər bazası, xarici yaddaşın bir neçə faylindan

təşkil olunmuş və açıq yaradılır. Bu fayllar tətbiqi proqramların istifadəsi ilə idarəetmənin

müəyyən yarımsistemlərində tapşırıqların həlli üçün məlumatlar saxlayır.

Kömpüter məntəqələrinin vahid layihələri idarəedən informasiya- hesablama sistemlərinin

inteqrasiyası ilə (məqsədli proqramlarla) əlaqəsi zamanı, məlumatlar və biliklər bankının

inteqrasiya olunmuş bölüşdürülməsi (MvəBBIB) yaradılır, bu bankların qurulmasının əsasına

aşağıdakılar qoşulmuşdur.

1. Riyazi və proqram modulları ilə həyata keçən, nəinki, idarəetmənin hər bir

yarımsistemi üçün həm də layihə proseduru və idarəetmə funksiyalarının hər bir

məsələsi üçün də onun işçi bazaları üzrə əsas bazalarının bölüşdürülməsində bütün

informasiyanın yığılmasını nəzərdə tutan modul-blok pinsipi. Bu prinsipin həyata

keçməsi layihələrin həyata keçmə və layihələşdirilməsi, elmi tətqiqatlar sisteminin

kompleks inteqrasiyasını nəzərdə tutur. Bununla belə, inteqrasiya proqram

sərhəddində (layihə) informasiyanın ötürülmə və axtarışı, vahid yığım sisteminin

yaradılması əsasında aparılan LİİHSİ informasiyanın inteqrasiyası, onun vahid

təsnifatlaşdırılması və kodlaşdırılması obyektlərin layihələşdirilməsinin vahid

sənədləşmə sistemi və onların tikintini idarəetməsi əsasında yaradılır.

2. Müxtəlif sinifli idarəetmə və layihə məsələlərinin həlli üçün lazımi verilənlərlə

təcrübədə təmin edilməsinə imkan verən universallıq prinsipi.

3. İnformasiyanın nəinki LİİHSİ daxilində, həm də onun mərkəzi hesablama sistemi

vasitəsilə digər sistemlərlə qarşılıqlı təsiri zamanı uyğunlaşmanı nəzərdə tutan

uyğunlaşma prinsipi.

LİİHSİ bölüşdürülmüş inteqrasiya olunmuş məlumatlar və biliklər bankı özündən

inteqrasiya durumu sistemin təşkilatı strukturuna daxildən, sistem və yarım sistemlərin, ierarxik

təşkil olunmuş lokal M və BB sistemini nəzərdə tutur. Hər bir lokal M və BB bu qarşılıqlı

əlaqədə olan ayrıca layihə və idarəetmə məsələrinin komplekslərinin həlli üçün nəzərdə

108

tutulmuş informasiya massivlərinin və eləcə də saxlanılma, təzələnmə, informasiyanın

istifadəçilərə verilməsi və axtarışı funksiyalarını həyata keçirən, dil və proqram vasitələri,

massivləri idarəetmə bu buraxılma üsullarının texniki vasitələrinin məcmusu olur.

Əsas məlumatlar və biliklər bankında informasiya proseslərinin norma və normativləri

sistemi xüsusi yer tutur. Axırıncı isə özündən göstərici, təşkilati standart və qaydalar şəklində

ifadə olunmuş norma və normativlərin elmi və qarşılıqlı əlaqəliliyin qaydaya salınmış

çoxluluğunu nəzərdə tutur .

LİİHSİ tərkibindəki M və BBİB öz tərkibinə 3 tərkib hissəni daxil edir: MvəBB idarəetmə

sistemini, lokal məlumatlar və biliklər bazanın idarə edilməsi sistemi və texniki təminatlıq

sistemini. Bu hissələrin struktur tərkibi banka hansı tələblərin təqdim edilməsindən və bazar

şəraitində onların ehtiyaclarının nəzərə alınması ilə bütün istifadəçiləri informasiya ilə təmin

etməsi üçün məsələlərinin hansı tip və siniflərindən asılıdır.

M və BBİB təyinatından irəli gələrək onun yaradılması və fəaliyəti zamanı ona aşağıdakı

tələblər vrilir:

1. M və BBIB məlumatlarının bütün məcmusu özündən MTM həyata keçməsinin dinamik

informasiya modelini ifadə etməlidir. Bu modellərdə sistemin bütün hissələrinin və onlar

arasında bütün əlaqələrin adekvat əks etdirilməsi üçün bank onların idarəetmə sisteminin qəliz

strukturları əsasında əldə edilmə vasitələri və məlumatlar strukturu və tiplərin növmüxtəlifliyinə

malik olmalıdır.

2. Məlumatların bir neçə dəfə təkrarlanması olmalıdır. Onlarda məlumatların dəfələrlə

istifadəsini yerləşdirmək lazımdır, bu da saxlanılma üçün yaddaşın az həcmini tələb edəcək və

eləcə də korrektə edilməsinin alqoritmlərini asanlaşdıracaq.

3. Məlumatlar bazası proqramlardan asılı olmamalıdır, axırıncılar isə öz növbəsində -

məlumatlar strukturundan asılı olmamalıdır. Məsələlərin həll edilməsi üçün proqramların

istifadəsindən məlumatların maksimal mümkün olma müstəqilliyini təmin etmək lazımdır. Hər

bir istifadəçi öz proqramlar kompleksini istifadə edərək, gərək ona tanış olan müəyyən

məlumatların baza hissəsi ilə işləməlidir. Bir və ya bir neçə istifadəçinin marağında olan

məlumatlar bazasının yenidən qurulması zamanı, digərləri əvvəlki rejimdə işləməlidir, onların

proqramları dəyişilməməlidir.

4. Məlumatların saxlanılma və korrektə edilmə prosesi elə təşkil olunur ki, nasazlıqlar

zamanı məlumatlar öz bütövlüyünü saxlaya bilsin.

5. Məlumatlar bankı LİİHSİ müxtəlif yarımsistemlərinin işində informasiya uyğunluğuna

yol verməməlidir. Bu problem, idarəetmənin kompüter sisteminin texniki komplekslərinin

standartlaşdırma və unifikasiya elementlərinin geniş tətbiqi yolu və eləcə də informasiya

linqvistik və proqram təminatlılığı vasitələri ilə həll olunur.

109

6. Müxtəlif növlü istifadəçilərin MvəBBIB-na olan qarşılıqlı təmir imkanı universal texniki

vasitələrin istifadəsi zamanı təmin edilir. Bununla belə, layihə əməliyyat və prosedurların və

eləcə də idarəetmə funksiyalarının icrası prosesində onlara yol açmanın təmin edilməsi və bütün

lazımi məlumatların mövcudluğu nəzərdə tutulur.

9.4 Layihələrin idarə edilməsinin informasiya– hesablama sistemləri inteqrasiyasının

həllində tapşırıqların və onların komplekslərinin hazırlığı.

Tapşırıq dedikdə, sənəd şəklində idərəetmə qərarı variantının formalaşması məqsədi ilə

informasiya emalının aparılmasının icrası zamanı elementar əməliyyatlarının məcmusu başa

düşülür. İdarəetmə fəaliyyətinin ayrıca tapşırıqlar və onların komplekslərinin dekompozisiyası

idarəetmə funksiyalarına və onları icra edən bölmələrə uyğun olan tikinti istehsalının hər bir

yarımsistem üzrə ayrıca aparılır. Dekompozisiyanın sxem elementləri (kubları) onun üfüqi və

şaquli qurşaqlarının kəsişməsində yerləşən tikinti təşkilatının bu və ya digər bölməsi tərəfindən

idarəetmənin hər bir yarımsistemində həll edilən məsələlər kompleksini (bloklarını) daxil edən

matris formasında təsvir etmək olar. (şəkil 9.3)

Kompleks dedikdə, yarımsistemin hissəsi olan-müstəqil və azad problemin nisbətən həllini

təmin edən vahid informasiya-sorğu bazasının əsasında həyata keçən qarşılıqlı əlaqədə olan

tapşırıqların məcmusu başa düşülür. Kubiklərin sonradan element qurşaqlarına bölünməsi

zamanı tapşırıqlar kompleksi onların ayrıca növlərinə bölünür. Məsələn, idarəetmə

yarımsistemində əsas istehsalat kimi, istehsalın hazırlanma tapşırığının seçilməsi, Tvə Qİ icrası

prosesinin idarə edilməsi, subpodrat təşktilatları fəaliyyətinin koordiasiyası və s. ola bilər.

Öz növbəsində,istehsalın hazırlıq təqvim planlaşdırmaya, tikinti meydançasının təşkilinə,

əsas iş növlərinin icrasının texnoloji xəritəsinin (sxeminin) hazırlanmasına və s. bölünə bilər. T

və Qİ istehsalının planlaşdırma funksiyası öz tərkibinə texniki- iqtisadi, rüblük, aylıq və həftəlik-

sutka planlaşdırmasını daxil edir.

Tikinti istehsalı sistemində tapşırıqların sayı, 1000-ə qədər olur. Şəkil 9.3-dən göründüyü

kimi təkcə tapşırıqlar kompleksinin sayı 66-ya çatır. Lakin konkret olaraq yarımsistemlər üzrə

yalnız əsas istehsalın planlaşdırılması zamanı 70-ə yaxın tapşırıq həll etməli olursan, idarə

etmənin digər yarımsistemlərində isə uyğun olaraq bunları həll etməli olursan: maddi və texniki

təminatlıq 25-30; əmək vasitələri-10-12; tikinti maşınlarının işi 15-20; nəqliyyat- 20-25; maliyyə

fəaliyyəti 8-101; mühasibat uçotu 6-8 və s.

Bir çox tapşırıqlar həm bir-birilərinin arasında həm də idarəetmənin yarımsistemləri ilə

funksional qarşılıqlı əlaqədardır. Ona görə də qaydaların təyin edilməsi üçün onların həll

110

edilməsini ortoqonal matrislər təşkil edir, burada tapşırıqların ardıcıllığı, həm sətir-sətir, həm də

üfuqi qurşağın kəsişməsində sütunlar ilə birgə uyğun qoyulur.

EHM həlli üçün tapşırıqlarn hazırlığına ümumi halda təcrid olunmuş mərhələ kimi yox,

İQHKİT tərkib hissəsi kimi baxılmalıdır. Lakin təcrübədə, idarəetmə qərarlarının

avtomatlaşdırılmış emal sisteminə tapşırıqların bütün kompleksinin tam əhatəsi üçün onların

daxil edilməsi məqsədi ilə çoxlu vaxt və imkanlar lazımdır. Ona görə də çox hallarda xüsusilə

lokal kompüter məntəqələrində həlli üçün nəzərdə tutulmuş, tapşırıqların mərhələsi hazırlıq və

daxil edilməsi bəraət qazanır.

`

Şəkil 9.3 Tapşırıqların dekompozisiya sxemi.

Kompüter texnologiyasının hazırlığı İHT və onların funksional təhlilinin istifadəsi ilə

tapşırıqların həll edilməsinin məqsədyönlülüyünün şərtlənməsindən başlanır. Təhlilin məqsədi

tapşırıqların icra edilmə şərtlərinin aydınlaşdırılmasından, onların çıxış vəziyyətinin müəyyən

edilməsindən, epizodik və ya tsiklik-fəaliyyət xarakterinin həll edilmə və üzə çıxarılma

T

əşk

ilet

mə

Tən

zim

lən

mə

Hes

abat

Təh

lili

Təbiətin mühafizəsi

Yanğın təhlükəsizliyi

Sənaye istehsalı

Nəqliyyyat

Tikinti maşınları

Maliyyə fəaliyyəti

Əmək və əmək haqqı

Əsas istehsalat T

Qİ

İş i

steh

salç

ısı

Tik

inti

sah

əsi

Tik

inti

şir

kət

i

Ko

nse

rn(b

irli

k)

Əməyin mühafizəsi

Keyfiyyət

Maddi-texniki təchizat

Pla

nla

şdır

ma

Nəz

arət

İdarəetmə funksiyaları

111

üsullarının seçilməsindən ibarətdir. Tapşırığın şərtləri çox hallarda onun həll qaydasını müəyən

edir, ona görə də birinci növbədə giriş informasiyanın təhlili və onun formalaşma üsulları işlənir.

Məqsədin konkretləşdirilməsi, hesablama (son) parametrlərinin təyin edilməsi və onların

EHM-ə çıxarılması formalarından ibarətdir. Bu çıxış informasiyanın növünü (şərti-daimi və

dəyişkən) hər bir informasiya növünün tamlılığını və son nəticənin alınması üçün kifayətliliyi

üzə çıxarmağa imkan verir.

Giriş məlumatları və onların tərkiblərinin öyrənilməsi zamanı, onların əldə edilmə

üsullarını istifadənin istiqamətini (aralıq və ya yekun nəticələrinin alınması üçün) saxlanılmanın

vacibliyi və nəhayət formalaşma üsullarının təyin edilməsi vacibdir.

Giriş məlumatlarının tərkibi və çıxış məlumatlarının ardıcıllığı istifadəçi – təşkilat

tərəfindən müəyyən olunur.

Çıxış məlumatları üçün onların sistemləşdirilməsinin qaydası EHM-dən təhvil vermənin

periodikliyi və çıxarılma formaları və eləcə də məsələnin sonrakı həllində istifadəsi üçün onların

saxlanılmasının vacibliyi məsələləri lazımdır. Giriş məlumatlarının tərkibindən irəli gələrək,

daimi massiv yazılarının tərkibi müəyyən edilir. Əgər çıxış məlumatları çapa çıxarılırsa, onda

EHM yaddaşına şrifləməyə uyğun maket forması daxil olunur.

Prosedur və əməliyyatlar məsələlərin həlli prosesinin ardıcıl dekompozsiyasının srtuktur

elementləri hesab olunur. Prosedurlar, öz tərkibinə, aralıq (xüsusi) məqsədlərin nail olunması

üzrə hərəkətlər isə –vahid göstərişlərin (əmrlər) icrası üzrə bitmiş formal fəaliyyətdir.

Böyük məsələlər, funksional blok adlanan aralıq komplekslərə bölünür, bu da,

alqoritmləşdirmə zamanı tərtibçilərin əməyinin bölüşdürülməsini həyata keçirməyə imkan verir;

sınaqların aparılmasını, proqramların düzəldilməsi və tapşrıqların müşayiətini asanlaşdırır;

hissələr üzrə məsələnin həllinin təkmilləşdirilməsinə imkan verir. Parçalanmış tapşırıqlar əgər

bəzi funksional bloklar üçün xüsusilə uyğunlaşan TPP istifadəsi nəzərdə tutulursa, onda mütləq

hesab olunur.

Funksional blok-sxemin tikilməsi ilə eyni zamanda, məlumatlar vaxtının hərəkəti də

onların istifadəçilərə verilməsindən qərarların alınmasına qədər öyrənilir. Bu da giriş sənədlərini

korrektə edənlərin, məlumatlar daxil edən operatorların EHM istismar edən xidmətin

əməkdaşlarının və qərarların həlli nəticələrinin tərtib edlməsi üzrə işçilərin iş həcminin müəyyən

edilməsinə imkan verir. Məlumatlar axınının hərəkətini qrafik şəkildə üfüqi cizgilənmiş vərəqdə

əks etdirmək olar. Birinci qrafa məlumatlar həzırlığının davamlılığı və onların təqdim etmə

vaxtının yazılışı üçün ayrılır. Digər qrafalar xidmət edən heyət tərəfindən möhkəmlənir, burada

onların icrasının əməliyyat və müddəti yazılır. Məlumatların emalı və onun icra etmə vaxtı üzrə

iş həcmini bilərək, tapşırıqların həlli üçün lazım olan xidmət edən heyət və vasitələrin sayını

müəyyən etmək olar.

112

Funksional təhlil mərhələsində, məsələlərin həll edilməsinin çətinliyi, tikinti istehsalında

onların vacibliyi, idarəetmə posesində onların məntiqi ardıcıllığı və onların qoyuluşunun

ardıcılığının seçilməsi müəyyən olunur. Bu ardıcıllığın seçilməsi üçün, tikinti istehsalının idarə

edilməsnin hər bir yarımsistemi üçün tərtib olunan matrislərdən istifadə etmək daha rahatdır

(cədvəl 9.1).

Yarımsistemlərdə idarəetmə tapşırıqlarının ardıcıllığı.

cədvəl 9.1

Funksiyalar

Verilən tapşırığın qarşılıqlı bağlı olan yarımsistemlərdə tapşırıqların

sıra sayı

T və Qİ istehsalının

idarə edilməsi

Əməyin və əmək

haqqının idarə

edilməsi

Tikinti maşınları

işinin idarə

edilməsi

və s.

1. Planlaşdırma və s. 1,1 1,2 1,3

İlkin informasiyanın yığılması, növbə ilə (lokal) həll edilən hər bir tapşırıq üçün və eyni

zamanda bir çox yarımsistemlərin tapşırıqlarını daxil edən onların kompleksləri üçün də ayrıca

istehsal oluna bilər. Tapşırqların lokal həlli zamanı eyni informasiya nə qədər növbə ilə tapşırıq

həll olunarsa, informasiya da bir o qədər yığılır. Məsələn, illik istehsal proqramının hazırlanması

zamanı, növbə ilə maddi vəsaitlərin cari planlaşdırma, tikinti maşınlarının yüklənməsi, nəqliyyat

daşımaları və digər məsələlər həll olunur. Operativ rejimdə, ayrıca olaraq illik planlaşdırma,

tikinti obyektləri üzrə material hərəkətinin planlaşdırılması, obyektlərin tikilməsinə görə

materialların silinməsi və s. kimi məsələlər həll edilə bilər. Qanuna uyğun olaraq informasiyanın

birdəfəlik daxil edilməsi, işlərin həcmi haqqında (şəkil 9,4) yuxarıda qeyd edilən bir sıra

məsələləri həll etmək olar. Bu da ötürülən informasiya həcminin və eləcə də daxil etmə

qurğularının iş və kanallarının məşğulluq vaxtının azaldılmasına gətirib çıxarır. İnformasiyanın

birdəfəlik daxil edilməsi üçün, idarəetmənin universal modeli və elastik informasiya-sorğu

massivləri istifadə olunur.

Tikinti, quraşdırma və vəsaitlərin təchizatı istehsalının idarə edilməsində universal model

kimi adətən təqvimə bağlanmış şəbəkə modeli istifadə olunur. Onun şəbəkə modelində – işlər

uzrə vəsaitlərə tələbat və işin həcmi haqqında olan məlumatlarla təchiz olunur. Belə olan halda

plan icrasının, vəsaitlərin xərclənməsinin qiymətləndirilməsi üçün və həmçinin də gələcək dövr

üçün onların ehtiyatları, şəbəkə modelinin hər bir işinin qurtarması üçün qalan vaxt haqqında

informasiya kifayətdir.

113

1 2 3

Şəkil 9.4 Tapşırıqların həll edilmə qaydası.

Şəkil 9.4 Tapşırıqların yerinə yetirilmə ardıcıllığı.

İnformasiyanın birdəfəlik daxil edilməsi həmçinin normativ məlumatların modul qurulması

zamanı da mümkündür. Məkan-texnoloji modullar iş icrasının texnoloji mərhələsini təsvir edir

və onların tərkibindəki T və Qİ və vəsaitlərin icrasının növləri haqqında informasiya daşıyırlar.

Hər bir belə modul üçün eyni zamanda maşın vaxtı və maddi-texniki vəsait əl əməyinin bütün

xərcləri müəyyən edilir.

Kompleks yanaşmanın həyata keçməsinin çətinliyi, onunla bağlıdır ki, ayrıca informasiya

bloklarına baxmazdan əvvəl, uzun müddət ərzində yaranan bütün təşkilatın çətin informasiya

sistemini tədqiq etmək lazımdır. Bundan əlavə, belə ki, mövcud olan idarəetmənin təşkilati

strukturu, idarəetmə aparatının bölmə və xidmətlərin fəaliyyətinin dəqiq ayrılma prinsipinə görə

qurulur. EHM tətbiqi ilə tapşırıqların kompleks həlli şəraitində onların fəaliyyətinin inteqrasiyası

üçün onun yenidən qurulması lazım olacaq.

Həll edilən kompleks tapşırıqların informasiya təminatlılığı sistemi öz tərkibinə

məlumatların formalaşması, hazırlığı və ötürülməsi mənbələrini daxil etməsinə görə cavabdeh

İdarəolunan sistem

Planlaşdırma və tikintinin

təşkilati hazırlaq xidməti

İHM Yarımsistemlər

Qərarlar qəbul edən şəxslər

(tənzimləmə xidməti)

İstehsalat prosesi İdarəolunan obyekt

Tapşırıqlar

Kodla

şdır

ılm

ış i

nfo

rmas

iya

Kodla

şdır

ılm

amış

info

rmas

iya

Planlı

qərarlar

114

olan xidmətlər və həmçinin identifikator və təsnifatçı kodların mənimsənilməsi üçün təsnifatçılar

daxil edir. Kollektiv istifadə İHM-də təşklati-istifadəçiləri informasiya və təsnifatçılarla təmin

etmə qaydası, bütün dəyişikliklər haqqında xəbərdarlıq etmə qaydası hazırlanır.

İnformasiyanın baş vermə yerlərində məlumatların qeydə alınması (yəni tikinti

təşkilatlarının dispetçer məntəqələri, anbarları, köməkçi istehsallar və s.) periferik bölmələri

hesab olunan abonentlərində, abonent məntəqələrində (AM) fəaliyyət göstərir. Onlar məlumatları

mərkəzi EHM-dən asılı olmayaraq emal və köməkçi əməliyyatları da (informasiyanın seçilib

ayrılması, onun EHM emalı üçün hazırlığı) icra edə bilərlər. AM ekrana çıxarır və qərarın həlli

nəticələrini mərkəzi EHM-də çap edirlər. Hal-hazırkı dövrdə terminal qurğular kimi, AM fərqli

olaraq kifayət qədər böyük həcmdə köməkçi işləri və hesablamaları icra edən, mini EHM geniş

istifadə olunur.

115

Fəsil 10. MARKETİNQİN İDARƏ OLUNMASI

10.1 Marketinq fəaliyyətinin tərkibi və mahiyyəti .

Marketinq (ing. market-bazar) - bu nəinki alıcıların konkret sifariş konyukturasının

öyrənilməsinə yönəldilən, həm də lazımi əmtəənin istehsalına istiqamətlənən və xidmətlər

göstərən bazar konsepsiyasıdır. Bu konsepsiyadan irəli gələrək müəssisə istehsal və ya tikintidən

əvvəl, konkret istehlakçıların sifarişlərini ətraflı öyrənməli və alınan məlumatlara əsasən,

buraxılan məhsulu və onun istehsal texnologiyasını təkmilləşdirməlidir. Beləliklə, marketinq

bazar tendensiyasının inkişafından və onda olan iqtisadi konyukturadan asılı olaraq, məhsulun

istehsal və satışının eyni zamanda idarə edilməsi üzrə, elmi və əməli fəaliyyət hesab olunur.

Marketinq - bu öz tərkibinə stimullaşdırma və reklam üzrə lazımi ölçüləri daxil edərək,

konkret alıcı və əmtəənin satışının təşkili üçün əmtəənin istehsalına yönəldilən sistemdir.

Marketinqə istiqamətlənmə zamanı idarəetmənin strukturunda marketinq vəzifəsi yarandı.

Onun vəzifəsi – əmtəə ilə dolu və bazar xidmətləri şəraitində, müəssisənin fasiləsiz, səmərəli

işini təmin etməkdir. Marketinq, fəaliyyətin elmi-texnoloji və istehsal-satış idarəçiliyinin

konsepsiyası kimi, kompüter texnologiyasının inkişafı və informasiya təminatlığı sahəsindəki

elmi tərəqqi şəraitində yaranmışdır.

Marketinqin əsas prinsiplərinə daxildir:

•bazarın, bazar və ümumtəsərrüfat konyukturasının və müəssisənin istehsal-satış

imkanlarının dərin və hərtərəfli elmi praktiki tətqiqatları. Tətqiqatlara aid edilir: bazarın həcmi,

qiymət əmələgəlmə sistemi və qiymət dinamikası, əmtəənin istehlak etmə xüsusiyyətləri,

müəssisə-rəqiblərin iş üsulu, satışların stimullaşdırılması və s. Eyni zamanda öz müəssisəsinin

istehsal-satış imkanları, onun elmi-texnoloji potensialı da öyrənilir;

•bazarın seqmentasiyası bundan ibarətdir ki, müəssisə-rəqiblər qarşısında üstünlüyün nail

olunması məqsədilə və konfliktlərdən yaxa qurtarmaq, həm də bazarda birbaşa rəqabət

mübarizəsinin kəskinləşməsi zamanı, müəssisə özü üçün öz profili və imkanlarına, daha uyğun

olan bazar seqmentini, yəni istehlakçıların konkret qrupunu üzə çıxarmalıdır;

•bazarın dəyişən tələblərindən asılı olaraq, müəssisənin istehsal-satış fəaliyyəti

idarəçiliyinin sürətli hərəkət etmə qabiliyyəti və adaptasiyasını nəzərdə tutan, satışın tələblərinə,

istehsal və satışın elastik reaksiya verməsi;

•innovasiya – əmtəə istehsalı texnologiyasının daim təkmilləşdirilməsi, elmi-tətqiqat və

konstruksiya işlərinin yeni istiqamətlərinin seçilməsi, müəssisənin idarə edilməsi üçün daha

mükəmməl strukturun formalaşmasıdır.

116

Tikintinin marketinq fəaliyyətində müəssisənin (təşkilatın) 3 növü iştirak edir-satıcılar,

alıcılar və vasitəçilər. Satıcılar bir qayda olaraq, əmlakın bazarda satışı üçün nəzərdə tutulmuş

binaların tikintisini aparan sənaye və tikinti müəssisələri hesab olunur. Alıcılar aralıq satışlar

bazarında texniki əmlakın, konstruksiyaların, məmulatların, materialların alınmasını həyata

keçirən tikinti təşkilatlarıdır. Bazarlarda vasitəçi kimi müxtəlif ticarət təşkilatları-əmtəə və

broker birjaları, və s. çıxış edirlər.

10.2 Bazarın, onun konyukturasının və satış-müəssisəsi imkanlarının tətbiqi.

Bazarın kompleks tədqiqi, marketinqin idarə edilməsinin əsası, eyni zamanda müəssisə-

satıcı siyasətinin strateji hazırlığı hesab olunur. Bazarın marketinq tədqiqatı əsaslanmış

idarəetmə qərarlarının qəbulu və hazırlığı üçün elmi-praktik bazanın yaradılmasına imkan verir,

bununla belə onların əsasında müəssisə bölmələrinin uyğun strukturları yaradılır.

Bazarın tədqiqatı üzrə işin tərkibinə daxildir:

•bazarın əmtəələrə olan ehtiyaclarının və məhsulun istehlakçı xüsusiyyətlərinə olan

tələblərinin öyrənilməsi, eyni zamanda, əmtəənin lazımi xüsusiyyətləri haqqında istehlakçıların

təsəvvürləri;

•buraxılan məhsulun rəqabət qabiliyyətli səviyyəsinin müəyyən edilməsi və eləcə də

bazarın iqtisadi konyukturasının, bazar konyukturasının dərəcə və şərtlərinin öyrənilməsi;

•müəssisə tərəfindən istehsal edilən məhsulun profilinə daha çox uyğun olan, bazar

seqmentinin üzə çıxarılması və bazar seqmentasiyasının təhlili;

•bazarın sahibkarlıq strukturunun ilk növbədə, müəssisə-rəqiblərin öyrənilməsi, onların

rəqabət üstünlüyü və zəifliyi dərəcəsi haqqında uyğun tədqiqatların aparılması;

•verilən məhsul, verilən bazardakı ticarət təcrübəsində qəbul edilmiş satışın üsul və

formalarının tədqiqi, eyni zamanda alqı-satıqı sövdələşmələrinin, onların formalarının təşkilat-

vasitələrin mövcudluğunun həyata keçmə üsullarının tədqiqi;

•alıcının sosial-psixoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, alıcılıqda onların motivasiyası.

Bazarın tədqiqi, hər şeydən əvvəl istehlakçının hansı əmtəə xüsusiyyətlərinə üstünlük

verməsinin üzə çıxarılmasından irəli gəlir. Əmtəənin rəqabət qabiliyyətliliyi – bu onun son

alıcılarının ehtiyaclarının ödənilməsi dərəcəsinə görə bu əmtəəni analoqlarından fərqləndirən,

uyğun xidəmətlərin xüsusiyyət və xarakteristikaların məcmusudur.

Əmətəənin əsas tərkib rəqabət qabiliyyətliliyi onun keyfiyyəti hesab olunur. Hər şeydən

əvvəl texniki-iqtisadi göstəricilər, istismarçı xüsusiyyətləri, etibarlılıq və uzunmüddətlilik.

117

Əmtəənin rəqabət qabiliyyətində, kommersiya tərkibi böyük əhəmiyyətə malikdir. O,

kommersiya işinin keyfiyyəti haqqında xəbər verir.

Marketinq işinin ayrılmaz hissəsi, qiymətlərin dinamika və təklifləri, satışın müəyyən

mərhələsində ifadə olunan onların daimi inkişaf və qarşılıqlı təsirində təkrar istehsalın amil və

şərtlərinin bazarda büruzə verilməsi forması kimi başa düşülən, iqtisadi konyukturanıın

öyrənilməsi hesab olunur.

Konyuktur yaradan amillər, iqtisadiyyat, demoqrafiya, sosial və təbii şərtlər hesab olunur.

Qərb ölkələrinin iri firmalarında idarəetmənin strukturunda, xüsusi konyuktur xidmətlər vardır.

Marketinq fəaliyyəti sistemində, əmtəə, qiymət, rabitə, satış siyasəti və satışın

ehtimallaşdırma siyasəti böyük əhəmiyyətə malikdir.

Əmtəə siyasəti öz tərkibinə, müəssisə tərəfindən buraxılan məhsulun rəqabət qabiliyyətinin

yüksəldilməsi üzrə ölçülərin öyrənilməsini, hər şeydən əvvəl, yeni əmtəələrin yaradılması

imkanları və son istehlakçıların tələblərinə cavab verən onun keyfiyyət xarakteristikalarını daxil

edir.

Əmtəə siyasətinin əsas vəzifəsi, əmtəənin həyat tsiklinin bütün mərhələlərində sistem

tədqiqatlarının aparılması hesab olunur. Bu siyasətin ölçü vahidi, istehsalçıdan tutmuş

istehlakçıya qədər məhsul irəliləyişinin hər bir mərhələsində müxtəlif marketinq tədbirlərinə

cavab reaksiyası hesab olunur.

Əmtəənin rəqabət qabiliyyətliliyini təmin etmək üçün brakın üzə çıxarılması yox, onun

xəbərdar edilməsi lazımdır. Bu məqsədlə buraxılan məhsulun keyfiyyətini vahid idarə edilməsi

sistemi yaradılır. Bununla belə, məhsul istehsalının hər bir sonrakı mərhələsində, onun icraçısı,

istehlakçı kimi qəbul olunmalı və onun keyfiyyətini qiymətləndirməlidir.

Müəssisə üçün qiymət siyasəti həyat əhəmiyyətli hesab olunur, belə ki, əmtəənin həyata

keçməsindən alınan gəliri məhz o təmin edir. Qiymət siyasətinin düzgün strateji planlaşdırılması

zamanı müəssisənin kifayət qədər gəlir almaq perspektivi imkanı yaranır.

Rəqib mövqelərinin saxlanılması və əldə edilməsi üçün qiymət siyasətinin istifadəsi-kifayət

qədər çətin məsələdir, belə ki, bir çox bazarlar, alıcıların bazarları hesab olunur və məhz alıcı

qiymətin nümunəvi səviyyəsini diktə edir. Hər bir konkret halda qiymətin müəyyən edilməsi

zamanı, tələbin səviyyəsi, onun həcm və dinamikası, iqtisadi imkan və alıcının marağı, istehsala

və verilən məhsulun satışına müəssisənin tam xərcləri, müəssisə-rəqib məhsullarının analoji

qiyməti nəzərə alınmalıdır.

Marketinq fəaliyyətində bir sıra məşhur strategiyalar öz tətbiqini tapa bilər, hansı ki,

yüksək və ya aşağı, differensiyalaşmış (imtiyaz və hüquqi bərabərliyi olmayan) rəqib və nüfuzlu

və s. qiymətlərin istifadəsinin vacibliyini müəyyən edir. Bütün bu məsələlər «sahə iqtisadiyyatı»

kursunda öyrənilir.

118

Satış siyasət, müəssisə məhsulunun satış kanallarnının normallaşdırması, təşkili və

planlaşdırmasını nəzərdə tutur.

Kommunikasiya siyasəti müəssisə məhsulunun bazara irəliləməsinə yönəldilən tədbirlər

kompleksinin həyata keçirilməsindən ibarətdir.

Stimullaşdırma siyasəti məhsulun uğurlu satışı üzrə fəaliyyəti tamamlayır. Satışın

stimullaşdırma subyektinin 3 növünü ayırırlar: alıcılar, vasitəçilər, satıcılar. Daha geniş alıcı

stimullaşdırmasının üsul və vasitələri istifadə olunur. Onlardan nisbətən vacibləri maliyyə

xərcləri, satış mükafatı, servis xidməti və s. hesab olunur.

Müəssisə-satıcı tərəfindən aparılan siyasətin işarə olunan növ müxtəlifliyi, məhsul

istehlakçıları ilə daimi əlaqə saxlamağa və artıq layihələndirmə mərhələsində onun yayılma

məsələlərini həll etməyə imkan verir. Bu istiqamətdə böyük iş Rusiya və xaricdə tanınan və

müəssisəsi Sankt-Peterburq ətrafında yerləşdirilən QTSC «Pobeda/Knauf» da aparılır. Bu birlik

killerlərlə işləməkdə böyük təcrübəyə malikdir:

•məhsulun istifadəsi üzrə onlara məsləhətlər (prospekt şəklində) təqdim edir;

• QTSC məhsulunun istifadə edilmə texnologiyasına öyrədir;

• tikinti materialları bazarında vəziyyəti haqqında və rəqiblərin məhsulu ilə müqayisədə öz

məhsulunun üstünlükləri haqqında informasiya təqdim edir;

•satışların stimullaşdırılması üzrə planlaşdırılan tədbirlər haqqında informasiya verir;

•TMM-da reklam satışını təmin edir.

QTSC istehsalat fəaliyyəti daima təkmilləşir.

Marketinq idarəçiliyinə, istehsalat fəaliyyətinin digər obyektlərinin idarəçiliyində olduğu

kimi bu funksiyalar xarakterikdir: planlaşdırma, təşkilatlar, nəzarət, tənzimlənmə, uçot və təhlil-

bunlardan hər biri marketinqdə spesifik olan xüsusi funksiyalarla tamamlanır.

10.3. Marketinq proqramlarının hazırlanması və marketinq fəaliyyətinin planları

Marketinq proqrammı - bu, müəssisənin elmi-texniki və istehsalat satış fəaliyyətinin

strateji planının kompleks marketinq tətqiqatları əsasında hazırlanması deməkdir. Bu proqramda,

qəbul edilmiş məqsəd və strategiyalara əsasən, müəssisənin inkişafının optimal variantı nəzərdə

tutulur. Marketinq proqramının tərtib edilməsi üçün keçən dövrün istehsal-satış fəaliyyətinin

təhlili və növbəti dövr üçün imkanlarının araşdırılması sayılır.

Marketinq fəaliyyətini, ancaq keçmişin təhlilləri nəticəsində, bazar tələblərinin inkişafı və

xüsusi imkanlarının tələb və ehtiyacları ilə əlaqələndirmək olar.

119

Aparılan təhlil nəticəsində marketinq xidməti:, strateji proqram hazırlayır, 1-2 illik dövr

üçün cari plan (orta müddətli) və bir illik dövr ərzində operativ plan (qısamüdətli) tərtib

edilir. Strateji proqramlarda, marketinq fəaliyyətinin əsas uzunmüddətli istiqamətləri formalaşır.

Cari və operativ planlar (qısamüddətli) tərtib edilir. Cari və operativ planlar, strateji proqramın

tərkib hissələri hesab olunur və onlarda uzunmüddətli məsələlər detallaşdırılır.

Marketinq proqram və planları öz tərkibinə bazar konyukturasının inkişaf proqnozlarını,

məqsədlərini, müəssisə-satıcının bazarda strategiya və özünü aparma taktikasını, onun əmtəə,

qiymət və satış siyasətini, satışın stimullaşdırma siyasətini və kommunikasiya siyasətini gərək

daxil etsin. Marketinq proqramında siyasətin hər bir növünə xüsusi bölmə ayrılır.

Marketinq proqramları, tapşırıqların ayrıca növlərinin həyata keçirilməsinə yönəldilən

məqsədli istehsalat və məhsuldar ola bilər. Məhsuldar proqram, müəssisə tərəfindən buraxılan

müəyyən məhsulun həyata keçirilməsi üçün tərtib olunur; istehsalat proqramları məhsuldar

proqramlarına əsaslanır və müəssisə-satıcının idəraetmə aparatı xidmətinin istehsal - satış

fəaliyyətinin tənzimlənmə və planlaşdırılması üçün baza hesab olunur. Marketinq proqramı öz

tərkibinə gərək, keçən dövr üçün istehsalat-satış fəaliyyətinin yekunlaşdırılmasını, qısa təhlil,

bazarının inkişaf proqnozunu, fəaliyyətin planlaşdırılan dövr üçün müəssisə məqsədinin

müəyyən edilməsini, həm də onun bazardakı davranışının əsas strateji xətlərinin hazırlanmasını

daxil etsin. Adətən, marketinq proqramının böyük hissəsini, məqsədlərin təsvir edilməsi tutur,

yəni hər bir əmtəə, bazar və istehsalat əlamətinə görə marketinq tədbirlərinin və ya marketinq

fəaliyyəti tərkib hissələrinin yığımı.

Marketinq proqramlarının hazırlığı aşağıdakı qaydada aparılır:

•müəssisənin məqsəd və vəzifələrinin müəyyən edilməsi və onların müvəffəqiyyətinin real

müddətləri;

•fəaliyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsi və ilkin təhlil və proqnoz yolu ilə onların

müvəfəqiyyətinin real müddətləri;

•arzu olunan göstəricilərin, müəssisə-rəqiblərin, fəaliyyət və nəzarət edilən bazarların

inkişaf tendesiyalarının uçotu ilə nisbətən real göstəricilərlə müqayisəsi;

•göstərici fərqlərinin əsas səbəblərinin təhlili və bu səbəblərin təhlili və bu səbəblərin

təkrarının və fəaliyyətdə olan amillərin tərtib edilməsi;

•inkişafın real və arzuolunan səviyyələri arasında fərqi minimuma endirməyə kömək edən,

idarəetmə metodlarının inkişaf və təhlili;

•arzuolunan nəticələrin nailiyyəti üçün ölçülərin qəbul edilmə sırası və qaydanın seçilməsi,

həm də bazarda gözlənilməz hadisələr vəziyyətlərində və ya proqramda əsas göstərilmiş

ölçülərin səmərəsizliyində qəbul edilən mümkün alternativin təyin edilməsi;

120

•əsas və real korrektə edilmiş, proqram məqsədlərinin ifadə edilməsi və idarəetmə

siyasətinin konkret ölçülərinin sadalanması, yəni marketinq proqramının bütün hissələrinin bir

araya yığılması.

Proqramların hazırlanması prosesində, müəssisə bazarı inkişafının perspektiv və

məhdudiyyətlər, bazarla birbaşa və əks əlaqə hərəkətlər, bazarın tələblərinə uyğunlaşmasının

vacibliyi və həm də bazar tələblərinin genişlənmə və formalaşmasına aktiv imkanları nəzərə

alınır.

10.4. Marketinq fəaliyyətinin təşkili

Marketinq fəaliyyətinin təşkili məsələlərinə: satış qiymətinin formalaşması, əmtəənin satış

yerinə irəliləməsi üçün kanalların qaydaya salınması, əmtəəyə olan tələbi stimullaşdıran şəraitin

yaradılması, təchiz edən və əmtəənin alışı arasında kommersiya məsələlərinin həll edilməsi və

son nəticədə istehsal məhsulunun satışı məsələlərinin uğurlu həll edilməsi, və s. aid edilir

Satış şəbəkəsi – bu topdansatış mağazalarının, aralıq saxlanılma anbarlarının, texniki

təminatlıq məntəqələrinin məcmusudur. Əmtəə hərəkəti, təminatlılıq məntəqələrinin

məcmusudur. Əmtəə hərəkəti kanallarına aid edilir: məhsulun nəql edilməsi, yüklənmə və

yükləmə. Kommersiya məsələləri, alqı və satqı sövdələşmələri üzrə danışıqların aparılması və

hazırlığı zamanı həll olunur.

Əmtəə satışının 3 əsas üsulu mövcuddur: birbaşa – vasitəçisiz; vasitəli- bu zaman satış

təşkilatında azad vasitəçilər iştirak edirlər və qarışıq kapitallı təşkilatlar satış zamanı vasitəçi

kimi çıxış edirlər. Bunula belə istehsalçı ilə satış təşkilatları arasında münasibətlər, müəssisə –

istehsalat məsələləri və maraqların satış təşkilatlarının struktur tabeçiliyi ilə şərtlənən, korporativ

və danışıq (kontrakt əsasında) ola bilərlər. Satış üsulunun seçimi, satış bazarının konkret

şərtlərindən asılıdır.

Satış üçün tələbin stimullaşdırılması, kommunikasiya fəaliyyətinin inkişafı vasitəsilə

həyata keçirilir.

Reklam, kommunikasiya fəaliyyətində xüsusi yer tutur. O marketinq fəaliyyətində daha

çox qəliz və çətin həyata keçən tapşırığın həll edilməsi üçün cəlb edilir. Reklam, əmtəənin

keyfiyyətinə və ya müəssisənin nüfuzuna inandırmaq vasitəsidir. O, əmtəənin istehlakçı

xüsusiyyətlərinin kommersiya təbliğatı və müəssisə fəaliyyətinin müvəffəqiyyətidir. Onun

məqsədi, məhsula potensial aktiv alıcını hazırlamaqdır.

Maliyyə stimullaşdırması, satışı intensivləşdirir. O satış qiymətinin müxtəlif güzəştlərində

ifadə olunur. Stimullaşdırmanın əsas vasitəsi kredit hesab olunur. O müəyyən vaxt ərzində

faizsiz ola bilər. Stimullaşdırmanın bu formasına kompüter sistemli kredit kartları aid edilir.

121

Stimullaşdırma vasitələrinə məhsula görə pulun qaytarılma zəmanəti aid edilir, əgər alıcı

onun keyfiyyətindən və ya onun istehlak xüsusiyətlərindən narazıdırsa; satış mükafatı – əlavə

əmtəəə sayının alınmasına görə mükafatların təqdim edilməsi; müstəqil vasitə kimi istifadə oluna

bilən qablaşdırmanın tətbiqi;

texniki xidmət (TX) – təmir ilə əlaqədar olan satışdan qabaq və satışdan sonra (zəmanətli

və zəmanətdən sonra); ehtiyat hissələri ilə təchiz olunma; obyekt hissə və düyünlərin yeniləri ilə

əvəz olunması; profilaktik baxış, sınaq, planlı təftişlərin aparılması və. s.

TX təşkil edilməsi üçün məhsulun müəssisə istehsalçıları ixtisaslaşmış məntəqələrə,

stansiyalar və təmir emalatxanaları olmalıdır. TX, rəqabət qabiliyyətliliyin əsas tərkib hissəsi

hesab olunur. TX zamanı, məhsulun son istehlakçıları ilə birbaşa əlaqə təşkil edilir, belə ki,

istehlakçıların tələb və ehtiyaclarının öyrənilməsinə imkan verir. TX zamanı, müəssisənin

nümayəndələri, iddiaların alınması hallarında istehlakçılara gedirlər.

Tələblərin stimullaşdırılması zamanı böyük əhəmiyyətə malik olan müəssisədəki

əmtəələrin satışıdır. Belə forma, satıcıların «sonuncu» alıcı ilə birbaşa əlaqələrinin sahmana

salınmasına kömək edir. Belə olan halda, ticarət agentlərinin və komivoyağerlərin alıcılarla işi

aparılır, bu da bazar üzrə lazimi informasiyanı verir.

Yarmarka və sərgilərdə reklam təbliğat işi reklam ədəbiyyatının paylanmasından, reklam

filmləri və videoroliklərin nümayişindən, tematik konfransların təşkilindən, pess-konfranslar və

seminarlardan, stendlərdə kataloqların, bukletlərin, slaydların qoyulmasından ibarətdir.

Yarmarka və sərgilərdə, alıcı ilə danışıqlar aparılır və kontraktlar imzalanır.

Müəssisənin nüfuzunun yüksəlməsi və ona etibarlılıq, firma etiketində əsaslanmış iş stili və

əmtəə nişanlarının istifadəsinə (marka) kömək edir. Firma nişanlarının əsas vəzifəsi-müəssisə

əmtəələrini tanınmış etməkdir.

Bazar üçün əmtəə irəliləyişi sferasında icra edilən əməliyyatları bir qrupda birləşdirmək

olar:

1. Məhsulu istehlak edənlərlə qarşılıqlı münasibətdə olan əməliyyatlar: bazarın və alıcı

tələblərinin tətbiqi, bilavasitə əlaqələrin təyin edilməsi, alqı-satqı müqavilələrinin hazırlığı və

bağlanması, onların yerinə yetirilməsinə nəzarət, əmtəənin irəliləyişi ilə stimullaşdıran siyasətin

həyata keçirilməsi.

2. Məhsullarını satışa hazırlığı üçün əməliyyatlar: əmtəənin, istehlakçıların tələbi

səviyyəsinə qədər aparılması, əmtəələrin çeşidlərə ayrılması və dəstləşdirilməsi, satış

əməliyyatlarının maliyyələşdirilməsi, satılan məhsulun xidməti və s.

3. Əmtəələrin irəliləyişi zamanı baş verən əməliyyatlar: nəql etmə, anbara yığma və

saxlama, əmtəə irəliləyişi kanallarnın tərkibinə görə xərclərin maliyyələşdirilməsi.

122

Təcrübə göstərir ki, yuxarıda göstərilən əməliyatların icrası, birbaşa üsuldan fərqli olaraq,

təşkilat vasitəçilərin cəlb edilməsi ilə az xərclə və daha səmərəli həyata keçirilə bilər. Lakin,

vasitəçi seçiminə çox böyük məsuliyyətlə yanaşmaq lazımdır, belə ki, uğursuz seçim

kommersiya fəaliyyətinin gedişi bütünlüklə və bazarda satış fəaliyyətinin uğuru təhlükə altına

qoyula bilər. Vasitəçini, onun maddi-texniki təchizat dərəcəsi və işçilərin təsnifatını,

qabaqcadan müəyən edərək, tanınmış ixtisaslaşmış təşkilatların sayından seçmək lazımdır.

Satışın həyata keçirilməsi üçün, iki-üç vasitəçinin cəlb edilməsi daha yaxşı olardı.

Marketinq xidmətlərinin təşkilati strukturu - müəssisələrin fəaliyyət spesifikasından,

onların gücündən, buraxılan məhsulun və ya göstərilən xidmətlərdən, bazar seqmentindən və s.

asılıdır. Onlara qarşı əsas tələblər bunlar hesab olunur:

•sistemin, elastikliyi sürətlə hərəkət etmə qabiliyyəti və uyğunlaşması. Bu tələblərə

müəyyən vaxta konkret tapşırıqların həlli üçün formalaşan, məqsədli işçi qrupları cavab verirlər;

•onun sürətlə hərəkətetmə qabiliyyətinin təmin edilməsi məqsədi ilə strukturun nisbi

sadəliyi;

•marketinq xidməti miqyaslarının uyğunluğu, onun səmərəlilik və satış həcmi dərəcəsi;

•strateji idarəetmənin mərkəzləşdirilməsi rəhbərliyin ən yüksək səviyysində;

•xidmətin təşkilati strukturunda gərək planlaşdırma nəzarət edən və koordinatlaşdıran

qruplar, strateji istehsal-satış idarəçiliyi qrupları yaradılsın; marketinq xidmətinin başında idarə

edən durmalıdır.

10.5 Marketinq fəaliyyətinə nəzarət, onun təhlili və tənzimlənməsi

Nəzarətin əsas vəzifəsi, müəssisə - satıcının, bütün elmi-texniki və istehsal-satış

fəaliyyətinin səmərəliliyinin qaldırılması üsullarının üzə çıxarılmasıdır. Marketinq fəaliyyətinin

nəzarət və təhlili öz tərkibinə daxil edir: məhsulun həyata keçirilməsini müşahidə etmək (satışın

nəzarəti) və satış imkanlarının təhlili, gəlirliyinin yoxlanılması və marketinq xərclərinin təhlili.

Nəzarətin bu növlərindən başqa, marketinq fəaliyyətinin strateji nəzarəti və təftişi də aparılır.

Satışın nəzarəti, faktiki satışların uçotunu və onların planlaşdırılması, göstəricilərlə

tutuşdurulma tendensiyalarını nəzərdə tutur, bununla belə, hesablardan alınmış satış statistika

məlumatları da istifadə olunur. Hər şeydən əvvəl məhsulun həyata keçməsinin ümumi həcmi və

onun dinamikası nəzarət olunur. Nəzarətin nəticələrinə görə, planlaşdırılmış həyata keçmə

gedişinin pozuntuları haqqında nəticələr çıxarılır və marketinq planlarının tənzimlənməsi üçün

tədbirlər təklif olunur.

Gəlirlilik nəzarəti öz tərkibinə marketinq xərclərinin təhlili və uyğun olaraq müəssisə

fəaliyyətinin rentabelliyini daxil edir. Satış kanalları üzrə gəlirlilik nəzarəti, istehsala və

123

məhsulun satışına və ayrıca onun satışına tam xərclərin hesablanmasına imkan verir. Əmtəənin

satışı üçün ayrıca tərkib hissələr üzrə xərclər müəyyən olunur: reklam, qablaşdırma, nəql etmə,

satış və s. Ayrıca hər bir satış kanalı üzrə gəlirin həcm və zərəri müəyyən olunur və xərclər

hesablanır.

Marketinq xərclərinin təhlili adətən 3 mərhələdə həyata keçirilir:

•xərclərin cari məcəlləsi ilə satış və valyuta gəlirindən daxil olmaların müqayisəsi;

•marketinq funksiyasına görə xərclərin təkrar hesablanması, bu da, cari xərcləri konkret

marketinq fəaliyyəti ilə əlaqələndirməyə imkan verir;

•marketinq funksional xərclərinin, həyata keçmənin forma və metodlarına satış ərazilərinə,

satış kanallarına, istehlakçılara və s. görə bölünməsi.

Strateji nəzarət, müəssisənin marketinq fəaliyyətinin yoxlanılması üçün nəzərdə tutulur.

O daimi, dövrü və ya epizodik ola bilər. Strateji nəzarətin köməkliyi ilə, marketinq ilə,

marketinq əməliyyatlarının əsas tapşırıqlarının icrasına qiymət verilir, müəssisənin işində

çətinliklər və müsbət perspektivlər üzə çıxarılır, gələcək planların tərkibinə görə məsləhətlər

verilir.

Marketinqin təftişi, bütün funksiyaların həyata keçməsini tamamilə yoxlanılmasını (üfüqi

təftiş) və ya bir marketinq funksiyasına görə firmanın bütün fəaliyyətinə hər tərəfli nəzarəti

(şaquli təftiş) nəzərdə tutur.

Marketinq fəaliyyəti müəssisənin rəqabət imkanlarında müsbət və mənfi anları üzə

çıxarmağı və marketinq proqramları və sahibkarlıq fəaliyyətinin planlarının ritmik

tənzimlənməsini təyin etməyə imkan verir. Bunun üçün marketinq tədbirləri nəzarətin həyata

keçmə vaxtı ritmində planlaşdırılmalıdır. Marketinq fəaliyyətinin operativ planlaşdırılması

zamanı, onun operativ nəzarəti aparılır, hansı ki, firmanın konkret marketinq fəaliyyətinin cari

yoxlanılmasını nəzərdə tutur və operativ planların cari düzəldilməsinin təyin edilməsinə imkan

verir.

10.6 Tikinti müəssisələrinin marketinqinin idarəetmə xüsusiyyətləri.

Tikinti təşkilatlarının marketinqi, geniş təyinatlı, istehlakçı və ya sənaye əmtəələrindən

mürəkkəb və çətindir. Bu onunla şərtlənir ki, istehsalda və tikinti məhsulları satışının bazar

fəaliyyətinin həyat tsiklinin uzun müddətliyi, digər əmtəələrdən fərqli olaraq kifayət qədər

çoxdur. Əgər istehsal və istehlakçı və sənaye məhsulları satışının həyat tsikli 3 mərhlədən

ibarətdirsə: istehsal - əmtəə - alıcı, onda tikinti məhsulunun həyat tsiklində belə mərhələlr 5 dənə

ola bilər: sifarişçi-layihə-istehlakçı-əmtəə-alıcı. Tikinti məhsulunun alıcısı həm sifarişçinin özü,

həm də digər təşkilat və xüsusi şəxslər ola bilər.

124

Tikinti müəssisələri marketinqinin çətinliyi, ondan ibarətdir ki, uzunmüddətli investisiya

tsiklində böyük tələbatlarla, müxtəlif material, yarımfabrikat, konstruksiya və tikinti texnikası ilə

iş görməli olursan; investisiya tikinti layihələrinin (İTL) həyata keçirilməsinin çoxlu sayda

iştirakçılarının tikinti məhsulu istehsalında birləşdirilməsi. Bununla belə layihənin bütün

iştirakçıları, eyni zamanda sifarişçi, layihə və podrat təşkilatları investisiya tikinti layihələrinin

tərkibində öz fəaliyyətində vasitəçiləri cəlb edə bilərlər (kreditorları, konsalt idarələri, broker

təşkilatları və s.). İnvestisiya tikinti layihələrinin həyata keçmə prosesində isə, onun həyata

keçməsinin bütün dövr ərzində spesifik bazar prosedurları bir-birinə bağlanır. Bu, konsepsiyanın

seçilməsi, layihə-smeta sənədlərinin hazırlanması, məhsulun qiymətinin müəyyən edilməsi və

eləcə də investisiya tikinti layihələrinin həyata keçmə çətinliyini şərtləndirir.

Tikinti müəssisələrindəki marketinqi idarəetmə məsələlərinə aşağıdakılar aid edilir:

• tikinti bazarının kompleks və sistematik öyrənilməsi (tikinti məhsulunu istehsal edənlərin

tələbləri və inkişafın perspektivi);

•potensial layihə və sifarişçilərin üzə çıxarılması, onlar haqqında təsəvvürlərin

formalaşması və onlarla münasibətlərin qurulması;

•layihə üzrə danışanlara ərizələr verilə bilən münasib layihələrin kifayət qədər sayı ilə

müəssisənin texniki şöbəsinin təmin edilməsi (müəssisənin ixtisaslaşmasına uyğun olaraq);

•müqavilələrin bağlanması və müqavilə fəaliyyətinin həyata keçməsi üçün şərtlərin

hazırlanması;

•danışıqların (lazım gəldikdə) payçılarla və investisiya fəaliyyətində vasitəçi olan

təşkilatlarla bağlanması;

•investisiya materialları, kostruksiya və texniki avadanlıq satıcılarının axtarışı, onların

təchiz edilməsi üçün danışıqların aparılması;

•tikinti proqramlarının hazırlığı və bilavasitə investisiya tikinti layihələrinin həyata

keçirilməsi zamanı sifarişçilər tərəfindən irəli sürülən, həm də investisiya əmtəələrinin təchiz

edənlərlə danışıq şərtlərinin riayət olunması tələblərinin icra edilməsinə nəzarət;

•sifarişçilər tərəfindən tikilən obyektlərin təhvil verilməsi və ya onların tikinti bazarında

satışı zamanı satış əməliyyatlarının həyata keçirilməsi;

•potensial sifarişçilərin daimi axtarışı və bazarların seqmentləşdirilməsi;

•investisiya əmtəələrinin potensial layihləri və təchizatçıları, həm də onların gedişi

haqqında məlumatlar bazasının istifadə edilməsi və doldurulması.

Marketinqin idarə olunması, tikinti və investisiya əmtəələri bazarları ilə əlaqəli olan

müəssisələr tərəfindən, məsələlərin həll edilməsi səmərərəliliyi və tikinti müəssisəsinin

istehsalat fəaliyyətinə, ətraf mühit amillərinin təsiri haqqında informasiyanın öyrənilməsinə

125

əsaslanır. Bu amillərə aid olunur, :nəzərdə tutulan tikinti rayonuna məxsus qanunvericilik,

iqtisadi, siyasi, sosial, demoqrafik, təbii və digər amillər.

Fəaliyyətdə olan amillər haqqında informasiya yığımının iki sistemi mövcuddur: marketinq

kəşfiyyatı və marketinq tədqiqatı. Kəşfiyyat marketinqi, fəaliyətinin strateji planına uyğun

aparılır və müəssisənin istehsal-satış fəaliyyətinin strateji proqramının hazırlığı üçün əsas kimi

xidmət edir.

Marketinq tədqiqatı, tikinti müəssisə fəaliyyətinin istehsal-iqtisadi planlaşdırma sisteminin

ilkin sənədi hesab olunan, marketinq fəaliyyətinin cari planına (proqramına) uyğun olaraq

aparılır.

Həlli marketinq fəaliyyəti planında nəzərdə tutulmalı olan əsas tapşırıqların sirasina,

layihələrin seçilməsi və onların həyata keçirilmə şərtləri daxildir.

Bu məsələlərin həlli zamanı aşağıdakı vəziyyətlər nəzərə alınır:

•potensial gəlirlilik;

•riskin dərəcəsi və müqaviləyə görə məsuliyyət;

•analoji obyektlərin tikintisi üzrə iş təcrübəsi;

•verilən sifarişçi ilə iş təcrübəsi;

•obyektlərin tikintisi rayonunda iş təcrübəsi və yerli kadrlardan istifadə imkanı;

•tikinti rayonunda sənaye bazasının və yerli maddi vəsaitlərin mövcudluğu;

•rəqiblərin mövcudluğu və onların imkanlarının müəyyən edilməsi;

Müəssisənin müqavilə fəaliyyətində uğurun qazanılması məqsədilə mahiyyət nəinki

sifarişçi ehtiyaclarının təmin edilməsindən həm də gələcəyi görməkdən ibarət olan, «inteqral

marketinq» konsepsiyasını daha geniş istifadə etməkdən ibarətdir.

Bazarlarda investisiya materiallarının alınması üzrə marketinq fəaliyyəti təşkilatlarının öz

xüsusiyyətləri vardır. Tədarükü, tikinti müəssisə marketinqinin xüsusi hazırlanmış şöbə

agentləri (xidmətləri) aparılır. Bununla belə, tədarükün xarakteri nə qədər çətindirsə, texniki

ekspertlərin tədarükü haqqında qərarların qəbul edilməsi prosesində iştirakın mümkünlüyü bir o

qədər çoxdur.

Tikinti müəssisələri tərəfindən investisiya əmtəələrinin əldə edilməsi zamanı, komplekt

bazarlıq daha geniş yayılıb, tikintidə isə bu marketinq sənayesinin əsas strategiya elementidir.

Dəst satışın 2 forması vardır: 1-təchizatçı qarşılıqlı əlaqədə olan əmtəələr qrupunu satır, məsələn

santexnik işi üçün material və məmulatlar; 2- təchizatçı lazimi avadanlıqla yeni texnologiyanı

satır. Əmtəələrin komplektini, bir qayda olaraq alıcı müəyyən edir. Bununla belə satıcılar tez-tez

komlekt satışa can atırlar, onu marketinqin bir silahı kimi istifadə edirlər.

İnvestisiya əmtəələri bazarında uğurlu sövdələşmə üçün, satıcı və alıcı arasındakı qarşılıqlı

münasibət böyük əhəmiyyətə malikdir. Burada alıcının (tədarük üzrə agent) satıcı tərəfindən

126

kompleks xidmət edilməsi və təchizatçının şəxsi xarakterinin müsbət motivləri vacibdir.

Müəssisə-satıcı tərəfindən texniki xidmətin təqdim edilməsi müsbət rol oynayır.

Tədarükçü komandasına adətən əmtəənin istifadəçilər, tədarük haqqında informasiyaya

nəzarət edən şəxslər, təchizatçılar daxildir. Komandanın tərkibi və ölçüsü əmtəənin

dərəcəsindən, yəni onun çətinliyi və kompleksliyindən asılıdır. Tədarük təkrarən dəyişikliklərlə

və təkrarən dəyişikliksiz yeni həll üçün icra edilə bilər. Yeni tapşırıqların icrası üçün əmtəələrin

tədarükü haqqında qərar problemin dərk edilməsindən sonra qəbul edilir: tələbatın müəyyən

edilməsi; əmtəələrinin xarakteristikalarının qiymətləndirilməsi; təchizatçıların axtarışı; təkliflərin

tələbi; təchizatçının seçilməsi; sifarişin verilməsi üçün prosedurların hazırlığı; təchizatçının

işinin qiymətləndirilməsi. Təkrar tədarük zamanı, bəzi mərhələlər xaric oluna, lazım gəldikdə isə

yeniləri əlavə oluna bilər.

Bu məsələlərin həllinə növbə ilə baxaq.

Problemin dərk edilməsi. Materialların alınmasına tələbat və onların çatdırılma nizamı

investisiya tikinti layihələrinin konsepsiyasının seçilməsindən sonra baş verir və hər bir layihə

bazasının başlanğıcında dəqiqləşdirilir. Bununla belə bu problem, tikinti avadanlığının istismarı

və onun yenisi ilə əvəz edilməsi zamanı, texniki rəhbərlərin və ya təchizat üzrə agentlərin baş

çəkməsi zamanı, ixtisaslaşmış sərgilər, daha keyfiyyətli əmtəə təklif edə bilən kommivoyajerin

görüşü zamanı baş verə bilər.

Tələbatın müəyyən edilməsi. Bunun üçün lazimi əmtəə və onun sayının ümumi

xarakteristikasının xülasəsi verilir. Əmtəənin adi standartları zamanı çətinliklər baş vermir, lakin

yeni material və ya avadanlıqların əldə edilməsi üçün əmtəənin etibarlı, uzunömürlülük, dəyər və

digər keyfiyyət göstəricilərinin əhəmiyytinə görə sıralanmasını aparmaq lazımdır.

Əmtəə xarakteristikasının qiymətləndirilməsi. Bunun üçün funksional –dəyər təhlili

üzrə mütəxəssislər cəlb olunur və işin gedişatında əmtəənin texniki xarakteristikasının məcəlləsi

tərtib olunur, onlar standart əmtəələrin xarakteristikları ilə tutuşdurulur və bir sıra konyuktur

vəziyyətlər üzə çıxarılır. Adətən aşağıdakı məsələlərə baxılır:

1. Əmtəənin istifadəsi hər hansı bir əlavə dəyəri daxil edirmi?

2. Əmtəənin dəyəri onun əhəmiyyətliliyi ilə müqayisə edilirmi?

3. Əmtəənin malik olduğu bütün xüsusiyyətlər ona lazımdırmı?

4.Nəzərdə tutulan istifadə tələblərinə daha dolğun cavab verən əmtəələr mövcuddurmu?

5. Axtarılan detalı, daha az xərclə hazırlamaq olarmı?

6. İstifadə üçün mövcud olan standart əmtəələri seçmək olarmı?

7. Əmtəəyə olan tələbat həcmi nöqteyi nəzərindən istehsalın öz təyinatına texniki təchizat

mövcuddurmu?

127

8. materiallar, işçi qüvvəsinə, əlavə xərclərə və gəlir tutulmalarına olan xərclər əmtəənin

maya dəyərinə daxildirmi?

9. Digər etibarlı təchizatçıdan daha aşağı qiymətə əmtəə almaq olarmı?

10. Axtarılan əmtəəni daha ucuz qiymətə kimsə alırmı?

Təchizatçıların axtarışı ticarət sorğu kitablarının və reklam qurğularının öyrənilməsi yolu

ilə aparılır. İnformasiyanın axtarışı EHM köməkliyi və ya telefon vasitəsilə digər

müəssisələrdən sorğu edilmə yolu ilə təşkil olunur.

Təkliflərin soruşulması. Təchizatçılar öz kataloqunu, kommivoyağerlərini və ya ətraflı

yazılı təsvir elementlərini göndərə bilərlər.

Təchizatçıların seçilməsi. Tədarükçü komandanın üzvləri, təchizatçıların təkliflərini

öyrənir, onların texniki təcrübəsini, lazimi xidmətlərin göstərilməsi ilə əmtəəni vaxtında təmin

etmək bacarığını qiymətləndirirlər. Bunların böyük əhəmiyyəti vardır: təchizatçıdan texniki

kömək xidmətinin mövcudluğu, təchizetmələrin operativliyi, alıcıların ehtiyaclarına reaksiyanın

tezliyi, təchizatçının nüfuzu, əmtəənin qiyməti, əmtəə çeşidinin dolğunluğu, kommivoyağerin

ixtisas səviyyəsi, kreditin təqdim edilmə imkanları, şəxsi münasibətlər.

Sifarişin verilmə prosedurunun hazırlığı. «Sifariş» gərək əmtəənin texniki

xarakteristikası, sayı, çatdırılma vaxtı, zəmanət, qaytarılma şərtləri və s. haqqında məlumatlara

malik olsun. Tərtibat zamanı uzunmüddətli əməkdaşlıq təyin edilən hərtərəfli (kompleks)

sifarişlər daha sərfəlidir. Belə olan halda təchizatçı bütün danışılan dövr ərzində razılaşdırılmış

qiymətlərə əsasən və lazım gəldiyi zaman təkrar çatdırmaları həyata keçirməyə məcbur olur.

Sifarişlərin tərtib edilməsinin belə təcrübəsi «sifarişlər yığılmadan çatdırılmalar planı» adını

almışdır. Sifarişin belə formasında əmtəənin ehtiyatı təchizatçıda olur.

Təchizatçı işinin qiymətləndirilməsi, onun əmtəəsinin istehlakçıları tərəfindən edilir.

Müsbət qiymətləndirmə zamanı tədarük üzrə agent təchizatçılarla əməkdaşlıq etməyi davam

etdirir, lazım gəldikdə isə, düzəliş və təchiz də edir.

Tədarük haqqında qərarı iri müəssisələrdə, bir qayda olaraq, müəssisənin rəhbərliyi

qəbul edir, bazarlığı isə, bu sahə üzrə ixtisaslaşan işçilər həyata keçirir; kiçik təşkilatlarda

əmtəələrin seçilməsi və tədarükü ilə adətən sahibkarın özü məşğul olur.

128

Fəsil 11. Tikinti müəssisələrinin istehsal fəaliyyətinin idarəetmə texnologiyası.

11.1 İstehsalat (tikinti) proqramı, onun tərkibi və idarəetmə nəzarəti

Tikinti müəssisələrinin istehsalat fəaliyyətində, artıq qeyd edildiyi kimi, iki əsas məsələni

həll etməli oluruq:

1- obyektin tikinti müddəti ilə danışılan qiymət və təyin edilən keyfiyyətlə müqavilənin

şərtlərinə riayət etmə; 2- təsərrüfat mənfəətinin (gəlirinin) alınması. İkinci məsələnin həll edilmə

uğuru, çox vaxt birinci məsələnin həlli zamanı alınan nəticələrdən asılıdır.

Tikinti müəssisəsi üçün istehsal fəaliyyətindən gəlir götürmək, onun təsərrüfatının əsas

meyarı hesab olunur. Gəlir - müəssisə işinin ümumi göstəricisi, onun inkişafının əsas

mənbəyidir. O, müəssisənin inkişaf fondu və kollektivin iqtisadi stimullaşmasının

formalaşmasına imkan verir.

Gəlirin artımı, idarə edilən T və Qİ faktiki maya dəyərinin aşağı düşməsini, dövriyyə

vəsaitləri dövriyyəsinin artırılmasını, əmək məhsuldarlığının artımını və tikinti texnika və

daşınmaz əmlakının səmərəli istifadəsinin hesabına qaytarılmasının sürətləndirilməsini təmin

edir. Bütün bu göstəricilər istehsalat gücünün istifadə dərəcəsindən birbaşa asılıdır.

İstehsalat gücü – nəğd istehsalat resurslarının tam istifadəsi zamanı müəssisə tərəfindən

icra edilə bilən tikinti məhsulunun maksimal mümkün olan illik buraxılış həcmidir (icraedilən iş

və göstərilən xidmətlərin ixtisaslaşmış təşkilatları üçün). Tikinti müəssisələrinin istehsalat gücü

dəyər ifadəsi ilə müəyən olunur. İxtisaslaşmış müəssisələr üçün o natural ölçüdə müəyyən oluna

bilər.

Tikinti müəssisənin orta illik istehsalat gücü Mor.il bu düsturla müəyyən olunur:

Morta.il = S (Sm/K1+1-Sm/K2)

–burada Sm- ümumi iş həcminində maşın mexanizmlə yerinə yetirilmiş işin həcmidir; S, K1

və K2 –maşın və əmək vəsaitlərindən istifadə əmsalıdır.

Lazimi gəliri təmin etmək üçün istehsalat gücünün tam yüklənməsindən irəli gələrək və

mümkün əmək məhsuldarlığının artım və fonda qaytarılmasını nəzərə alaraq, tikinti müəssisələri

obyektlərin tikintisində sifarişlər «çantasının» daimi doldurulması və növbəti dövr üçün fəaliyyət

proqramının tərtib edilməsinə can atmalıdır.

Tikinti müəssisələrinin istehsalat fəaliyyəti planı, proqnoz fəaliyyəti -10-15 ilə; perspektiv

– 5 il; cari – 1-2 il; rüblük və aya hazırlanan operativ, qısamüddətli (həftəlik-sutkalık) kimi

növlərə ayrılır.

129

Proqnoz və perspektiv planlarda, xüsusi yeri, müəssisənin keyfiyyətli inkişafı tutur. Onlar

üçün əsas, müəssisənin tendensiyasının təyin edilməsinə və onun təsərrüfat gəlirinin

yüksəldilməsi üçün yönəlməsinə imkan verən istehsalat fəaliyyətinin keçmiş analizi hesab

olunur. Müəssisənin istehsalat fəaliyyətinə təsir etmə amillərinin əhatəsinin genişliyi və keçmiş

dövrü nə qədər dərindirsə proqnoz göstəriciləri bir o qədər etibarlıdır.

Maddi-texniki baza inkişafının proqnozlaşdırılan istiqaməti, istehsalın diversifiksiyası və

fəaliyyətin coğrafi rayonlarının genişləndirilməsi həyata keçirilir. Obyektlərin konstruktiv

xüsusiyyətləri əsasında tikinti istehsalatının texnologiyalarının, tikintinin təşkilati formalarının

təkmilləşmə yolları proqnozlaşdırılır. Cari planların əsas bölməsi, ilin müddətli dövrü üzrə

paylanmış Tvə Qİ həcmi və tikinti obyektlərinin toplusunu özündə saxlayan istehsalat proqramı

hesab olunur.

İllik proqrama təqvim ili üzrə maliyyələşdirmə nəzərdə tutulan obyektlər daxil edilir.

İstehsalat proqramı bunlara riayət etməlidir:

•tikinti müəssisəsinin gücünə uyğun olmalı;

•obyektlərin istismara vaxtında daxil olmasını təmin etməli;

•işlərin ritmikliyinə zəmanət verməlidir, yəni, mövsümü nəzərə alaraq, T və Qİ eyni

həcmlərinin hər rübdə icra edilməsi;

•bir obyektdən digərinə keçən zaman, müxtəlif ixtisaslı briqadaların iş cəbhəsini təmin

edən mütləq artıq məhsulu nəzərdə tutmalı;

•çeviklik – əmək məhsuldarlığının artımı və tikinti maşınlarının istehsalat normalarının

artmasına şərait yaratmaq.

İstehsalat proqramının hazırlanması zamanı, sifarişçilər üzrə titul siyahılarında nəzərdə

tutulan təqvim dövrləri üzrə kapital qoyuluşlarının bölüşdürülməsi nəzərə alınır.

İstehsalat proqramlarının əsasında, iriləşdirilmiş iş komplekslərinin (tsiklləri) icrası vaxtı

göstərilən T və Qİ icrasının təqvim təşkilati-struktur qrafikləri (TTSQ) tərtib olunur. İstehsalat

proqramına daxil edilən hər bir obyekt üçün qabaqcadan iş komplekslərinin şifrini özündə

saxlayan blok-kartlar hazırlanır. Hər bir kompleks üzrə, dəyər əmək-xərcləri və icranın

davamlılığı haqqında məlumatlar gətirilir. TTSQ qurulması üçün təqvim cədvəli istifadə olunur,

burada ramka zolağı göstərilən işlərin icrasının davamlılığına uyğun olaraq, hər bir iş kompleksi

üçün zolaq ayrılır (şəkil 11.1).

130

İş kompleksləri

İnsa

nla

rın

say

ı

Yanvar Fevral Mart

Dekadaların ardıcıl nömrələri

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Dekadalarda iş günlərinin sayı

2 5 5 5 5 5 4 5 5

1. sıfırıncı tsikl 15 6 / 324 9/228

2. yerüstü tikinti sahəsi 23 450-30

6/12200

3. santexnik işləri 9

475-25

6/540

171-19

Şəkil 11.1 İstehsalat proqramı obyektlərinin tikintisinin təqvim təşkilati-struktur qrafikinin

sxemi

Qrafikdə hər bir zolağın altında (şəkil 11.1) obyektin sıra sayı və mln manat həcmində iş

kompleksinin dəyəri göstərilir, zolağın üstündə isə – adam (gün əmək xərcləri) və obyektdə

briqada işlərinin işçi günləri sayına hesablanması göstərilir.

TTSQ köməkliyi ilə istehsalat prosesinin optimallaşdırılması həyata keçirilir (bunun üçün

kompüter proqramlarının paketi olur). Onlara tikintidən alınan informasiyaya uyğun olaraq, hər

bir tsikl üzrə görülən işlərin həcminə uyğun olaraq ramka zolaqlarının bir hissəsi rənglənir.

İstehsalat proqramının səmərəli icrası məqsədilə cari istehsalat planının digər bölmələri və

eyni zamanda müəssisənin texniki inkişaf planı hazırlanır. Bu bölmədə, istehsalat proseslərinin

idensifikasiyası və texniki səviyyənin yüksəldilməsi üzrə konkret elmi-texniki həlli,

proqramların həyata keçirilmə idarəçiliyinin inteqrasiya olunmuş informasiya-hesablama sistemi

və qərarların hazırlanmasının kompüter texnologiyasının istifadəsi ilə müəssisənin idarə

edilməsinin təkmilləşməsi misal gətirilir.

Cari planın bir qrup bölmələri əmək xərclərinin hesablanmasına, tikinti maşınları və maddi

vəsaitlərə olan tələbata həsr olunur. Təşkilati plan, istehsalat proqramına uyğun olaraq, tikinti və

quraşdırma müəssisələrinin təşkilati strukturunun gətirilməsini nəzərdə tutur. O öz tərkibinə

idarəetmə strukturunun dəyişilməsi üzrə qərarları və eyni zamanda, şöbə və qruplar üzrə inzibati-

idarəetmə heyətinin bölüşdürülməsi və tikinti obyektləri üzrə xətti bölmələrinin yerbəyer

131

edilməsində olan dəyişiklikləri daxil edir. Cari planın tərkibində iqtisadi xarakterli bölmələr də

vardır.

11.2 Operativ planlarının tərkibi və onların hazırlanma qaydası

İstehsalat proseslərinin idarə edilməsində əsas rol birinci dərəcəli əhəmiyyəti aylıq planda

olan (rüblük plan tapşırıqlar, cari planların bir hissəsi hesab olunur) operativ idarəetməyə

məxsusdur. Məhz aylıq planlarda tikinti və quraşdırma müəssisələrinin bütün bölmələri işinin

qarşılıqlı təsiri və ritmikliyi əks olunur. İcraetmə gedişatında icraedilən T və Qİ maya dəyəri,

əmək məhsuldarlığının artımı, əməyin ödəniş fonduna nəzarət edilir. Bu və bir sıra aralıq

göstəricilərin (T və Qİ həcmi, işçilərin sayı və onların əmək xərcləri) hesablanması üçün,

binaların konstruktiv elementləri, iş növü və (cədvəl 11.1) quraşdırma (texnoloji mərhələ və

quraşdırma düyünləri üzrə) üzrə tikinti işlərinin icraetmə planı tərtib olunur. Aylıq planların

hazırlanması zamanı, əsas kimi, obyektlərin ucaldılmasının təqvim planı təqdim olunur, ona görə

də 11.1 cədvəlin 3-cü qrafasında hər bir kompleks işi üçün xətti qrafik üzrə nömrənin mövqeyi

və ya şəbəkə qrafiki üzrə iş şifri göstərilir.

Eyni zamanda konstruktiv elementlər üzrə planların tərtib edilməsi ilə, tikinti

meydançalarını maddi vəsaitlərlə, tikinti maşınlarının işi, köməkçi istehsalın iş qrafiki və s.

təmin edilməsinin planları hazırlanır.

Qrafiklərdə materiallara olan tələbat hər bir material və ya məmulat növü üzrə keçən

dövrdən qalığın miqdarı, işin planlaşdırılan həcminə tələbat, sonrakı dövrə planlaşdırılan ehtiyat,

lazımi təchizetmə miqdarı və müddəti göstərilir.

Planlaşdırılan mexanikləşdirilən işlərin hər bir növü üzrə tikinti maşınları işinin

qrafiklərində onların həcmi, təşkilati-icraçı, maşınların adları, maşın növlərinin sayı və işlərin

icra vaxtları (başlanğıc və son) göstərilir. Belə ki, istehsalat prosesində, sahibkarlığın müxtəlif

formaları olan müəssisələr iştirak edə bilər, operativ planların vahid hazırlanma qaydası ola

bilməz. Lakin hər bir halda planlar fonda qaytarılan material tutumu, əmək xərcləri və uyğun

olaraq maya dəyəri kimi göstəricilərdən bilavasitə asılı olan istehsalat-təsərrüfat fəaliyyətindən

iqtisadi səmərənin alınmasına yönəldilməlidir. Ona görə də operativ plan tapşırıqları özündə

xərclərin xarakterinə uyğun olan göstəriciləri saxlamalıdır.

132

Cədvəl 11.1 Müvafiq ay üçün iş icrasının sahələri üzrə konstruktiv elementləri və iş komplekslərinə görə T və Qİ icra edilmə planı

O

byek

tin

şif

ri

İşlə

rin

№-

si

Təq

vim

Konstruktiv element və iş

komplekslərinin adları

Ölç

ü v

ahid

i

İş h

əcm

i

Dəyər

Əmək xərcləri

adam/gün

İşçilərin əmək

haqqları

İcra etmə müddətləri

Icra

çıla

r

Vah

id

Cəm

Vah

idə

Cəm

Vah

idə

Cəm

İşin

baş

lanm

a

vax

tı

İşin

qurt

arıl

ma

vax

tı

25/148 1

2

8 Hündürlüyü 5 m-dən cox olan

xarici divarların silikat

kərpiclərdən hörülməsi.

Monolit dəmir-beton örtüyün

düzəldilməsi

m3

m3

24

23

25

38

8540

874

0,83

2,07

202,5

47,6

3,7

4,95

902,8

113,8

1,10

27,10

16,10

30,10

Bən

naç

ılar

bri

qad

ası

Əsas işlər üzrə cəm 14280 968 28040

14

15

16

Bundan əlavə: üstəlik xərclərin

hesabına aparılan işlər

maşın və mexanizmlərin texniki

təchizatı iş zonası sərhəddində

icra edilən əlavə yükdaşınma

yükboşaldılma işləri

44280

2

62

12

1044

62

270

324

28696

133

Tikinti şirkətlərində operativ-istehsalat planlaşdırma müəyyən ierarxiklik nəzərə alınaraq

aparılır. O, sonrakı plan dövrünün qurtarmasına qədər 10-12 günə tikinti quraşdırma təşkilatı

(TQT) aşağı bölmələri tərəfindən təqdim edilən vəsaitlərin təchiz edilməsi tikinti işlərinin icrası

haqqında təxmini məlumatların öyrənilməsindən başlayır və gələcək aya tikinti şirkətində

planların balans edilməsi ilə qurtarır (cədvəl 11.2). Bu məlumatların alınmasından sonra, TQT

plan şöbəsi, rüblük planların məlumatlarından istifadə edərək, dəyər ifadəsində işlərin ümumi

həcmi üzrə gələcək ay üçün tapşırıqlar (nəzarət rəqəmləri) hazırlayır.

TQT-nin plan şöbəsi təqdim edilən iş həcmlərini yoxlayır, istehsalat-texniki şöbə (İTŞ) isə

materiallara, konstruksiyalara, məmulat və yarımfabrikatlara olan tələbatı nəzərdə tutur və

maddi-texniki təchizetmə şöbəsi ilə birgə vəsaitlərin obyektlərə daşınması planlarını tərtib

edirlər. Eyni zamanda İTŞ tikinti maşınlarına olan tələbatın hesabını aparır və baş mexanik ilə

birgə onların iş qrafikini tərtib edirlər.

Bütün planlar sahələr üzrə birləşdirdikdən sonra, tikinti müəssisəsi üzrə ümumi planlarının

axırıncıları tikinti şirkətlərinə göndərilir və burada da subpodrat təşkilatlarla, icarə müəssisələri,

kooperativ təşkilatlarla vəsaitlərin təchizatına görə cavabdehlik razılaşdırılır. Tikinti

şirkətlərində vəsaitlərin balanslaşdırılması aparılır.

Təsdiqlənən planlar tikinti quraşdırma təşkilatına (TQT) qayıdır və burada da idarəetmə

aşağı hissələri korrektə edilir və icra etmək üçün verilir. Resurslara olan tələbat planının

balanslaşdırılması zamanı, axırıncıların topdansatış ticarəti mağazaları, satış və yarmarkalardan

əldə etmək imkanı nəzərə alınır. EHM tətbiqi ilə aylıq planların hazırlanması olduqca asanlaşır.

Operativ planlar, icraçıların fəaliyyətinin subordinasiya və koordinasiyası zamanı əsas kimi

qəbul olunur. Onların göstəriciləri, tapşırıqların vaxtında icra edilməsi üçün motivasiya şəraitini

yaradır. Planın strukturu ilə uyğun olaraq, icraçıların genişlənməsi və onların vəzifələrinin

konkretləşməsi görülür.

134

Cədvəl 11.2

Operativ-istehsalat proqramlarının hazırlanma qaydası

Mərhələnin adı

İş i

craç

ısı

Tik

inti

sah

əsi

Pla

n ş

öb

əsi

İste

hsa

lat-

texnik

i şö

bə

Təc

hiz

etm

ə

şöb

əsi

Baş

mex

anik

TQ

T

Şir

kət

Əvvəlki aya planların icrası

haqqında hesabatların yoxlanılması,

həmçinin qrafikləri maddi-texniki

vəsaitlərlə təchiz etmə

Növbəti aya tapşırıqların

hazırlanması(nəzarət rəqəmləri)

Nəzarət rəqəmlərinə uyğun işlərin

yığılması

Təqdim edilən iş həcmlərinin təhlili

və subpodrat təşkilatlarla plan

mövqelərinin razılaşdırılması

Maddi-texniki təchizat planlarının

hazırlanması

Tikinti maşınlarının işləri planın

hazırlanması

TQT planlarının təhlili və onların

balanslaşdırılması

Planların təsdiqlənməsi

Planların TQT ötürülməsi və iş icrası

və sahə planlarının korrektə edilməsi

Icra etmək üçün planların ötürülməsi

Kiçik tikinti quraşdırma və kooperativ müəssisələr, istehsalat proqramlarını sərbəst

müəyyən edir, material təchizatçılarını seçir, tikinti maşın və nəqliyyatını icarəyə götürür,

iqtisadi və sosial inkişafın ümumi istiqamətlərini müəyyən edir, gəlirin yerbəyer edilmə

qaydasını təyin edirlər. Onlar həmçinin iri baş podrat təşkilatların subpodratçılarının tərkibinə

daxil olurlar. Bununla belə, təqvim planlarında axırıncı obyektlərin tikilməsi, kiçik tikinti

quraşdırma və kooperativ müəssisələr həvalə edilmiş işlərin texnoloji komplekslərin başlanğıc və

qurtarma müddətini gərək dəqiq müəyyən etsin. Bu müddətlər kiçik tikinti quraşdırma və

kooperativ müəssisələr istehsalat-təsərrüfat fəaliyyətinin sərhəddi kimi xidmət edirlər.

135

Operativ-istehsalat planlarının icra edilməsindəki uğur, istehsalın təşkilati hazırlığından

asılıdır: T və Qİ icraçılarının iş cizgi vərəqələri, texnoloji xəritələri və əmək proseslərin xəritələri

ilə vaxtında təmin edilməsi. Tərkibinə əmək rejimi və istirahətini daxil edən, briqadalarda

əməyin səmərəli təşkili böyük məna kəsb edir. Tikinti meydançasında, material ehtiyatının

yerləşmə qaydası, xidməti və məişət obyektlərinin tərkibi, əməyin təhlükəsizlik şərtləri təmin

edilməlidir.

11.3 Plan qərarlarının icrasına təşkilati hazırlıq.

Təşkilati hazırlıq, istehsalatın planlaşdırılması prosesinin bütün mərhələlərində aparılır.

Podrat, müqaviləsi bağladıqdan sonra, ilkin mərhələsində onun məqsədi, investisiya layihələrinin

(ayrıca obyektlərin və ya onların komplekslərinin tikintisi) həyata keçirilməsinin bütün

iştirakçılarının, qarşılıqlı bağlı olan istehsalat fəaliyyətinin planlı inkişafının təmin edilməsindən

ibarətdir. Obyektlərin tikintisindən əvvəl aparılan təşkilati hazırlıq öz tərkibinə daxil edir: hər bir

obyektin tikintiyə ümumi təşkilati-texniki hazırlığı və tikinti və quraşdırma işlərinin hazırlığını.

Ümumi təşkilati-texniki hazırlıq, öz tərkibinə tikintinin təşkili layihəsini daxil edən,

sifarişçidən layihə-smeta sənədləşməsini aldıqdan sonra başlanır. Hazırlığın bu növü bunları

nəzərdə tutur:

1. Obyektlərin tikintisi üçün meydançanın ayrılması, iş görülməsi hüququna razılıq və

buraxılışın tərtib edilməsi, yaxınlaşma yolu ilə tikintinin təmin edilməsi elektrik-su

və istilik təchizatı və digər məsələlərin təchiz edilməsi;

2. Obyektlərin tikintisinə hazırlıq bir qayda olaraq, meydançadan kənar və meydança

daxili işlərin icrası ilə başlanır.

Obyekt tikintisinin başlanmasından əvvəl, onun tikintisi üçün işlərin istehsalatı layihəsi

hazırlanır. Bu layihə öz tərkibinə bunları daxil etməlidir: T və Qİ icra müddəti və ardıcıllığını,

maddi resurs və avadanlıqların tikintiyə daxil olma qrafikləri, işçilərin hərəkəti, tikinti maşınları

və nəqliyyat vasitələrinin istifadəsini təyin edən iş icrasının təqvim planını.

T və Qİ icrasına edilən hazırlıq obyektin tikintisi dövründə davam edir. Çətin tikinti və

quraşdırma işlərinin icrası üçün xüsusi İİL tərtib olunur və bunlar nəzərdə tutulur: briqada əməyi

və iş yerlərinin təşkili üzrə tədbirlər, tikinti maşınlarının istifadə qrafiki, kiçik mexanikləşdirmə

və instrumentari vasitələri qurulma vasitələrinin konstruksiyası və təhlükəsizlik texnikası üzrə

qurğular. Yuxarıda qeyd olunan tədbirlərə tikinti istehsalatının təşkili və texnologiyası

kurslarında ətraflı baxılır.

Lakin obyektlərin tikilməsinə nə qədər hərtərəfli hazırlıq aparılsa da, tikintidə şərtlər

dəyişilir, ona görə də növbəti dövr üçün planların hazırlığı, onların icrası üçün uyğun təşkilati

136

hazırlıqla müşayət olunmalıdır. Bu mənada təşkilati hazırlıq təşkilatın funksiyası prosesinin

tərkib hissəsi hesab olunur və onun vəzifəsi daimi və plan qərarlarının həlli üçün rasional şəraiti

təmin etmək, həm də istehsalat prosesinin iştirakçıları arasında səmərəli kommunikasiya

əlaqələrinin təşkil edilməsindən ibarətdir.

İdarəetmənin illik tsiklinin təşkilati funksiyalarına aşağıdakılar daxildir:

•yeni daha mükkəmməl tikinti texnikasının material və texnologiyaların yeni növlərinin

tətbiq edilməsi;

•tikinti istehsalatının maddi vəsaitlərlə ritmik təmin edilməsi;

•əmək məhsuldarlığının artırılması şərtilə tikintinin əmək vəsaitləri ilə təmin edilməsi;

•təbiətin mühafizəsi məsələlərinin həlli və əmək ehtiyatlarının səmərəli istifadəsi;

•yerli hakimiyyət orqanları, sifarişçi və subpodrat təşkilatlarla səmərəli kommunikasiya

əlaqələrinin və qarşılıqlı münasibətin qurulması.

Bunun üçün istehsalat fəaliyyətinin illik planının (illik isthsalat planı) hazırlanması ilə

paralel olaraq, yeni texnikanın tətbiq və inkişaf planı da hazırlanır; tikinti və quraşdırma işlərinin

mexanikləşdirilməsi; maddi və texniki təminat; təbiətin mühafizəsi və təbii ehtiyatlar və əmək

planlarının səmərəli istifadəsi üzrə tədbirlər.

İllik istehsalat proqramının ritmik icrası üçün, proqramın obyektlərində T və Qİ icrasının

bütün iştirakçılarının işini əlaqələndirən tikintinin təşkili layihəsi (TTL) hazırlanır.

Operativ tsikldə (rüblük, aylıq) tikinti istehsalının (işçi briqadaları, tikinti maşınları,

nəqliyyat vasitələri) bütün elementləri sistemləşdirilir və operativ-istehsalat planına uyğun olaraq

onların istifadəsi qaydaya salınır, istehsalat prosesinin bütün iştirakçılarının operativ rejimdə

işinin koordinasiyası təşkil olunur, istehsalat sanitariya və işlərin təhlükəsiz icra etmə vəsaitləri

ilə tikintinin təminatlılığı yoxlanılır, təhlükəsizlik texnikası qaydalarına riayət olunması üzrə

işçilərin təlimatı aparılır.

Qısamüddətli tsikldə (həftəlik, sutkalıq) briqadaların işinə nəzarət, onlar üçün iş cəbhəsinin

mövcudluğu, genişləndirmə şərtləri və işlərin təhlükəsiz icrası üçün şərtlər güclənir. İş yerlərinə

material, məmulat və konstruksiyaların daxil olmasına görə nəzarət kəskinləşir. Tez-tez icra

edilən T və Qİ keyfiyyəti yoxlanılır. Qısamüddətli rejimdə xətti mühəndis-texniki işçilər,

təşkilati-texniki tədbirlərin keçirilməsinə iş vaxtı büdcəsinin 75-80% sərf edirlər.

Bu tsikldə, kommunikasiya xətti üzrə informasiyanın dəqiq ötürülməsi tələbləri artırılır,

onlara xidmət etmək üçün isə dispetçer xidmətləri yaradılır.

137

11.4 Tikinti müəssisələrinin istehsalat fəaliyyətinə operativ nəzarət və onun tənzimlənməsi.

Artıq qeyd edildiyi kimi, istehsalat prosesinə müxtəlif formalarda, müxtəlif destabilizə

olunmuş amillər təsir göstərir, bu da işlərin faktiki gedişinin planlaşdırılmış gedişdən

uzaqlaşmasına gətirib çıxarır. Ona görə də, planın qəbulunda və onun həyata keçməsi üçün

şəraitin yaradılmasından sonra istehsalın nizam səviyyəsinin təkmilləşməsi, dəstəklənməsi və

saxlanılması, planın mümkün pozulmasının xəbərdarlığı məsələsi ortaya çıxır. Bu məsələnin

həlli üçün, iş və onları vəsaitlərlə təmin etmə gedişatına nəzarət, lazım gəldikdə isə operativ

planların korrektə edilməsi də lazımdır.

Nəzarət, plan üzrə iş vəziyyətinin üzə çıxarılmasına və verilən səviyyədə plan

göstəricilərinin dəstəklənməsinə yönəldilir: təşkilati tədbirlərin icrası və operativ plana uyğun

olaraq istehsalat prosesi gedişinin texniki və maddi təminatlıq üzrə həll edilməsi, texniki və

iqtisadi normativlərə riayət olunma. Bununla belə rəhbər və təşkilat şurası (idarəçilik) nəinki, bu

və ya digər vaxt müddətinə icra edilən işlərin vəziyyətini, həm də istehsalat prosesində

nasazlıqların səbəblərini bilməlidir. Plan üzrə işin səmərəliliyi, çox vaxt nəzarətin dəqiq

qoyuluşundan asılıdır. Nəzarətin pis təşkil olunmuş sistemi, icraedici intizamı həmişə aşağıya

doğru aparır.

Sifarişçi tərəfindən nəzarət obyektləri (xarici nəzarət) danışıq öhdəliklərinə riayət

olunmasının vaxt və tamlığı hesab olunur. Obyektlərin tikintisinin təqvim planında təyin

olunmuş, iş icrası müddətinin riayət olunmasına nəzarət, hər aylıq qəbul və icra edilən işlərin

ödənilməsi zamanı aparılır.

Daxili nəzarət obyektləri, plan üzrə istehsalat prosesinin inkişaf şərtləri, həmçinin T və Qİ

icraetmə gedişi və prosesin maddi-texniki vəsaitlərlə təmin edilməsi hesab olunur. İstehsalat

prosesində pozuntuların aşkar edilməsi, plan, layihə, norma üzrə tələb olunan obyektlərdə işlərin

real vəziyyətinin ancaq tutuşdurulması yolu ilə edilə bilər. Beləliklə də, rəhbərlik tərəfindən iş

icraçıları, istehsalat prosesinin gedişi şərtlərini tənzim edən təsirlər və nəzarətin əsası, planın,

layihənin, normativ tələblərin bilinməsi hesab olunur. Daxili nəzarət alınan informasiyanın və

eyni zamanda keçən dövr üçün (həftə, ay) hesabat və hesab sənədlərinin yoxlanılması yolu ilə

həyata keçirilir. O həmçinin tikinti müəssisələri və nəzarət orqanlarının rəhbər tərkibi tərəfindən

iş icrasının naturada baxılması və baş çəkilməsi, həmçinin tabeçilikdə olan vəzifəli şəxslərin

məruzələrini dinləmək yolu ilə aparılır.

Plan tapşırıqlarının icrası haqqında ilkin informasiya, istehsalat prosesinin vəziyyəti

(plandan kənarlaşma haqqında) və təsadüfi amillərin ona təsirinin nəticələri haqqında

məlumatları özündə saxlamalıdır. Bu məlumatlara görə nəzarətin hər bir mərhələsində,

obyektlərin tikilməsi vəziyyəti, müəssisə və onun bölmələrinin istehsalat fəaliyyəti

138

qiymətləndirilir: tənzimləyici qərar hazırlanır və onun əsasında, istehsalat prosesi gedişində

nasazlıqların aradan qaldırılmasına istiqamətlənən təşkilati və sərəncamvermə təsirləri həyata

keçirilir.

Nəzarət edilən parametr tərkibinin müəyyən edilməsi və tikintinin konkret şərtlərində

onların detallaşdırılması planın növündən asılıdır və idarəetmənin əsas vəzifələri hesab olunur.

«Yuxarıdan» nəzarət edilən parametrlərin həddən çox sayı, plan intizamını möhkəmləndirmir,

yalnız faktiki əldə olunmuş nəticələr əsasında planların məcburi sonrakı korrektə edilməsi ilə

ayrıca göstəricilərlə manevr etmə imkanını genişləndirir. Göstəricilərin çoxluğu səyləri

əlaqələndirir, vəsaitlərlə hərəkət sərbəstliyini məhdudlaşdırır, ziddiyyətlər yaradır və istehsalat

prosesinin son nəticələrinə görə tikinti və quraşdırma təşkilatları və onların bölmə rəhbərlərinin

cavabdehliyini aşağı salır.

Tikinti istehsalının idarə edilməsi təcrübəsi və nəzəriyyəsindən irəli gələrək aşağı

səviyyələrdə taktiki xarakterli tapşırıqlar həll olunmalıdır. Belə ki, bu səviyyənin rəhbərləri,

istehsalat prosesindən bilavasitə yaxınlıqda yerləşir və nəzərdə tutulan plandan istənilən

pozuntular barədə ətraflı informasiyanı ala və lazımi qərarı tez qəbul edə bilərlər.

İdarəetmənin ali orqanları daha çox, vəsaitlərin yerbəyer edilməsi və tapşırıqların mümkün

dəyişilməsi ilə bağlı olan məsələləri həll edirlər. Buradan da, idaəretmənin ali səviyyələrinə

verilən ilkin informasiyanın aqreqatlaşmasının (sıxılmasının) vacibliyi irəli gəlir. İdarəetmənin

ierarxik səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə ikinci informasiyanın xarakteri də dəyişilməlidir.

İlkin informasiya istehsal prosesi vəziyyətinin dinamikliyini əks etdirir və onun emalı üçün

xüsusi yüksək temp lazımdır, yoxsa onun istifadəsinin mənası itir. Ona görə də nəzarət

funksiyası, istehsalat prosesini vəsaitlərlə təmin edən rəhbərlərdən çox vaxt alır.

Tikinti və ya quraşdırma müəssisələrinin idarəçiliyi səviyyəsində, nəzarəti idarəetmə

sisteminin funksional xidmətləri və ya nəzarətin xüsusi xidməti olan dispetçer xidməti həyata

keçirir. Nəzarət həmçinin müəssisələrin rəhbərləri və uyğun xidmətlərin nümayəndələrinin tikinti

meydançalarına baş çəkməsi zamanı aparılır.

Nəzarətin müddəti, planın xarakterindən, onun stabilliyindən, icraçının qarşısına qoyulan

təsadüfi destabilizə olunmuş amil və vəzifələrin təsir təmizliyindən asılıdır. Dövrü və ya

birdəfəlik nəzarətin həyata keçirilməsi üzrə parametrlərin tərkib və məzmunu idarəetmənin

yarımsistem növündən asılıdır və istehsalat prosesinin tənzimlənməsinin miqyası ilə müəyyən

olunur. İdaəetmənin aşağı səviyyələrində, obyektlərin tikilməsi gedişi, dəyər ifadəsi, və ya faiz

mənasında (xətti qrafiklər üzrə iş zamanı) vahid fiziki ölçüdə icra edilən işlərin həcmi haqqında

informasiyanın alınması yolu ilə nəzarət edilir, başlanan və sonrakı işlərin (şəbəkə qrafikləri üzrə

iş zamanı) icrası üçün tələb olunan vaxt haqqında. İdarəetmənin yuxarı səviyyələrindəki

139

obyektlərin tikilmə gedişatına, işin texnoloji mərhələlərinin (bina və tikililərin hissələri, onların

blokları, düyünləri və s.) icrası haqqında informasiyanın alınması yolu ilə nəzarət olunur.

Bölmə, tikinti və quraşdırma müəssisələri istehsal fəaliyyətinin idarə edilməsi zamanı,

əsasən hesabat operativ-istehsalat sənədləri (tapşırıq, tapşırıq -sifarişlər, faktura, tələblər, məruzə

məktubları, məlumat, hesabatlar, aktlar və s.) tətbiq olunur.

İdarəetmənin hər bir yarım sistemində, nəzarət qarşısında öz tapşırıqları qoyulur. Bununla

belə nəzarət olunan parametrlər plan sənədlərinin növ və tərkibindən asılıdır. Əmək və əmək

haqqı yarımsistemində bunlar nəzarət olunur: işə çıxma, ölçünün fiziki vahidi və dəyər

formasında hazırlanması (əmtəə tikinti məhsulu, normativ şərti təmiz mal) əmək haqqı fondu,

maşın parkının idarə olunma yarımsistemində obyektlərdə maşın növbələrlə maşınlar tərəfindən

işlənmiş vaxt, ölçünün fiziki vahidində maşınların istismar məhsuldarlığı, yanacağın litrlə sərfi;

nəqliyyatın idarə olunması yarımsistemində nəqliyyat vasitələri buraxılmasının vaxt və sayı,

daşınmış yükün miqdarı, eyni zamanda kilometrlə yürüşün yük ilə birgə istifadə əmsalı,

avtomaşınların yükqaldırmasının istifadə əmsalı, yanacağın litrlə sərfi və s.

Tikinti istehsalının həcm artımı ölçüsü üzrə və texniki proqresin inkişafı ilə yığım sistemi

və informasiyanın emalı daim mürrəkkəbləşir. Bununla belə, informasiyanın say artımı, onun

emalının çoxpilləliyi, toplu məlumatlarının alınması üçün aqreqatlaşma, xüsusilə əl ilə qərarların

vaxtında hazırlanmasını çətinləşdirir. Bu şəraitdə nəzarətin vəzifəsi və idarəetmə qərarlarının

hazırlanması zamanı informasiyanın emalı, proqramların idarə edilməsinin inteqrallaşmış

informasiya – hesablama sisteminin (PİEİİHS) işə salınması yolu ilə əsaslı həll oluna bilər.

İdarəetmə qərarlarının hazırlanması zamanı, informasiyanın emalına vaxt xərclərinin

azaldılmasını aşağıdakı yolla təmin etmək olar:

•idarəetmə sisteminin ayrıca hissələri üçün informasiya həcminin məhdudlaşması;

•bir çox idərəetmə qərarlarının hazırlanması üçün ilkin məlumatların istifadəsi hesabına

informasiya miqdarının minimallaşdırılması;

•normativ bazanın təkmilləşməsi;

•informasiyanın maşın daşıyıcılarının tətbiq edilməsi.

Rüblük planların tənzimlənməsi hər ay görülür. Hər ay təşkilata daxil olma planının icrası

və ayrıca mərhələlərin qurtarması, avadanlıq və materilların çatdırılması, əmək məhsuldarlığına

görə göstəricilərin icrası haqqında informasiya gəlir. Tikinti təşkilatının təsərrüfat şurasının

üzvləri tikinti-quraşdırma idarələrinin rəhbərləri, istehsal edən müəssisə və xidmət göstərən

təsərrüfatların rəisləri, təşkilata tabe olanlar, şöbələrinin rəisləri, subpodrat təşkilatların

nümayəndələri iştirak edərək və cəmləşmiş obyektlərin tikintisini aparan, istehsalatda hər ay

müşavirə aparılır. Müşavirələrdə bir aya olan iş nəticələri hesablanır, rüblük planın icra olunma

gedişatı müzakirə olunur və gələcək ay üçün T və Qİ planları icrasının təmin edilməsi üzrə

140

qərarlar hazırlanır. Bundan sonra şöbələr, istehsalat müəssisələrinə mexanikləşdirmə işi üzrə

rəisin idarəsinə, avtoparka, istehsal-texnoloji dəstələşdirmə idarələrinə və təşkilata tabe olan

digər təchizetmə təsərrüfatlarına tapşırıqlar hazırlayırlar.

200-300 km və daha çox radiusda yerləşdirilmiş obyektlərin tikintisini aparan təşkilatlarda,

müşavirə və yuxarıda təsvir edilən bölüşdürülmüş iş, rüblüyün sonunda bir dəfə aparılır.

Aylıq planların tənzimlənməsi, daha operativ hərəkətlər tələb edir. Belə olan halda,

informasiya maddi vəsaitlərin daxil olması, tikinti maşınlarının işi, icra edilən işlərin həcmi,

briqadaların işi və onların əməyinin məhsuldarlığı haqqında həftəlik məlumat hesab olunur.

Adətən aylıq plan üzrə işin həftəlik tənzimlənməsi TQİ üzrə aparılır. Etibarlı əlaqənin

mövcudluğu zamanı o bir yerə cəmləşmiş obyektlərin tikintisini aparan şirkətlərdə də tətbiq

olunur.

Ayın axırında TQİ-də təsərrüfat şuralarının iclaslarında, sahə rəisləri və baş iş icraçıları

üzrə iş yekunlaşdırılır. Bunun üçün iş jurnalına uyğun olaraq icra edilən texnoloji iş kompleksləri

tikintisinin texnoloji mərhələsinin qurtarması haqqında, əmək məhsuldarlığı və əmək haqqı

fondunun xərci üzrə plan icrasının göstəriciləri, sahə üzrə materialların hərəkəti haqqında

hesabatlar (forma 19) və sərfin məhsuldarlıq normaları ilə (forma M-29) tutuşdurulmada əsas

materialların sərf normalarından istifadə olunur.

Aylıq plan üzrə istehsalat fəaliyyətinin tənzimlənməsi zamanı obyektlərdə iş icrasının

müddətinə nəzarət, paralel olaraq təqvim planı üzrə, maşınların işinə isə onların iş qrafikləri üzrə

aparılır.

11.5 İstehsalat fəaliyyətinin hesaba alınması və təhlili.

Təhlil idarəetmənin hər bir dövrünü başa çatdırır. Təhlil zamanı öyrənilən predmet uçot

məlumatları hesab olunur. Əgər nəzarət zamanı, plan qərarlarından kənarlaşma haqqında

məlumatlar aşkar edilərsə, onda hesaba almanın vəzifəsi maşınların işini, işçi əməyinin

nəticələrini, vəsaitlərin hərəkət və sərfi, texnoloji mərhələ və iş komplekslərinin qurtarmasının

müddət və həcm planında təyin edilənlərə riayət etməyi xarakterizə edən tam kəmiyyətləri

hesaba almaqdır.

Hesabaalma informasiyasının ilkin daşıyıcısı, hesabat forması – sənədi hesab olunur.

Hesabat formaları əl və EHM köməkliyi ilə doldurula bilər. İcra edilən işlərin həcmi hesabatı,

hər bir obyekt üzrə hər ay həyata keçirilir. İcra edilən iş həcmləri iş icraçısı tərəfindən doldurulan

jurnallarda qeyd edilir: İşlərin texnoloji kompleks və konstruktiv elementlərin adları, ölçü

vahidinə görə qiymət, işlərin həcmi, və onların ümumi dəyəri bir aya icra edilən işlərin yekun

məbləği tikinti təşkilatının plan şöbəsinə bildirilir.

141

Vaxtın sərfi hesabı işçilər tərəfindən hər gün tabeldə göstərilir ki, bu da ayın axırı və ya

briqada tərəfindən plan-tapşırığın icrasından sonra, əmək əmsalı iştirakının müəyyən edilməsi

haqqında protokolla birgə mühasibatlığa təhvil verilir.

Obyektlərdə tikinti maşınları işinin hesabatı, makinaçılar tərəfindən, maşın-saat vaxtı ilə

işlənmiş növbə bildiriş qeydedilmə yolu ilə hər gün aparılır. Növbəlik bildiriş iş icraçısı

tərəfindən imzalanır. İş icraçısının sahəsində bütün tikilən obyektlər üzrə məlumat hesabatı

aparılır.

Avtonəqliyyat işi, əmtəə-nəqliyat əlavələri (ƏNƏ) və yol vərəqələrində obyektlər üzrə

təchizatçılar tərəfindən qeyd olunur. ƏNƏ «özü tərəfindən daşınması» bilavasitə iş icraçıları

tərəfindən doldurulur.

Material və konstruksiyaların alınması hesabatı limitə alınmış mal kartı, ƏNƏ anbarlardan

materialların buraxılmasına tələb əsasında aparılır. Hər bir ayın axırında hesaba alınma sənədləri

onların əsasında tərtib olunan hesabat formaları ilə birgə TQİ təqdim olunur. İlkin hesabaalınma

və hesabat formalarının əsasında bir ay ərzində və bir ay ərzindəki işin nəticələrinə görə tikinti

təşkilatları bölmələrinin istehsalat fəaliyyətinin operativ təhlili həyata keçirilir. Təhlilin

vəzifələrinə bunlar daxildir: gün, həftə, ay ərzində vəsaitlərin istifadəsi və plan icrasının

qiymətləndirilməsi; plan və normativlərdən kənarlaşmanı şərtləndirən amillərin müəyyən

olunması; ehtiyyatların aşkarı və planın hazırlanması üçün məlumatların növbəti dövrə hazırlığı

(şəkil 11. 2).

Təhlilin məqsədlərindən irəli gələrək, o natural və dəyər ölçüsündə plan, faktiki və

normativ göstəricilərin müqayisəsi yolu ilə aparılır. Müqayisə zamanı ayrıca əlamət və amillər,

icraçılar üzrə onların nailiyyətinin vaxt və yerinə görə aşkar oluna (detallaşa) bilər. Əgər təhlilin

məqsədi əsas amilin təsirinin öyrənilməsi hesab olunursa, xaricetmə üsulu, yəni zəncir əvəz

edilməsi üsulu tətbiq olunur. Bununla belə, ayrıca amillər daimi kimi, əsas amillər isə dəyişən

kimi tədbiq olunur. Ayrıca amillər arasında qarşılıqlı əlaqənin və fəaliyyətin ümumi

göstəricilərinə onların təsirlərinin təyin edilməsi zamanı, qruplaşdırma və ümumiləşdirmə

üsulları tətbiq olunur. Göstəricilərin qruplaşdırılması bir qayda olaraq cədvəl formasında verilir.

Operativ planın icra edilmə təhlili aşağıdakı yolla aparılır:

•istehsalat obyektlərinin daxiletmə göstəricilərində pozuntuların qiymətləndirilməsi;

•təqvim planlarına uyğun olaraq T və Qİ icra edilməsi ritmliliyinin qiymətləndirilməsi;

•faktiki göstəricilərin planlardan kənarlaşmasına səbəb olan amillərin təsir və

qiymətləndirilməsi;

142

Şəkil 11.2 İstehsalat fəaliyyəti təhlilinin əsas istiqamətləri.

Burada:

1 – işlərin texnoloji mərhələlərinin bitməsi üzrə tapşırıqların icrası;

2 – iş istehsalının təqvim planının icrası;

3 – işlərin keyfiyyəti üzrə icrası;

A – aralıq istehsalat göstəricilərinin təhlili.

B – əmək və maddi – texniki vəsaitlərin istifadə etmə təhlili (əmək və əmək haqqı

göstəriciləri üzrə planın icrası

a) - material, tikinti maşınları və nəqliyyat vasitələrinin istifadəsi

b) - əlavə xərclər üzrə sərf etmələr

v) - işlərin maya resurs xərclərinin təsiri

q) - istehsalın son məqsədlərinin təhlili;

d) I –istehsalat obyektlərinin daxil edilmə planının icra edilməsi ;

II.- resursların istifadəsi

Təhlil nəticəsində faktiki göstəricilərin çatışmazlıq və pozuntularının plan və normativ

göstəricilərdən kənaretmə üzrə tənzimləyici qərarların növləri müəyyən olunur.

Əmək və əmək haqqı üzrə plan qərarları icrasının təhlili işçilər tərəfindən istehsalın təmin

edilməsinin yoxlanılmasını, əmək məhsuldarlığının əldə olunmuş səviyyəsinin

qiymətləndirilməsi və əmək fondu istifadəsinin doğruluğunu nəzərdə tutur.

Materialların istifadəsi təhlili, istehsal normaları üzrə müəyyən olunmuş şərtləri ilə

tutuşdurulması, tikintidə əsas materialların sərfi haqqında hesabatın hər bir obyekt üzrə tərtibi

yolu ilə həyata keçirilir. Hesabata uyğun olaraq materiallar icra edilən T və Qİ maya dəyərinə

yazılır və normalardan olan kənarlaşmalar ( artıq xərc) müəyyən olunur. Maya dəyərinə yazılmış

İstehsalat fəaliyyəti təhlilinin istiqaməti

A B

V

1 2 3 a b v q

I I

I

ı

ı

ı

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I

143

materiallar hesaba alınmadan çıxarılır və sonrakı aya keçən qalıqlar uyğun formada (M-19a)

göstərilir.

İlkin hesabat sənədləri həmçinin tikinti maşın və nəqliyyat vasitələrinin istifadə təhlili

üçün əsas kimi xidmət edir.

Yuxarıda qeyd olunan hesabaalma və təhlilin bütün növlərinə «Tikinti iqtisadiyyatı»

kursunda ətraflı baxılır.

Fəsil 12. Dispetçer idarəçiliyinin texnologiyası

12.1 Dispetçer idarəçiliyi və dispetçer xidmətinin strukturu haqqında məlumat

Dinamik istehsalat prosesi və destabilizə olunmuş amillərin aramsız təsiri şəraitində,

xüsusilə müstəsna hallarda, sonradan çətin ləğv edilə bilən tənzimlənmənin aylıq tsiklinin

istifadəsi zamanı obyektlərin tikintisinin gedişində belə pozuntular baş verə bilər. Belə olan

şəraitdə həftəlik-sutkalıq üzrə idarəetməyə və iri panel və obyekt bloklarından tikili və binaların

quraşdırılması zamanı isə sutkalıq-saat qrafiki üzrə idarəetməyə keçirlər.

İnformasiya yığımı dövrünün azaldılması ilə, idaəretmə qərarlarının hazırlanması və

onların icraçılara ötürülməsi zamanı onların emalının ağırlığı kəskin artır, ona görə də, idarəetmə

strukturunun dispetçer xidməti adlanan xüsusi tənzimlənmə xidmətinin daxil edilməsi vacibliyi

baş verir, qısamüddətli qrafiklər üzrə (həftəlik-sutkalıq) idarəetmənin özü isə – dispetçer

idarəçiliyi (Dİ) adlandırılır. İnformasiya yığımı dövrülüyünün azaldılması və uyğun olaraq, onun

hərəkətinin tezləşməsi Dİ xidmətini müasir rabitə vasitələri və informasiya emalı ilə təchiz

edilməsini tələb edir.

Həftəlik-sutkalıq qrafikləri (HSQ) üzrə iş zamanı Dİ funksiyalarına aşağıdakılar daxildir:

•növbəti həftə və sutkaya tikinti iştirakçılarının vəzifələrini müəyyən edən qərarların

qəbulu və hazırlanmasında iştirak etmə;

•qərarların icraçılara qədər çatdırılması;

•İTŞ ilə birgə sutka və həftəyə işin yekunlaşdırılması və hesaba alınması, iş gedişatı

haqqında informasiya yığımı;

• baş verən pozuntuların aradan qaldırılması üzrə qəti ölçülərin qəbul edilməsi;

•tikinti təşkilat və şirkətlərin rəhbərliyi qərarlarının icraetmə nəzarəti;

•tikinti obyektlərinin iştirakçıları tərəfindən müşavirələrin hazırlığı.

Bu əməliyyatlar, qrafikin növündən asılı olaraq, vaxtın müəyyən fasilələri vasitəsilə

tsikllik həyata keçirilir. Həftəlik və sutkalıq tsikllər, şirkətlərdə (birliklərində) və sahibkarlığın

144

müxtəlif növləri olan ayrıca işləyən təşkilatlarda tətbiq olunur. Regionla şirkətlər təqvim

planındakı dəyişiklikləri, son halda özü tənzimləyir, çünki ilkin təşkilatlar bu gücə malik

deyillər.

İri elementlərdən bina və tsikililərin eyni zamanda, panellər, həcmli blokların

quraşdırılması zamanı, dispetçer idarəçiliyi bu elementlərin nəqletmə və quraşdırılması sutka

(növbəlik) – saat qrafikləri əsasında həyata keçir. Bununla belə, tikintidə kifayət qədər müəyyən

şərait zamanı, Dİ ancaq idarəetmə əməliyyatlarını əhatə edir (qərarlar icraçıların rəhbərliyinə

ötürmək və onların icrasına nəzarət etmək). Fəaliyyətin bu növünü adətən dispetçer otağı

adlandırırlar.

HSQ üzrə istehsalat fəaliyyətinin tənzimlənməsi zamanı dispetçer xidməti, istehsalat

fəaliyyətinin mərkəzləşdirilmiş rəhbərliyini həyata keçirir: təsdiqlənmiş qrafiklər sərhəddində

HSQ hazırlanmasında iştirakdan, istehsalat prosesinin tənzimlənməsinə qədər. Bu əhatədə və

fəaliyyətdə olan vəziyyətlərə uyğun olaraq, dispetçer aparatı istehsalat prosesini təmin edən,

bütün müəssisə və xidmətləri idarə edir. Dispetçer aparatı texniki heyyəti əvəz etmir, əksinə

istehsalat prosesi təşkilinə özünün operativ və vaxtında qarışması ilə, iş keyfiyyətinin

yaxşılaşması və məsələnin texniki tərəfini çox vaxt ayırmağa imkan verir.

Onu qeyd edək ki, dispetçer rəhbərliyi özünü, tikintinin kompleks tikililəri və həmçinin

şəhər obyektlərinin tikilməsi zamanı təsdiqləyir. Belə olan halda dispetçer rəhbərliyinin mərkəzi,

subpodrat təşkilatların bütün əsas bölmələrini də əhatə edən, şaxələnmiş dispetçer xidmətinin

işini birləşdirən, əsas dispetçer otağı hesab olunur. Dispetçer xidmətinin strukturu, baş dispetçer

məntəqəsinin mövcudluğunu, tikinti idarələrində, müəssisələrdə və xidmət edən təsərrüfatlardakı

dispetçer məntəqələrini, iş sahələrində hərəkət edən dispetçer məntəqələrini nəzərdə tutur.

İcra edilən işin xarakterinə görə trestin baş dispetçeri istehsalın hazırlıq və operativ

idarəçiliyi üzrə baş mühəndisin köməkçisi hesab olunur. Təsdiqlənmiş qrafik dairəsində baş

dispetçerin sərəncamı bütün başpodrat tikinti idarələrinə, subpodrat təşkilat və şirkətin bütün

xidmət edən bölmələrinə mütləqdir. Şirkətin baş dispetçer otağında növbə ilə baş mühəndis-

dispetçerlər işləyir, hansı ki, növbələrdə və əlaqə üzrə operatorlar bütün operativ işlərə rəhbərlik

edirlər. Baş dispetçer otağının aparatı aşağıdakı işləri yerinə yetirir:

1. İşlərin aylıq planının tərtib və təsdiqlənməsində, iş istehsalı və maddi-texniki təminatın

həftəlik-sutkalıq qrafikinin hazırlanmasında iştirak edir.

2. Tikinti idarələrinə, subpodrat təşkilatlara və maddi-texniki vəsaitləri olan müəssisələrə

və onların iş yerlərinə çatdırılmasının təmin edilməsinə görə fasiləsiz nəzarət edir.

3. Dəmiryolu nəqliyyatı ilə yüklərin daşınması qrafikinin icrasına nəzarət edir.

4. Beton qatışığı və məhlulunun daşınması tapşırığını hər bir sutka üçün təsdiqləyir,

nəqliyyat vasitələrinə olan tapşırıqları dəqiqləşdirir.

145

5. Istehsalat prosesində bölmələr arasında baş verən, operativ xarakterli mübahisəli

məsələ və uyğunsuzluqları həll edir, qəza, işsiz dayanma və digər nasazlıqların aradan

qaldırılmasını təşkil edir.

6. Aşağı diispetçer xidmətinin bütün şəbəkəsinə rəhbərlik edir.

7. İstehsalat prosesinin bütün iştirakçıları və dispetçerlərdən daxil olan hesabat

məlumatları və xəbərləri nəzərə alır, HSQ icrasını analiz edir; baş dispetçer nasazlıqların aradan

qaldırılması üzrə tədbirlər və işlərin gedişatı haqqında trestin rəhbərliyinə hər gün məlumat verir.

Baş mühəndis-dispetçerlər, rəhbərliyinin sərəncam və göstərişləri jurnalını, baş

dispetçerin göstərişlər jurnalını tutur və onların icrasına nəzarət edirlər. Eyni zamanda baş

dispetçer ilə birgə məlumatları HSQ icrası haqqında telefonoqramları qəbul edən və dispetçer

nəzarətinin təyin olunmuş formalarına görə onları emal edən texniki-operator da işləyir.

HSQ-nin icrası ilə bağlı olan dispetçerin bütün sərəncamları icra etmək üçün vacibdir.

Dispetçer xidmətinin aşağı şəbəkəsi öz-tərkibinə müəssisələrin avtobazarının, mexanikləşdirmə

bazası və TMİ dispetçerlərini daxil edir. Baş mexanikin şöbələri və istehsalat müəssisələrində

idarəetmə aparatı işçilərinin sayından, trestin dispetçer ilə əlaqə saxlayan operatorlar seçilirlər.

Şirkətin baş dispetçer otağı, istehsalat şöbəsinin tərkib hissəsi hesab olunur. O həftəlik-

sutkalıq qrafiki üzrə bütün işi təşkil edərək, bu öhdəliklərdən xətti mühəndis personalını azad

edir. Baş dispetçer otağı, rəhbərliyi, tikinti idarələrinin rəis və baş mühəndisləri, şöbələrinin

rəisləri, müəssisələrin direktorları və həmçinin aşağı dispetçer şəbəkəsi vasitəsilə həyata keçirir.

İstehsalat müəssisələrinin sahə və sexlərində, Dİ funksiyaları xətti idarəetmə heyətinin üzərinə

qoyulur. İri obyektlərdə, tərkibində 1-2 dispetçer olan səyyar dispetçer məntəqələri yaradılır.

12.2 Həftəlik-sutkalıq qrafiklərin formaları

Həftəlik- sutkalıq qrafikin tərkibinə T və Qİ istehsalının qrafikləri, iş istehsalını material

və konstruksiyalarla təmin etmə, tikinti maşınları və nəqliyyat vasitələrinin işi daxildir.

146

Qrafiklərin formalaşmasını, şirkətlərin (birliklərin) rəhbərliyi müəyyən edir. Daha çox

yayılanları Tvə Qİ istehsalının qrafikləri hesab olunur (cədvəl 12.1).

Bu qrafiklərdə aylıq planın göstəriciləri, sutkalıq tapşırıqlara qədər detallaşdırılır, bununla

belə işlərin ardıcıllığı təqvim planına uyğun olaraq qeyd olunur. Qrafiklərdən istifadə edilmənin

rahatlığı üçün onlardakı iş və vəsaitlər, təqvim planı üzrə qrafa 1-də mövqe nömrələrinin qeyd

olunması ilə, obyektlər və briqadalar üzrə qruplaşdırılır. 2-ci qrafada icraçıların soyadları verilir:

iş istehsalçılarının qrafikləri üçün –usta briqadirlər, sahə rəislərinin qrafikləri üçün – iş icraçıları

və ustalar və s.

HSQ təqvim planın (işlərin texnoloji kompleksi) hər bir mövqeyi, tikinti-quraşdırma

prosesinə bölünə bilər. Qrafanın hər bir sətirində bir həftəyə onun iş həcmi, onun plan maya

dəyəri və əmək xərcləri göstərilir. Həftənin günlərini göstərən qrafalarda sətirlər 2 hissəyə

bölünür: birincidə – hər gün üçün olan tapşırıqlar, ikincidə isə – onun icrası göstərilir. HSQ

nəinki əsas, həm də hazırlıq işləri öz əksini tapır.

Material və konstruksiya təchizinin həftəlik-sutkalıq qrafikləri həmçinin obyektlər və

briqadalar üzrə də hazırlanır. Onlarda qrafik üzrə tələb olunan, obyektdə olan və əlavə təchiz

edilən vəsaitlərin miqdarı qeyd olunur. Obyektlər üzrə tərtib olunan HSQ-daki maşınların işləri

hər bir növbə üçün maşınlara olan ehtiyac duyulur. HSQ formalarında material və maddi

vəsaitlərlə təmin edilmə üçün sətirlər 2 hissəyə (tapşırıq və icraetmə) ayrılır və nəzarət,

tənzimlənmə və gündəlik hesabat üçün istifadə olunur. Beləliklə, həftəlik (dekada) – sutkalıq

qrafiklər – bu həftənin (dekadalar) günlərinə görə aylıq və təqvim planlarının hər bir mövqeyini

icrasını təşkil etməyə imkan verən operativ sənədlərdir.

cədvəl 12.1

Bu tarixdən …. o tarixə… qədər … №-li sahənin Tvə Qİ istehsalının həftəlik-sutkalıq

qrafiki

147

Təq

vim

pla

nı

üzr

ə m

övq

elər

in n

öm

rələ

ri

Iş i

cras

ı

Ölç

ü v

ahid

i

Obyek

t və

iş n

övlə

rinin

adla

ndır

ılm

ası

(şif

rə)

Tap

şırı

q (

T )

, ic

ra e

dil

mə

( İ

)

Bir

həf

təyə

işlə

rin h

əcm

i

Dəyər min

man.

İş

in h

əcm

i ad

am-g

ün

Sutkalıq qrafik və onun icrası

Baz

ar e

rtəs

i

Çər

şənbə

axşa

mı

Çər

şənbə

Cüm

ə ax

şam

ı

Cüm

ə

Şən

bə

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

T

İ

Sutkalıq (növbəlik) – saat qrafiklərində, adətən quraşdırma və nəqliyyat prosesləri birləşir,

bu da binaların elementlərini (panel, həcmli bloklar) bilavasitə nəqliyyat vasitələrindən layihə

vəziyyətinə təyin etməyə imkan verir. Quraşdırmanın belə təşkili zamanı obyekt nəzdindəki

anbarlara quraşdırma elementlərinin anbarlara boşaltmaq və onların anbarlardan quraşdırma

yerinə ötürulməsi ehtiyacı olmur.

12.3. Həftəlik-sutkalıq qrafiklərin hazırlanma qaydası və istehsalat prosesində onlardan

istifadə olunmasının tənzimlənməsi

Ölç

ü v

ahid

i

Üm

um

i

u ş

qş

148

Həftəlik-sutkalıq qrafiklərin hazırlanması zamanı, iş icraçıları (ustalar) cari həftə üçün

gözlənilən işlərin icrasının hesaba alınması ilə təqvim və aylıq planın əsasında, iş həcmlərinə

görə təkliflər əsasında gələn həftəyə qrafikə daxil edilməyə lazım olan işçi və maddi-texniki

vəsaitlərə olan tələbatlar haqqında təkliflər hazırlayırlar. Qrafiklərdə icrası yalnız maddi vəsait,

tikinti maşınları, işçi qüvvəsi və lazımi pul vasitələri ilə təmin oluna bilən iş həcmləri nəzərdə

tutulur. Təkliflərin hazırlanmasından əvvəl:

obyektlərdə işlərin vəziyyəti yoxlanılır, növbəti həftənin başlanğıcına onların gözlənilən

icrası və iş cəbhəsinin yaradılması imkanı araşdırılır;

aylıq planla nəzərdə tutulmuş planlaşdırılan həftənin əvvəlinə işçi qüvvəsi, material,

maşın və nəqliyyatla işlərin təchizatı təyin olunur;

planlaşdırılan işlərin ixtisaslaşmış təşkilatlar tərəfindən icra edilən, əlaqəli işlərlə

uyğunlaşdırılması həyata keçirilir;

HSQ-da iş kompleksləri qeydlərinin konkretliyi çox vacibdir. Təcrübə göstərir ki, işlərin

həcmi, tapşırıqların təhvili və briqada işlərinin hesabatı, deməli əməyin ödənilməsi üçün əlverişli

olan böyük həcmlərdə yazılmalıdır. İş icraçıları tərəfindən hazırlanan təkliflər TQİ göndərilir. Bu

idarənin istehsalat-texniki və plan şöbələri cümə axşamı HSQ layihəsini hazırlayır və günün

sonunda, onları idarə rəisinin icazəsindən sonra, başpodradçının istehsalat şöbəsinə təhvil

verirlər. Elə həmin gün, başpodrat, uyğun tikinti-quraşdırma idarələri ilə onları qabaqcadan

razılaşdırıb subpodrat təşkilatlar öz HSQ-na təqdim edirlər.

TQİ-nin istehsalat şöbəsi, digər şöbə və xidmətlərlə birgə gələn həftəyə, planın icrası üçün

lazım olan real maddi vəsaitləri qoymalıdır: istehsalat müəssisəsinin rəhbərliyi ilə birgə cari

həftənin sonuna qədər konstruksiya, məmulat və yarımfabrikatların hazırlanma və təchizi

imkanlarını təyin etmək. Elə bu vaxt birinci növbəli vəsaitlərlə təmin etmə obyektləri təyin

olunur.

Tikinti idarələri və subpodrayt təşkilatların rəis və ya baş mühəndisləri, maddi-təchizat və

istehsalat bölmələri xidmətlərinin rəhbərləri iştirak etməli olan, cümə günü müşavirədə, növbəti

həftə üçün planlaşdırılan iş həcmləri, aydınlaşdırılır və HSQ-nin bitən həftə ərzində icrasının

nəticələri yekunlaşdırılır. Müşavirədə, maddi vəsait və tikinti maşınlarına olan tələbatların

ötürülməsinin real imkanları və işlərin istiqamətlərinə baxılır.

Baxıldıqdan sonra, qrafiklər təsdiqlənir və lazım gəldikdə idarəedən TQİ-i tərəfindən qəbul

olunan bütün sərəncam göstəriş və qərarlar yazılır, protokol tərtib olunur. Tikinti idarələri

qrafiklərinə edilən dəyişikliklər, iş icraçıları qrafiklərinə keçirilir. Bu qrafiklər tikinti-idarəsinin

rəisi tərəfindən təsdiqlənir və həftənin axırıncı günündə bütün kitabçasını tuturlarsa, onda həftə

üçün olan tapşırıqlar bu kitabçaya yazılır.

149

Əgər tikinti idarələri, kifayət qədər məsafədə yerləşir və işlərin aparılması üçün

mərkəziləşmiş formada ayrılmış vəsaitlərə malikdirlərsə, onda onlar özləri HSQ razılayır və

təsdiqləyirlər. Belə olan halda qrafiklərin hazırlanma qaydası şəkil 12. 1 göstərilir. Qrafikləri

təsdiqləyən şəxslərin razılığı olmadan, həftə ərzində təchiz edilən vəsaitlərin həcmləri və işlərin

icra edilmə müddətindən heç bir uzaqlaşmalara yol verilmir.

TQİ üzrə HSQ bütünlüklə hazırlığı, müəyyən çətinliklərlə bağlıdır. Bütün sifarişləri

istehsalat şöbəsi cümə günü iş vaxtının birinci yarısında almalıdır. Ümumi qrafikin hazırlanması

zamanı, HSQ qəbul olunmuş, işlərin həcminə onların uyğunluğu tikinti idarələri tərəfindən

təqdim olunmuş maddi vəsait sifarişçilərinin doğruluğuna xüsusi diqqət verilir.

1 3

2

4

4

5 5

Şəkil 12.1. İlkin tikinti təşkilatlarında HSQ gündəlik tənzimlənmə və hazırlanma qaydası:

1-növbəti həftə üçün tikinti maşınlarının mövcudluğu və maddi vəsaitlərin təchiz edilməsi

haqqında məlumat; 2-həftə üçün T və Qİ həcmləri haqqında təkliflər; 3- gələn həftə üçün

subpodrat təşkilat və köməkçi istehsallardan onların plan göstəricilərindən informasiya; 4- HSQ-

layihələri; 5- razılaşdırılmış HSQ təhvil verilməsi.

Sifariş edilən vəsaitlərin miqdarını TQİ-də olan və onların digər zavodlardan həqiqi daxil

olmasını müqayisə edərək, trestin istehsalat şöbəsi, vəsaitlərin obyektlərə daxil olmasının

Tikinti-

quraşdırma

idarəsi

Subpodrat

təşkilatlar

Köməkçi

istehsalat

Istehsalat-texniki

şöbə Təchizetmə

şöbəsi

Tikinti sahələri

Baş

Disp.

Məntə

qəsi

Disp.

Məntə

qəsi

Müşavirə

150

sutkalar üzrə qrafikini hazırlayır. Əgər sifariş edilən resursların sayı, mövcud olan və

təchizatçılardan daxil olanları üstələyirsə, onda məlumat qrafiki, işə salınan obyektlərdə

resursların toplanmasını nəzərə alaraq korrektə edilir.

Ümumi HSQ adətən yerli tikinti materiallarının təchizatı qrafiklərindən təşkil olunur;

istehsalat müəssisələri tərəfindən məmulatların verilməsi; beton qatışığı və məhlulunun

verilməsi; əmtəə armaturları; əsas fond yaradılan materiallar (sement, bitum və s.); materialların

mərkəzləşdirilmiş formada gətirilməsi; meydança daxili daşınmalar üçün avtonəqliyyatın

ayrılması; tikinti maşın və mexanizmlərlə təchizetmə.

Dəmir yolu ilə materialların gətirilməsi zamanı, mal boşaldılması yerlərinə vaqonların

verilmə vaxtını təyin edilən qrafiklər tərtib olunur. Müəssisənin anbarlarından məmulatların

aparılması qrafiki, o hesabla hazırlanır ki, zavodlarda konstruksiya və detalların hazırlanması

aylıq planla müəyyən olunur.

Təsdiqlənən qrafiklər, planlaşdırılan həftənin sonuna, müəssisələrə, mexanikləşdirmə baza

və avtonəqliyyat idarələrinə göndərilir. Eyni zamanda tikinti-qurma idarələri, həftə üçün

təsdiqlənmiş materialların təchizatı və onların obyektlərə çatdırılması haqqında xəbər alırlar.

HSQ üzrə istehsalat prosesinin tənzimlənməsi zamanı, iş icraçıları və ustalar briqadirlərlə

birgə, hər gün işin sonunda, icra edilən işlər haqqında məlumatlar təqdim edir, hansı ki, qrafikin

hər bir mövqeyinə görə plan tapşırığının məxrəcinə yazılır və yalnız bundan sonra tikintini idarə

edənə (sahənin rəisinə) xəbər verilir. Axırıncı öz növbəsində tikinti idarəsinin plan şöbəsinə

məruzə edir. Eyni vaxtda məruzələrdə, qrafiklə nəzərdə tutulmuş daxil olan maddi resursların

sayı da qeyd olunur. Plan şöbəsi məlumatları tikinti –idarələrinin qrafikinə daxil edir və onları

iriləşdirilmiş formada dispetçer otağına ötürür.

Bir sutkaya olan işlərin yekununa tikinti idarəsinin rəisi və ya baş mühəndis tərəfindən

aparılan operativ müşavirələrdə baxılır. Müşavirələrdə, qrafiklərin pozuntusuna bais olan

səbəblərin aradan qaldırılması üzrə qərarlar qəbul olunur. Əgər, qrafiklər istehsalat müəssisələri,

avtonəqliyyat bazarları tərəfindən pozulursa, TQİ-nin lazımi şöbə və xidmətlərinə xəbərdarlıq

olunur. Tikinti idarələrindən daxil olan məlumatların əsasında dispetçer xidməti, tikintinin HSQ

icrasının və həmçinin müəssisələrin işləri və TQİ-nin xidmətləri hesabatını da aparır.

İnformasiya–hesablama texnikasının istifadəsi zamanı, dispetçer tənzimlənməsinin

operativliyi kifayət qədər artır və əmək xərcləri azalır. Belə olan halda, əməliyyatları

avtomatlaşdırmaq olar:

•dispetçerin sifarişinə görə lazımi məlumatların çapı və ya displeyin ekranına sonradan

ötürülmə ilə nəzarət və hesaba alma informasiyasının qeydə alınması və emalı;

•ümumi həftəlik-sutkalıq və həmçinin iş icraçıları, obyekt və resursların təchizatçıları üzrə

qrafiklərin hazırlanması;

151

•rəhbərlik qərarlarının icrasına nəzarət;

•istehsalat prosesinin tənzimlənməsi üçün optimallaşdırma tapşırıqlarının obyektlər üzrə

resursların çatdırılması və s.

Əsasən tikinti obyektləri və dispetçer obyektləri və dispetçer məntəqələrinin təchiz

olunduğu texniki vasitələrin tərkibinə aşağıdakılar daxildir;

•maşın daşıyıcılarında məlumatların qeydini, sənədlərin çap edilməsini, kodlaşdırılmış

informasiyanın qeydə alınmasını təmin edən və tikintini idarə edən idarələrdə yerləşdirilən abunə

məntəqələri;

• TQİ-nin şöbələrində və işçi yerlərindəki dispetçer məntəqələri və həmçinin tikinti

idarələrində təyin edilən informasiya-hesablama maşınları.

İnformasiya EHM daxil edilir, qabaqcadan hazırlanan proqramların köməkliyi ilə emal

olunur və dispetçer tərəfindən istifadə oluna bilər və ya dispetçerin əmri ilə şəbəkə üzrə

abunəçiyə ötürülə bilər.

Baş dispetçer məntəqəsi, materialların faktiki təchizatı haqqında informasiya bilavasitə

sənaye müəssisələri və təchizatçılardan məmulat və konstruksiyalar ala bilər. Belə olan halda

əmtəə-nəqliyyat əlavələrinin məlumatları, təchizatçı haqqında məlumatların qeydiyyatından

sonra qeyd olunur, yükün çatdırılması zamanı isə – obyektdə qeyd olunur. Analoji yolla

maşinistlərin növbəli məlumatları, sürücülərin yol vərəqələri və s. işlənir. EHM növbəsinə görə

iş yekunu üzrə, hesaba alma məlumatlarının vərəqlərini və plandan kənarlaşmalar barədə

məlumatları çapa verə bilər. Tikintini idarə edənlərdən yalnız lazımi informasiyanı EHM-na

vaxtında daxil etməsi tələb olunur. İlkin nəzarət informasiyasından savayı, EHM-na məhlula,

beton qatışığı və s. olan lazımi sifarişlər və həmçinin HSQ formalaşdırılması üzrə təkliflər də

ötürülür. İş gedişatının tənzimlənməsi üzrə qərarlar HSQ və digər ikinci dərəcəli informasiyalar

icraçılara həm də EHM şəbəkəsi vasitəsilə də ötürülə bilər. Tənzimlənmənin bir çox məsələləri

EHM-da dioloji rejimdə həll olunur. EHM yeni nəsilləri, əlaqənin müasir vasitələrinin istifadəsi

ilə dispetçer idarəçiliyi sistemlərinin belə qurulması tikinti istehsalı idarəçiliyinin təkmilləşmə

yollarından biri hesab olunur.

Təşkilat və onların bölmələrinin koordinasiyası və subordinasiyası məsələlərinin həlli üçün,

adətən iş gününün sonunda, yüksəkdanışan radio və video əlaqənin istifadəsi ilə dispetçer raportu

və dispetçer müşavirəsi yığılır. Bu müşavirələri TQİ-nin rəhbəri və ya baş mühəndis aparır,

onlar olmadıqda isə istehsalat şöbəsinin rəisi aparır. Dispetçer müşavirələrində T və Qİ

rəhbərlərinin müəssisə, subpodrat təşkilat və sifarişçilərin iştirakı, onların iş yerlərində xüsusi

dispetçer əlaqəsi aparatları və kompüterlərin qurulması ilə təmin olunur.

Müşavirə baş dispetçerin işin gedişatı haqqında və keçən sutkaya olan qrafikin icra

olunması və həmçinin keçən müşavirədə qəbul olunan qərarların icrası haqqındakı qısa

152

məruzədən başlanır. Baş dispetçerin məlumatından sonra, tikintini maddi resurs və tikinti

maşınları ilə təmin edən bölmələrin rəhbərləri məlumat verirlər, sonra isə iş icrasının həftəlik-

sutkalıq qrafikinin icrası haqqında subpodrat təşkilat və T və Qİ rəhbərlərinin raportları

dinlənilir. Rəhbərlərin məruzələrindən yalnız sutka ərzində öz həllini tapa bilməyən məsələlər

müzakirəyə qoyulur. Dispetçer müşavirələrinin belə aparılma qaydası TQİ-nin rəhbərliyinə

birnci növbədə növbəti sutka üçün müəssisələrin işinin yaxşılaşdırılması üzrə lazımi ölçüləri

qəbul etməyə, ikinci növbədə isə maddi resursların daxil olması və icra edilən işçilərin həcmləri

haqqındakı məlumatlar əsasında təqdim edilən narazılıqların düzgünlüyünü qiymətləndirməyə

imkan verir. Müşavirələrdə qəbul edilən qərarlar və rəhbərin göstərişlərini dispetçer jurnalına

daxil edir və bu jurnalda onların icrasına ciddi nəzarət nəzərdə tutulur.

Əgər TQİ bölməsinin rəisi işin pozulmasının səbəblərindən baş çıxara bilmirsə, təcili

olaraq istehsalat şöbəsi nümayəndələrinin iştirakı ilə istehsalat-texniki müşavirə çağırır.

Müşavirədə ötən sutkalar ərzində bu bölmənin işi dəqiq təhlil olunur və rəhbərliyə məruzə edilir,

iş qrafiki icrasının təmin edilməsi üzrə lazımi tədbirlər nəzərdə tutulur.

Dispetçer müşavirə və məlumatları TQI rəhbərliyinə HSQ icrası və fəaliyyətin hər bir

sahəsində işçilərin vəziyyəti haqqında gündəlik informasiya almağa imkan verir.

BÖLMƏ VI. Tikintinin maddi və texniki vəsaitlərlə təchizatınin idarə

olunması.

Fəsil 13. Material, məmulat və konstruksiyaların alınması və təchizatı idarəçiliyi.

13.1. Bazarda maddi vəsaitlərin dəstləşdirilməsi satışı və alınması sistemi

Maddi təchizetmə əsasən sənaye müəssisələri ilə birbaşa müqavilələrin və həmçinin əmtəə

birjaları və ərazi təchizetmə bazası vasitəsilə və ya material, məmulat və konstruksiyaların

dəstləşdirilməsi üzrə müəssisələr vasitəsilə həyata keçirilir.

Maddi vəsaitlərin topdansatış təchizatına görə birbaşa müqavilələr müəssisə rəhbərinin

sifarişinə görə və ya onun müavininin maddi-texniki təchizat (təchizetmə üzrə agentlər) şöbəsi

işçiləri ilə bağlanır. Bu məsələdə, müəssisə-satıcı və müəssisə-alıcı arasında uzunmuddətli

möhkəm ticarət münasibətlərinin saxlanılması vacibdir.

Əmtəə birjaları - bu mürəkkəb rəqabət ilə əmtəə əməliyyatlarının aparılması üçün

yaradılan müstəqil müəssisədir. Onlar bir qayda olaraq əmtəələrin (məsələn, ağac, metal məhsulu

və s.) növləri üzrə ixtisaslaşırlar. Əmtəə birjaları əmtəənin verilən növünə görə tələb və təklifləri

153

qeydə alır, fyuçer (təcili) sövdələşmələri zamanı razılıqların imzalanması anında qiymətləri təyin

edir, faktiki təchizatçılar ilə ticarəti həyata keçirirlər.

Birjaların həyata keçirdiyi əməliyyatlara daxildir:

1. Ticarət sövdələşmələrinin bağlanılmasına görə vasitəçi xəidmətlərinin göstərilməsi;

2.Əmtəə ticarətinin qaydaya salınması, ticarət əməliyyatlarının tənzimlənməsi və ticarət

münasibətlərinin həlli;

3. Qiymətlər haqqında məlumatların toplanması və nəşr edilməsi, qiymətə təsir edən

istehsalın və digər amillərin vəziyyəti;

Əmtəə birjaları dövriyyəsinin böyük hissəsini, olacaq əmtəə ilə sövdələşmə və ya

təchizetmənin müqavilələri (təcili sövdələşmələr) təşkil edir. Nəğd əmtəə ilə (kassa

sövdələşmələri) sövdələşmələr az vaxt alırlar.

Qapalı torqlarda, birğa vasitəçiləri (brokerlər), açıq ticarət bazalarında isə – həmçinin

müştərilər də iştirak edə bilərlər.

Ərazi təchizetmə bazarları (ƏTB) ticarət müəssisələri kimi, bazarlıq edir və maddi

vəsaitlərin satışını aparırlar, bununla belə, tikinti müəssisələri və ƏTB arasında müqavilə

əsasında uzunmuddətli təsərrüfat əlaqələri təyin oluna bilər. ƏTB-nin növmüxtəlifliyi istehsal-

texniki dəstləşdirmə bazaları (ITKB) hesab olunur. Onlar müstəqil müssisələr ola bilər və öz

balansı olan iri tikinti birliklərinin – bu istehsalat-texniki dəstləşdirmə idarəsinin (İTKT)

tərkibində yerləşə bilərlər. İTKB materialların topdansatış bazarlığını həyata keçirir və tikinti

müəssisələri ilə birgə müqaviləyə əsasən obyekt və ya onun hissəsi üçün material, konstruksiya

və məmulatların texnoloji dəstləşdirilməsi ilə məşğul olur-(sabit məkan-texnoloji modul) və

ciddi qayda ilə dəstlərin təchizi və T və Qİ icrası tempi ilə bağlılığını həyata keçirir. İTKB

həmçinin istehsalat fəaliyyəti ilə də məşğul olurlar: materialların emalının onların bilavasitə

istifadə edilməsi məqsədi ilə tipik olmayan və ardıcıl olmayan konstruksiya, detal və

yarımfabrikatların hazırlanması.

Həmçinin ticarət evləri adlanan broker firmaları birbaşa müqavilələr və birja ticarəti

şərtləri əsasında real əmtəələrin əldə edilməsi və mübadiləsində vasitəçi xidmətlərinin

göstərilməsi üçün nəzərdə tutulur. Bu firmalar təyin olunan müddətdə əmtəələrə olan sifarişlərin

icrasını həyata keçirirlər.

154

13.2 Tikintidə maddi resurslara olan tələbatın planlaşdırılması.

Material, məmulat və konstruksiya və avadanlıqlara olan tələbatın planlaşdırılması, layihə-

smeta sənədlərinin hazırlanması zamanı həyata keçirilir. Bununla belə layihə tapşırığının

hazırlanması, üçün tələbatın hesablanması üçün tikili və binalara görə iriləşdirilmiş smeta

normaları istifadə olunur. T və Qİ icrası üçün planlaşdırmanın həcmindən irəli gələrək, rüblüklər

üzrə onların təchiz edilməsinin ümumi həcminin bölüşdürülməsi ilə hər bir obyekt üçün əsas

material, tikinti məmulatları və avadanlıqlara olan tələbat qrafiki tərtib olunur. İşlərin istehsalı

layihəsinin hazırlanması mərhələsində, işçi cizgi vərəqələrinin istifadəsi ilə obyektlər üzrə

maddi vəsaitlərin təchizi qrafiki tərtib olunur. Bu mərhələdə həftə və sutkalar üzrə vəsaitlərə olan

tələbatın paylaşdırılması nəzərdə tutulur.

Maddi-texniki vəsait planlaşdırılmasının mütərəqqi forması, obyektə bütünlüklə dəst-

texnoloji xəritələrə (DTX) uyğun olaraq və ya onun hissəsinə - sabit istehsal-texnoloji düyünə

(SİTD) resursların dəst formada təchizi hesab olunur. DTX layihə-tikinti birliklərinin layihə

qruplarında və ya istehsal-tikinti müəssisələrinin mühəndis hazırlıq qruplarında (şöbələrində)

hazırlanır. Obyektin tikinti hissəsi üçün texnoloji dəstlər, quraşdırma işlərinin icrası üçün isə –

quraşdırma dəstləri tərtib olunur. Texnoloji dəstlər özündən müxtəlif nomenklatur qrupların

konstruksiyası məmulat və material yığımını təşkil edirlər. Quraşdırma dəstləri texnoloji

dəstlərin tərkibinə daxil ola və ya ayrıca ola bilərlər.

Nomenklatura qrupları, adətən şifrələnir; məsələn beton konstruksiyaları və dəmir beton

məmulatları, taxta konstruksiyaları və taxta-şalban, metal konstruksiyaları, ümumi tikinti

materialları, naxış materialları, sanitar-texniki material və avadanlıqlar, elektrik material və

avadanlıqları və s. gətirilən vəsaitlərin həcminə görə, texnoloji və quraşdırma dəstləri

təchizedici formalarına ayrılır.

Texnoloji dəstləri ya tam həcmdə İTKB yığılırlar, ya da təchizetmə dəsti şəklində onları

təşkil edən nomenklatur qrupları dəst-texnoloji kartlara uyğun olaraq bir neçə zavoddan

istehsalat prosesinin gedişatına uyğun obyektə sinxron şəkildə daxil olurlar (cədvəl 13.1)

Dəstləşdirmə-texnoloji xəritələrdə nomenklatur dəstlərin şifrləri, material və məmulatların

sayı və onlarda komplekslərin təchiz olunma vaxtı da göstərilir.

155

Cədvəl 13.1

Dəstləşdirmə-texnoloji xəritə №___

Rekvizitlər: _________________________________

№ Məmulatın

şifri

Məmulatların

adı

(materialların)

markası

Ölçü

vahidi Təchizatçının

şifri Tələbat

Dəstlərin şifri və

təchizolunma vaxtı

Miqdarı

Dəstdə məmulatların

(materialların) miqdarı

1 2 3 4 5 6 7 8 9

13.3 Maddi vəsaitlərin tədarükü və tikintidə onların hərəkəti.

Maddi təchizat şöbəsinin agentləri müəssisə rəhbərlərinin adından bilavasitə tikinti

sənayesinin müəssisələrindən və ya əmtəə və broker birjası vasitəsilə vəsaitlərin təchizinə görə

müqavilələr bağlayırlar. Əmtəə bazarlarında vasitəçilər, brokerlər, distribüterlər,

kommivoyajerlər və s. hərəkət edilər.

Vasitəçi – bir əmtəə istehlakçısı arasında duran və müqavilələrin bağlanmasına və icrasına

təsir göstərən şəxs və ya təşkilatdır.

Broker- bu əmtəələrin birjada alqı və satqısı üzrə agenti (firma və ya şəxs) makleridir.

Müqavilələrin bağlanmasında vasitəçiyə görə o müəyyən haqq və ya komision haqqı alır.

Distribüter – bu hər hansı bir ərazi məkanında (bazar) müəyyən əmtəələrin (xidmətlərin)

alınıb satılması və alınmasına xüsusi və ya müstəsna hüquqları təqdim olunan, hüquqi və ya

fiziki şəxslərdir.

Kommivoyajerlər – bu tikinti sənayesinin əmtəə və ya kommersiya müəssisələrinin səyyar

nümayəndələridir. Onlar, mövcud olan nümunələr üzrə əmtəələr təqdim edir və beləliklə də

müəssisənin məhsulunu reklam edirlər.

Artıq yuxarıda qeyd olunduğu kimi, əmtəə və ya broker müəssisələrində, nəğd əmtəələrlə

olan (kassa) sövdələşmələr və ya gələcək təchizatçılarla (fyuçer sövdələşməli) sövdələşmələr

156

bağlana bilər. Fyuçer (təcili) sövdələşmələri, bu gün razılıqla təyin olunan qiymət əsasında

həyata keçirilir.

Əmtəənin maddi vəsait şəklində olan auksion forması mövcuddur, bu zaman satıcı

tərəfindən başlanğıc qiymətin təyin edilməsi zamanı alıcılar arasında birbaşa rəqabətdən

istifadə olunur.

Maddi vəsaitlərin kiçik həcmləri (miqdar) zamanı onlar bazarlarda və ya topdansatış

mağazaları və topdansatış yarmarkalarında əldə oluna bilər.

Satıcılar və alıcılar arasındakı müqavilələrdə tədarük edilən vəsaitlərin həcmi,

çatdırılmanın (boşaldılmanın) vaxt və yeri göstərilir. Tədarük edilənlər iki bölmədən – əmtəə və

nəqliyyatdan ibarət olan əmtəə-nəqliyyat əlavələri (ƏNƏ) ilə tərtib olunur.

Əmtəə-nəqliyyat əlavələri, bir qayda olaraq, avtomobilin hər bir gedişinə görə 4 nüsxə

doldurulur. Birinci nüsxə daşınma üçün qəbul edilən yük haqqında onun sürücüsü tərəfindən

imzalanmasından sonra təhvil alanda qalır, yük göndərənin imzası isə sürücüyə təqdim olunur.

Bu nüsxələrdən biri sürücü tərəfindən imzalanır və maddi vəsaitlərin gəlirə yazmaq üçün yükü

alana ötürülür, yükü alanın imzası və möhürü ilə zamin verilmiş və təyin olunan qaydada

doldurulan qalan ikisi isə dispetçer məntəqəsinə ötürülməsi üçün sürücüyə təqdim olunur.

Avtomüəssisə tərəfindən zamin olunmuş onlardan biri, yükü alana ötürülür, digəri isə yol

vərəqəsinə əlavə olunur və sürücüyə əmək haqqının hesablanması və nəqliyyat hesablanması

üçün əsas kimi xidmət edir.

Əgər maddi vəsaitlərin daşınması, əvvəllər tərtib edilmiş sövdələşmə əsasında tikinti

müssisələrinin (yükü alanın) nəqliyyat vasitələri ilə həyata keçirilirsə, onda satışın müəyyən

məntqəsinə uyğun olaraq onların alınması üçün təchizatçının anbarına əmtəənin alınması üçün

xüsusi forma və naryadlar üzrə tərtib olunmuş etibarnamə ilə göndərilir.

Bir satıcıdan eyni məsafəyə alıcının ünvanına əmtəələrin kütləvi daşınması zamanı, növbə

ərzində daşınan yükün bütün həcminə yekun olaraq bir ƏNƏ tərtib oluna bilər. Bununla belə,

fasiləli yol getmələrinin tərtib olunması, hər bir yol gedişinə yük göndərən tərəfindən avtomobil

sürücüsünə talonların verilməsi ilə həyata keçirilir.

Çəki və ölçülmə yolu ilə aparılan hesabaalma üzrə materialların daşınması zamanı, daşıma

sənədi kimi üç nüsxədə ölçü aktı xidmət edir. Birinci və ikinci nüsxələr dispetçer xidmətinə

verilir, üçüncüsü isə yükgöndərəndə qalır. Materialların müqavilə əsasında avtomobil qrupları

tərəfindən daşınması zamanı ölçü aktı daşınan yükün bütün həcminə verilə bilər.

Tikintiyə material, məmulat və konstruksiyaların gətirilmə nəzarəti operativ-dispetçer

şöbəsi tərəfindən aparılır. T və Qİ istehsalına maddi vəsaitlərin hesablanması və hesabdan

silinməsi «tikintinin iqtisadiyyatı» kursunda baxılır.

157

13. 4. Xaricdə maddi vəsaitlərlə təchiz olunma idarəçiliyi.

Qərbdə bu problemin həllinə ABŞ tikinti firmalarına uyğun olaraq baxmaq olar. Firmalar

material və dəstləri bizdə olduğu kimi tikinti materialları sənayesi müəssisələrindən, bazarlardan

və topdansatış ticarəti mağazalarından öz agentləri vasitəsilə alırlar. Vəsaitlər tikintiyə bilavasitə

satıcılar tərəfindən çatdırılır. Tikintinin təchizetmə və dəstləşdirmə sxemi şəkil 13.1. göstərilir.

Tikinti məmulatları, rəngsaz materialları və digər xırdavatlar kiçik bir anbara daxil olur:

çəkib bükülmə və biçilmə tələb edən materiallar – örtük altına, digərləri isə, əgər topdansatış

partiyası gündəlik tələbatı üstələyirsə – onda polietilen plyonkası və sipəri ilə örtülmüş formada

saxlanılan obyekt yanındakı tikinti meydançasına göndərilir.

Şəkil 13.1. ABŞ-da təchizetmə sxemi və tikintinin dəstləşdirilməsi

Layihə sənədləri

İstehsalat şöbəsi

Tapşırıq

Tikinti firması

(istehsalat üzrə

prezident müavini)

Təchizetmə və

tədarük üzrə agent

Zəmanətli

məktublar

Tikinti materialları

müəssisəsi

Topdan satış bazası

Mağazalar

Topdan satış

partiyaları

Şəxsi köməkçi

istehsalat

Tikintinin anbarı

Qrafik üzrə obyekt

partiyaları

Biçilib-kəsilmə bölməsi

Tikinti meydançası

158

Hazırlığın artması və qabaqcadan iriləşdirilmiş quraşdırılma ilə obyektlərə görə

materialların dəstləşdirilməsi və onların ayrıca hissələri mövcud deyil. Bir qayda olaraq,

mateialların gətirilməsi T və Qİ icrasının qrafikinə uyğun olmalıdır

İri amerikan firmaları, xüsusilə ixtisaslaşanlar, özlərində köməkçi istehsalat yaradırlar ki,

(kərpic zavodlarında tutmuş quraşdırma konstruksiyalarının buraxılışı üçün olan zavodlara

qədər) tikinti konveyerinin fasiləsiz texnoloji xəttini təşkil etsinlər

Qərbin bir sıra ölkələrində, iri beynəlxalq firmalar mövcuddur hansı ki, digər dövlətlərdə,

eyni zamanda Rusiyada da tikintini dəst şəklində, maddi vəsaitlərlə təmin edirlər.

FƏSIL 14. Tikintinin texniki resurslarla təchiz edilməsi.

14.1 Texniki resurslarının növləri və tikintidə onların tətbiq edilməsi üsulları.

Texniki resurslar - bu istehsalın əsas vasitəsi kimi istehsalat prosesində uzun müddət

ərzində iştirak edən müəssisələrin əmlakıdır. Bu əmlak, öz ilkin dəyərini saxlayaraq, müəssisə

tərəfindən onun iştirakı ilə işlənmə vaxtına mütənasib olaraq hissələr üzrə onu tikinti

məhsulunun dəyərinə köçürür.

Texniki əmlak, istehsalat prosesində öz istifadə olunma xarakterinə görə aktiv və passiv

hissələrə bölünür. Birincisi, bilavasitə T və Qİ icrasında iştirak edir, ikincisi isə - bu işlərin icrası

üçün effektiv şərait yaradır. Bu əmlak, istehsalat və qeyri-istehsalat xararakterli də ola bilər.

Aktiv texniki istehsalat əmlakına bunlar aid olunur: torpaqqazan texnika, yükqaldıran

maşınlar, nəqliyyat vasitələri, beton və məhlulqarışdırıcı və vuran qurğular, malakeş, rəngsaz və

kompressor stansiyaları, hərəkət edən elektrostansiyalar, kiçik mexanikləşdirmə vasitələri.

Passiv texniki istehsalat əmlakının tərkibinə isə bunlar daxildir: müddətli və mobil binalar,

hərəkət edən taxtabəndlər, qəliblər, çəpərləmə və s.

Qeyri-istehsalat passiv əmlakı – bu tikinti müəssisələri işçilərinin yaşayış və sosial-məişət

ehtiyaclarının ödənilməsi üçün istifadə olunan bina və tikililərdir.

İstehsalat texniki əmlak: lizinq yolu ilə texnikasını verən (icarəyə verən) kompaniyalar;

subpodrat qaydasında mexanikləşdirilmiş işləri icra edən ixtisaslaşmış müəssisələrin

(mexanikləşmənin ixtisaslaşmış idarəçiliyi – Mİİ) –mülkiyyəti ola bilər.

İstehsalat texniki əmlakı kommersiya müəssisələri tikinti maşınlarının investisiya

bazarlarında əldə edirlər, qeyri-istehsalat texniki əmlakı isə mülk bazarlarında əldə edirlər.

Unitar müəssisələr bir qayda olaraq, texniki əmlakla mərkəzləşdirilmiş formada təmin olunur.

159

Tikinti müəssisələri əsasən kiçik mexanikləşmə vasitələri əldə edirlər; yükqaldırma

qabiliyyəti 7 tona qədər olan avtokranları, çalovunun tutumu 0,35-0,5 m3 olan ekskavatorları,

buldozerləri və s.. Bu əmlakın istismarı üçün tikinti müəssisələrində kiçik mexanikləşdirmə

sahələri təşkil olunur.

Mİİ həm müstəqil, həm də tikinti trestlərinin tərkibindəki müəssisələr kimi də yaradıla

bilər. Mİİ və avtonəqliyyat müəssisələri mülkiyyət formasına görə, xüsusi mülkiyyətin müxtəlif

növləri ilə dövlət, bələdiyyə və kommersiya formalı ola bilər. İstehsal obyektlərindən asılı

olaraq aşağıdakılara ayrılırlar:

1. İrilər (regional Mİİ), məsələn, yer dirəkvurucu və s. kimi icra edilən işlərin növlərinə

görə ixtisaslaşa bilərlər. Belə müəssisələr bir qayda olaraq, özü təmir bazasına malikdir;

2. Mexanikləşdirilmiş işlərin bütün növlərini icra edən universal müəssisələr. Onların öz

şəxsi balansları vardır, lakin təşkilati cəhətdən həlledici firmaları kimi iri tikinti firmalarının

tərkibinə daxildirlər. Onların üstünlükləri – tikinti texnikasından istifadənin operativliyidir.

Tikinti və kiçik ixtisaslaşmış müəssisələrin balansında oturan texnika daha operativ istifadə

olunur. Saz vəziyyətdə əmlakın saxlanılması və qorunması üçün stasionar və ya hərəkətedən

təmir məntəqələri təşkil olunur.

Texniki əmlakın lizinq formada əldə edilməsi, xaricdə kifayət qədər geniş yayılıb. Bazar

münasibətlərinin inkişafı ilə lizinq respublikamızda da yaranıb. Lizinq dedikdə, maşınların,

nəqliyyat vasitələrinin, icarədar tərəfindən istehsalat tikililərinin onların sonrakı girovdan azad

edilməsi ilə uzunmüddətli (6 aydan bir neçə ilə qədər) və operativ idarəsi başa düşülür.

Belə olan halda əmlakın sahibi, lizinq kompaniyası hesab olunur, hansı ki, istehsal məqsədi

ilə onların icarədar tərəfindən istifadəsi üçün maşın və avadanlıqlar alır. Lizinq bu istehsal

vasitələrinin mənəvi aşınması ilə bağlı olan icarədara birdəfəlik xərcləri kifayət qədər azaltmağa

və itkilərə yol verməməyə imkan verən, investisiyalaşmanın xüsusi üsuludur. Bu halda icarəyə

verən avdanlıqdan gəlir alır, icarədar isə öz işini aça bilər və ya kifayət qədər az ilkin kapital

qoyuluşu ilə istehsalını genişləndirə bilər.

Lizinqin iki növü vardır – maliyyə və operativ (istismarçı) lizinqlər.

Maliyyə lizinqi – bu əmlak lizinqi onun dəyərinin tam ödənilməsini təşkil edir, yəni lizinqə

verən müqavilə vaxtı ərzində əmlakın bütün dəyərini geri qaytarır və lizinq əməliyyatından gəlir

əldə edir. Bununla belə, müvəqqəti istifadəyə verilən əmlak vaxtı, onun tam amortizasiya

müddətindən az olmamalıdır.

Operativ lizinq – bu lizinqdə müqavilənin müddəti əmlakın amortizasiyası müddətindən

azdır. İcarə vaxtının qurtarmasına yaxın, əmlak, əgər, vaxt uzadılmırsa, icarəyə vermə qurtarır.

Operativ lizinq zamanı icarədar müqavilənin fəaliyyət müddəti ərzində əmlak dəyərinin yalnız

160

bir hissəsini ödəyir. Avadanlığın qalıq dəyərinin tam ödənilməsi və gəlirin əldə olunması, bu

əmlakın bir neçə dəfə icarəyə verilməsindən sonra təmin olunur.

Lizinq sövdələşməsində bir qayda olaraq 3 subyekt iştirak edir. Hər şeydən əvvəl bu

əmlakın sahibkarıdır – lizinq verən (LV), lizinq verən rolunda aşağıdakılar çıxış edə bilər:

•mexanikləşdirmə idarəsi;

•xüsusilə lizinq əməliyyatının həyata keçirilməsi üçün yaradılan maliyyə lizinq

kompaniyası. Onun vəzifəsi əmlakın ödənilməsidir, yəni sövdələşmənin maliyyələşdirilməsi;

•xüsusi lizinq kompaniyası, hansı ki, sövdələşmənin maliyyə təminatlılığına əlavə olaraq,

təmir üzrə köhnəlmiş hissələrin dəyişdirilməsi, əmlakın istifadəsi üzrə məsləhətlər kimi

xidmətləri də öz üzərinə götürür;

•lizinq əməliyyatlarının aparılması üçün maliyyə mənbələrinə malik olan istənilən

müəssisələr.

Əmlakın ikinci istifadəçisi-lizinq alan (LA) isə istənilən hüquqi şəxs hesab olunur.

Üçüncü şəxs – bu əmlakı lizinq verənə satan satıcıdır, bu vəzifədə istənilən hüquqi şəxs

əmlakın icraçısı, təchiz edən-satıcı təşkilat və s. ola bilər. Əgər lizinq verən bir hüquqi şəxsdirsə,

məsələn, mexanikləşdirmənin idarə edilməsi, onda icarə məsələləri ilə həlledici müəssisələr və

ya müəssisənin tərkibindəki firmalar, həm də marketinqi idarə edən istehsalat xidmətləri məşğul

olurlar. Prosesin idarə edilməsi sxemi şəkil 14.1 göstərilib.

Şəkil 14.1 Üç tərəfli lizinq sövdələşməsi zamanı lizinq prosesinin idarə olunma sxemi

Bank Əmlak

təchizatçıları Sığorta

kompaniyası

Lizinq verən

(LV)

Lizinq alan

(LA) 7

8

6

6

5 4 3

2

1

Lizinq alan

(LA)

9

10

11

12

5

161

Şəkil 14.1-də göstərilən sxemə uyğun olaraq lizinq sövdələşməsinə hazırlıq dövründə bu

əməliyyatlar daxil edilir:

1- LA, lizinq obyektinin alınmasına görə LV sifarişlərinin təqdim edilməsi;

2-LA potensial imkanlarının təhlili və lizinq prosesinin effektivliyi;

3- təchiz edənə lizinq obyektini əldə etməsi üçün LV naryad-sifarişinin ötürülməsi;

4. bankdan borc almaq üçün LV kredit müqaviləsinin bağlanması.

Lizinq sövdələşməsinin möhkəmlənməsi aşağıdakı əməliyyatlardan ibarətdir:

5- lizinq obyektinin alqı-satqı müqaviləsini bağlaması;

6- qəbul etmə aktının lizinq obyektinə LA ötürülməsinə görə imzalanması;

7-LV və LA arasında lizinq sazişinin bağlanması;

8- LV və LA arasında lizinq obyektinin texniki təchizatına görə müqavilənin bağlanması;

9-lizinq obyektinin sığortalanmaya görə müqavilənin bağlanması;

Lizinq obyektinin istifadə olunma dövründə aşağıdakılar həyata keçirilir:

10- LV lizinq ödəmələrinin verilməsi;

11-lizinq obyektinin qaytarılması və ya onun gələcək istifadə üçün sənədlərə əsasən tərtib

edilməsi;

12-borcun qaytarılması.

14.2 Tikinti maşınlarının istismarının idarə edilməsi

Tikinti maşınlarının istismarının idarə olunma texnologiyası onların kimin sahibliyində

olmasından asılıdır. Maşın parkının mərkəzləşdirilmiş olduğu halda mexanikləşdirmə

idarəçiliyində (Mİ) onların istifadəsinin 2 üsulu tətbiq olunur: subpodrat üzrə və tikinti

müəssisəsi ilə birgə Mİ işlərinin icrası.

Subpodratla olan müqaviləyə əsasən Mİ layihə sənədləşməsi ilə nəzərdə tutulmuş həcm

formasında olan tam texnoloji tsikl üzrə işləri icra edir. Belə işlərə torpaq və dirəklər üzərində

qurulmuş işlər, yığılmış dəmir beton və ya metal konstruksiyalardan ibarət tikili karkaslarının

quraşdırılması. MI tikinti müəssisəsi (TM) ilə müqaviləyə əsasən işin vaxt və keyfiyyətinə görə

tam məsuliyyət daşıyır.

TM vəzifələrinə bunlar daxildir: layihə-smeta sənədləşməsi və iş cəbhəsi ilə təmin edilmə,

həmçinin onların icra edilmə, yerlərinə görə təlimatın təmin edilməsi; iş vaxtı olmayan zaman

maşın, mühafizəsi və maşınların işlək orqanlarının fəaliyyəti zonasında insanların təhlükəsiz

işləməsini təşkil etmək; iş yerlərinin işıqlandırılması;

162

Belə ki, Mİ subpodrat üzrə işi müstəqil formada aparır. O subpodrat müqaviləsi şərtlərinə

uyğun olaraq onların icrasının bütün tsiklini idarə edir, iş jurnalını aparır, gizli işlərə aktlar tərtib

edir, lazım gəldikdə isə layihə sənədləşməsindən kənarlaşmanı təsdiqləyir. Mİ –dən iş rəhbərləri,

başpodrat təşkilatlar tərəfindən keçirilən, operativ müşavirələrdə iştirak etməli və təyin edilən

vaxtda iş gedişatı haqqında operativ informasiyanı təqdim etməlidirlər. İşin qurtarmasına yaxın,

həmçinin məsuliyyətli işlərin icrası zamanı TM nümayəndələri ölçü işlərini həyata keçirir və işin

icra edilməsinə görə aktlar imzalayırlar.

İşlərin birgə icrası zamanı (2-ci üsul) Mİ tikinti müəssisəsinə xidmət edən heyətlə birgə

maşınları da verir. Belə olan halda Mİ vəzifələrinə aşağıdakılar daxildir:

•uyğun ixtisaslı sürücü ilə birgə texniki saz vəziyyətdə maşının ayrılması;

•maşınların səmərəli istifadəsini təmin edən maşınların nəql etməsi, quraşdırma və

sökülmə, qülləli kranlar üçün rels yollarının qurulması və digər xidmətlər;

•maşınların texniki vəziyyətinə diaqnoz qoyulması, onların texniki xidməti və qabaqcadan

tərtib olunmuş qrafiklər üzrə təmiri, bununla isə TM qabaqcadan tanış olmalıdır;

•yanacaq-sürtkü materialları ilə təchiz olunma.

Belə olan halda TM üzərinə aşağıdakı vəzifələr qoyulur;

•iş cəbhələrinin təchiz olunması, maşınların işləməsi üçün rahat və təhlükəsiz şəraitin

yaradılması;

•uyğun ixtisaslı işçi briqadalarının dəstləşdirilməsi;

•maşınların işçi briqadaları ilə birgə icra etdikləri iş həcmlərinin hesaba alınmasının

qaydaya salınması və obyektdə növbəlik məlumatların tərtib edilməsi ilə maşınların olmasının

faktiki vaxtı (əgər maşın işinin ödənilməsi maşın-gün ilə götürülürsə). Növbəlik məlumatda

bunlar qeyd olunur: icra edilən işlərin adları və onların həcmi, işsiz dayanmaların səbəbləri,( əgər

belə hallar baş veribsə). Maşın parkının istifadəsi ilə texniki idarəçilik öz tərkibinə bütün əsas

funksiyaların icrasını daxil edir.

Tikinti maşınları işinin planlaşdırılması layihə-smeta sənədlərinin hazırlanması ilə başlanır.

Layihənin hazırlanması mərhələsindəki işlərin təşkilində əsas maşınların (aparıcı) istifadəsi üçün

təqvim planı hazırlanır. İİL hər bir obyekt üçün texnikaya olan tələbat qrafiki hazırlanır. Istehsal

planlaşdırması zamanı, TM istehsalat proqramına daxil edilən Tvə Qİ həcmlərinin icrası üçün

lazım olan maşın və mexanizmlər parkının keyfiyyət tərkibi və kəmiyyətini müəyyən etmək

üçün tikinti maşınlarının illik iş planı tərtib olunur.

Obyektlərin ucaldılması zamanı maşın işinin operativ idarəçiliyi, obyekt üzrə maşınlara

olan tələbat qrafikinin istifadəsi ilə aparılır, tikinti müəssisələri və mexanikləşmə bölmələrinin

istehsal fəaliyyətinin idarəçiliyi üzrə isə – sahə üzrə (istehsal üzrə) maşınlara olan tələb və işin

mexanikləşdirmə planına uyğun olaraq aparılır.

163

Maşın işinin operativ idarə olunması tikinti müəssisəsində təyin edilən ümumi rejimdə

aparılır. O, tikinti maşınlarının iş qrafiki icrasının nəzarətinə görə, təyin olunan dövr ərzində

(sutka, həftə, ay) onların icra gedişatı haqqında informasiyanın ötürülməsi və uyğun olaraq,

planların icrasına kömək edən təşkilati tədbirlərin tənzimlənməsindən ibarətdir.

Xaricdə texniki maşın resurslarının idarəçiliyi bizim təcrübədə qəbul ediləndən az

fərqlənir. Çətin və yüksək istehsallı maşınlar subpodrat, icarə və ya maşın-növbəyə görə saat

hesabı şərtilə tikintidə epizodik olaraq istifadə olunur. Çətin olmayan və daima lazım olan

maşınlar firmaların mülkiyyətində yerləşir (şəkil 14.2) və «əmlak» sətiri üzrə onların balansının

aktiv hissəsində nəzərə alınır. Bu maşınların saxlanılması və amortizasiyasına edilən xərclər

birbaşa xərclərin «avadanlıq işi» məcəlləsi üzrə keçirilir. İş vaxtı olmayan müddətdə bu

maşınları firmanın kiçik bir firmasında yerləşdirirlər. Əsaslı fərq ondan ibarətdir ki, onların

bölmələri xüsusi struktur sərəncamında yerləşdirilir. Maşinistlər müəyyən maşınlara görə

bölüşdürülür. Bir maşinist 2-4 maşında işləyə bilər.

Cədvəl 14.1 Işlərin mexanikləşmə planı və sahələr üzrə maşınlara olan tələbat

№

Obyektlərin

şifri və T və

Qİ növləri

Ölç

ü v

ahid

i

Mexanikləşdirilm-

iş işlərin həcmi Onlardan icra edilir

Maş

ınla

rın a

dı

və

növü

Maş

ın-n

övbəl

ərin

say

ı

İşin

baş

lanm

ası

sonu

Cəm

i

Ümumi

həcmin

%-zi

Öz

gücü

ilə

Mİ-

№ 2

6

Mİ-

№

40

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Bazarda kiçik təmirin aparılması üçün 1-3 təmir edən fəhlə işləyir. Maşınları istehsalat üzrə

müavininin göstərişinə görə dispetçerlər idarə edirlər (şəkil 14.2).

164

Şəkil 14.2. ABŞ-ın iri tikinti firmasında tikinti maşınları və avtonəqliyyatın idarə olunma sxemi

14.3. Tikintidə avtonəqliyyat işinin idarə olunması

Hal-hazırki dövrdə avtonəqliyyat vasitəsi, əsasən mülkiyyətin müxtəlif növləri olan; dövlət,

bələdiyyə, kommersiya formal avtonəqliyyat müəsisəsinin (ANM) idarəçiliyində yerləşir:

Hərəkət etmə tərkibinin strukturuna görə ANM ümumi təyinatlı və ixtisaslaşmış ola bilər. Bu

vasitələrin bəzi hissəsi lizinqin hüququnda olan tikinti müəssisələrinin sahibliyində yerləşir.

ANM məxsus olan avtonəqliyyat vasitələri, tikintinin maddi-texniki təchizatının aylıq, rüblük,

illik planına uyğun istifadə olunur, operativ rejimdə isə obyektə məmulat, konstruksiya

materialların daxil olma və dəstləşdirmə qrafiki üzrə istifadə olunur. Maddi resurslara olan

tələbat planı əsasında təchizatçılar (yükgöndərilən) ANM ilə yüklərin çatdırılmasına görə

Tikinti firması

İstehsalat üzrə prezident

müavini

İstehsalat şöbəsi dispetçer mexanik

Zəmanət

məktubu

Subpodrat

müqaviləsi

Mexanikləşdirilmiş

işlər üzrə firma

Lahiyənin əsası

Saat üzrə ödənişlə

maşınların işi

İcarəyə götürülmüş

maşınlar

Tikintini idarə edən

Mexanikləşdirilmiş

işlərin həcmi

Şəxsi maşınlar

parkı

Tikinti

165

müqavilələr bağlayırlar. Müqavilələrdə yükün həcmi, onun tikintiyə çatdırılması vaxtı, daşınması

şərtləri, qarşılıqlı hesabat, marşrut və qaydaları qeyd edilir.

TM olan münasibətə görə xarici daşınmalardan başqa (yükgöndərən-yükü alan) TM

işlədiyi ərazidə yüklərin daxili daşınmaları da mövcuddur: əsas TM və onun filialları arasında,

həm də tikinti sərhəddindəki daşınmalar. Belə olan hallarda, nəqliyyatın işi subpodratın

müqavilələri üzrə təşkil olunur, daşınmaların iri həcmləri (məsələn karxanalarda qrunt, qum və

çınqıl qarışığının çıxarılması) və yüklərin epizodik daşınmaları zamanı – naryad-sifarişlər üzrə

təşkil olunur.

Avtonəqliyyat işinin bütün növləri zamanı, sürücü əsas ilkin hesaba alma sənədi kimi

xidmət edən yol vərəqəsini alır.

Lizinq verənlə icarə münasibətləri zamanı TM icarəyə əsasən texnoloji avtonəqliyyat, bir

qayda olaraq, avtobetonqarışdırıcı və asfaltdaşıyıcı, yükünü özüboşaldanlar, fermadaşıyıcı və

avtodaşıyıcılar götürürlər.

166

Bölmə VII. Müəssisənin istehsalat fəaliyyətində tikintinin keyfiyyəti,

etibarlılıq və riski

Fəsil 15. Tikintinin keyfiyyətinin idarə edilməsi və obyektlərin

istismara verilməsi

15.1. Ümumi müddəalar.

Tikintinin keyfiyyəti – kompleks anlayışdır, onun əsas tərkib hissələri bunlar hesab olunur:

layihə-smeta sənədlərinin keyfiyyəti; tikili və binaların tikildiyi material, məmulat və

konstruksiyaların keyfiyyəti; tikinti-quraşdırma işlərinin keyfiyyəti; tikili və binaların etibarlılığı

və uzunömürlülüyü.

Keyfiyyətin idarə edilməsi sisteminin (KİS) tərkibinə bunlar daxildir: obyektin istismarının

başlanmasını daxil edərək, investisiya tikinti layihəsinin həyata keçirilməsinin bütün

mərhələlərində tikinti məhsulunun keyfiyyət səviyyəsinin və onun ardıcıl nailiyyətlərinin təyin

edilməsi. Bu məsələlərin həyata keçirilməsi üçün investisiya tsiklinin hər bir mərhələsində

(layihənin hazırlanması, onun həyata keçirilməsi və istismarı) aralarında sıx qarşılıqlı

münasibətlər olmaqla, keyfiyyətin idarə edilməsi üçün uyğun xidmətlər (yarımsistemlər)

yaradılır.

Layihə tapşırığı mərhələsində KIS vəzifəsi, obyektin keyfiyyətinin verilən səviyyəsinin

əsaslanması və seçimindən ibarətdir. Layihələndirmə mərhələsində isə layihə-smeta

sənədləşməsində səhvlərin aradan götürülməsindən ibarətdir. Bu mərhələdə idarə edən təsirlər,

layihələndirmə üçün lazımi şəraitin yaradılmasına, eyni zamanda layihə hazırlayanları müasir

texniki vasitələrlə təmin edilməsinə, onların ixtisasının artırılması və yüksək keyfiyyətli layihə-

smeta sənədləşməsinin icrası üçün həvəsləndirmə şəraitinin yaradılmasına yönəldilir. Layihənin

həyata keçirilməsi zamanı (tikinti istehsalı mərhələsində) KİS vəzifəsi T və Qİ icrası zamanı

keyfiyyətin layihə səviyyəsinə nail olunmasından ibarətdir. Bunun üçün istehsalat prosesinin

gedişatı təhlil olunur, qüsurların yaranmasına səbəb olan tədbirlər vaxtında hazırlanır və həyata

keçirilir. Bu mərhələdə əməyin ödənilməsi icra edilən işlərin (istehsal olunan məhsulun)

keyfiyyətindən asılı olmalıdır.

Bəzən qurtarmış məhsul, tikilən obyektlərin qəbulu zamanı buraxılmış qüsurlarla birgə

istismara verilir. Bü qüsurlar istismarın bininci mərhələsində yaranan geriləmələrə gətirir. Bu

mərhələdə geriləmələrin hesabaalınmasını aparmaq, onların əks nəticələrinin azaldılması üzrə

tədbirlər həyata keçirmək və zəmanət verilən vaxtın fəaliyyət dövründə isə – tikənlərə

reklamasiyanı təqdim etmək lazımdır. İmtinaların sayına və nəticələrinə görə obyekt xidmətinin

167

ilkin dövründə tikinti müəssisəsinin iş keyfiyyəti qiymətləndirilir, bu da onun rəqabət

qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün çox vacibdir.

Tikilən obyektlərin keyfiyyəti fasiləli məhsulun keyfiyyətindən asılıdır: tikinti

materiallarından konstruksiya, məmulat, avadanlıq və s.-dən, ona görə də daxil olan məhsul ciddi

nəzarət keçməlidir. Bununla belə, tikinti müəssisələrinin fasiləli tikinti məhsulunun

təchizatçıları, eyni zamanda onun keyfiyyətinin daxili nəzarət sistemi, servis xidmətinin

xarakteri, məhsulun keyfiyyətinə qarşı alıcı tələblərinin təmin edilməsi dərəcəsi haqqında kifayət

qədər tam təsəvvürü olmalıdır.

15.2 Tikinti istehsalı mərhələsində keyfiyyətin idarə olunması

İstehsalın idarə edilməsinin əsas sistemi ilə paralel olaraq müstəqil KİS yaradılması özünü

doğrultmadı. Bu sferada real uğurlar keyfiyyətin idarə edilməsi funksiyasının istehsalat

prosesinin idarə edilməsi sisteminə daxil edildiyi zaman nail oluna bilər. Tikintinin keyfiyyətinin

yüksəldilməsi tikinti müəssisələrinin bütün bölmələrinin vəzifəsidir. İşin keyfiyyəti ilə bağlı olan

əməliyyatlar bu zaman xüsusi məna kəsb etməlidir.

Keyfiyyətin idarə edilməsi sisteminin strukturu (şəkil 18.1) öz tərkibinə artıq məlum olan

ümumi funksiyaları daxil edir: planlaşdırmanı, təşkil etməni, nəzarəti, tənzimlənməni, hesaba

alma və yekun təhlili.

Birinci funksiyanın məzmunu, investorla müqavilədə normativ və ya təyin edilən keyfiyyət

göstəricilərinə nail olunması üzrə tədbirlər planının hazırlanmasından ibarətdir. Planlaşdırılan

tədbirlər öz tərkibinə, əməyin keyfiyytinə görə məsuliyyətin gücləndirilməsi məsələlərini daxil

etməlidirlər.

168

Şəkil 15.1. Tikinti məhsulu keyfiyyətinin idarə edilmə sisteminin strukturu

Tədbirlərin planını, istehsalat prosesinin operativ idarəçiliyinin dövrülüyü ilə üst-üstə

düşməli olan dövrdə, istehsalat-texniki şöbə və keyfiyyətə nəzarət qrupu ilə birgə tərtib edir. Bu

planlarda tədbirlərin növü, məsuliyyətli icraçının adı və tədbirin həyata keçmə müddəti. qeyd

olunur.

Keyfiyyətin idarəçiliyi sistemində təşkiletmə funksiyası, nəzarətin reqlamenti və işin

keyfiyyətinə nəzarətinin üsul və vasitələrinin müəyyən edilməsi, onların icrasının yüksək

keyfiyyətinin əldə olunması nəzərdə tutulmuş yoxlamadan ibarətdir. Təşkilati tədbirlərin

tərkibinə, icraçılara təsiretmə üsulu və keyfiyyət məsələləri üzrə mühəndis-texniki işçilərin

biliklərinin yoxlanması daxildir.

Layihə-smeta sənədləri və

normativlər

Keyfiyyətin təyin edilmiş

səviyyədə nail olunması

üzrə tədbirlərin

planlaşdırılması

Obyektlərin tikintisi

Planlaşdırılan tədbirlərin təchizatı -

təşkilat

Tənzimləmə – keyfiyyətin təyin edilmiş

səviyyəsinin saxlanılması üçün

tənzimləyici qərarların hazırlanması

Nəzarət- icra edilən T və Qİ keyfiyyəti

haqqında informasiyanın təqdim edilməsi

Təhlil (yekun)– faktiki

göstəricilərin normativ

göstəricilərindən fərqi

Faktiki göstərici kənarlaşmalarının

sistematik plan göstəricilərindən

fərqli hesaba alınması və onların

səbəbləri

169

Nəzarətin vəzifələrinə bunlar daxildir: normativ və ya etalon anlayışlarından keyfiyyətin

faktiki göstəricilərinin kənarlaşmaları səviyyəsi haqqında informasiya məlumatlarının yığımı və

emalı. Tikintidə bu nəzarətlər həyata keçirilir: layihə-smeta sənədləri və maddi vəsaitlərin qəbulu

zamanı nəzarət (giriş və qabaqcadan nəzarət), T və Qİ icraedilmə keyfiyyəti (operativ nəzarət),

tsikli və binaların ayrıca tikilmə mərhələsi zamanı (fasiləli və qəbul nəzarəti), həmçinin tikinti

qurtardıqdan sonra (qurtarma qəbul nəzarəti) texniki tələblərə riayət etmə. Bundan əlavə, bina və

tikililərin istismar və tikintinin istənilən mərhələsində nümunəvi yoxlama nəzarəti aparılır.

Nəzarət funksiyası, daha geniş və məsuliyyətlidir, böyük əmək sərfləri və vaxt tələb edir,

ona görə də verilən bölmədə əsas diqqət bu məsələlərə ayrılacaq.

Keyfiyyətin idarə olunması sistemində tənzimləmə, onların tətbiqinin sıfra və səviyyəsinin

qeyd edilməsi ilə korrektəedici təsirlərin hazırlanmasından (uyğunlaşdırmanın xüsusi funksiyası)

ibarətdir. Uyğunlaşdırma qərarları, keyfiyyəti xarakterizə edən, göstəricilərin faktiki və

normativ məzmunun ziddiyyət dərəcəsinin müəyyən edilməsindən sonra hazırlanır.

Hesaba almanın vəzifəsi – keyfiyyətin faktiki göstəricilərinin plan göstəricilərindən

kənarlaşması haqqında statistik məlumatların sistemləşdirilməsi və həmçinin bu kənarlaşmaların

səbəbləri.

Səbəblərin yekun təhlili – keyfiyyətin idarə olunması prosesinin son funksiyası olub,

qüsurların norma və standartlarının yaranmasıdır, əgər bir obyektə statistik hesaba alma sahmana

salınıb normativ və onların səbəblərindən kənarlaşmalar qeyd olunan xüsusi nəzarət maşın

xəritələri yaradılırsa, bu iş nisbətən yaxşılaşır. Texnoloji xəritələrin hazırlanması zamanı,

statistik göstəricilərin təyin olunanları üstələməsi üzrə əməliyyatlar aşkar olunur. Sonra isə

normalardan uzaqlaşmaların əsas səbəbləri müəyyən olunur. Bu da onların gələcəkdə qabağının

alınması üzrə tədbirlərin hazırlanması və planlaşdırılmasına imkan verir.

T və Qİ icrasının şərtləri və onların keyfiyyəti əks olunan əsas sənədlər, işlərin ümumi

jurnalı, xüsusi işlərin icrası üzrə jurnallar, gizli işlərin qəbulunun və konstruktiv elementlərin

fasiləli qəbulu aktları və həmçinin tikili və binaların ayrıca hissələrinin qəbul aktı hesab olunur.

Bütün sənədlər, tikintisi qurtaran obyektin təhvili zamanı sifarişçiyə verilir.

İşlərin ümumi jurnalı, sifarişçinin möhürü ilə bağlanmış və təsdiqlənmiş kitabı xatırladır.

Jurnal titul vərəqi və cədvəlindən ibarətdir. Titul vərəqində, obyektin ucaldılmasında iştirak edən

layihə, tikinti təşkilatları və sifarişçi haqqında məlumatlar göstərilir; layihənin aparıcı

müəllifinin, iş icraçısı və sifarişçi nümayəndəsinin soyadları qeyd olunur. Birinci cədvəldə

obyektin tikintisində məşğul olan TQİ-nin siyahısı göstərilir, sonrakı cədvəllərdə də tikintinin

gedişatı zamanı iş icrası haqqında məlumatlar yazılır. Bundan əlavə, jurnala işin keyfiyyətinin

qiymətləndirilməsi, nəzarət edən şəxslərin qeydləri və qüsurların aradan qaldırılması haqqında

qiymətlər əks olunan cədvəllər də daxil edilir.

170

15.3. Tikintinin keyfiyyətinə nəzarətin növləri.

İstehsalat prosesi sahəsində nəzarətin giriş, operativ qəbul (fasiləli və son) növləri həyata

keçirilir.

Giriş nəzarəti, layihə-smeta sənədlərinin keyfiyyəti və dəstləşməsinə və tikintiyə daxil olan

materialların keyfiyyətinə görə aparılır. Material, konstruksiya və məmulatların keyfiyyətinə

kənar yoxlama və ölçülərin yoxlanılması yolu ilə nəzarət olunur. Nəqliyyat vasitələrində dəmir

beton məmulatlarının boşaldılmasından əvvəl, onların saxlanması yoxlanır (çatların, sınıqların və

s. olmaması). Sonra isə nümunə kimi məmulatların ölçü və həndəsi formaları, qabırğa və

müstəvilərin düzxətliliyi, şırım, oyuq, deşiklərin yerləşməsinin ölçü və düzgünlüyü yoxlanılır.

Təməl qoyulma hissələri və quraşdırma düyünlərinin cizgi vərəqələrinə, armaturun qoruyucu

təbəqəsinin uyğun qalınlığının layihə verilənlərinə uyğun yerləşməsi müəyyən olunur.

Ağacdan olan məhsullar rütubətliliyə görə olan pasportla birgə qəbul olunur: bundan əlavə

onun, taxtanı məhv edən göbələklərlə yoluxmuş yer və qüsurları da olmamalıdır. Pəncərə və qapı

blokları bir dəfəlik hərtərəfli rəndələnmiş, təmizlənmiş, astarlanmış, malalanmış və rənglənmiş

olmalıdır.

Əgər qoyulan materialların keyfiyyəti tələblərə cavab vermir və ya şübhə yaradırsa, iş

icraçısı (baş iş icraçısı) bu haqda material və ya laboratoriya sınaqlarının kompleks

yoxlanılmasının təşkili üzrə işləri idarəedən rəhbər tərəfindən ölçülərin qəbul edilməsi üçün

istehsalat-texniki şöbənin rəisinə məruzə edir.

Işin keyfiyyətinə görə operativ nəzarəti bir qayda olaraq, tikinti müəssisəsinin mühəndis-

texniki işçiləri və nəzarət xidmətinin təlimatçıları (patrul nəzarəti) həyata keçirirlər. T və Qİ-nin

keyfiyyətinin operativ nəzarəti üzrə əsas, bilavasitə briqadalardan icarə edilən işlərin qəbulu

zamanı işçi yerlərində ustalar və baş iş icraçıları, icraçılar tərəfindən aparılır. Belə olan halda

normativ kimi, tikinti norma və qaydaları istifadə olunur.

Operativ nəzarətin səmərəliliyi, ayrıca nəzarət əməliyyatlarına görə xətti mühəndis-texnik

işçilərin şəxsi məsuliyyətinin dəqiq müəyyən edilməsindən asılıdır. Bunun üçün işlərin nəzarət

edilən növü, onların parametrləri, məsuliyyətli şəxslər, nəzarət uyğunlaşma üsulları, həmçinin

nəzarət əməliyyatlarının icrAedilmə müddəti göstərilən keyfiyyətin əməliyyat üzrə nəzarət

sxemləri tərtib olunur.

Yoxlama nəzarəti seçmə yoxlamaları formasında aparılır. Onu sifarişçin texniki nəzarət

orqanları, layihə təşkilatları, (müəllif nəzarəti), hökumətin bələdiyyə orqanları (memar-tikinti

nəzarəti) dövlət yoxlaması (sanitar-tikinti, ekoloği, yanğın, dağ-texniki) və ictimai-nəzarət

həyata keçirir.

171

Sifarişçi, layihə-smeta sənədləşməsinin keyfiyyət və komplektliliyini yoxlayır, T və QI

keyfiyyətinə nəzarət edir, istismar üçün tikilən obyektlərin fasiləli qəbulu və nəzarətində iştirak

edir.

Müəllif nəzarəti layihənin natura formasında həyata keçirilməsinin düzgünlüyünə görə

müşahidə üçün nəzərdə tutulur. O seysmik rayonlarda, tikili və binaların tikilməsi, çətin

konstruktiv qərarların mövcudluğu, insan həyatı üçün təhlükəli olan texnologiya ilə sənaye

tikililərinin tikintisi, fövqəladə hallar şəratində obyektlərin tikintisi zamanı kifayət qədər

intensivləşir.

Tikinti meydançalarında, layihə təşkilatları işçilərinin qərar və rəyləri qeyd olunan müəllif

nəzarəti jurnalı aparılır və onların aşağıdakı hüquqları vardır:

•dövlət standartlarına, texniki şərtlərə və layihə sənədləşməsinə uyğun gəlməyən material

və avadanlıqlardan olan məmulat, konstruksiyaların tikintidə tətbiqinə qadağa qoymaq;

•layihənin səhvlərlə icra edilən tikinti norma və qaydaları və digər texniki şərtləri,

həmçinin keyfiyyətsiz material və konstruksiyaların tətbiqi hallarında bu haqda tikinti üzərində

nəzarət aparan sifarişçi və lazimi orqanlara xəbərdarlıq etməklə T və QI dayandırılmasını tələb

etmək.

Müəllif nəzarətinin jurnalı, qurtaran tikinti obyektlərinin qəbulu üçün təyin edilən, onun

işçi komitəsinə təqdim edilməsindən əvvəl, tikinti müəssisəsinin baş podratçısında olur.

Şəhər və vilayət müdiriyyətlərinin tərkibində memar tikinti nəzarətinin həyata keçirilməsi

üçün xüsusi struktur bölmələri təşkil olunur. Məsələn, Sankt-Peterburq idarəsinin tərkibinə

bunlar daxildir: Dövlət siyahıdan kənar ekspertiza idarəsi (DSEI), Şəhərsalma və memarlıq üzrə

komitə (ŞMK), Tikinti üzrə komitə (TK), Dövlət idarəetmə-texniki yoxlaması (DITY)

DSEİ tikinti layihə-smeta sənədlərinin ekspertizası, qırmızı və digər əsas xətlərin

məsuliyyətli nişanlarının naturaya çıxarılması ilə məşğuldur. DİTY yol-tikinti işləri və ərazinin

abadlaşdırılmasına görə nəzarət aparır, abadlaşdırma qaydaları və tikinti zamanı iş icrasının

pozulmasına görə idarəçilik məsuliyyəti haqqında məsələləri həll edir, obyektlərin tikintisi

zamanı, istehsal üçün icazə verir.

Fasiləli qəbul nəzarəti layihə və normativ-texniki sənədlərinin tələblərinə görə icrasına

uyğun olaraq yoxlanılması məqsədi ilə aparılır. Fasiləli qəbul nəzarətinə tək-tək və gizli işlərin

qəbulu aiddir: tamamlama bəzək işləri və konstruktiv elementlər; bina və ya onların hissələrini

naxışa vermək; bünövrələrin texnoloJi avadanlıqları quraşdırmaya vermək; texniki sistemlərin

quraşdırılması üzrə qurtarmış işlər.

Ayrıca oxların yoxlanılması zamanı, qırmızı xətt və əsas oxların ayrılmasının düzgünlüyü,

ölçülərin natura şəklində çıxarılması nəzarəti həyata keçirilir.

172

Sonrakı iş icrasında bağlanılan bina və tikililərin konstruktiv elementlərinin ucaldılması

üzrə belə işlər gizli adlanır, ona görə də onların keyfiyyətinin yoxlanması mümkün olmur. Qapalı

işlərin yoxlanması, sifarişçi (investor) və tikinti müəssisələrinin texniki nəzarətçilərinin

nümayəndələri daxil olan komitəsi tərəfindən icra olunur. Komitənin tərkibinə, əlavə olaraq

uyğun mütəxəssislər də daxil oluna bilər. Qapalı işlərin qəbulu zamanı, nəzarət ölçüləri ilə

müşaiyət olunan (lazım gəldikdə isə – nəzarət sınaqları ilə) natura şəklində texniki təsdiqlənmə

və bu işlərin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi aparılır. Qəbul haqqında aktda icra edilən işlərin

işçi cizgi vərəqələrin tələblərinə uyğunluğu göstərilir, onların keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi

aparılır, tikinti materialları keyfiyyətinin xarakteristikaları misal gətirilir. Aktın sonunda sonrakı

işlərin icrasına icazə verilir.

Tikinti prosesində qüsur və yarımçıq işlərin xəbərdarlığı üçün binaların ayrıca hissələrinin

ucaldılma ölçüsü üzrə onların fasiləli qəbulu həyata keçirilir. Yaşayış tikintisində, bəzək işlərinin

görülməsinə obyektin və ya onun hissəsinin verilməsi mütləqdir. Fasiləli qəbula, tam yığılan

binanın və ayrıca xırda tikililərin hər bir mərhələsinin konstruktiv elementini daşıyan sıfırıncı

tsikl aiddir. Qəbul komitəsinə belə olan halda layihə təşkilatının nümayəndəsi qatılır.

Qəbul-təhvil aktları üzrə, quraşdırılmağa binaların avadanlıq və texniki sistemi, tikililər və

onların ayrıca hissələri, eyni zamanda özülləri, dayaq konstruksiyaları, işçi meydançaları və s.

verilir.

15.4. Texniki sistem və avadanlıqların quraşdırma keyfiyyətinin idarə edilməsi

Quraşdırma işlərinin keyfiyyətinə də onların yerinə yetirilməsinin hər bir mərhələsində

nəzarət edilir. O gərək tikinti norma və qaydalarına uyğun texniki təlimatların tələblərinə uyğun

olsun. Quraşdırılmış texniki sistem və avadanlıqların qəbulu, qəbul komissiyaları tərəfindən

həyata keçirilir. Avadanlığın növündən asılı olaraq, onun təhvil verilməsi, fərdi sınaqlardan,

sazlama və quraşdırma işlərinin keçirilməsi, avtonom və ya kompleks sınaqlardan sonra aparıla

bilər (şəkil 15.2)

Fərdi sınaqlar, avadanlıq işinin boşuna və ağırlıq altında yoxlanmasından, texniki sistem və

qablarının isə – qalınlıq və möhkəmliyinə görə yoxlanmasından ibarətdir. Sınaqların xarakter,

həcm və uzunmüddətliyi tikinti norma və qaydalarının (TN və Q) müvafiq fəsillərinə uyğun

təyin olunur. Sınaqlar qurtardıqdan sonra, qəbul aktları tərtib olunur. Qəbul komisiyalarının

tərkibinə, sifarişçinin, baş podratçının, quraşdırma təşkilatının nümayəndələri, layihələrin

müəllifləri və istismar edən təşkilatların nümayəndələri daxil edilməlidir.

173

Şəkil 15.2. Sınaqların ardıcıllığı, şəbəkə və avadanlıqların istismara təhvil verilməsi

Ayrıca avadanlıq və sistemlər, quraşdırma-sazlama işlərinin keçirilməsini tələb edir, bunun

nəticəsində aqreqatların parametrləri, işçi hesabat xarakteristikalarına qədər gətirilir və istismara

qəbul olunur. Əgər onlar avtonom kompleksə daxildirsə, onda avtonom sınaqlara məruz qalırlar.

Bu sınaqların keçirilməsi üzrə komissiyanın tərkibinə aparıcı quraşdırma təşkilatlarının sədri,

digər quraşdırma təşkilatları və istismar xidmətlərinin nümayəndələri daxildir. Sınaqların

qurtarmasına yaxın, avadanlıq kompleksləri akt üzrə istismara verilir və ya ucaldılan obyektin

bütünlüklə ilkin qəbulu üçün təyin edilmiş işçi komissiyasının nəzarəti altında kompleks

sınaqlara ötürülür.

Texniki sistem və

avadanlığın

quraşdırılması

Fərdi axtarışlar AKT

AKT

Quraşdırma-sazlama işləri

AKT

Avtonom sınaqları AKT

AKT AKT AKT

KomPleks

sınaqlar AKT

AKT

AKT

Sistem və

avadanlıqların

istismarı

174

15.5. Tikintinin keyfiyyətinin idarəçiliyində struktur bölmələrin vəzifələri

Qurğu və binaların tikintisi keyfiyyətinin nəzarəti zamanı müəssisələrin bütün xidmətlərin

və həmçinin xətti mühəndis-texniki işçilər (MTİ) də iştirk edirlər. Müəssisələrdə çox zaman

MTI müstəqil qrup formasında olan keyfiyyətin xüsusi nəzarət xidməti (KNX) yaradılır, onun

vəzifəsi qüsurların qeyd edilməsi və bu haqda tikintinin rəhbərini məlumatlandırılmasından

ibarətdir.

Keyfiyyətin nəzarəti təşkilatlarında, hər bir bölmənin vəzifəsi dəqiq müəyyən olunmalıdır.

Baş mühəndislərə nəzarətin aparılmasının ümumi idarəçiliyi, onun nəticələrinin təhlili və tikinti

məhsulu keyfiyyətinin yüksəldilməsi üzrə tədbirlərin hazırlanması həvalə olunur. Plan şöbəsi

tikinti məhsulu keyfiyyətinin yüksəldilməsinə yönəldilən tədbirləri planlaşdırır. Müəssisənin

texniki şöbəsi (istehsalat-texniki) smeta şöbəsi ilə birgə, keyfiyyətin giriş nəzarətini və layihə-

smeta sənədlərinin komplektliliyini və onun tikintiyə vaxtında ötürülməsini həyata keçirir.

İstehsalat-texniki şöbə, tikinti keyfiyyətinin yüksəldilməsi ilə bağlı olan təşkilati və texniki

təchizata görə cavab verir, T və Qİ icrasının texnoloji ardıcıllığına riayət olunmasına nəzarət

edir.

Mexanikləşdirmə vasitələrinin texnoloji vəziyyətinə baş mexanik nəzarət edir, tikintini

bütün enerji mənbələri ilə təmin edilməsinə isə–baş energetik nəzarət edir.

Kadrlar şöbəsinin vəzifəsi – işçi bölmələrin uyğun ixtisaslı kadrlarla dəstləşdirilməsindən

ibarətdir. Xətti MTİ, normativ göstəricilərə və istehsalat-texniki şöbə tərəfindən təqdim edilən

tikinti keyfiyyətinin yüksəldilməsi üzrə tədbirlərin hesaba alınmasına uyğun, giriş nəzarəti və

T və Qİ-nin icrasını həyata keçirir.

Operativ idarəetmənin hər bir tsiklinin qurtarmasına yaxın xətti MTİ, işlərin icra edilmə

gedişatı və öz gücü ilə aradan qaldıra bilməyən keyfiyyətin faktiki göstəricilərin normativ

göstəricilərindən kənarlaşması gedişatı haqqında informasiyanı istehsalat prosesi gedişinin

tənzimlənməsi xidmətinə təqdim etməlidirlər. Bu dövrün sonunda, informasiya həm də yoxlama

nəzarəti şəxsləri və qapalı işlərin qəbulu və işlərin qurtarma mərhələsi zamanı komissiyalar

tərəfindən edilən qeydlər haqqında layihəni və müəssisəni idarə edənə də təqdim olunur.

QTSC «Pobeda-Knauf» görə keyfiyyətin idarə olunması sisteminin səmərəli işləməsinin

müsbət təcrübəsinə yenidən qayıtmaq lazımdır. Bu birlikdə, işə bölmələrin bütün rəhbərləri cəlb

olunan texniki komissiya (TK) yaradılmışdır. Konkret bölmənin təcrübəsindən kənara çıxan

məhsul keyfiyyətinin təmin edilməsi məsələləri və keyfiyyətin idarə olunması sisteminin

fəaliyyəti haqqında qərar ayda bir dəfədən az keçirilməyən TK müşavirələrində bu bölmələrin

səyləri nəticəsində çıxarılırlar.

175

15.6 Obyektlərin təhvil-qəbuli və onların texnoloji asılı qruplarının istismara verilməsi

qaydaları.

Obyektlərin istismara qəbulu əvvəlcə işçi, sonra isə dövlət komissiyası tərəfindən aparılır.

İşçi komissiya sifarişçinin göstərişi ilə təyin olunur. Onun tərkibinə sifarişçinin (sədrin),

baş podratçının, subpodrat təşkilatlarının, əməyin təhlükəsizlik, sifarişçinin həmkarlar ittifaqı,

yanğın və sanitar nəzarətinin dövlət orqanları və istismarçı orqanların nümayəndələri daxildir.

İşçi komissiyanın fəaliyyəti «bitmiş tikinti obyektlərinin istismara qəbulu. Əsas müddəalar»

TNvəQ 3.01.04-87 vasitəsi ilə nizama salınıb.

Işçi komissiyasının tərkibinə aşağıdakılar daxildir:

təqdim edilən layihə -smeta sənədlərinin komplektliliyin yoxlanması, tikinti

prosesində bu sənədlərə daxil edilən dəyişikliklər;

layihə-smeta sənədləri və TN və Q nəzərən icra edilən T və Qİ uyğun olmasının

yoxlanması;

icra olunan T və Qİ keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi;

quraşdırılmış texniki sistem və avadanlıqları ilə fərdi və avtonom sınaqların aparılması

və onların kompleks sınaqların qəbulu haqqında aktların təhlili;

avadanlıqla aparılan kompleks sınaqların nəticələri haqqında aktların təhlili və onun

istismara hazır olduğu müddətdə, Dövlət qəbul komisiyasına təqdim edilməsi üçün qəbulu;

bütünlüklə dövlət qəbul komissiyasına təhvil verilməyə ayrıca konstruksiya və

binaların hazır olmasının düzgün yoxlanması;

sənaye müəssisələrinin məhsulunun buraxılışı üçün onların ayrıca növləri və buraxılış

komplekslərinin, həmçinin müəssisənin layihə istehsal obyektlərinin öyrənilmə imkanlarının,

istismarçı kadrların mövcudluğu, enerği resursları, xammal, köməkçi materiallarla təchizinin,

lazimi sanitar-məişət yerlərinin, yeyinti məntəqələri və s. mövcudluğu hazırlığının yoxlanması.

Kompleks obyektlərinin tikilməsi zamanı işçi komissiyası tikinti təşkilatı tərəfindən

qurtarmış ayrıca bina və tikililəri istismara qəbul edir və lazım gəldikdə tikinti müəssisələrinin

ehtiyacları üçün onların hərəkətə gətirilməsini də təmin edir. Belə ayrıca duran bina və tikililər,

istehsal və köməkçi xarakterli tikilən və ya hazır binalar, istilik-su-enerji təchizatı tikililəri,

sanitar-məişət binaları, anbarlar, giriş yolları, təmir emalatxanaları aiddir.

İşçi komissiyaları elə titullu müddətli bina və tikililəri istismara qəbul edirlər ki, onların

tikintisi, tikinti dəyərinin ümumi smeta-maliyyə hesabatının «Müddətli bina və tikililər»

bölməsində bu məqsədlə ayrılan vasitələrin hesabına həyata keçirilir.

Dövlət komissiyası komitəsi ancaq bütün T və QI icrasından və ərazinin

abadlaşdırılmasından sonra obyektləri istismara qəbul edir; bununla belə, yaşayış binaları –

176

onların layihələrə tam uyğun olan avadanlıq və inventarlarla təchizindən sonra, istehsalat

məqsədli obyektlər isə – onların istismara hazırlığından sonra. Onlar istismara qəbul edən

kadrlarla dəstləşdirilməli, enerji resursları, xammal və s. ilə təchiz olunmalıdır. Məhz onlar üçün

məhsul buraxılışı müqaviləsi bağlanmalıdır.

Mənzil-mülki məqsədli obyektlərin istismara qəbulu üzrə dövlət komissiyasının tərkibinə

dövlət memarlıq tikinti nəzarəti orqanlarının (sədr), sifarişçi, başpodryatçı, başlayihələşdirənin,

dövlət sanitar texniki nəzarəti orqanlarının, dövlət yanğın nəzarəti, ətraf mühitin mühafizəsi

idarələrinin, binanın istismarı (tikililərin) öhtəsinə qoyulan müəssisə və idarələrin, həmkarlar

ittifaqının, texniki yoxlama və sifarişçinin həmkarlar ittifaqı təşkilatının nümayəndələri daxil

edilir. İstehsalat məqsədli obyektlərin istismara qəbulu üzrə dövlət komissiyasının tərkibinə,

dövlət memarlıq tikinti nəzarəti nümayəndələri daxil olunmurlar.

Dövlət komissiyasının işi obyektin istismara təhvil verilməsinin hazırlığı haqqında sifarişçi

və başpodratçının yazılı xəbərdarlığından sonra başlanır və üç mərhələdə aparılır: sifarişçi

tərəfindən təqdim edilən sənədlərin yoxlanması; obyektlərə baxış; yekun və çıxarılmış nəticə.

Obyektlərin istismara qəbulu, komissiyasının bütün üzvləri tərəfindən imzalanan aktla

təsdiq olunur və bundan sonra obyekt qəbul edilmiş hesab olunur. Ümumi smeta maliyyə

hesabatı altı aydan gec olmayaraq bağlanır. Bu müddətdə, təsdiqlənmiş layihə ilə nəzərdə tutulan

T və Qİ icrası və avadanlığın quraşdırılmasına görə bütün hesablamalar qurtarır.

Sonda onu qeyd etmək lazımdır ki, tikinti məhsulunun keyfiyyəti ilə istismarda onun

etibarlılığı, kapital qoyuluşlarının iqtisadi səmərəliliyi və sosial məsələlərin həlli bağlıdır.

Məhsulun keyfiyyətinə görə onun icrasının hər bir mərhələsində tələblərin olması, tikintidə

idarəetmə sisteminin ən vacib məsələlərdən biri hesab olunur. Mövcud olan qanunvericilik

vəziyyətlərinə görə ziyanın aradan qaldırılmasına görə xərclər təqsirkarlardan tələb olunur.

Fəsil 16. TƏŞKİLATI-TEXNİKİ ETIBARLILIQ PROBLEMLƏRI

16.1. Tikinti istehsalında məqsədə nail olmanın etibarlılığı.

Ümumi halda sistemin etibarlılığı dedikdə stabilləşdirilmiş amillər şəraitində onun

məsələləri həll etmək bacarığı başa düşülür. Öz növbəsində tikinti müəssisələrinin istehsalat

fəaliyytəinin etibarlılığı – bu onların şərtlənmiş dövrdə verilən nəticələrə nail olmaq bacarığıdır.

Müəssisələrin istehsalat fəaliyyəti, tərkibində texniki element (tikinti maşınları, nəqliyyat

vasitəlri və s.) və sosial sistemaltılar (işçi kolleketivləri) iştirak edən çox mürəkkəb prosesdir. Bu

177

elementlərin qarşılıqlı təsiri stoxastik xarakter daşıyır, həm də istehsalın hər bir sistemaltısı öz

etibarlılıq səviyyəsi ilə xarakterizə olunur. Ona görə də müəssisənin bütün istehsalat

fəaliyyətinin etbarlılıq səviyyəsini onun tərkib hisələrinin (elementlərin, sistemaltılarnın)

etibarlılıq məcmusu kimi qiymətləndirmək olar.

Etibalılığın riyazi nəzəriyyəsinə əsasən, istehsalat prosesinin etibarlılıq səviyyəsi tam

etibarlı olmayan elementlər sayının həndəsi tərəqqisinə mütənasib olaraq azalmalıdır. Lakin bu

texniki sistemlərə üçün daha uyğundur, tikinti istehsalında isə digər yanaşma lazımdır, belə ki,

burada ona imtinalar xas olan texniki etibarlılığı ilə yox, nasazlıqlar xas olan təşkilati-texniki

etibarlılıq (TTE), yəni plan tapşrığı ilə təyin olunan prosesin hesabat parametrlərinin çərçivədən

çıxması xasdır.

İstehsalat prosesi gedişatında bir və ya bir neçə elementlərdəki nasazlıqlar onun tam

dayanmasına yox, fəaliyyətinin pozulmasına gətirib çıxarır. Nasazlıqlar bir qayda olaraq ,

tədricən baş verir, ona görə də prosesin əvvəli və onun gedişatı üzrə ehtiyatda olan saxlamanın

müxtəlif formalarının hesabına onların mümkün itkilərə təsirini azaltmaq olar. Bu məsələlər

müəssisənin ihtehsalat fəaliyyətinin planlaşdırılmış göstəricilərinin eyni zamanda layihələrin

vaxtında həyata keçirilməsi sisteminin tərkib elementlərinin elastik qurulması yolu ilə həll

olunur. Onun qarşısına hər hansı bir sistem tərəfindən vaxtında qoyulan məqsədə nail olma

etibarlılığının qiymətləndirilməsi elə TTE nəzəriyyəsinin vəzifəsi hesab olunur. TTE

nəzəriyyəsində, istehsal sistemlərinin işinə görə etibarlılığın optimal xarakteristikasının

müəyyən edilməsi üzrə məsləhətlərin alınması üçün ehtimal nəzəriyyəsinin riyazi metodlarından,

statistik modeləşdirmə metodları, ekspert rəyləri, təlqinetmə modelləri və s. geniş istifadə olunur.

Məsələlər stabilləşdirilmiş amillər fəaliyyətinin azaldılması metodlarının təsiri və müəssisəlrin

kifayət qədər etibarlı təşkilati istehsalat-iqtisadi stukturunun layihələndirilməsi yolu ilə həll

olunur.

Obyektlərin tikintisində plan göstəricilərinə nail olunması, təşkilati-texniki nasazlıqlar və

stabilləşdirilmiş amillərin qarşılıqlı təsir prinsiplərinin öyrənilməsi yolu ilə T və Qİ icrasının

gedişatına yalnız təsirin təsadüfi qiyam təsirlərinin etibarlı hesaba alınması zamanı mümkündür.

Əsas məsələ, verilən ehtimalla tikinti fəaliyyətinin son nəticələrini təmin edən təşkilati-texniki

şərtlərin axtarışından ibarətdir.

Obyektlərin tikintisində bir sıra təşkilatlar iştirak edir, ona görə də danışılan vaxtda

qurtarmanın etibarlılığını həm bütün işlərə, həm də hər bir subpodratçı tərəfindən icra edilən

kompleks işlərə görə müəyyən etmək lazımdır.

Danışılan vaxtda obyekt tikintisinin təmin ediliəsi üçün, adətən müəyyən sərhəddə iş

komplekslərinin mümkün davam etməsindən irəli gələrək, mürəkkəb təqvim planının proqnozlu

ehtimal modelini tərtib edirlər.

178

tt tmaxmin

İşlərin ehtimal edilən davamlılığı , onların göstərilən sərhəddində paylanılan empirik

qanunlardan tapıla bilər. Belə olan halda adətən betə-paylanma qanunlarından istifadə olunur,

hansı ki, müəyyən hallarda riyazi gözləmə və davamlılıq dispersiyası (σ) aşağıdakı düsturlarla

ifadə olunur:

Bundan sonra təqvim planı, determinasiya qiymətləndirilməsi tij=tgözl(ij) zamanı kimi

nəzərdə tutulur. Lakin bu üsulun istifadəsi zamanı səhv 25% qədər çata bilər, ona görə də, onu

tikinti obyektlərinin ehtimal şərtlərinin təxmini təhlili üçün tətbiq edirlər. Daha dəqiq nəticələri,

statistik sınaqlar üsulu (Monte-Karlo) verir. O çoxlu sayda hesablamalar tələb edir, lakin

müqayisədə sadəcə olaraq EHM-də həyata keçirilir. Bu üsul zamanı ehtimal prosesində bir neçə

dəfə modellər həyata keçir, bunun üçün isə müəyyən hədd mənalarnı (minimal və maksimal)

intervalında parametrlərin daxil olma mahiyyəti ehtimalının paylanması qanununu bilmək

lazımdır. Verilən məlumatların mövcudluğu zamanı bütün işlər üçün ehtimal davamiliklərin

mahiyyəti oynanılır və müstəqil təqvim planı (T) üzrə obyekt tikintisinini davamıliyi nəzərdə

tutulur. Bu T-nin mənalarından biri olacaq. Əgər oyunu N dəfə aparsaq onda tikintinin bir neçə

ehtimal davamiliyi mənalarını almaq olar:

T1, T2, … Tn

T- mənalarının ayrıca daxil olma tezliyinə görə bu sıranı təhlil edərək, davamiliklərin

empirik paylanmasını alırıq

p (T1), p (T2), …p (Tn)

sonra isə Tgözl tikintisi davamiliyinin ehtimal mənasını alarıq

Tgözl =

n

iii TT p

1

)(

Burada i-sıradan T-nin nizamlı məna nömrəsidir.

δ2 (T) davamiliyinin orta maksimal mənasının dispersiyasını da hesablamaq olar:

δ2 (T) = )()(1

2

n

iii

TTT p

Tgözl tikintisinin gözlənilən davamiliyini hesablayaraq və danışıqla Td davamiliyini bilərək,

gözlənilən davamiliyin danışılan davamilikdən δT ehtimal olunan yayınmasını müəyyən etmək

olar.

179

və faktiki və gözlənilən mənalar arasında fərq ehtimalının δT üstələməməsi:

burada F funksiyasının mənası normal paylanma cədvəlindən götürülür.

İş davamiliyinin minimal və maksimal mənalarının müəyyən edilməsi üçün dispersiyanın

mənasından və uyğun düsturlarından istifadə etmək olar.

tmin =t - 2 σ (t); tmax = t+3 σ (t)

burada t davamiliyinin orta ehtimal mənası və bu mənanın orta rüblük yayınması σ (t)

statistik məlumatlara görə müəyyən olunur.

Burada ti-i-nin iş davamiliyinin faktiki mənalarındandır. P(ti)-bu mənanın daxil olma tezliyi

(ehtimal); i-verilən faktiki mənanın sıra nömrəsi; n-faktiki mənaların ümumi sayı.

Ti davamiliyinin müəyyən faktiki mənasının daxil olma tezliyi aşağıdakı düsturla nəzərdə

tutulur:

tmin və tmax müəyyən edilməsi üçün, normativ verilənlər yəni t/tn hədd böyüklüyünün nisbi

ifadəsi hesab olunan ehtimal əmsallarına əsaslanan daha sadə üsul istifadə oluna bilər. Uyğun

olaraq işlərin hər biri üçün müəyyən edilə bilər.

Bu əmsallar böyük rəqəmləri qaydaya uyğun ortaq edərək bütün işlər üçün, verilən tikinti

şəraitində ayrıca işlərin davamiliyinə təsadüfi amillərin məcmu təsiri haqqında mühakimə

yürüdülən ehtimal əmsallarının-K(t) interval mənasını almaq olar. Bu intervalı K(t) hətta, faktiki

davamiliklərin kifayət qədər statistikası olmayan verilən tikintinin işlərinə də paylamaq olar.

Ümumi təqvim planından stabilləşdirilmiş amillərin fəaliyyətini nəzərə alaraq onun

modelinin hesaba alınmasından sonra, subpodryat təşkilatlar tərəfindən kompleks iş icrasının

sərhəd müddətlərini almaq olar. Bu onlara öz işlərinin təşkilati-texnoloji etibarlılığı icrasının

hesablanmasına imkan verir. Belə olan halda, əsas parametrə görə ixtisaslaşmış J işləri axınının

intensivliyini qəbul etmək lazımdır, hansı ki, ixtisaslaşmış V işlərinin həcmindən irəli gələrək və

ümumi təqvim planına uyğun olaraq onların icraetmə müddəti t ilə müəyyən edilə bilir: J = V/ t

K(t) i(min) = [tmin (ij)] / tn (ij) və K(t)i(max)=[tmax (ij)] / tn (ij)

P (ti) = n (ti)/n

180

İşlərin verilən müddətdə icra edilmə ehtimallılığı hesabat müddətinin üstələməsi

ehtimallığına bərabərdir:

Bu şərtlər əgər işlər Ğp az olmayan intensivliyi ilə aparılarsa bunlar icra edilməlidir:

Etibarlılıq parametrlərinin hesablanmasının aşağıdakı qaydalarını qəbul etmək olar:

•interval üzrə statistik məlumatların qruplaşdırılması;

•empirik paylanma parametrləri və eyni zamanda onun orta rüblük yayınmasının

hesablanması;

•nisbi tezlikdə intensivliyin həcminin empirik paylanma qurulması (sonrakı hesablamaların

rahatlığı üçün);

•histoqramın baxılması əsasında intesivliyin paylanması qanunu haqqında fərziyyənin

seçilməsi. Çox hallarda ayrıca intervallar üzrə intensivlik mənasının paylanması qanunu normal

alınır;

•pirson razılığı meyarı üzrə paylanmanın normal qanunu əsasında sıfırıncı fərziyyənin

yoxlanması. Rahatlıq üçün hesabatı cədvələ salmaq lazımdır;

•paylanmanın differensial funksiyası qrafikinin qurulması (ehtimallılığın əyri sıxlığı) və

onun əyri histoqrama əsasən həll edilməsi;

•intensivliyin inteqral funksiyası qrafikinin qurulması;

•etibarlılıq göstəricilərinin müəyyən edilməsi, yəni hesabdan aşağı olmayan intesivlik ilə

işlərin ehtimallılıq gedişatı. Bunun üçün qəbul edilən sərhədlərdə Fi paylanma funksiyalırı

müəyyən edilir:

Paylanmanın inteqral funksiyasının qrafiki üzrə təcrübə üçün kifayət olan dəqiqliklə Ğp-nin

istənilən mənası üçün Fi mənasını tapmaq olar. Statistik məlumatların kifayət qədər olan sayı

əsasında nəinki etibarlılığı qiymətləndirmək, həm də onun həcmini proqnozlaşdırmaq da olar.

Müəyyən resurslara malik olan idarəetmə sisteminin etibarlılığını plan vaxtından

davamiliyin yayınmasının ehtimallılıq xarakteristikasını istifadə edərək, obyektlərin tikintisi

gedişatında operativ hesablamaq olar. Bunun üçün sistemin etibarlılığı və ona tabe olan

resursların sayı arasındakı asılılığı müəyyən etmək lazımdır.

Kibernetika nöqteyi nəzərindən idarəetmə sistemi əgər o özünün tənzimlənmə

mexanizminə malikdirsə etibarlı fəaliyyət göstərəcək. Bu faktiki Tf müddətinin danışıq Td

müddəti üzərində öhdəsinin ləğvi üçün böhranlı yolda yerləşməyən (əgər təqvim planı cədvəl

Tver = p(t < tp) = 1- p (J < Jp)

Fi=p (J< Jp)

181

formasında tərtib olunursa) onları işdən çıxararaq, sistem resursların paylaşdırılması zamanı

mümkündür

Burada: t – işin müddətinin planlaşdırılmış müddətdən sürüşməsinidir

x- təsadüfi faktorlardır

İşə təsadüfi amillərin təsir məcmusunun funksiyası hesab olunan, resursların lazimi sayı,

aşağıdakı formada müəyyən olunur:

Resursların sayı eyni zamanda faktiki müddətin danışıq müddəti üzərindəki üstünlüyünün

funksiyası hesab olunur.

Sistemin manevr edə bildiyi Am ehtiyatının ölçüsü, böhran yolunda yerləşməyən onun

işlərə olan mövcudluğu ilə məhdudlaşır, yəni max. Deməli manevr etmək üçün lazım olan am

resurs sayı mövcud olan Am ehtiyatını üstələmirsə, sistem təsadüfi amillərin nəticələrini ləğv edə

və tikintinin danışılmış davamiliyini təmin edə bilər, yəni o etibarlı fəaliyyət göstərə bilər. Bu

şərti aşağıdakı şəkildə ifadə etmək olar.

Burada - hesabat davamiliyinin üstünlüyü δT- likvidasiyası üçün am-in. Am-i

üstələmənin həddi həcmidir;

Yalnız statistik sınaqlar nəticəsində etibarlılıq və resurs arasında asılılığı sayca ifadə etmək

olar. İşlərin və resurs xərcinin ehtimal davamilik oynaması ilə tikinti prosesi modelini dəfələrlə

həyata keçirilməsi zamanı T1 tikintisinin davamilik mənasının empirik bölüşdürülməsi və Q1

tikintisinin resurs xərclərini almaq olar. Onlara görə resurs idxalı intensivliyinin paylanması və

onun orta həcmi müəyyən olunur:

Burada və – resurs sərfinin orta ehtimallılıq mənası və tikintinin davamiliyi

182

T1 ehtimal davamiliyi tikintisinin həyata keçməsinin ehtimal sərfləri J ehtiyat orta

idxaletmə intensivliyi JT bərabərdir. Bu tikintini Td danışıq vaxtında həyata keçirmək üçün Al

resurslarının aşağıdakı sayı lazımdır:

A l = Q l / Tl

Burada – Ql - obyektlərin tikintisinə resursların normativ sərfləri:

Beləliklə, danışıq vaxtında obyektlərin tikintisi üçün AMi resurs rezervi lazımdır:

Burada,

Bu düsturdan istifadə edərək, T1 mənasının empirik paylanması üzrə, asılılığını

əks etdirən AMi mənasının paylanmasını almaq olar. T1 ayrıca mənalarının daxilolma ehtimalının

paylanması üzrə isə, l etibalılığını qiymətləndirmək olar. Modellərə nəticələrin sonrakı təhlilinin

ehtimallılıq prosesi gedişinin dəfələrlə olan sınaqları, uyğun alqoritm üzrə aparılır. Təcrüblər

göstərir ki, əgər etibarlılıq səviyyəsi 70% -i üstələyirsə, onda resursların ehtiyatlandırılmasına

olan xərclər yüksələr, bu da tikinti təşkilatı işinin iqtisadi səmərəliliyinin kifayət qədər aşağı

düşməsinə aparır.

Artıq baxılmış danışıq müddətləri icrasının təşkilati-texniki etibarlılığının müəyyən edilmə

üsulları bir qayda olaraq, məsələnin bir variantlı həllini verir. Bu üsulların köməkliyi ilə iş

təşkilinin optimal variantını tapmaq çətindir.

Obyekt tikintisi gedişatının yoxlanmasını vaxtın təyin edilmiş diskret anında bir neçə dəfə

icra etmək lazımdır. Belə işi, imitasiya modellərinin köməkliyi ilə icra etmək olar, hansı ki,

tikinti gedişatında baş verən, müxtəlif vəziyyətləri təhlil etməyə imkan verir. İmitasiya

modelləşdirilməsi zamanı əsas kimi həmçinin resursların bölüşdürülüməsi və T və Qİ icrası

nizamının seçimi üzrə işi dəfələrlə görməyə imkan verir, təqvim planı da, qəbul olunur. Təqvim

planında təsadüfi həcmlər kimi, riyazi gözləmə və dispersiya ilə xarakterizə olunan T və Qİ

davamiliyi hesab olunur. Təqvim planının qurulması zamanı, istehsal prosesi strukturunda uyğun

183

müstəqillik dərəcələri nəzərdə tutulmalıdır, hansı ki, resursların paylanması və təşkilati-texniki

şərtlərin dəqiqləşdirilməsi üzrə rəhbərin fəaliyyətinin təzələnməsinə imkan verər.

Obyekt ucaldılması təşkilinin imitasiya modeli blok-sxemi xatırladır, burada hər bir blokda

idarəetmə qərarlarının seçimi üzrə əməliyyatlar qeyd olunur, (məsələn, istehsalat prosesi

vəziyyətinin seçimi, resursların yenidən paylanması və yenidən təşkilati-texniki ölçülərinin

müəyyən edilməsi hər şeydən əvvəl, işarə edilən ölçülərin paylanma mənası funksiyasının

tikilməsi davamiliyi və s.) İdarəetmə qərarının seçimi üçün sahələr hər bir vaxtaşırı konkret

vaxtda (zəbt olunmuş yerlər) və işlər üzrə resursların paylanması fəaliyyətinə uyğun

modelləşdirilən alqoritm istifadə edir, sahələrdə işlərin təsadüfi davamiliyi və onların sona yetmə

anları (ayrılan resurs sayının və iş davamiliklərinin paylanma funksiyalarının nəzərə alınması ilə)

hesablanır, obyektlər üzrə T və Qİ bütün kompleksinin icra edilməsinin davamiliyi təyin edilir və

tikinti gedişatının həyata keçirilməsi variantı üzrə paylanma funksiyası qurulur.

16.2. Riskin qabaqcadan nəzərə alınan nəticələri

İstənilən sahibkarlıq fəaliyyəti risklə bağlıdır. Əsas problem risksiz fəaliyyət göstərməkdə

deyil, riskin mümkün nəticələrini qabaqcadan görməkdən ibarətdir. Müəssisənin istehsalat

fəaliyyətini idarə edən rəhbər həmişə mümkün olan riski nəzərə almalı və həm də onun mənfi

nəticələrinin aşağı salınması, həmçinin riskdən itkilərin kompensasiya üsulları, yəni risklə

peşəkarcasına idarə etmək üçün tədbirlər görməlidir.

Risk qəbul edilən qərarın arzu olunan nəticəsinin (arzu olunmayan) nail olunması ehtimalı

deməkdir. Çox zaman risk adı altında ziyan vəziyyəti başa düşülür. Belə ki, ehtimal, 0-dan 1-ə

qədər olan mənanı qəbul edə bilər, onda birinci halda planlaşdırılan nəticənin nail olunmasında

tam əminlik olursa, ikincidə – planlaşdırılan nəticə əldə olunmayacaq. Ehtimalın bütün fasiləli

mənaları qərarların qəbulu və hazırlanması üçün vəziyyət haqqında informasiyanın şübhəli

olması və (ya) tam olmaması haqqında xəbər verir.

Müəssisələrin istehsalat fəaliyyətinin bütün əməliyyatları, bazarla bağlıdır, bazarın

iştirakçıları isə həmişə riskin ən müxtəlif formaları ilə üzləşməyə məcbur olurlar. Risklərin

formaları (növləri) və onların yaranma mahiyyətini bilmək lazımdır ki,gərək onları idarə etmək

üsullarını müəyyən etməyi bacarasan.

Risklərin müxtəlif təsnifatları mövcuddur. İstənilən təsnifat zamanı riskin 20-25-ə qədər

növü olur. Baş vermə səbəblərindən irəli gələrək, risklər təbii, ekoloji, siyasi, nəqliyyat və

kommersiya növlərinə bölünür.

Təbii risk – bu təbii fəlakətlərin fəaliyyətindən yaranan riskdir (zəlzələ, fırtına, daşqın və s.).

Ekoloji risk - ətraf mühitin çirklənməsi və epidemiyalara görə olan itkilərin ehtimalıdır.

184

Siyasi risk – bu kütləvi iğtişaşların normativ aktlarda qanunverici dəyişikliklərlə və eyni

zamanda vergi qanunvericiliyi, tarif siyasəti və s. bağlı olan risk itkiləridir.

Nəqliyyat riski – yüklərin daşınması, qəzaların baş verməsi zamanı olan risk itkiləridir.

Kommersiya riski – bu sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı olan risklər qrupudur. Bu qruplara

istehsalat, ticarət və maliyyə riskləri aiddir.

İstehsalat riski – tikinti istehsalı texnologiyasına görə istehsalat prosesi nasazlıqları ilə bağlı

olan, əlavə xərclərə ilkin məlumat və materialların aşağı keyfiyyətinə, TvəQI icrasına,

ödənişlərin gecikdirilməsinə görə itkilər ehtimalıdır.

Ticarət riski – tikinti məhsulu istehsalına müqavilə (danışıq) şərtlərinin pozulmsına, ödəniş

xərclərinə və s. görə gəlirlərin alınmaması riskidir.

Maliyyə riskləri xarici valyuta kursunun dəyişməsi və inflyasiyaya görə məhsulu istehlakçların

alıcılıq bacarığının aşağı düşməsi ilə bağlı olan risklərə və innovasiya risklərinə bölünür (ləğv

riskləri, kredit, innovasiya və s.)

Göstərilən risklərdən hər biri təsnifatın digər qruplarına da daxil ola bilər:

•investorun (bina tikənin) mənsubiyyəti üzrə - bank müəssisələri, auditor, lizinq, şərik

müəssisləri və s.;

•maraqların əlavə olunması sahəsi üzrə – bazar, investisiya, maliyə və s.;

•baş vermə yerinə görə – regional, sənaye daxili (layihə sahəsində);

•davamiliyinə görə – uzadılmış (strateji) və cari;

•biruzə olmanın intensivliyinə görə – dinamik, statistik (başvermə müddətinə görə);

•akkumulyasiya olmanın mümkünlüyünə görə – vahid (birdəfəlik), akkumulyasiyalı

(yığılan);

•konpensasiyanın mümkünlüyünə görə – sığorta olunan və olunmayan.

Gətirilən təsnifatlar kifayət qədər şərtidir. Belə ki. yuxarıda qeyd olunan risklər bu və ya

digər qrupa düşə bilər. Və sahibkarlıq fəaliyyətinin hər bir növünə də bu risklərin fərdi yığımı

xasdır.

Paylanmanın əyani təsiri səviyyəsi haqqında paylanmanın normal qanuna tabe olan,

gəlirdən irəli gələrək təsadüfi həcm hesab olunan risk səviyyəsi şəkil 16.1 göstərilib. Bu zaman

iki təklif edilir.

•riyazi gözləməyə uyğun olaraq, gəlirin (G) alınma ehtimalı (E) dəyişilir, bununla belə,

hesablama ilə müqayisəyə görə böyük və ya kiçik gəlirin alınma ehtimalı, kənarlaşmaların artma

ölçüsünə görə monoton olaraq məhv edir.

185

E

Ebr

Ekr

Ekr

Qazalma

Şəkil 16.1 Gəlir itkisinin əyri ehtimalları

Itki kimi, hesabat həcmi ilə müqayisədə (Ghe), gəlirin azaldılmasını ( Gaz) hesab etmək

olar. Gaz = Ghe - G . Bu yol vermələr müəyyən dərəcədə mübahisəlidir və risklərin bütün

növləri üçün həmişə icra edilmir, lakin bütünlüklə, risk dəyişikliklərinin nisbətən ümumi

qanunauyğunluqlarını kifayət qədər düzgün əks etdirir və gəlir itkisi ehtimallarının belə əyri

paylanmasının qurulmasına imkan verir;

•risksiz zonada itkilərin həcmi gəliri üstələmir, təcili risk zonasında mümkün itkilər hesabat

gəlirini istehsala görə tam xərclərin həcminə kimi üstələyə bilər, böhran risk zonasında isə itkilər

öz şəxsi kapital həcminə çata bilər.

Kommersiya riskinin qiymətləndirilməsi və risk xanasının müəyyən edilməsi və həmçinin

mümkün, təcili və böhran risk göstəriciləri üçün statistik, ekspert və hesabat-analitik üsullar

istifadə oluna bilər.

Statistik üsul zamanı iş həcmi, sahibkarlıq fəaliyyətindən analoji növlərində müşahidə

edilən xərclər və onların icraedilmə davamiliyi haqqında statistik məlumatlar istifadə olunur.

Onların analozi yolu ilə risk göstəriciləri təyin olunur.

Hesabi analitik üsulu ehtimallılıq və oyun nəzəriyyələri və həmçinin oxşar modelləşdirmə

üsullarının istifadə olunmasını nəzərdə tutur.

Ehtimallılıq nəzəriyyəsindən irəli gələrək, zərərin riyazi gözləməsi:

Risk əyriliyi

Kritik risk zonası

Böhranlı risk

zonası

Hesabi gəlir Hesabai

mədaxil

Şəxsi

kapital

İtkilər sahəsi Buraxıla

bilən risk

zonası

186

Burada Pj - riskli vəziyyətlərin yaranma ehtimalıdır;

j =1,2,3…,

m- mümkün riskli vəziyyətlərin miqdarı;

Uij- vəziyyətində (mənfi rəqəm) i-qərarının həyata keçirilməsi zamanı ziyanın

həcmi;

Mio - lap pis həll edilməsi zamanı minimal, daha yaxşı həll edilməsi zamanı isə –

maksimaldır. Onu qeyd edək ki, Pi hesablanması zamanı eyni zamanda riskli vəziyyətlərin

hərəkəti və eləcə də riskin bəzi növlərinin qarşılıqlı istisnası imkanını nəzərə almaq lazımdır.

Oxşar modelləşdirmə, sahibkarlıq fəaliyyətinin dinamik proseslərinə daha adekvat təsvir

etməyə və onun nəticələrini izləməyə imkan verir. Bunun üçün uyğun kompüter proqramları

vardır, məsələn «Microsoft Project», «Time line», «Primavera» və s. paketlər.

Oyunlar nəzəriyyəsi münaqişəli vəziyyətin kommersiya fəaliyyəti təsəvvürlərindən irəli

gəlir. Bu vəziyyətdə fəaliyyətdə olan bir çox başlanğıcların (fəaliyyətin, koalisiyası)

mövcudluğu, koalisiya fəaliyyətinin hər birindən bir çox strategiyaların mövcudluğu nəzərdə

tutulur; bir çox vəziyyətlər, bir çox maraqlı başlanğıclar (maraqlar koalisiyası) maraqlar

koalisiyası üçün, vəziyyətlər arasında üstünlük vermələr. Mümkün oyun vəziyyətlərində bəzi

çoxluqlar bir elementə qədər çatır. Oyun 2 maraq koalisiyası olmayan münaqişəli vəziyyətlər

hesab olunur. Formal qaydalar adətən oyun iştirakçıları tərəfindən onun başlanmasından əvvəl

danışılır. Oyun zamanı istifadə oluna bilən ümumi «Merfi qanunları» adı altında birləşən bir sıra

qeyri-formal qaydalar mövcuddur. Qabaqcdan nəzərdə tutulan oyunun nəticəsi - onun hər bir

iştirakçısı üçün həmişə riskdir. Riskin böyüklüyü oyunçuların informasiyalılığından asılıdır.

Ekspert qiymətləndirilməsi üsulu konkret kommersiya əmliyyatlarında itkilər səviyyəsinin

baş vermə ehtimalları haqqında mütəxəssislər və təcrübəli sahibkarlar (idarə edənlər) fikrinin

emalı və yığılmasından ibarətdir.

Vəziyyətlərin ekspertlər tərəfindən qiymətləndirilməsi, informasiyanın düzgün olmaması

və ya azlığından irəli gələn qeyri müəyyənliyi mahiyyətcə aşağı salmağa və fikirlərin emalından

sonra riskli vəziyyətlər üzrə kəmiyyət proqnozunu verməyə imkan verir.

Riskli vəziyyətlərin aşağı salma üsulları, sahibkarlıq fəaliyyətinin riskli vəziyyətlərini

aşağıdakı yolla endirmək olar: tikinti istehsalını təkmilləşdirməklə; tikinti məhsulunu

təkmilləşdirməklə; kommersiya şərtlərinin eyniləşdirilməsi; marketinq tədqiqatlarının

aktivləşdirilməsi yolu ilə, riskli vəziyyətlərin aşağı salınması yolu və əmək məhsuldarlğının

yüksəldilməsi yolu ilə nail oluna bilər. Ikinci istiqamət tikinti keyfiyyətinin təkmilləşdirilməsi və

prinsipial yeni həcmli-planlı qərarların hazırlanması hesabına istismar şəraitinin yüksəldilməsinə

əsaslanır. Kommersiya nailiyyətlərinin eyniləşdirilməsi satış sahəsindəki şərtlərin

təmərküzləşməsi ilə bağlıdır. Bu işdə müəssisə və onun rəhbərinin nüfuzunun, reklamın

187

genişləndirilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Marketinqin aktivləşdirilməsi, tikinti bazarı

tələblərinin ən yaxşı təmin edilməsi, bazarda məhsul satışının müəssisənin bütün istehsalat

fəaliyyətinə tabe olmasından ibarətdir. Bu istiqamət yaşayış tikintisi üçün daha xarakterikdir.

Risklərin idarə edilməsi zamanı, əvvəlcə vəziyyətin təhlili və aşkar edilməsi yolu ilə risk

dərəcəsinin qiymətləndirilməsi verilir, sonra isə riskin xəbərdarlığı, minimumlaşdırılması və

sığortası üzrə tədbirlər həyata keçirilir və hazırlanır. Və nəhayət, əgər böhran vəziyyəti

yaranıbsa, ziyan nəticələrinin ləğvi üzrə ölçülər götürülür və tikinti müəssisəsinin mövcud olma

mexanizmi hazırlanır. Bu məqsədlə müəssisələr üçün riskləri idarə etmə sistemi yaradılır, hansı

ki, aşağıdakıları nəzərdə tutur:

•böhran hallarının qiymətləndirilməsi sisteminin hazırlanması, onların aradan

qaldırılmasının planlaşdırılması və qəbul edilən qərarların icra edilməsinə görə nəzarət edilməsi;

•müəssisənin idaəetmə aparatında risklərin idarə edildməsi tapşırılan xüsusi işçi və ya

bölmənin ayrılması;

•risklərin sığortası və mümkün itki və ziyanların ört-basdır edilməsi üçün vəsait və maddi

ehtiyatların yaradılmasının ayrılması;

Təsirlərin növ və məqsədlərindən irəli gələrək, idarəetmənin 2 üsulunu fərqləndirirlər:

riskin xəbərdarlıq edilməsi və məhdudlaşdırılması; itkilərin ödənilməsi.

Birinci üsula aiddir:

•risk səviyyəsinin hərtərəfli təkrar yoxlanması və onların aradan qaldırılıması üzrə həll

etmələr;

•müəyyən qərar ilə bağlı olan xərclərin son məbləğinin təyin edilməsi;

•borclu vəzifəsinin icra edilməsinin təyin edilməsi üçün zamin əməliyyatları və

zəmanətlərin müxtəlif növlərinin istifadəsi;

•müxtəlif region və müxtəlif sifarişçilər üçün müxtəlif obyektlərin tikintisi yolu ilə risklərin

diversifiksiyası;

•gəlirin orta normasına istiqamətlənmə, belə ki, daha yüksək gəlirə can atma riski daha da

artırır;

•mümkün itkilərin qarşısını almaq və vaxtında üzə çıxarmağa imkan verən nəzarətin

səmərəli sistemlərinin tətbiq edilməsi;

İkinci üsul öz tərkibinə aşağıdakı tədbirləri daxil edir:

•xüsusi və ehtiyat fondlarının yaradılması (Axırıncılar mümkün xərclərin ört-basdır

edilməsi və gəlirin çatışmaması vəziyyətində istiqraz borclarının ödənilməsi üçün ehtiyat

fondlarını yaratmalıdırlar);

•sığorta kompaniyalarında risklərin sığortalanması;

188

Sonda onu qeyd edək ki, risklərin idarə edilməsi, çox mürəkkəb problemdir. Iş ondan

ibarətdir ki, o müxtəlif iri sənaye qovşaqlarının kəsişmə sərhəddində yerləşir və riyazi

modelləşdirmə, proqnozlaşdırma, üsullarından istifadəni, idarəetmənin müxtəlif üsullarının və

eyni zamanda strateji, investisiya və maliyyə üsullarının tətbiqini, sığorta və birja fəaliyyəti

xüsusiyyətlərinin bilinməsini tələb edir.

16.3. Müqavilələrin tərtibi zamanı mübahisəli məsələlərin həll edilmə üsulları

Sifarişçi və podratçı arasında mübahisələrin daha çox təsadüf edilən mənbələri qəti qiyməti

ilə müqavilələrin həll edilməsi zamanı sifarişçi ilə razılaşmadan tikinti və quraşdırma

müəssisələri tərəfindən yol verilən layihələrlə müqayisədə, işlərin faktiki həcminin dəyişilməsi

hesab olunur. Mübahisənin mənbəyi işlərin icrasının vaxt üzrə gecikdirilməsi də ola bilər.

Gecikdirmələr qaçılan və qaçılmaz ola bilər. Birinci tip, gecikdirmə zamanı podratçı, onun

təkrar xəbərdarlığı zamanı sifarişçi ilə razılaşmadan işlərin icra edilmə müddətlərini nəzərdə tuta

bilər. Qaçıla bilən gecikdirmələr isə, onların ləğvi üçün tətbiq edilir, xərclər isə sifarişçi

tərəfindən ödənilmir. Belə ki, operativ şəraitdə bu həmişə mümkün deyil və müqavilədə nəzərdə

tutulmayan icra edilən işlərin ödənilməsi haqqında iddia ilə bağlı olan incikliklər baş verə bilər.

Tələblər həm də, müqavilə şərtlərinin dəyişilməsi ilə bağlı olan işin icra edilməsinə görə əlavə

vaxtını təqdim edir.

İddianın təqdim edilməsi proseduru bir sıra şərtlərin hazırlanması ilə bağlıdır ki, onlara

aşağıdakılar daxildir:

•dəyişikliklərin təyin edilməsi haqqında arayış;

•iddia üçün tələbin təqdim edilməsinə gətirə bilən vəziyyət haqqında xəbərdarlıq;

•dəyişikliklər gətirən səbəblərin təhlil məlumatları və konpensasiyaların alınmasının

hüquqi şərtlənməsi; müqavilə vəziyyəti icrasının təyin edilməsi məqsdi ilə müqavilənin tərkibi;

sifarişçi tərəfindən təqdim edilən, detallaşdırılan, məlumatların istifadəsi ilə resurs və vaxt

sərfinin təhlili;

•iddia məbləğinin şərtlənməsi ilə iddia sənədləri

Sifarişçi təhlil məlumatlarından irəli gələrək əsaslandırılmış cavab hazırlamalıdır. İddia

səbəblərinin hərtərəfli əsaslandırılması üçün, hüquq məsləhətçiləri və etirazlar üzrə mütəxəssislər

cəlb oluna bilər. Əgər müqavilə və iddia sənədələrinin baxılması zamanı, etirazı əsaslandırmaq

olursa, təhqiqat qurtarır. Yox, əgər danışıqlar nəticəsində bunu etmək olmursa, iş ya arbitraja, ya

da məhkəməyə göndərilir.

189

Məhkəmə təhqiqatına hüquqi konpensasiya hazırlanır. Oraya müqavilədə qeyd olunan

şərtlərdən irəli gələrək əsas hadisə və faktlar, həmçinin qanunvericilikdən irəli gələn tələblər

qruplaşdırılır. İddianın məhkəməyə göndərilməsindən əvvəl podratçı ixtisaslaşdırılmış işçi

qrupunu formalaşdırır, hansı ki, hüquqşünas ilə birgə iddianın təmin edilməsinə görə ölçülər

götürməlidir. Məhkəmədə aparıcı rol hüquqşünasa məxsusdur, iddianı irəli sürən isə, lazım olan

zaman uyğun sənədlər təqdim etməyə hazır olmalıdır.

Bölmə VIII. Tikinti müəssisələrinin əmək

kollektivləri.

Fəsil 17. Əmək kollektivlərinin formalaşması və onların rəhbərlərinə qarşı olan tələblər.

17.1. Əmək kolletivlərinin növləri və onların formalaşması.

Əmək kollektivi-bu özündə cəmiyyətin ilkin özəyini ifadə edən sosial qrupdur.

Kollektivin psixologiyası, nəzəriyyəsi və ona rəhbərlik etmənin əsasını məşhur pedaqoq və

psixoloq A.S.Makarenko tərtib etmişdir. Onun müşahidələrinə görə «kollektiv – bu vahid

məqsədlə, vahid hərəkətlə, təşkilati idarəetmə orqanları, intizam və məsuliyyətlə təchiz olunmuş

müstəqil zəhmətkeşlər qrupudur».

Əmək kollektivləri aşağıdakılara görə təsnifatlaşdırıla bilər:

fəaliyyət sferalarına görə (maddi istehsalat və inzibati fəaliyyətə görə);

idarəetmə sistemində yerə görə – birliyin, tikinti müəssisəsinin, sahənin,

briqadaların kollektivləri;

kollektivdə işləyənlərin sayına görə (böyüklər, ortalar, kiçiklər-ilkin)

İlkin əmək kollektivi – bu sonrakı inzibati bölmələrə malik olmayan struktur, müəssisənin

əmək kollektivinin bir hissəsidir. Məsələn, istehsalat sahəsində, ilkin əmək kollektivi – briqada

hesab olunur, idarəetmə aparatında isə – şöbə, şöbələr. Birgə əmək prosesində, insanlar

bilavasitə əlaqə və qarşılıqlı təsirdə işləyir və həmçinin rəhbər də onun tabeliyində olanla, əlaqə

saxlayır. Ilkin əmək kolletivində, kolletivin sosial-psixoloji xarakteristikaları formalaşır; dəyərli

istiqamətlər, normalar, göstərişlər, adətlər, mənəvi-psixoloji mühit formalaşır.

Dəyərli istiqamətlənməyə bu və ya digər obyektlərə olan münasibətdə ifadə olunan, ictimai

və qrup şəklində məna kəsb edən, qrupun şüur və davranış istiqamətliliyinin sosial şərtlənməsi

kimi baxılır.

190

Sosial-göstərişlər – bu kollektivin statusunun müəyyən qiymətləndirməyə hazırlığı və

onda fəaliyyət göstərmək üsuludur.

Adətlər – bu ictimai rəyin, kollektiv vərdişləri və sübutların gücü ilə dəstəklənən, davamlı

ictimai münasibətlərin həyata keçmə üsuludur.

Mənəvi – psixoloği mühit – bu tərkibinə, insanların əhvalı, onların emosional narahatlıq

və həyəcanları, bir-birinə qarşı və ətraf hadisələrə olan münasibətləri daxil olan kollektivdə

kifayət qədər möhkəm emosional durumun üstünlük təşkil etməsidir.

Sosial psixologiyada, kollektivin formal və qeyri formal lideri anlayışlarını fərqləndirirlər.

Formal lider – bu kollektivin rəsmi rəhbəridir, məsələn briqadir. Qeyri formal lider isə – bu,

rəhbər səlahiyyətləri verilməyən, lakin lazimi vəziyyətlərdə qrupun digər üzvlərinin davranışına

təsir göstərməyi bacaran bir insandır.

İstehsalat kolletivlərinə tikinti briqadaları aid edilir. Onlar yaşına, cinsinə, təhsil

səviyyəsinə və digər tipoloji əlamət və şəxsi keyfiyyətlərə görə fərqlənən insanlardan

formalaşırlar. Rəhbərin vəzifəsi-cinsi istehsalat və sosial problemləri yığcam, mehriban və

səmərəli həll etməyi bacaran bu müxtəlif insanlardan vahid düşünən kollektiv təşkil etməkdir.

Yığcam kollektivi bunlar fərqləndirir: ümumi hisslər və onların üzvlərinin arzuları; birlikdə

olmağa və birgə çalışmağa can atma; ümumi qrup norma, dəyər və ümumi müsbət məqsədlərin

mövcudluğu; kolletivin üzvlərinə tərbiyəvi təsir etmə bacarığı, qarşılıqlı məsuliyyət və qarşılıqlı

kömək hissləri.

Briqada tərkibinin düzgün seçimi çox vacibdir. İş təcrübəsi göstərir ki, kollektiv üzvlərinin

ixtisası, təhsili, peşəkar mədəniyyəti nə qədər yüksəkdirsə, sosial tələblər, aktivliyi, kollektivin

bütünlüklə inkişaf səviyyəsi bir o qədər yüksəkdir.

Briqada işinin səmərəliliyi çox vaxt briqadirin hazırlıq səviyyəsindən, ixtisasındakı xüsusi

və peşəkar təcrübəsindən asılıdır.

Kollektivin optimal sayı, istehsalat və sosial məsələlərin həll edilməsini təmin edərək,

rəhbərin kollektiv üzvləri arasında qarşılıqlı münasibətləri diqqət mərkəzində saxlamaq və

imkanları idarə etmək bacarığı ilə müəyyən olunur. Müxtəlif tədqiqatlar vasitəsilə işçilər üçün

idarə olunma norması təyin olunub – işin şərtlərindən asılı olaraq 12-30 nəfər. Müəyyən edilmiş

sərhəd, briqada kollektivinin nəinki maksimal, həm də minimal sayıdır. Müşahidə edilmişdir ki,

hər bir insan adətən, öz şəxsi qayğıları, sevincləri ilə səmimi bölüşə bilən, kollektivdə 2-3 xüsusi

yaxın insanın olmasına can atır. A.S. Makarenkonun fikrincə belə seçimin mümkün olması

işçilərin minimal sayında 7-8 nəfərin olması zamanı təmin olunur, əks halda insanlar öz

kollektivindən kənarda dostlar axtarmağa başlayacaqlar, bu isə kollektivi zəiflədən

mərkəzdənqaçma gücüdür.

191

Müxtəlif yaşlı briqadaların üzvləri bir – birilərini yaxşı tamamlayırlar. Cavanlar daha çox

enerjili, iş qabiliyyətlidir, lakin onun peşəkar ustalığı şübhəsiz ki, aşağıdır; təcrübəli işçilər,

təcrübə və yığılan biliklərin hesabına işin yüksək keyfiyyətini təmin edirlər, lakin bəzən onlar

daha az təşəbbüskardırlar. Lakin bir kollektivdə, gənc və təcrübəli işçilərin bacarıqla

birləşdirilməsi, bir qayda olaraq, uğura gətirir: müxtəlif zövqlərlə həyata baxış və öz qeyri-

formal liderlərinə malik olan 2 insanlar qrupu yaranır.

Gənc və təcrübəli işçilərin psixoloji uyğunluğunu briqadada, özüməxsus psixoloji körpü

rolunu oynayan aralıq yaşlı insanların mövcudluğu təmin edə bilər.

Kollektivin formalaşması zamanı, temperament tiplərinin nəzərə alınması da böyük məna

kəsb edir. Bir qayda olaraq, eyni temperament tipli insanlara rəhbərlik etmək onlar arasında

psixoloji uyğunluğu təmin etmək çox çətindir. Kollektivi elə dəstləşdirmək lazımdır ki, bir

işçinin çatışmamazlıqları (psixoloji nöqteyi nəzərindən) digər birisinin ləyaqəti ilə tarazlaşsın:

məsələn, xolerik fleqmatiki aktivləşdirə bilər, fleqmatik isə xoleriki sakitləşdirə bilər.

Qabaqda gedən kollektivlərin iş təcrübəsi onu təsdiqləyir ki, yığcam və iş qabiliyyətli əmək

kollektivinin formalaşmasına sosial, təşkilati və iqtisadi amillərin məcmusu kömək edir; əmək və

istehsalın yüksək səviyyəli təşkili; səfərlər məqsədinin mövcudluğu.

İnzibati fəaliyyət sahəsində ilkin kollektivlər, şöbələrdə, müəssisə və birliklərin

bölmələrinin kollektivi – bu vahid məqsədli birləşdirilmiş eyni düşünənlər komandasıdır.

Səmərəli rəhbərlik, onu nəzərdə tutur ki, insanlar müəyyən istehsalat resurslarının istifadəsini

birgə koordinatlaşdırır, məsələləri müəyyən edir, ideyalar irəli sürür və dəstəkləyir, öz

fəaliyyətlərini planlaşdırır və işləri sona yetirirlər.

İdarəetmə aparatının səmərəli bölmələri, qəbul edilən qərarların yüksək keyfiyyəti ilə

fərqlənir; öz fəaliyyətinin yüksək dərəcəli təmin edilməsi ilə; bir-biri ilə əməkdaşlıq;

balanslaşdırılmış tərkiblə; öhdəliklərin dəqiq bölüşdürülməsi ilə; öz səhvlərindən nəticə

çıxarmaq bacarığı; öz fəaliyyətinin məqsədinə istiqamətlənmə ilə; istehsalat tapşırıqlarının

optimal həllini tapmaq bacarığı ilə.

Bəs yaxşı aparatı necə seçmək olar? İqtisadi mövzuda bir çox işlərin müəllifi olan Amerika

biznesmeni Pol Xaker məsləhət görürdü: «komandaya Sizin hörmət etdiyiniz insanları qəbul

etmək lazımdır. İşə heç vaxt Sizin yuxarıdan aşağı baxdığınız insanları və özünüzdən də pis

düşündüyünüz insanları götürməyin. Sizin istədiyiniz insanlar – məhz bu Sizin üçün, «ətraf

mühiti» təşkil edir. Əgər siz onu yaxşılaşdırmaq istəyirsinizsə, onda kimi gəldi işə götürməyin,

işə yalnız yaxşılarını götürün.

192

17.2 Kollektivin öyrənilmə üsulları

Kollektivdə əməyin məhsuldarlığı daha çox mənəvi psixoloji mühitdən asılıdır. Ona görə

də, insanların əhvalı rəhbərin diqqət mərkəzində olmalıdır.

Kolletivdə psixoloji mühitin öyrənilməsi üçün, müxtəlif üsullardan istifadə olunur:

kollektiv üzvlərinin qarşılıqlı əlaqə xarakterinin təhlili; qeyri formal liderlərin üzə çıxarılması;

həm üfüqi (qrupun sıravi üzvləri arasında) həm də şaquli cəhətdən (tabeçilər və rəhbərlər

arasında) istehsalat qruplarında qarşılıqlı münasibətlər səviyyəsinin müəyyən edilməsi. Təhlilin

nəticəsi rəhbərə lazımi qərarların qəbul edilməsinə imkan verir. Sosial-psixoloji münasibətlərin

öyrənilməsi üçün kollektivdə müsahibə (söhbət) və anket formasında sorğu üsulları tətbiq

olunur.

Öyrənilmə üsulu kimi işçilər üçün sual meyarları formalaşan rəsmi təyin olunan norma,

qayda, vəziyyət və təlimlərlə tənzimlənən və işgüzar qarşılıqlı münasibətlər sahəsinə toxunan

daha çox vacib əlaqələr ola bilər. Nümunə kimi, anketdə bu sual ola bilər: «Kollektivin

üzvlərindən kim ilə siz daha çox birgə işləmək istərdiniz?»

Hər bir konkret halda meyarların seçilməsi və onların formalaşması, təhlilin vəzifələri və

kollektivin spesifik tərkibi ilə müəyyən olunmalıdır, anket sorğusu zamanı isə, sosialmetrik

kartlardan istifadə olunur (cədvəl 17.1)

Bir qayda olaraq, bu kartlara 7-8-ə qədər meyar daxil edirlər. Hər bir meyar və sual üzrə

seçilən variantların sayını (göstərilən soyadların sayı) məhdudlaşdırmaq olar. Seçimin

məhdudlaşdırılması ilə, sosialmetrik sorğu adətən sayı 15 nəfərdən yuxarı olan qruplarda

keçirilir. Bununla belə, məhdudiyyətlərin həcmi işçi soyadlarının 20-30%-dən az olmayaraq

seçiminə imkan verməlidir.

Sosialmetrik sorğunu, formal olaraq aparmaq olar, bu zaman bütün soruşulanlar kartları

eyni zamanda (məsələn, iş yerində və ya ictimai yerlərdə) və ya fərdi, yəni hər kəs onun üçün

rahat olan yerdə kartları doldurur. Lakin istənilən halda, kartların doldurulması müstəqil və daha

yaxşı gizli olmalıdır.

Sorğunun uğuru sualların düzgün formada qoyuluşundan asılıdır. Anketin doldurulması və

ya müsahibə yarım saatdan çox davam etməməlidir.

193

Cədvəl 17.1 Sosialmetrik sorğu kartı

Kim sorğuda iştirak

edib.

İşçilərin nömrəsi

Verilən seçmələrin

sayı (təkliflərin)

1 2 3 4 5 6 7 + - Cəm

1. Arif Fərzəliyev X 0 + - + + - 3 2 5

2. Ağabala Əliyev + X + 0 0 + - 3 1 4

3. Sahib Həsənov + + X - - + 0 3 2 5

4.Mübariz Hüseynov - 0 - X 0 + - 1 3 3

5. Zöhrab Quliyev 0 0 0 - X + + 2 1 4

6.Mehman Xanlarov + + + + 0 X - 4 1 5

7. Bayram Mehrəliyev - - - 0 + 0 X 1 3 4

Alınan seçimlərin sayı +3 3 3 1 2 5 1 18

-2 1 2 3 1 0 4 13

Cəm 5 4 5 4 3 5 5 31

Qeyd: ( + ) - müsbət seçim (simpatiya hissi, hörmət);

( - ) - mənfi seçim (antipatiya hissi, hörmətsizlik); 0-sıfırıncı seçim (etinasızlıq)

Sosialqramın təhlili kollektivdə birləşməyin kəmiyyət qiymətliliyinin alınması imkanını,

kollektivin hər bir üzvünün statusunu qiymətləndirilməsini, qeyri formal liderin üzə çıxarılması,

sosial-psixoloji mühit haqqında ümumi nəticələr çıxarmaq onun yaxşılaşdırma yollarının

göstərilməsi imkanını verir.

Sosialmetrik indekslər, aşağıdakı düsturlar üzrə nəzərdə tutula bilər:

i- kollektiv üzvünün müsbət statusu

Burada: +B – müsbət seçimlərin, üstün tutulmaların sayı;

N-kollektiv üzvlərinin sayı

Belə yolla mənfi status da nəzərdə tutula bilər.

194

Birləşmə əmsalı müsbət əlaqələrin (+B), kollektivin N(N-1) qarşılıqlı əlaqələrin ümumi

sayına olan nisbəti kimi başa düşülür:

Qrupun hər bir üzvünün işgüzar, mənəvi-etik və digər keyfiyyətləri haqqında, şəxsi

keyfiyyətlərin fərdi qiymətləndirilməsinə görə mühakimə etmək olar, bununla belə 5-dən 1-ə

qədər olan ballarla keyfiyyətlərin aşkar olunması dərəcəsini qiymətləndirirlər. Qiymətləndirmə

proseduru xüsusi kartların doldurulmasından ibarətdir (cədvəl 17.2). Dorldurulan sorğu

vərəqələrinin əsasında, hər bir keyfiyyət üzrə (və ya keyfiyyətlər qrupları üzrə) qrupun hər bir

üzvünə orta qrup qiymətləri hesablanır və həmçinin qrupun hər bir iştirakçısının kollektivin digər

üzvlərinə qoyduqları qiymətlər hesablanır və matrislər tərtib olunur.

Cədvəl 17.2 Qütb keyfiyyətlərinin qiymətləndirmə kartı

Hörmətli yoldaş ____________________________________________________

«+» işarəsi ilə 5 ballı sistem üzrə yoldaşın aşağıdakı keyfiyyətlərini qiymətləndirin

_____________________________________________________

(familiya, ad, atasının adı)

Keyfiyyət Qiymətlər Qütb keyfiyyətləri

5 4 3 2 0

Bacarıqlığı Bacarıqsızlığı

İşgüzarlığı İşgüzarsızlığı

Yaxşı təşkilati keyfiyyətləri Pis təşkilati keyfiyyətləri

Yüksək mənəvi keyfiyyətləri Aşağı mənəvi keyfiyyətləri

Yüksək iş qabiliyyətliliyi və s. Aşağı iş qabiliyyətliliyi və s.

Şəxsiyyət keyfiyyətinin orta qiyməti aşağıdakı düstür üzrə müəyyən olunur:

Burada; n

m1

keyfiyyətin ayrıca növləri üzrə qrup üzvləri tərəfindən şəxsiyyətin

qiymətləndirmə cəmi;

n- qiymətlərin sayı (soruşulan ekspertlərin sayı)

195

17.3 Kollektivdə intizamın rolu.

Əmək kollektivinin məhsuldar işi, onun işçilərinin razılaşdırılmış fəaliyyətini nəzərdə tutur,

bu da, əməyin müəyyən təşkili olmadan mümkün deyil. Bununla belə, kollektivin hər bir üzvü,

əmək prosesinin aparılmasının ümumi qaydalarına tabe olmalıdır.

İntizamın 3 əsas vadaredici mənbələri xüsusilə seçilir:

nüfuzedici hakimiyyətin təsiri və ya əməkdə ciddi müəyyən edilmiş sosial vaciblik;

kollektivin hər bir üzvünün yaranmış norma və davranış qaydalarına riayət

olunması vacibliyini dərk etməsi;

özünə qarşı şəxsən yüksək tələbləri irəli sürən fərdin daxili özünü- inandırmaları

Intizam əmək, texnoloji və istehsalat növlərinə ayrılır:

Əmək intizamı daxili qayda-qanun (iş gününün vaxtında başlanması və qurtarması, nahar

fasiləsi, istirahət üçün fasilələr) və davranış normalarına dəqiq riayət olunmanı nəzərdə tutur.

Texnoloji intizam - idarəetmə aparatı bölmələrində idarəetmə prosesinin texnologiyaları və

işçilər briqadası tərəfindən texnoloji prosesinin bütün tələblərinin dəqiq icra olunması.

İstehsalat intizamı - funksional tapşırıqların vaxtında icrasını, rəhbərlik edən şəxslərin

göstəriş və sərəncamların dəqiq icra edilməsi, istehsalat və vəzifə təlimatları tərəfindən təyin

olunmuş qaydalara riayət olunmasını nəzərdə tutur.

Vəzifə təlimatları bir tərəfdən hər bir işçinin vəzifə borclarını, icra edilən işə görə onun

hüquq və məsuliyyətini müəyyən edən təşkilati-sərəncam sənədi hesab olunur, digər tərəfdən isə

– işçi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün, normativ əsas attestasiyasının keçirilməsi və işə

qəbul zamanı tutulan vəzifəyə onun uyğunluğunun təyin olunması məqsədli sənəddir.

İntizamın idarə olunması özündən, kollektivin maraqlarını və işçinin şəxsiyyətini nəzərə

almaqla kollektivdə insanların davranış və hərəkət səbəblərinin rəhbər tərəfindən məqsədyönlü

formalaşdırılması deməkdir. Belə idarəçilik, hər şeydən əvvəl, insan davranışının səbəbləri

mexanizmi anlayışını nəzərdə tutur. Bu əlaqədə, bu mexanizmin hərəkətlərini, onların hesaba

alınmasını və əməli fəaliyyətini müəyyən edən amillərin təhlili mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

İntizamın pozulmasının obyektiv səbəbləri bir qayda olaraq, əməyin şərtləri, onun təşkili və

ödənilməsi ilə bağlıdır. İşçilərin məişət-yaşayış və mədəni-məişət xidməti, sanitar-məişət şəraiti

və müəssisədə ictimai qidalanma müəyyən məna kəsb edir. İntizamın pozulmasına kömək edən

subyektiv səbəblərə, öz öhdəliklərinə məsuliyyətsiz yanaşanlara lazimi tələbkarlığın olmamasını,

əlverişsiz mühiti və kollektivdə zəif tərbiyəvi işi aid etmək olar.

İntizamın möhkəmləndirilməsində iqtisadi təsirlər, məsələn, əmək haqqı və gəlirin

bölüşdürülməsi zamanı intizamın pozulmasının nəzərə alınması xüsusi rol oynayır.

196

İntizamın töhmətləri, onun aşkar edilməsi günündən bir aydan gec olmayaraq bilavasitə

daxil olmadan sonra müdriyyət tərəfindən tətbiq olunur. Töhmət hərəkətin edildiyi günündən

başlayaraq 6 aydan gec olmayaraq, gecikdirilə bilməz. Əmək intizamının hər bir pozuntusuna

görə yalnız bir intizam töhməti qoyula bilər.

Üzürlü səbəb olmadan işi buraxan işçilərin müvafiq ildə növbəti məzuniyyəti iş

buraxmaların sayına görə azaldıla bilər (lakin bununla belə, onun davamiliyi, 2 iş həftəsindən az

olmamalıdır). İş günü ərzində işdə üç saatdan çox olmayaraq iştirak etməməyə işə çıxmama kimi

baxılır; işə içkili vəziyyətdə gəlmə isə əmək intizamının ən kobud pozuntusu hesab olunur.

Azərbaycanda əmək məcəlləsinə uyğun olaraq işçiyə müəyyən öhdəliklər qoyulur.

Məcəllədə belə yazılıb: «İşçinin borcu: əmək borcunu vicdanla yerinə yetirmək; əmək intizamına

riayət etmək; təşkilatın, idarənin müəssisənin əmlakına ehtiyatla yanaşmaq; əməyin təyin

olunmuş normalarını yerinə yetirməkdir.

Qanunvericilik məsuliyyətsiz və intizamsız işçilərə təsirin intizam və ictimai ölçülərinin

tətbiq edilməsinin vacibliyini və mümkünlüyünü nəzərdə tutur.

Əmək intizamının möhkəmləndirilməsi üçün, sosial əməkdaşlığın, işçi və iş verən arasında

sosial-əmək münasibətlərini tənzimləyən hüquqi akt hesab olunan kollektiv müqavilələri

formasından istifadə olunur. Kollektiv müqaviləsinin tərkibinə əməyin ödənilməsi, pul

mükafatları, təminatlıq, ödəmələr, əməyin mühafizə və şərtləri məsələləri üzrə tərəflərin

pozulması dedikdə, kollektivin maraqlarına, digər vətəndaşların hüquqlarına ziyan vuran

vəzifələrin icraedilməsi və ya hüquqların keçilməsi kimi başa düşmək lazımdır. Əmək

intizamının pozulmasına görə, müdiriyyət əmək məcəlləsinə uyğun olaraq aşağıdaki intizam

töhmətlərini tətbiq edə bilər: 1) xəbərdarlıq; 2) töhmət; 3) şiddətli töhmət; 4) işdən azad olunma.

Müdiriyyət əmək intizamının pozulması haqqında məsələni əmək kollektivində

baxılmasına vermək hüququna malikdir. Vicdanlı işçilərə müdiriyyət həvəsləndirməni maddi

mükafatlandırma, imtiyaz və üstünlüklərin təqdim edilməsi, ordenlərin, medalların, fəxri adların,

fərman və s. təltif edilməsi formasında tətbiq edə bilər. Mükafatlandırmanın növləri əmək

məcəlləsinə və daxili əmək intizamı qaydalarında uyğun təyin olunur.

Əmək kollektivində intizam çox vaxt rəhbərin peşəkar hazırlığından, onun şəxsi

keyfiyyətlərindən və əməyi özütəşkilindən asılıdır.

17.4. Kollektivdə mübahisəli vəziyyətlərin dəf edilməsi.

İstehsalat fəaliyyətində çox zaman, elə hallar baş verir ki, ayrıca işçilərin və ya

müdiriyyətin və işçilərin əmək məsələlərinə olan mövqeləri üst-üstə düşmür. Bu da kollektivdə

psixoloji şəraiti pisləşdirən, rəhbərliyin iş səmərəsini aşağı salan mübahisələrə gətirib çıxara

197

bilər. Mübahisələrin vaxtında baş vermə səbəblərinin motivlərinin müəyyən edilməsi və həll

etmə üsullarının mənimsənilməsi uğurlu kollektiv işinin ən əsas şərtlərindən biridir.

Mübahisənin baş verməsi üçün mübahisənin iştirakçıları (apponent) və predmeti olmalıdır.

Bundan əlavə, mübahisədə hadisə adlanan, apponent tərəfndən müəyyən hərəkətlər iştirak

edirlər. Beləliklə, mübahisə - hadisə əlavə olunmaqla mübahisəli vəziyyət hesab olunur.

Mübahisənin baş vermə səbəbləri, ən müxtəlif ola bilər, lakin bununla belə, onları bir neçə əsas

qrupda toplamaq olar:

istehsalat problemləri- idarəetmədə, istehsalatın təşkili,əməkdə nöqsanlar;

sosial-məişət problemlərinin həll edilməməsi;

rəhbərin, qeyri-formal liderin və ya tabeçilikdə olanların neqativ şəxsi keyfiyyəti

Subyektiv səbəblərin əsas mənbələri üçün çox zaman inamsızlıq, şübhələr olan emosional

mübahisələr də mövcuddur (dalaşma)

Mübahisənin vəziyyəti mübahisə və apponent predmetinin mövcudluğu ilə xarakterizə

olunur. O düzgün şəkildə obyektiv və subyektiv hərəkətlərlə bağlıdır, lakin hələ apponentlərin

açıq qarşıdurması yoxdur, amma fikir ayrılıqlarının baş verməsi nəticəsində məntiqi

qarşıdurmalar vardır.

Mübahisənin özü dedikdə, formalaşan vəziyyətdən məntiqi axan hərəkətlər nəzərdə

tutulur. Mübahisə iştirakçılarının şəxsi münasibətləri əvvəlcə gərgin olur, sonra isə tamamilə

dayandırılır.

Qarşıdurma – hadisə baş verir, bu da işgüzar münasibətlərin pozulmasına gətirib çıxarır.

Mübahisənin əsl səbəbinin müəyyən edilməsi çox vacibdir, belə ki, onun ləğvi üçün əsas,

mübahisənin ilkin şərtlərinin aradan qaldırılması hesab olunur.

Mübahisənin həll edilməsi, mübahisəli vəziyyətin dəyişdirilməsi deməkdir. Axırıncı

mübahisə mərhələsinə keçmədən (hadisəyə) mövcud ola bilər, onda mübahisə qabağı vəziyyətin

dəyişilməsi ( və ya ləğvi) mübahisənin bütünlüklə həll edilməsi ola bilər.

Hadisənin qurtarması yalnız məqsədin mübahisə obyektinin, apponent və daxili mübahisə

vəziyyətlərinin dəyişilməsi halında baş verir.

Kollektivin rəhbəri mübahisəyə qoşulmağa borcludur. Bununla belə o, öz hüquqi və

mənəvi hüquqlarını dəqiq bilməli və məhdudlaşdırmalı, yaranan vəziyyəti obyektiv

qiymətləndirməli və əgər mübahisə həqiqətən varsa onun mövcudluğunu qəbul etməlidir.

Beləliklə, bir çox mənfi hallar aradan götürülür (anlaşılmazlıqlar, işçilər arasında söylənilməmiş

sözlər, gizli fəaliyyətlər) və mübahisənin həlli yaxınlaşır. Bununla belə, mübahisənin bəhanəsini,

onun predmetindən – bilavasitə səbəbi, hansı ki, çox vaxt obyektiv və subyektiv olaraq

maskalanır, fərqləndirmək lazımdır. Fikir ayrılıqları predmeti, hansı istehsal, əmək və idarəetmə

təşkilinə, nə dərəcədə və mübahisəli tərəflərin işgüzar və şəxsi münasibətləri xüsusiyyətlərinə də

198

nə dərəcədə toxunduğunu təyin etmək lazımdır. İnsanların mübahisələrə girdiyinin subyektiv

səbəblərini öyrənmək lazımdır.

Mübahisəli vəziyyəti həll etmək üçün hər şeyi və həmçinin, mübahisə iştirakçılarının mənfi

emosiyalarını da götürmək lazımdır. Müəyyən etmək lazımdır ki, : «Söhbət nədən gedir?»

Rəhbər mübahisənin inkişafına müxtəlif cür təsir göstərə bilər. Məsələn, apponentlər ilə

danışıqlar nəticəsində kompromisin əldə edilməsi zamanı, mübahisənin əsası yoxdur. Bundan

əlavə, rəhbər mübahisənin predmetini dəyişdirmək imkanına, deməli, ona qarşı münasibəti

dəyişdirməyə malikdir. Bunun üçün, fikir ayrılıqları nə dərəcədə istehsalata və nə dərəcədə

istehsalatla və nə dərəcədə –sosial və ya şəxsi münastibətlərlə bağlı olduğunu bilmək lazımdır.

Emosional mübahisələr zamanı - davalar zamanı hansi ki, apponentlər arasında yalnız

motivlərdən ibarətdir və həmçinin mübahisənin səbəblərinə qarşı tam etinasızlıq zamanı iki çıxış

yolu mümkündür: apponentlərin psixoloji dəyişdirilməsi və ya onların ayrılması (bu zamanı

onlar arasında qarşılıqlı təsirlər mümkün olmaz.)

Tabeçilikdə olanların böyük saylı olması zamanı mübahisəli vəziyyətin ləğvi, istehsalat

briqadası tərkibinin dəyişdirilməsi və ya idarəetmə bölməsi strukturunun az saylı ilkin

bölmələrinin yaradılması kimi dəyişdirilməsi labuddur.

Mübahisəli vəziyyətlərin baş verməsinin yayılmış səbəblərindən biri, əmək məsələlərinə

münasibətdə müdiriyyət və işçinin mövqelərindəki fikir ayrılıqları hesab olunur. Onlara xüsusi

komitələr tərəfindən baxıla bilər. Əmək mübahisələri üzrə komitələr həmkarlar ittifaqı komitəsi

və müdiriyyət nümayəndələrinin bərabər sayından olan müəssisələrdə formalaşırlar. Onlar,

mübahisənin bəzi növlərini çıxmaq şərtilə, hansı ki, qanuna əsasən bilavasitə rayon (şəhər)

məhkəmələrində baxılır, müəssisələrdə istehsalat mübahisələrinə baxırlar.

Əmək mübahisələri üzrə komitənin qərarı hüquqi gücə malikdir və təsdiqlənməsinə ehtiyac

yoxdur. Lakin əgər işçi komitənin qərarı ilə razı deyilsə, onda o həmkarlar ittifaqı komitəsinə

müraciət edə bilər, razı olmayan halda isə – rayon (şəhər) məhkəməsinə müraciət edə bilər.

17.5 Kadrların axını və kollektivin stabilləşmə yolları.

İşçi kadrlarının hərəkəti, eyni zamanda onların axarlığı arzu olunmayan hallardan hesab

olunur. Tikinti istehsalının səmərəliliyi, çox vaxt ixtisaslaşmış kadrların daimiliyindən, işçi

kollektivlərinin stabilliyindən asılıdır. Kadrların hərəkəti, onların işə qəbulundan və işdən

çıxarılmasından ibarətdir. Əgər işçilərin tikinti müəssisələrinə daxil olmasını haradasa təşkilati

yığım sistemi və ya peşə texniki təhsil sistemi vasitəsilə idarə etmək mümkündürsə, işdən çıxma

- həm üzürlü, həm də üzürsüz olan səbəblərin təsiri altında baş verən nisbətən çətin prosesdir.

199

Birincilərə, işçinin artan ixtisas səviyyəsi ilə bağlı olan və onun həmin təşkilatda sonrakı işi

üçün şəraitin olmaması ilə bağlı olan işdən çıxmaları aid olunur; təşkilatın digər bir regiona

yerləşdirilməsi; buna həm də xəstəliklə əlaqədar olan öz şəxsi arzusu ilə işdən çıxmalar da aid

olunur; yaşla əlaqədar olaraq təqaüdə çıxmaq; müsabiqə üzrə əvəz edilmə; orta və ya ali təhsil

ocağına qəbul olunma; hamiləlik və qadının 3 yaşına qədər uşaqlarının olması; müdiriyyət

tərəfindən əmək haqqında qanunvericiliyin pozulması. İşçilərin kütləvi işdən azad edilmələri də

mümkündür, bu onların maraqlarının müəssisənin maraqları ilə uyğun gəlməməsi, əməyin və

istehsalın təşkilindəki çatışmamazlıqlar, mədəni-məişət xidməti və kadrlarla olan işlə bağlıdır.

Təhlil göstərir ki, inşaatçı işçilər arasında daha çox cəld olanlar, həmin təşkilatda iş stajı iki

ildən az olmayan və aşağı ixtisaslı işçilərdir. 21-25 yaşda olan, işçilər xüsusi mobilliyi ilə

seçilirlər. Bu, ailənin qurulması tələb və ehtiyacların artması ilə izah olunur.

Kollektivin stabilləşməsinin səmərəli vasitələrindən biri də tikintidə axınların azaldılması,

iqtisadi və sosial inkişaf planlarının həyata keçirilməsi hesab olunur.

Bu planlarda istehsalat kollektivinin sosial strukturunun təkmilləşdirilməsi, işləyənlərin

şəraitinin yaxşılaşdırılması və əməyin mühafizəsi, sosial-mədəni və məişət-yaşayış şəraitinin

yaxşılaşdırılması, mənəvi və maddi həvəsləndirmə prinsiplərinin təkmilləşdirilməsi, ictimai

aktivliyin inkişafı, istehsalat intizamının möhkəmləndirilməsi kimi vacib məsələlər öz əksini

tapır.

Fəsil 18. Tikinti istehsalının idarə edilməsi sistemində rəhbərlik.

18.1 Rəhbər fəaliyyətinin xarakter və tərkibi.

Rəhbər - əmək kollektivlərini daha səmərəli nəticələrin əldə edilməsinə (xidmət,

məhsulun, gəlirin və s. keyfiyyəti) yönəldən, tikinti məhsulunun istehsalı prosesində birlik və

müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətini idarə edən şəxsdir. Rəhbərlərin əsas vəzifələrinə idarə

olunan sistem və ya yarım sistemlər (idarə etmə obyekti) sahəsində qərarların qəbulu və onların

həyata keçirilməsi aid olunur.

Tikintidə rəhbərlərin üç əsas qrupunu ayırırlar: xətti, funksional rəhbərlər və mütəxəssislər.

Onların hamısının öz tabeliyində köməkçi işçiləri (texniki icraçılar) vardır.

İstehsalın idarə olunmasının kadrları arasında əsas həlqə xətti rəhbərlər hesab olunur.

Onlara ustalar, iş icraçıları, tikinti müəssisələrinin və onların birliklərinin rəhbərləri aid olunur.

Onlar idarəetmə aparatının funksional həlqəsinə söykənirlər; kollektivə rəhbərlik edir; onları

planlaşdırır, təşkil edir və onun fəaliyyətini qoyulan məqsədin icrasına yönəldirlər; idarəetmə

qərarlarının vaxtında qəbulu və həyata keçirilməsinə görə şəxsi məsuliyyət daşıyırlar.

200

Funksional rəhbərlərin - şöbələrin, bölmələrin, xidmətlərin rəisləri-idarəetmənin

funksiyalarından birini icra edirlər.

Mütəxəssislər istehsalın inkişafının çətin məsələlərinin həlli və təhlili zamanı xətti və

funksional rəhbərlərə ixtisaslı kömək göstərir və ya müstəqil şəkildə, mühəndis-texniki, plan-

iqtisadi və digər funksional xidmətlərə rəhbərlik edirlər.

Köməkçi işçilər idarəetmə aparatının texniki və informasiya təchizatını həyata keçirirlər.

Tikintidə səmərəli idarəetmə çox vaxt müxtəlif səviyyəli rəhbərlərin səriştəliyi ilə müəyyən

olunur. Rəhbərlərin rolu getdikcə artır, bu da idarəetmənin özünün rolunun və insanın

idarəetmədə rolunun artması ilə bağlıdır.

Müasir şəraitdə idarəetmə fəaliyyəti dərin peşəkar bilik və bacarıq tələb edir. Bir çox

idərəetmə qərarlarının xarakteri kompleks yanaşmanı, elmi-texniki, iqtisadi, sosial, ekoloji siyasi

və digər aspektlərin hesaba alınmasını tələb edir. İdarəetmə sistemində öz vəziyyətinə görə

rəhbər belə kompleks yanaşmanı hamıdan yaxşı həyata keçirməyi bacarmalıdır.

İdarəetmədə bu və ya digər obyektlə, insan öz daxili sosial-psixoloji şəxsiyyət sturkturu ilə

çox böyük məna kəsb edir: sistemlə yaranan tələbatlar, maraqlar, iddialar, dəyərli istiqamətlər,

bacarıq, təcrübə, vərdiş və biliklər, xarakter, və s.

Bundan əlavə, hər bir işçi xarici sosial strukturla cinsə, ailə vəziyyətinə görə fərdi qruplara

aid olması ilə xarakterizə olunur (sosial-demoqrafik qruplar); peşə və ixtisasa görə (peşəkar-

ixtisaslı qruplar); ümumi və xüsusi səviyyəsinə görə və s. İnsan kollektivdə ölçü və amillərin

qiymətləndirilməsinə tabe olan yekunu kimi təqdim edilə bilən istehsal və qeyri-texniki, sosial,

psixoloji siyasi, hərbi və istənilən digər amillər.

Məhz bütün bu amillər və proseslərin qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı təsirində işçi

fəaliyyətinin aktivləşdirmə imkanlarına baxmaq olar. İstehsalda insan amili rolunun

artırılmasının, xüsusilə əməyin texniki silahlanmasının inkişafı. Hər bir işçinin istehsal

vasitələrinin böyük kütləsini hərəkətə gətirməsinə misal kimi, xidmətedici texnikanın dəyərinin,

əmək haqqının həcmini bir neçə dəfə üstələməsini gətirmək olar, halbuki bu əmək haqqını işçi

bütün ömrü boyu ala bilər. Ona görə də, bu gün haqlı olaraq, istehsal vasitələrinin səmərəli

istifadəsi məsələləri müzakirəyə qoyulur, aşağı ixtisasın, məsuliyyətsizliyin, səhlənkarlığın,

yalanın qiyməti kəskin artır. Bununla belə, rəhbərlər işçilərin maraqlarından bacarıqla istifadə

etməyi də başa düşməlidirlər.

Müəssisənin rəhbəri öz işində idarəetmə aparatına (komandasına) söykənir, insan kollektivi

işinin rəhbərliyini həyata keçirir, onun fəaliyyətini istehsalat planının icrasına yönəldir,

planlaşdırır və təşkil edir. O, idarəetmə qərarlarının vaxtında qəbulu və həyata keçirilməsinə görə

şəxsi məsuliyyət daşıyır.

«Rəhbərlik» anlayışında aşağıdakı üç əsas nöqteyi-nəzəri ayırmaq olar:

201

1. qərarların istehsalat prosesinin planına uyğun olaraq axmasına nisbətən qəbul

edilməsi üçün nə etmək olar;

2. istehsalat prosesi gedişində insanlar arasında əməkdaşlığın yaradılması;

3. qoyulan məqsədlərin əldə olunması üçün insan fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi.

Müəssisənin məqsədinə nail olmaq – rəhbərin əsas borcudur. O, xarici şərtlərin

tələblərinə, müəssisənin fəaliyyətini daima uyğunlaşdırmalı, səmərələşdirməli və istiqamətini

dəyişdirməlidir. Hal-hazırki dövrdə, strateji rəhbərliyə xüsusi yer verilir, çünki rəhbər üçün onun

fəaliyyəti sahəsinə daxil olan, fəaliyyətin optimallaşdırma proqramının hazırlanmasına imkan

verən geniş dünyagörüşü lazımdır.

Müasir rəhbərliyin əsas vasitələrindən biri, insanlar arasında səmərəli əlaqələrin

yaradılması hesab olunur. Rəhbər idarəetmə sahəsində baş verən, hal-əhval və fikirlərə dəqiq

reaksiya verməli, inandırma bacarığına malik olmalı, öz qərarlarının və seçilən kursunun

dəstəklənməsinə nail olmalıdır.

Deyilənlərin nəzərə alınması ilə rəbhər fəaliyyətinin mahiyyətinin müəyyən edilməsini

təklif etmək olar. Rəhbərlik - planlaşdırma, təşkiletmə, tənzimləmə nəzarəti, istehsalın hesaba

alma və təhlili kimi əlaqəli funksiyaların təmin edilməsi üzrə mərkəzləşdirilmiş fəaliyyətdir və

həmçinin müəssisənin və əmək kollektivi sahibkarlarının məqsədlərinə nail olunması üçün işçi

fəaliyyətlərinin sübutlarıdır. Bununla belə, planın tərtib olunmasına həmişə idarə etmə

prosesinin ilkin mərhələsi kimi baxılır. Rəhbər qərara gəlməlidir: nə, necə, nə vaxt və kim

tərəfindən icra olunacaq.

Kollektiv rəhbərinin əmək tərkibi fəaliyyətində üç əsas sahəni şərti olaraq seçmək olar:

istehsalat-iqtisadi, sosial-psixoloji və şəxsi təşkilati-idarəçilik sahələri.

Birinci qrup problemlər istehsalat-iqtisadi məsələlərin həlli ilə bağlıdır. Rəhbər hər şeydən

əvvəl, istehsalın fəaliyyətini təmin etmək, elmi-texniki tərəqqi nailiyyətlərinin tətbiq edilməsi

əsasında onun səmərəliliyinin artırılması, istehsalın, əməyin və idarəetmənin təşkilinin

təkmilləşdirilməsi iqtidarında olmalıdır.

Rəhbərin işində sosial-psixoloği problemlər, kollektivin sosial və əmək aktivliyinin

inkişafından, hər bir işçi şəxsiyyətinin inkişafından və həmçinin kollektivdə sosial

münasibətlərinin əlaqələndirilməsindən idarətdir.

Əmək kollektivi rəhbərinin bilavasitə fəaliyyətində iqtisadi və sosial problemlər, üzvü

surətdə bir-birilə bağlı olub, bir-birini tamamlayır. Onların həll edilməsinə yalnız kompleks

yanaşma uğuru təmin edir.

Və nəhayət, təşkilati-idarətemə məsələlərini həll edərək, rəhbər idarətemə sisteminin

təşkilatçısı kimi çıxış edir. O, idarəetmə sisteminin yaradılmasına rəhbərlik edir, onun

fəaliyyətini təşkil edir.

202

18.2 Rəhbər keyfiyyətlərinə olan tələblər

Rəhbər keyfiyyətlərinə olan tələblər hələ eramızdan əvvəl formalaşdırılmışdır. Bu

tələblərdə belə deyilir: rəhbəri vicdanlı və ədalətli, öz işində təcrübəli, ağıllı və cəsarətli görmək

istədilər. Hər şeyə sakit və təmkinlə yanaşmalı, davranışda sadə və səbirli olmalı, öz ehtiyacları

barədə çox az fikirləşməli, tamahkarlıq və acgözlükdən ehtiyat eləməlidir, çünki acgözü

özününküləri sevmir və düşmənləri də ona nifrət edir. Rəhbər gərək tabeliyində olanların

hüququnu qorusun, az yatsın, və axşam vaxtı gələcəkdə nə etmək lazım olduğu haqda düşünsün.

Çevik qərar verməyi bacarmalı, cünkiki, əlverişli vəziyyət nadir hallarda ələ gəlir və onu əldən

vermək olmaz. Uğur zamanı öyünməmək və uğursuzluq zamanı ruhdan düşməmək möhkəm və

dəyanətli ağlın əlamətləridir.

Qabaqcadan görmək – ən qiymətli keyfiyyətlərdən biridir. İnsanlar xoşbəxt adamı daha

çox qiymətləndirir, nəinki cəsarətlini, çünki birinciyə hər şey əziyyətsiz başa gəlir, digərinə isə

böyük itkilərlə.

Kimə nəyi tapşırmağı dəqiq müəyyən etməyi bacarmaq lazımdır. Hiyləgərlərdən daha çox

ehtiyat etmək lazımdır, nəinki hirsli insanlardan, çünki əgər hirsli nə isə etmək istədikdə, bunu

gizlədə bilməz, ancaq hiyləgərlərin niyyətlərini tapmaq çox çətindir. İntizam və cəzalar

rəhbərliyə inam və mümkün olan mükafatlandırmaya ümid yaradır. İfrat ciddiliyə görə sevmirlər,

təkəbbürlük isə nifrət yaradır».

Dünyanın bütün inkişaf etmiş dövlətlərində, istənilən firma uğurunun əsasını - yüksək

keyfiyyətli idarətemənin olması fikri hökmranlıq edir. Rəhbərin ilkin təhsili olmalı və öz

ixtisasını daim artırmalıdır. Rəhbərlərin borcu daim hazırlaşmaq və öz-özünə təhvil olma və ya

yaponlar demişkən «öz-özünə işıqlanmalı»-dır. Firma nə qədər böyükdürsə, strateji qərarların

qəbul edilməsinə rəhbərlərin xüsusi hazırlığı bir o qədər uzunmuddətli və daimi xarakter dayışır.

Qərbi Almaniya şirkətlərində cavan menecerlər öz işləri haqqında hər il hesabat verirlər.

İşin nəticələrinə, təhsilin variantlarına baxılır, gələcək 5 il üçün karyera proqnozlaşdırılır.

Yaponiyada cavan kadrların artımını ədəbiyyat siyahılarının yayılması, xüsusi kurslara xərclərin

ödənilməsi ilə stimullaşdırırlar.

Beləliklə, müasir sahibkar tipli rəhbər – bu mülkiyyətin müxtəlif forma şəraitində,

müəyyən iqtisadi-istehsal və sosial-psixoloji məqsədlərin əldə olunması üçün, tabe olan

kollektivin fəaliyyətini istiqamətləndirən, təşkil və tənzimləyən, müəssisə və ya onun bölməsinin

rəhbərlik edilməsinə yaxşı hazırlanmış şəxsdir.

Müasir rəhbərin keyfiyyətlərini, konkret meyarlardan irəli gələrək, aşağıda müəyyən edilən

fəaliyyət sahələrinə görə təsnifatlaşdırmaq olar:

203

Ümumi, təşkilati-idarəçilik (firma, müəssisə);

İstehsalat (tikinti istehsalı,müəssisənin əsas fəaliyyəti);

Sosial (kollektiv);

Əmək kollektivi rəhbərinin özünün şəxsi sahəsi.

Əmək kollektivi rəhbərinin işarə olunan fəaliyyət sahəsi və onlara uyğun keyfiyyət

modellərinin əsas mənalarına baxaq. Belə ki, bütün meyarlar qarşılıqlı şərtlənibsə, onda rəhbərin

keyfiyyətinə də inteqrasiyalaşmış sistemin müxtəlif səviyyələri kimi baxıla bilər.

Beləliklə, binici meyar, ümumiləşdirilmiş – bu kollektivin tikinti müəssisəsinin bütün

həyat fəaliyyətli sahələrinə rəhbərlik etməkdir. Bu meyarlara uyğun gəlir: peşəkar idarəetmə

səriştəliyi, təşkilati keyfiyyətlər, işgüzarlıq, mənəvi keyfiyyətlər, siyasi mədəniyyət, iş

qabiliyyəti.

Ikinci meyar: rəhbər tikinti istehsalının təşkilatçısıdır. O istehsalı idarəetməyi bacarmalı,

müəssisəni idarə etmək üçün səmərəli sistemi təşkil etməli, gəlir əldə etməli, kollektivin stabil

iqtisadi vəziyyətini təmin etməli, istehsalı təşkil etməli, texnoloji proseslərin yüksək səviyyəsini

təmin etməli, iş yerlərində əməyi təşkil etməli və s.

Üçüncü meyar: rəhbər insan kollektivinin tərbiyəçi və təşkilatçısıdır. Burada müəssisənin

əmək kollektivi üçün lazımi əmək şəraitinin, yaşayış-məişət şəraitinin, yaxşı mənəvi-psixoloji

mühit, əmək və icraedici intizaim və s. təmin etməyi bacarmaq lazımdır.

Dördüncü meyar – öz-özünə idarə etməyi bacarmaq; şəxsi mütəşəkillik, şəxsi intizam,

şəxsi iş texnikasının mahiyyəti, emosional-iradəli potensial, yaxşı sağlamlıq vəziyyəti, yaradıcı

əməyin gigiyenası.

Birinci meyarın tərkib hissələrinə daha aydın surətdə baxaq.

Peşəkar səriştəliyi – bu istehsal və heyətin idarə edilməsində peşəkar bilik və bacarığın

mövcudluğu, konkret idarəçilik vəzifəsi üzrə işi bilməkdir.

Blok öz tərkibinə, ikinci səviyyənin beş keyfiyyət qrupunu daxil edir – təşkilati-idarəçilik,

iqtisadi və hüquqi mədəniyyət, şəxsi sahibkarlıq şəraitində rəhbərlik təcrübəsi və iş təcrübəsi.

Bu qrupların hər biri öz tərkibinə tamamilə konkret ilkin keyfiyyətləri daxil edir. Məsələn,

təşkilati idarəçilik mədəniyyəti bunları nəzərdə tutur: tikinti məhsulunun istehsalı prosesinin

bacarıqla idarəçiliyi; şərtlərin, texnikanın, texnologiya və istehsalatı bilmək; şəxsi iş texnikasına,

hesablama və təşkilati texnikaya yiyələnmə.

İqtisadi nəzəriyyənin bilmək, planlaşdırmanı, statistikanı, maliyyələşdirmə və kreditə

verməni mühasibat uçotu, vergi qoymanı, qiymətli kağızlarla işləməyi, əməyin iqtisadiyyatı və

iqtisadiyyatın digər qollarını nəzərdə tutan rəhbər praktikada az rol oynamır.

204

Rəhbər səriştəliliyinin ən vacib elementi onun hüquqi mədəniyyətidir; hüququn növlərini

bilməsi, onlardan istifadə etməyi bacarmaq və arzulamaqdır. Səriştəlilik üçün həmçinin rəhbərlik

və sahibkarlıq təcrübəsi də mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Təşkilati bacarıqlar rəhbərdə anadan gəlmə olmalıdır – bu insanlarla qarşılıqlı

münasibətlər sahəsidir. Təşkilati bacarıqlar öz tərkibinə keyfiyyətin dörd əsas qrupunu daxil edir:

liderliyə can atma, insanlarla əlaqə saxlamaq bacarığı, birgə əmək fəaliyyətini təşkil etmək,

bununla belə rəhbər gərək elə insanlar tapmağı bacarsın ki, onun yerinə müəyyən işi görmək

imkanına malik olsun.

İşgüzarlıq – işə münasibət öz tərkibinə keyfiyyətin 3 əsas qrupunu daxil edir: strateji

fikirləşmə bacarığını, təşəbüskarlığı (hərəkət etmə taktikası) və şəxsi təşkilatçılığı.

Strateji fikirləşmək bacarığı bunları nəzərdə tutur: geniş dünyagörüşün mövcudluğunu,

ideyaları yaratma bacarığını, perspektivi görmək və nəzərə almağı.

Əxlaq keyfiyyətləri – bu ən əvvəl xidmətedici etikadır, hansı ki, rəhbərə işçilərin bacarıq və

davranışının qiymətləndirilməsində haqlı olmağa, davranışında düzgün olmağı, prinsipial,

diqqətli, nəzakətli və xoşniyyətli olmağı əmr edir. Kollektivdə qarşılıqlı münasibətlərə ziyanı,

özünə güvənmə, qətiyyətlilik, tənqidə dözümlülük, tabeliyində olanların şəxsi ləyaqətinə, onların

peşəkar nüfuzuna hörmətsizlik, kobudluq gətirir.

Siyasi mədəniyyət – bu cəmiyyətin, kollektivin və işçilərin maraqlarına olan münasibətdir.

Bundan əlavə, siyasi mədəniyyət öz tərkibinə, siyasi vəziyyəti bilmək, müzakirə aparmağı

bacarmaq, müxtəlif nöqteyi nəzərlərə dözümlülük və s. kimi keyfiyyətləri daxil edir.

Rəhbərin iş qabiliyyətinə uzunmüddətli, gərgin yaradıcılıq fəaliyyəti bacarığı kimi baxmaq

olar. Burada fiziki potensial (sağlamlıq, yaş, məşq edilmiş əsəb sistemi, zərərli vərdişlərin

olmaması) və keyfiyyətin emosional-iradəlik kompleksi (iradə, əməksevərlik, işdə dəyanət, onun

nəticələrindən razı qalma, əməyə həvəs, həyatsevərlik, optimizm) vacibdir.

Sonda onu qeyd edək ki, rəhbər üçün ifrata qapılmamaq vacibdir, çünki həddən artıq iradə

– valyuntarizmə, sonsuz xoşniyyətlilik-prinsiplilik və cavabdehsizliyə son dərəcə sakitlik isə

mülayimliyə və s. gətirib çıxara bilər. Sərkərdə A.V.Suvorovun fikrincə rəhbər belə olmalıdır:

«Hövsələli, cəsur, tələsmədən cəld, sadəlöv olmadan hərəkətli, alçaldılmadan tabe olmalı,

özünə güvənməyən rəhbər, şöhrətpərəstsiz qalib, təşəbbüssüz şöhrətpərəst, ixtiyarsız minnətdar,

hiyləsiz sərbəst, tərs olmadan möhkəm, yalansız təvazökar, sadəlöv olmadan səmimi,

hərdəmxəyal olmadan xoş, qatışıqsız tam, hiyləsiz xeyirxah, fırıldaqsız fərasətli, mehriban,

tamahkarsız yararlı».

205

18.3. Rəhbərlik stili.

Rəhbərlik stili dedikdə, işçi kollektivləri və ayrıca işçilərə təsirin müxtəlif üsul və

metodlarının yekunu başa düşülür.

Rəhbərliyin ümumi və fərdi stilləri vardır. Ümumi stil, kollegial və vahid başlanğıc

dərəcələrinin yaranması ilə xarakterizə olunur. Şərti olaraq, idarəetmənin avtoritar (və ya

avtokrat), demokratik və liberal stillərinə ayırmaq olar.

Avtoritar stil tabeçilər tərəfindən etiraz edilməyən birbaşa əmr, göstəriş, sərəncamlara

əsaslanır. Rəhbər birmənalı, kimə, nəyi və necə etməyi müəyyən edir, komandalar verir və

onların icrası haqqında məruzələr tələb edir. Onların tabeçilərə göstərişləri qısa, ciddi, bəzən isə

hədələyici mənada olur. Onlar xırdalıqlarına qədər bəhanə axtarandırlar. Avtokratlar həm kiçik,

həm də böyük olan bütün məsələlərin həllinin tapılmasına can atırlar. Onların fikrincə, tabelikdə

olanlar həmişə göstərişlərə ehtiyac duyurlar. Avtokratlar, bir qayda olaraq, özlərindən razıdırlar,

kollektivi özlərinin idarə etməsi bacarıqlarından şübhələri yoxdur. Avtokratların mənfi

keyfiyyətləri, onlarda təşkilati bacarıq və peşəkar hazırlığının çatışmaması zamanı xüsusilə

görünür. Lakin avtokratların müsbət cəhətləri də vardır. Bu tip insanlar ildırımsürətli reaksiyaya

malikdirlər, enerjili və ağıllıdırlar, qətiyyətlə çətinlikləri dəf edirlər. Onlar tez və cəsarətlə

qərarlar qəbul edir, inadla onların icrasına nail olurlar.

Demokratik stil, idrəetmə qərarlarının hazırlanmasında iştirakçıların aktiv iştirakını

nəzərdə tutur. Nail olunan nəticələrə görə bu, rəhbəliyin daha çox səmərəli stilidir, çünki o,

tabeliyində onlarda təşəbbüsü, əməyə yaradıcılıq münasibətini, məsuliyyət və əlaqəli olmasını

tərbiyə edir. Rəhbər-demokratlar göstəriş vermir, həvəsləndirirlər, əmr vermir, məsləhət görürlər.

İşçilər onların yanında özlərini tabeçi kimi yox, kollektiv tərəfindən işin icrasına görə məsuliyyət

daşıyan əməkdaş kimi hiss edirlər.

Qərar qəbul etməzdən əvvəl, «demokratlar» onu əməkdaşların geniş mühitində müzakirə

edir, uğur və çətinliklərini gizlətməyərək, kollektivdəki işlərin vəziyyəti haqqında vaxtında

olanlara sistematik olaraq məlumat verirlər. Heç vaxt və heç nədə öz üstünlüyünü nümayiş

etdirməyərək onlar öz ünvanına olan tənqidə düzgün reaksiya verir, öz şəxsi qərar və ya

tabeliyində olanların səhvinə görə məsuliyyətdən heç vaxt çəkinmir, işinə görə tərifləyir və

tənbeh edir, göstərişləri dəqiq və inandırcı formalaşdırırlar.

Rəhbərliyin liberal stili, tabeçilikdə olanların kömək istəməyinə qədər rəhbərlərin onların

işinə qarışmaması ilə seçilirlər. Belə stil o zaman mümkündür ki, ixtisas səviyyəsinə görə

tabelikdə olanlar, rəhbərlərdən yüksəkdə durur və ya onlara bərabərdirlər və kollektivin əsas

istehsalat məsələlərini rəhbərlərdən heç də pis bilmirlər. «Liberallar» öz idarəedici vəziyyətini

nümayiş etdirmirlər. Onlar işdə çox da aktiv deyillər, başqasının təsirinə tez düşürlər, elə həmin

206

an qəbul etdiyi qərardan əl çəkməyə hazırdırlar. Çətin vəziyyətlərdə «liberallar» qərarlara

prinsipial yanaşmanın və hərəkətlərindəki ardıcıllığın olmamasından əziyyət çəkirlər.

Tikintidə rəhbərliyin demokratik stilinə üstünlük vermək daha məqsədəuyğundur.

Avtokratik stil yalnız istisna hallarında (qəza vəziyyətləri, tabelikdə olanın xüsusi xarakter tərzi

və s.) daha məqsədəuyğundur. Liberal stil, xüsusi yüksək ixtiaslı ayrıca tabelikdə olanlara qarşı

istisna formasında tətbiq oluna bilər.

Rəhbərliyin fərdi stilini formalaşdıraraq, hər bir rəhbər, nəzərdə tutmalıdır ki, ümumi

stillərdən heç biri optimal hesab olunmur. Rəhbərliyin vəziyyət və obyektlərinin uyğun

dəyişilməsinə görə dəyişilən yalnız dinamik stil optimaldır.

Məhz belə avtoritar növün rəhbəri, hələ ki, vəziyyət gərgindir şübhəsiz uğura malik olacaq

sakit işgüzar vəziyyətdə yüksək ixtisaslı və təşəbbüskar tabelikdə olanlar belə rəisi kobud insan

kimi qəbul edəcəklər.

Yalnız demokratik stili istifadə edən rəhbər, sakit şəraitdə və ümumi işdə maraqlı olan

yüksək ixtisaslı əməkdaşların təşəbbüsü zamanı ən böyük nəticələrə nail olur. Lakin gərgin,

kəskin şəraitdə belə rəhbəri, qərarsız rəhbərlik edə bilməyən, özünü itirən insan hesab edə

bilərlər.

Sırf liberal stili üstün tutan rəhbəri yalnız açıq ifadə olunmuş yaradıcı şəxslər yüksək

qiymətləndirəcəklər: ixtiraçılar, tədqiqatçılar, kosntruktorlar, lakin sənaye və ya tikinti

müəssisəsində onu, tamamilə rəhbərlik edə bilməyən iradəsiz insan kimi qəbul edəcəklər.

Gərgin vəziyyətlərdə avtoritar stilə çevrilən, demokratik stil üzərində qurulan və dinamik

hesab olunan rəhbərliyin fərdi stili daha optimal hesab oluna bilər, yüksək ixtisaslı yaracıdı

şəxslərə qarşı münasibətdə isə, liberal stil kimi çıxış edir.

Fərdi stilin qiymətləndirilməsi zamanı isə, xüsusi diqqət rəhbərin müxtəlif yaşlı, müxtəlif

peşəli, təhsilli, ailə vəziyyətli temperamentli, ixtisaslı işçilərlə ümumi dil tapmağa verilir;

həmçinin razılığa gətirmək, hətta xoşa gəlmək, tapşırıqların icrasına ruhlandırmaq, onları özünə

tərəf çəkmək, əlaqə qurmağa kömək etmək bacarığı da qiymətləndirilir.

Rəhbərin əsas vəzifəsi istehsalat planının icrası hesab olunsa da, iş qabiliyyətli bir yerə

yığılmış kollektiv olmadan bunu edə bilməz. İdarəetmə fəaliyyətinin vacib tərkib hissəsi əks

əlaqə hesab olunur. Tabeçilər bir qayda olaraq, icra edilən işin qiymətləndirilməsini bilavasitə öz

rəhbərlərindən öyrənməyə can atırlar. Psixoloqlar aşkar etmişlər ki, belə əks əlaqə əmək

prosesində əsas an hesab olunur.

Rəhbərin tabeliyində olanların azad hərəkət etmə dərəcəsini müəyyən etmək bacarığı da az

rol oynamır. Bəzi insanlar qərarların müstəqil olaraq qəbul edilməsinə can atırlar, digərlərini isə

belə imkanlar qane etmir. Tabeçilərin xarakterinin dərindən öyrənilməsinə söykənərək, rəhbər

gərək, hər bir ayrıca vəziyyətdə nəyin əməkdaşın işini daha səmərəli edə bilməsini həll etməlidir:

207

ona sərbəst hərəkət etmək imkanını vermək olarmı və ya onun hərəkətlərinə nəzarət etmək

lazımdır. Bütün hallarda tabeçinin işə qarşı olan münasibətini nəzərə almaq lazımdır. Rəhbər,

insanların həyatında əməyin rolunu şişirtmədən və onu kiçiltmədən aydın qiymətləndirərək,

tabeliyində olanlara düzgün psixoloji istiqaməti hazırlamağı, həyati dəyərlərin dərəcəsini təyin

etməyə, onların həyatında işin yerini dəqiq müəyyən etməyə kömək edir. Yaxşı rəhbər, tabeçinin

əmək nailiyyətinin necə düzgün qeyd etməsini bilir. Praktiki dəyərə hazırlanmış mərhələlər yox,

yekun nəticələrə malikdir. Bununla belə, təcrübi rəhbər tabeliyində olanların işini

qiymətləndirərək, həm nəticənin özünü, həm də əmək yarışmasının elementini diqqət mərkəzinə

alır.

İşdə, şəxsi həyatda insanlar arasında münasibətlər, qarşılıqlı olmalıdır. Yeganə fərq ondan

ibarətdir ki, rəhbər hamıya və şübhəsiz tabeliyində olanlara müəyyən maraq və hörmətlə

yanaşmalıdır. İşçilər öz rəhbərlərini ədalətli görmək istəyirlər: onlar şəxsi simpatiya və

antipatiyalarını, qərarların qəbul edilməsində rol oynadığını heç vaxt hiss etməməlidir. Və hətta

əgər rəhbərin tabeçilikdə olanlardan kimsə xoşuna gəlmirsə öz hərəkətlərində o hamıya eyni

münasibət göstərməlidir. Təcrübəli rəhbərdə tabeçilərlə münasibət nə çox rəsmi, nə də

dostcasınadır, bu tabeçilikdə olanların konkret şəxsi xüsusiyyət və davranışından asılıdır.

Öz şəxsi stilini formalaşdıraraq, istənilən təcrübəli rəhbər o faktı gözdən qaçırmamalıdır

ki, onun davranışını tabelikdə olanlar təlqin edəcəklər. Rəisin rəhbərlik etməsinin fərdi stili

kollektivdə qəbul olunmuş dəyərlər sisteminə güclü təsir göstərir, verilən kollektiv üzvlərinin

çoxları tərəfindən qəbul olunan davranışın yazılmamış norma və qaydalarını formalaşdırır və

mahiyyətcə onların birgə əmək fəaliyyətinə təsir göstərir.

Nəyə görə insanlarla iş zamanı rəhbərin şəxsiyyətinə belə böyük diqqət ayrılır? Ona görə

ki, istənilən miqyaslı rəhbərdən, onun uğurlu və səhv qərarlarından kollektivin vəziyyəti bir

qayda olaraq daha çox asılıdır, nəinki, onun idarə etdiyi şəxslərin hər birindən. Ona görə də,

rəhbərin səhvləri də ictimaiyyətə nisbətən baha başa gəlir.

L.N.Tolstoyun «Hərb və Sülh» romanındaki, M.I.Kutuzov rolu barədəki fikirlərini yada

salmaq münasib olardı. O yazırdı ki, rəhbərin müdrikliyi, rəhbərin nəsə qeyri-adi bir şeyin

fikirləşməsindən yox, «Onun hər şeyi dinləməsindən, yadda saxlamasından, hər şeyi öz yerində

qoymasında, xeyirli heç bir şeyə maneə törətməməsi və ziyanlı heç bir şeyə yol verməməsindən»

ibarətdir.

208

18.4. Səlahiyyətlərin paylanması.

Rəhbərin əsas vəzifəsi - əmək kollektivi üçün səmərəli işi təmin etməkdir. Onun işindəki

uğurun əsas şərtlərindən biri işi bölüşdürmək ümumi rəhbəliyi həyata keçirmək, koordinasiya və

nəzarət, tabelikdə olanların uğurlu işi üçün şəraitin yaradılması bacarığıdır.

İdarəetmədə ən vacib, ən qəliz və aktual problemlədən biri kimi səlahiyyətlərin

bölüşdürülməsini hesab etmək olar.

Səlahiyyətlərin bölüşdürülməsi daha yaxşı qərarların qəbul edilməsi imkanını təmin edir və

onların uğurlu həyata keçməsi üçün yaxşı şərait yaradır, çünki, idarəetmə sisteminin nisbətən

aşağı səviyyələrində əsas informasiya, mütəxəssislərin təcrübə bacarığı və qərarların icra

edilməsinin keyfiyyətinə təsir göstərən vəziyyətlərin daha yaxşı nəzərə alınması cəmləşir.

Səlahiyyətlərin bölüşdürülməsi, işin tapşırılmasına görə icraçıların məsuliyyətinin artmasına,

onların bacarıq və təşəbbüsünün yaranmasına, insanlara hər şeydən əvvəl kollektivin məqsədi ilə

əsaslanmasını öyrətməyə kömək edir.

İşdə tabelikdə olanlara müəyyən müstəqilliyi təqdim edərək, bölüşdürülmə rəhbərlik edən

iş üçün lazım olan təmayüllərin olduğunu biruzə verməyə imkan verir. Əgər onlar varsa onda

bölüşdürmə onları inkişaf etdirir.

Onu qeyd edək ki, bölüşdürmənin səmərəliliyi rəhbərlərin kifayət qədər səciyyəvi

səhflərinə görə aşağı enir. Onlardan daha çox səciyyəvi olanları bunlardan ibarətdir: tapşırığın

pis başa salınması; icraedilən işin yoxlanılmasını bacarmamaq; öz nüfuzunu itirmək qorxusu;

tapşırığın icra edilməsinə inamsızlıq; tabe olanın rolunun azaldılması.

Belə hesab edilir ki, bölüşdürülmə üsullarını istifadə etməyi bacarmayan və ya istəməyən

rəhbər, insanın işi və rəhbərlik etmə texnologiyasını hələ mənimsəməmişdir.

Bölüşdürülmə – birinci baxışdan bu məsuliyyətdən qaçmaq üsulu olsa da bu belə deyil,

əksinə, onun səmərəliliyinin artırılmasına imkan verən idarəetmə fəaliyyətinin

bölüşdürülməsinin lazımi formasıdır.

18.5 Rəhbərin nüfuzu.

Rəhbərin nüfuzu-onun tabeliyində olanlara ümumi qəbul edilmiş təsiri, biliyə, təcrübəyə,

rəhbərin ağlına görə əsaslanan, ona qarşı qazanılmış hörmət, tabelikdə olanlara etibarlılıq və

onlara qarşı tələbkarlıq, onların yüksək şəxsi keyfiyyətlərinə olan qayğısıdır.

Rəhbərin nüfuzu, onun göstəriş, sərəncam və tövsiyyələrini daha səlahiyyətli etmir, lakin

onlara həcm verir. Məlumdur ki, nüfuzlu rəhbərin göstəriş və tapşırıqlarını tabeçilər həvəslə, tez

və düzgün icra edirlər.

209

Rəhbərin işindəki uğur, əmək kollektivi fəaliyyətinin idarə edilməsinin nəinki peşəkar,

həm də psixoloji hazırlığından asılıdır. Hər şeydən əvvəl, o heç vaxt unutmamalıdır ki, onun özü

də nəinki rəhbər, həm də tabeçi hesab olunur, ona görə də tabe olmağı bacarmalı, tapşırıqları icra

etməli, şəxsən intizamlı olmalıdır.

Rəhbərin psixoloji hazırlığı və nüfuzu – bu hər işdən əvvəl, idarəetmə mədəniyyəti,

tərbiyə, öz hiss və emosiyalarını ələ almaq bacarığıdır. İnsan öz hərəkətlərinə görə nəzarəti

itirdikdə, lazımınca düşünülməmiş qərarlar qəbul edə bilər.

Rəhbər üçün, həm söhbəti nəzərə almaqla düzgün, sadə, başa düşülən və bununla belə,

mənalı, emosional, dəqiq və qısa danışmaq bacarığı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Yaxşı olardı ki,

rəhbər zarafatlardan istifadə etsin, lakin bu zarafat kiminsə xətrinə dəyməməlidir. Əgər rəhbər

sakit və ucadan danışmırsa, bu onun sözlərinə həcmlik və işgüzar xarakter verir.

Danışıq zamanı «mən» - deyə müraciət etmək lazım deyil, bu pis təəssürat yaradır. Yadda

saxlamaq lazımdır ki, belə olan halda həmsöhbət özü də formal olaraq «sən» -deyə müraciət

etmək hüququnu alır və əgər tabeçi bu hüquqdan istifadə edirsə, narahatlıq yaranır.

Əgər hər hansı bir vəziyyətdə, «sən» - deyə müraciət etmə, psixoloji yaxınlığı,

münasibətlərin səmimiliyini təzahür edirsə, digər hallarada (məsələn, cavan rəisin yaşlı tabeçiyə

müraciəti) bu təhqir sayılır.

Rəhbər hərəkətlərində kobudluğa yol verməməlidir: məsələn, həmsöhbətin çiyinlərindən

vurmaq, düyməsindən dartmaq, ifrat əl-qol ilə hərəkət etmə və s.

Son dərəcə diqqətli və səbirli olmaq lazımdır. Məsələn, əgər tabeçi əsassız xahiş ilə

gəlibsə, rəhbər onun arzusunun absurd olduğunu birbaşa ona deməməlidir. Bu, təbii inciklik

yaradır və tabeçi gələn dəfə rəhbərin yanına, hətta iş üçün faydalı, yaxşı təklif olsa belə gəlməz.

Qeyri real xahişə ən yaxşı reaksiya – sakit başa salmaqdır.

Rəhbər qulaq asmağı bacarmalıdır. Bu bacarığı öyrənmək lazımdır və öyrənmək olar.

Qulaq asmağı bacarmayan həmsöhbətə etinasızlığı nümayiş etdirir. Tabeçini danışmağa

çağırmağı bacarmaq lazımdır. Sakit insan idarə üçün həmişə çətin obyektdir, onu başa düşmək

çox çətindir.

Tabeçiliyə psixoloji təsir, rəhbərin xarici görünüşünə də təsir göstərir. Əgər səliqəlilik,

gözəllik, xoş hisslər yaradırsa, onda xoşagəlməzlik, əksinə, tabelikdə olanlarda mənfi emosiyalar

yaradır. Rəhbərin geyimi daimi iş üçün rahat, sadə, lakin müasir və keyfiyyətli olmalıdır.

Əgər rəhbər mübahisələri xəbərdarlıq etməklə və kollektivi səmərəli idarə etmək istəyirsə,

o tabeliyində olanlara etibar etməli, vacib məsələlər üzrə düzgün fikir söyləməli, özünə qarşı

tənqidi yanaşmalı, xırdaçı olmamalı, vaxtında susmağı bacarmalı, kollektivlə yaxınlaşmanın

ümumi maraq və yollarını tapmalı, birinci üzr istəməyi bacarmalı, işin maraqlarına görə öz

mənliyini saxlamağı bacarmalıdır.

210

Fəsil 19. Rəhbər və idarətemə aparatı işçiləri əməyinin təşkili və planlaşdırılması.

19.1. İdarəetmə aparatı işçilərinin əmək şərtləri

İdarəetmə aparatı işçiləri əməyinin təşkili məsələlərinin həll edilməsi zamanı iki əsas

məsələyə baxılır: əməyin optimal şəraitinin yaradılması; iş yeri təşkilinin səmərəli seçimi

Əmək şərtləri, insanın iş qabiliyyətini, əməyin xərc və nəticələrini müəyyən edən amillər

tərkibinə görə sistemləşdirmək olar: fəaliyyət sahəsində; işçilərin orqanizminə təsir dərəcəsi.

«Əmək şərtləri» termini məişətdə geniş yayılmışdır, hər bir konkret vəziyyətdə ona öz

anlayışlarını da əlavə edərək, insanlar ondan tez-tez istifadə edirlər. Biri üçün əmək şərti əmək

haqqının həcmi ilə, digəri üçün iş vaxtının müddəti ilə, üçüncülər üçün isə əməyin fiziki ağırlığı

və s. asossiasiya olunur. Bunların hamısı doğru, lakin bitməyəndir, çünki insana onun

sağlamlığına və iş qabiliyyətinə təsir göstərən amillərin sayı həqiqətdə daha çoxdur.

Əmək şərtləri – əmək prosesində insanın iş qabiliyyəti və sağlamlığına təsir göstərən

istehsalat mühiti amillərinə məxsusdur: texniki-texnoloji, sanitar-gigiyenik (temperatur, rütubət,

işıqlanma, səs, vibrasiya, qamma rəngləri), estetik (psixoloji rahatlığa kömək edən),

psixofizioloji (əmək və istirahətin növbələşməsi), sosial-psixoloji (psixoloji sədlərin aradan

qaldırılması) və s . amillər.

Amillərdən hər biri, müəyyən göstərici və ya onun məcmusu ilə xarakterizə olunur və onun

iş qabiliyyəti insanın vəziyyətinə bu və ya digər dərəcədə təsir göstərir. Bəzi amillər, hər şeydən

əvvəl, texniki-texnoloji və satinar-gigiyenik, bilavasitə sağlamlığa təsir göstərirlər. Digər amillər

(məsələn, estetik, sosial-psixoloji) əhvalının dəyişilməsi, fəaliyyətin motivasiyası yolu ilə insana

dolayı yolla təsir göstərir.

Normallaşmış səviyyələrin yüksəldilməsi zamanı, sanitar-gigiyenik amillərdən hər biri

insanın sağlamlıq və iş qabiliyyəti üçün əlverişsizdir. Əgər ətraf mühitin bir neçə əlverişsiz

amilləri eyni zamanda fəaliyyət göstərirsə, onda onlar bir-birinin pis təsirini gücləndirir. Səs-

küyün, vibrasiyanın, çirklənmənin, tozlanmanın, şüalanmanın, ətraf havanın yüksək və ya alçaq

(norma ilə müqayisədə) temperaturunun uzunmuddətli sistematik təsiri işləyənlərin funksional

vəziyyətinin davamlı pozulmasının, peşə xəstəliklərinin, əlilliyin yaranmasına aparır. Ona görə

də, əməyin normativ şərtlərinə (daha yaxşı rahat) riayət olunması, əməyin elmi təşkilinin əsas

tələbi hesab olunur.

Əmək şərtlərinin təkmilləşməsinin 3 istiqaməti mövcuddur:

1. Bəzi amillərin (səs-küyün, vibrasiyanın, tozlanmanın, havanın çirklənməsinin, ionlaşmış

şüalanmanın, mexaniki zədələrin alınması qorxusu və s.) təsirinin minimumlaşdırılması.

211

2. İş yerlərində estetik və təşkilati rahatlıq (kollektivdə mənəvi-psixoloji, əməyin

təhlükəsizliyi, tikintidə təsərrüfat-məişət yaşayış və s. kimi amillərin maksimumlaşdırılması.)

3.İşıqlanmanın, mikromühitin, heyətin demoqrafik və sosial strukturunun, əməyin maddi

şərtlərinin və s. optimallaşdırılması.

İdarəetmə aparatı işçilərinin əmək şəraitinin yaxşılaşması üzrə tədbirlər, normal

işıqlandırmanın, lazimi təmizliyin, havanın rütubətlik və temperaturunun iş otağının xoşa gələn

rənginin, səs-küyün aradan qaldırılmasının, əmək və istirahətin düzgün rejiminin təyin edilməsi

yolu ilə onların iş qabiliyyəti və sağlamlığının qorunmasının yüksəldilməsinə yönəldilməlidir.

Onların təyinatından asılı olaraq iş yerinin işıqlandırılması qüvvədə olan normaların

tələblərini razı salmalıdır. Çıraqların az parlaqlığı zamanı, pərakəndə işıqlandırmanın təmin

edilməsi üçün LB və LXB tipli lyuminessent lampaların tətbiq olunması məsləhət görülür.

İmkan daxilində xidməti otaqlar insana xoş psixoloji təsir göstərən işıqlandırmaya malik

olmalıdır.

İşıq iş yerinə stulların üstündən və təşkili texniki vasitələrindən sol və ya qabaqdan

düşməlidir, göz qamaşdıran effekt yol verilməzdir. İşıq şüaları, görünən sahənin üfüqi xəttində

50 dərəcə bucaq altında yazı stolunun işçi səthindən düşməlidir; insanın görmə qabiliyyəti bütün

istiqamətlərdə təxminən 45% qədər obyekti əhatə edir və bu sərhəddə istənilən işıq

səpələnməlidir.

İş yerlərinin işıqlandırılması ümumi (çıraqlar tavanda) və ya yerli (stolüstü lampalar) ola

bilər. Fəaliyyətdə olan normalara uyğun olaraq, iş yerlərindəki temperatur 18-200 sərhəddində

olmalı, havanın nisbi rütubəti qış vaxtı 45-50%, yay vaxtı isə 50-55% olmalıdır.

Havanın tərkibinin yaxşılaşdırılması və işçilərin əsəbi-psixoloji və görmə yorğunluğunun

azaldılmasına, iş yerlərində gül kompozisiyalarının yerləşdirilməsi kömək edir. Böyük olmayan

yerlərdə gülləri divarlarda yerləşdirirlər, kifayət qədər işıqlanmada isə, bitkilər həmçinin yerdə

xüsusi dayaqlarda da yerləşdirilə bilər. Onlar keçid yerlərini tutmamalı, pəncərə yerləri və

çıraqları örtməməlidir.

Kənardan iş yerlərinə daxil olan kənar səslərin səviyyəsi qüvvədə olan normalara uyğun

müəyyən olunur. Səs-küy anlayışı öz tərkibinə bütün akustik halları daxil edir, insanın əhvalını

pisləşdirir, iş qabiliyyətini aşağı salır, psixi qüsurlar yaradır.

Kənardan iş yerinə daxil olan səs-küylə mübarizə aparmaq olduqca çətindir, onların

səviyyəsini otağın səs izolyasiyasının hesabına azaltmaq olar. Daxili avadanlıqların işindən səs-

küyün götürülməsinə müxtəlif akustik arakəsmələr (onlar oturan insanın başından 15-20 sm

yuxarıda yerləşdirilir) kömək edir.

Onu qeyd edək ki, müəyyən dozalarda səs-küy hətta xeyirlidir. Məhz belə xoş düzgün,

seçilmiş musiqi, əməyin məhsuldarlığını stimullaşdırır, onun ritmikliyinə kömək edir. Sübut

212

edilmişdir ki, səsin tamamilə yoxluğu zamanı (səs vakumunda) insan yaradıcı surətdə işləyə

bilmir.

İşçilərin əmək və istirahət rejimi, əmək haqqında fəaliyyətdə olan qanunvericiliyə əsasən

hazırlanan daxili intizam qaydaları ilə nizama salınır. Onlarda iş günün davamiliyi (onun

başlanğıcı və sonu) nahar fasiləsi və s. nəzərdə tutulur. Növbələrin əvəzlənməsi adətən təbii

sutkalıq ritminə uyğun olaraq təyin olunur; səhər – günorta-axşam-gecə, 5-7 gündən sonra.

Gündəlik fasiləsiz istirahətin davamiliyi AR fəaliyyətdə olan Əmək Məcəlləsinə uyğun

olaraq 40 saatdan az olmamalıdır. 5 günlük iş həftəsi zamanı 2 istirahət günü bir qayda olaraq,

növbə ilə təqdim olunur.

Əmək və istirahətin illik rejimi işçi dövrlərinin, uzunmüddətli istirahət dövrü-növbəli

məzuniyyətlərlə əvəzlənməsini müəyyən edir. Məzuniyyətlərin təqdim olunması qrafiki,

həmkarlar ittifaqının razılığına görə müəssisələrin müdiriyyətləri tərəfindən tərtib olunur və

imkan dairəsində, məzuniyyətin vaxtı haqqında işçilərin tələblərini nəzərə almalıdır.

Müəssisədə bütünlüklə, bəzən isə onun ayrıca bölmələrində (fəaliyyətin xüsusiyyətlərindən

irəli gələrək), işin əvəzləmə qaydasını və istirahət üçün fasilə və onların davamiliyini ifadə edən

əmək və istirahətin vahid rejimi təyin olunur.

19.2. İdarəetmə aparatında iş yerinin təşkili.

İş yeri - bu vəzifəyə görə öhdəliklərin icrası üçün lazimi vasitələrlə təchiz olunmuş bir və

ya bir neçə icraçının əmək fəaliyyəti zonasıdır. İş yerinin səmərəli təşkili üçün, hər şeydən əvvəl

müəyyən sahə lazımdır. Sanitar normalarında təyin olunmuş onun ölçüləri, istiqamətləndirici

kimi xidmət edir, konkret şəraitdə isə avadanlıq ölçüsünün keçid və işçi məkanlarının hesaba

alınması ilə onlar xüsusi hesablama yolu ilə müəyyən olunur. Axırıncının ölçüləri mümkün-

maksimal işçi sahəsinin ölçülərinə uyğun gəlməlidir: uzununa (qabağa uzadılmış qollar – 65-70

sm) eninə (kənara açılmış qollar -150-160 sm). Bu parametrlər 750-1500 mm idarənin bir çox

işçiləri üçün yazı masalarının standart ölçülərini müəyyən edir. Antropometriyanın tələblərindən

irəli gələrək, yazı stollarının hündürlüyü 750 mm qəbul olunur, kompüterlər üçün isə stollar –

650 mm qəbul olunur. Bununla belə, stulun oturacaq hündürlüyü 450 mm bərabər olmalıdır.

Keçidin eni 60 sm az olmayaraq qəbul olunur.

Otaqlarda işçi yerləri əməyin bölüşdürülməsinə uyğun olaraq qruplaşdırılır. Onlar ayrıca

işçi otaqlarında (kabinetlərdə) və ya böyük otaqlarda yerləşdirilə bilərlər. İqtisadi cəhətdən və

əməyin bölüşdürülməsindəki mümkün dəyişikliklərdən irəli gələrək, zal otaqlarına üstünlük

verilir. Belə olan halda iş yerləri və ya sahələri hərəkət edən şüşə arakəsmələri ilə bölünür.

213

Rəhbərin kabineti, müxtəlif sahəni tuta və stol arxasında iş, gələnlərin qəbulu, işgüzar

müşavirələrin keçirilməsi üçün də nəzərdə tutula bilər. Rəhbərin iş yeri üçün T-şəkilli layihə

daha çox xarakterikdir, belə ki, bu zaman bilavasitə iş stoluna perpendikulyar olaraq müşavirələr

üçün stol da qoyulur. İş üçün stola soldan artırma da çox rahatdır. O əlaqə vasitələrinin stolüstü

kartotekanın telefon kitabçası və s. yerləşdirilməsinə imkan verir. Stulun əvəzinə rəhbər üçün

qalxan-çevrilən kreslo daha rahatdır. O, əlaqə vasitələrindən, siqnalizasiya və iş günü ərzində az

yorğunluq şəraitinə belə ki, oturacağın hündürlüyünü və belin vəziyyətini tənzimləməyə kömək

edən maksimal rahatlıq yaradır.

Ustanın iş icraçısnın (baş iş icraçısının) iş yeri müddətli binalar tipinin (hərəkət edən,

konteyner və ya yığılan-açılan) seçilməsi ilə müəyyən olunur. Müddətli binaların tələb olunan

sahəsini, bir işçi üçün sahəsi 4 m2 bərabər baş iş icraçısı kontorunun sahəsi isə -20-25 m2,

dispetçer otağı sahəsinin hesablanması üçün, bir əməkdaşa 1 m2 qəbul olunan binadakı

kontorlara uyğun olaraq qüvvədə olan normativləri istifadə edərək, iş icraçısının sahəsini

hazırlaması zamanı hər bir konkret halda müəyyən edirlər. İş yerlərində şəxsi kompüterdən

istifadə zamanı, prosessorun, displeyin, klaviatür və printerin zonasını nəzərə almaq, qoşulmanın

təchiz olunma yerini müəyyən etmək lazımdır.

İş yerinin təşkili – bu iş yerinin əmək vasitələri və predmetləri ilə təchiz edilməsi və

onların funksional yerləşdirilməsinə görə tədbirlər sistemidir.

Rəhbərlərin iş yerlərinin rasional təşkili, onların düzgün layihələşdirilməsini, təşkilati

texnikanı, lazımi vasitə və mebellərin komplektləşməsini, dəftərxana ləvazimatları və müxtəlif

köməkçi qurğuları nəzərdə tutur.

İş yerlərinin rasional təşkilinin ümumi tələbləri- iş üçün maksimal rahatlığın yaradılması,

qeyri rasional yerləşdirmə və hərəkətlərdən azad edilməsi, bu əsasda, icra edilən işə görə əmək

xərclərinin azaldılmasıdır.

Rəhbər işinin xüsusiyyətləri, zehni əməliyyatların tutduğu yüksək həcmi hesab olunur.

Bununla kifayət dərəcədə rəhbərlərin iş yerlərinin təşkili və avadanlığına olan tələblər müəyyən

olunur.

İstənilən kontorun tərkibinin əsasına, aşağıdakı əsas prinsiplər qoyulmalıdır:

•mebel, təşkilati texnika, işıqlandırma qurğuları və hətta dəftərxana ləvazimatları bir stildə

saxlanmalıdır;

•idarənin yerbəyer etməzdən əvvəl, rəhbər gərək öz otağını öyrənsin. Onun ölçüləri,

yerləşdirmə üçün nəzərdə tutulan predmetlərin ölçü və sayına uyğun gəlməlidir;

•əgər idarənin pəncərələri səs-küylü küçəyə tərəfdirsə, onda səs izolyasiyası haqqında

düşünmək lazımdır. Gün tərəfə olan pəncərələr üçün kölgələmələri nəzərdə tutmaq lazımdır;

•işçi otaqlarının dekorativ tərtib məsələlərini də həll etmək lazımdır;

214

•istifadə nöqteyi-nəzərdən mebel gərək rahat yerləşdirilsin, hər şeydən əvvəl bu iş masasına

aid edilir;

•stolun ölçüsünü elə seçmək lazımdır ki, onun üstündəki istənilən predmetə asan çatmaq

mümkün olsun;

•stolun üstünü plastikşüşə materialı ilə örtmək, daha yaxşı isə onu yaşıl mahud və ya dəri

ilə üz çəkmək məsləhət görülür. Soldan, düz uzadılmış qolun zonasından kənar, kağız vərəqlərini

(«ağlama» və «qaralama») qoymaq daha məqsədəuyğundur. Elə bu zonada seçilmiş karandaşlar,

flomasterlər, yapışqan, qayçılar və digər ləvazimatlar yerləşə bilər;

•iki papka yaratmaq daha məqsədəuyğun olardı: «icraedilmə üçün» və «icra edilib» birinci

–sağda ikinci –solda.<<İcraedilmə>> papkası öz masanda nəyi isə itirmək və ya yaddan

çıxartmaq riskini aşağı salacaq. İşçi yerlərinin təchizi üçün mebel dəstinə bunlar daxildir: yazı

stolları (adi və ixtisaslı); sorğu materiallarının saxlanması üçün kiçik dolab və köməkçi masalar;

kreslolar, stullar (qalxan-dönən); adi və ya xüsusi növlü rəflər (sənədlərin saxlanması üçün).

Tutumun artırılması zamanı, faydalı sahənin böyük səmərəsini, iş otaqlarının bütün

hündürlüyü boyu divar üzərindəki divar-rəfləri verir. Divarüstü rəf və rəf-arakəsmələrin tutumu,

adi rəflərindən elə həmin tutulan tavan sahəsindən 2,5 dəfə çoxdur.

Təşkilatda əməkdaşların çoxlu sayı zamanı, yerləşdirmənin aşağıdakı qaydalarına riayət

etmək lazımdır: gələnlərin qəbulu ilə bağlı şöbələri (kadrlar şöbəsi, mühasibatlıq, əmək və əmək

haqqı şöbələri) – girişin yaxınlığında yerləşdirmək lazımdır; qonşu şöbələr yanbayan

yerləşdirilməlidir.

Hesablama texnikası ilə iş üçün nəzərdə tutulan şöbələri, onların işinin normal şəraitini

pozmamaq üçün digər struktur bölmələrdən təcrid etmək lazımdır.

İş yerlərinin planlaşdırılması rasional hesab olunur, əgər:

•iş yerləri sənədlərin texnoloji prosesinin emalına uyğun olaraq yerləşdirilirsə, bu da

əməkdaş və sənədlərin lazımsız yerdəyişməsini aradan qaldırır;

•iş yerləri arasında, iş yerləri və divarlar arasında olan keçidlər hərəkətə mane olmurlarsa;

•zonaların yaradılması zamanı, iş yerləri icra edilən işlərin ümumiliyini nəzərə alaraq

qruplaşdırılırsa;

•əməkdaşların masaları, hansı ki, hamıdan çox gələnləri qəbul edir, çıxışa yaxın

yerləşdirilirsə, bu da gələnlərin artıq yerdəyişməsini istisna edir;

•ümumi istifadənin rəf –kartoteka və təşkilati texnikanın digər vasitələri elə yerləşdirilib ki,

əməkdaşların ondan istifadə etməsi rahat olsun.

Rəhbərin işində, əsas tərkib hissələr, kompüter texnikası, həmçinin əlaqə vasitələri hesab

olunur. Kompüterdə işləmə zamanı icra edilən əsas şərt-rəhbərlərin işinin asanlaşdırılması

olmalıdır. Müasir şəraitdə kompüter əlaqəsinin geniş seçimi təqdim olunur. İnformasiya

215

sisteminin abunəçisi olan rəhbər, əməkdaşlarla əlaqə saxlayır, həmçinin proqram təminatı

kitabxanalarına müxtəlif məlumatlar bankına, beynəlxalq telekonfrans sistemlərinə, digər

informasiya xidmətlərinə giriş alırlar. Onun tətbiq edilməsinin əsasında informasiyanın

dəyişdirilməsi durur və ərizələr yığılır. Kompüter modelinin və digər texnikanın seçimi, bir

qayda olaraq vasitələrin daha çox səmərəli qoyuluşu, və onların ödənilməsi maraqlarına olan

«keyfiyyət–dəyər» meyarından irəli gələrək, həyata keçirilir.

19.3. Rəhbərin iş vaxtının hesaba alması və təhlili üsulları.

Tədqiqatlar göstərir ki, bir çox rəhbərlər, gərgin iş ritmi zamanı vaxtın xroniki

çatışmazlığını hiss edir və çox vaxt öz iş vaxtını artırırlar. Nəticədə, onların ixtisasın

artırılmasına, ailəyə, mədəniyyətə, istirahətə, şəxsi inkişafına vaxtı qalmır. Bundan əlavə, əgər

rəhbər ancaq cari işlərlə məşğuldursa, hadisələrin təbii gedişatının təsirinə düşürsə, öz şəxsi

vaxtını idarə etmirsə, onda o tədricən əsası ikincidərəcəlidən seçmək, bir çox konkret

vəziyyətlərə görə əsas problemin görülməsi onun qərarı pozuntuların ləğvi ilə bağlı olan getdikcə

operativ xaotik hərəkətlərinin xarakterini alması bacarığı və imkanını itirir. Həddən artıq

yüklənmənin səbəbi üzündən, daha çox vacib olan məsələlər icra olunmur, perspektiv məsələlər

həll edilməmiş qalır.

Rəhbərin şəxsi əməyinin təşkili-yalnız onun şəxsi işi deyildir. Tabeçilər gözləmələrə vaxt

itirmədən rəhbərin qəbuluna nə vaxt düşəcəklərini bilməlidirlər.

Rəhbər əməyinin tənzimlənməyən təşkili zamanı heç kim qabaqcadan bilmir ki, edilən iş

haqqında hesabata görə onu nə vaxt çağıracaqlar və ona görə də, öz işinin planlaşdırılmasında

tələbat getdikcə yox olur. Əmək kollektivində iş vaxtının qaydasız istifadəsinin zəncir reaksiyası

baş verir. O rəhbərin özündən irəli gəlir və ona lazimi şəkildə qaytarılır, müxtəlif alışan işlərin

növbələşməsinə dayanmadan vaxt sərf edir.

Əgər rəhbər dəqiq düşünülməmiş və şəxsi əməyinin saxlanılmış təşkili sistemində işləyirsə

onda müəssisənin idarəetmə sistemini elmi əsaslanmış sistemə qaldırmaq mümkün deyil.

Rəhbərin əmək təşkilinin elmi prinsipləri kifayət qədər öyrənilmir və tətbiq edilmirsə, onları çox

hallarda kifayət qədər səmərəsiz empirik tapılanlar əvəz edir.

Bir çox rəhbərlər düşünürlər ki, onların iş vaxtının defisiti xarici səbəblərdən əmələ gəlir:

rəhbərliyə çağırış və tapşırıqlarla gələnlərin qəbulu ilə, müşavirələrdə iştirak etmə ilə, gecikmiş

və ya natamam informasiyalar ilə. Əlbəttə ki, bu problemlər baş verir və onların özləri də buraya

öz payını daxil edirlər. Bütün çətinliklərə sərhəd qoymaq və işlərin yarısını köməkçilərə

tapşırmaq lazımdır.

216

Şəxsi intizamın olmaması səbəbindən baş verən vaxt itirmələrini aradan qaldırmaq daha da

çətindir. Yaxşı rəhbər, özünüidarəetmə elmi və bacarığını öyrənməlidir. Özünü qiymətləndirmə

fəndlərinin öyrənilməsi, aşağıdakılara imkan verər:

•şəxsi əməyi və tabeçilərin əməyini səmərəli təşkil etməyə;

•ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsinə;

•stress vəziyyətlərindən yan çəkinmə, yüksək iş qabiliyyətinin artırılması və qorunmasına;

•əməyin ən yaxşı nailiyyətlərinə nail olunmağa;

•icra edilən işdən razı qalma.

Rəhbər öz iş vaxtına görə sistemli müşahidə aparmalıdır. Bu onun istifadəsini təhlil etməyə,

şəxsi işin əsaslanmış planlarını tərtib etməyə imkan verir. Daha əhəmiyyətli işlərin və onların

icrasının sonrakı qeydə alınması siyahısından tərtib edilməsindən başlamaq lazımdır. Bunun

üçün hesaba alma kartından istifadə etmək olar (cədvəl 19.1).

Cədvəl 19.1

Əsas işlərin hesabalama kartı

№ Işin tərkibi Davamilik Başlanğıc və

bitmə vaxtı

İcra edilib ya

yox Qeyd

İş vaxtının sərflərinin təhlil edilməsi üçün, onlar ayrıca xarakterinə, iş formasına, icra

edilmə yerinə və s. görə nisbətən müstəqil qruplarda birləşirlər. Məsələn, icra edilən vaxt sərfinin

xarakterinə görə belə təsnifatlaşdırıla bilər: təşkilati-inzibati, fərdi-yaradıcı, texniki, köməkçi

işçilər, istirahət. İstehsalın idarə edilməsi funksiyalarına görə vaxt sərfi, hər bir funksiya üzrə

ayrıca qruplaşdırılır (planlaşdırma və təşkiletmə, nəzarət, tənzimləmə, hesaba alma və təhlil). İş

formalarına görə belə təsnifatlaşdırma mümkündür: müşavirələrin keçirilməsi; onlarda iştirak

etmə, tabeçilərlə fərdi söhbət, analitik iş, iş yerlərinin yoxlanması, rəhbərliyə çağırış, sənədlərlə

iş, ərazi yerdəyişməsi və s.

Hər bir rəhbər özü üçün iş vaxtının sərfedilmə təsnifatını tərtib edir, bu da, ona ehtiyat

axtarmağa, öz vaxtının istifadə edilməsini yaxşılaşdırmağa və son nəticədə əməyin səmərəliyinin

yüksəldilməsinə kömək edəcək.

İş icraçıları və ustalar üçün iş vaxtı sərflərinin aşağıdakı növləri xarakterikdir:

217

•təşkilati-texniki iş (əməyin təşkili və tikinti işlərinin icra edilmə texnologiyasına

rəhbərlik);

•mühəndis-texniki işlər (işçi çertyojlarının öyrənilməsi, bina və tikililərin salınması,

mühəndis hesablamaları, səmərələşdirmə, ixtiraçılıq və yeni texnikanın tətbiqi);

•T və Qİ icrasının gedişi haqqında istehsalat informasiyasının alınması və ötürülməsi,

göstəriş, məsləhət, qeyd, razılaşma şəklində idarə işçiləri arasında informasiya mübadiləsi;

•analitik işlər (planların icra edilməsi yekununun və onların təhlilinin aparılması, istehsal

ehtiyatlarının aşkar edilməsi və s.);

•istehsal və iş keyfiyyətlərinin nəzarəti;

•sənədlərlə işlər (onların tərtib edilməsi, öyrənilməsi, imzalanması, müxtəlif cədvəllərin,

aktların, ərizələrin, jurnalların, tapşırıqların, hesabat və s. tərtibi);

•sahədə, tikinti müəssisələri və s. müşavirələrində iştirak etmə;

•xüsusi ədəbiyyatın, ötürülən təcrübənin, iqtisadi təhsil və ixtisasın artırılması məqsədi ilə

təhsilin digər formalarının öyrənilməsi;

•briqadaların dəstləşdirilməsi, əmək intizamının möhkəmləndirilməsi və sahənin heyəti ilə

işin tərbiyəvi və digər növləri;

•tikilən obyektlər arasında və rəhbərin çağırışına görə fəaliyyət;

•istirahət və nahar üçün nizama salınan fasilələr;

•digər kateqoriyalı və başqa işçilərin əvəz edilməsi zamanı xas olmayan vəzifə borclarının

icrası;

•iş vaxtı itgiləri kimi nəzərə alınan qeyri istehsal şərtləri.

Sahədə işçi vaxtı balansının hazırlanması rəhbərə işçilərin ixtisası ilə icra edilən işlərin

xarakter və çətinliyini əlaqələndirməyə, onların nisbətən bərabər yüklənməsini təmin etmək və

ən əsası ehtiyatları aşkar etmək və iş vaxtının istifadə edilməsi nəticələrinin işçilərin ayrıca

kateqoriyaları ilə müqayisə edilməsinə kömək edir. Cədvəl 19.2 misal gətirilən qiymətlər

əsasında alınan iş vaxtının balansı, faktiki xərclərlə müqayisə üçün nümunə kimi baxıla bilər.

Cədvəl 19.2

Xətti rəhbərlərin tikintidə ekspert təhlili nəticəsində alınan iş vaxtının səmərəli balansı.

İş vaxtı sərfi qrupları

Ümumi vaxtdan tutulan sərflər %

Usta Iş icraçısı Baş iş

icraçısı

Təşkilati texniki iş 26,0 21,0 16,0

Mühəndis –yaradıcı iş 9,0 11,0 11,0

218

Analitik iş 6,0 7,0 10,0

İstehsal informasiyasının alınması və ötürülməsi 5,0 6,0 7,0

Sənədlərlə iş 11,0 11,0 8,0

Müşavirə 4,0 5,0 7,0

İstehsal və iş keyfiyyətinin nəzarəti 17,0 15,0 13,0

İxtisasın artırılması 5,0 5,0 5,0

Kadrlarla iş 6,0 6,0 6,0

Ərazi yerdəyişməsi 8,0 10,0 13,0

Nizama salınan fasilələr 3,0 3,0 3,0

Yekun 100,0 100,0 100,0

İş vaxtının istifadəsinin kompleks qiymətləndirilməsi üçün Ki.v əmsalı tətbiq oluna bilər və

hansı ki, aşağıdakı düsturlarla ifadə olunur.

Burada;

Ke –iş vaxtı istifadəsinin ekstensivlik əmsalıdır.

Burada;

F-iş vaxtının ümumi fondu;

İ - iş vaxtının itkiləridir.

Ki- iş vaxtı istifadəsinin intensivlik əmsalıdır.

Ki –ekspert yolu ilə alınan normativ struktur ilə müqayisədə rəhbərin iş vaxtı

strukturnun səmərəliliyini müəyyən edir və bu düsturla nəzərdə tutulur.

Burada; Jf və Jn iş vaxtı balansının strukturunda hər bir elementin faktiki və normativ

payı;

n- iş vaxtı sərfi növlərinin sayı.

Vahidə yaxın olan Ki.v iş vaxtı istifadəsinin ümumi göstəricisinin optimal halı hesab

olunur. Onun əhəmiyyəti nə qədər azdırsa, rəhbər tərəfindən vaxt bir o qədər pis istifadə olunub.

Sənədlərin tərtibi və hesablama-layihələndirmə işi ilə məşğul olan işçilər üçün, iş vaxtı

normalaşdırıla bilər. Normalar tərəfindən müəyyən iş həcminin vaxt sərfi və ya müəyyən

təşkilati-texniki şəraitdə normalaşdırılan iş növü vahidi təyin olunur.

Vaxt norması bu düsturla müəyyən olunur.

Ki.v=Ke Ki

Ke=(F - I)F

219

Burada – uyğun olaraq operativ iş vaxtı, iş yerinin xidmət vaxtı, istirahət və şəxsi

ehtiyaclara görə fasilədir.

İşə görə vaxtın tipik normaları da vacibdir. Əgər işin bəzi növlərinə görə normalar

yoxdursa, analitik –tədqiqat üsulunun istifadəsi ilə onların hazırlanması aparılır. Bu üsulun

mahiyyəti müşahidələrin aparılmasından, təhlilindən, riyazi-statistik işlənmədən və normaların

hesablanmasından ibarətdir.

19.4. Rəhbər işinin planlaşdırılması

Rəhbər işinin qabaqcadan tərtib olunmuş planları, onun əməyini intizamlaşdırır və vacib

tədbirlərin icra edilməsini istisna edir. Şəxsi iş planının tərtibi iş vəziyyətlərinin ilkin təhlilini

tələb edir, bu isə, rəhbərin işini aktivləşdirir, onu daha məqsədyönlü edir.

Əvvəla vacib işlərin siyahısını tərtib etmək, sonra isə işlərin siyahısını qaydaya salmaq

lazımdır: əgər iş həddən artıq çətindirsə – onu hissələrə ayırmaq, əgər kiçikdirsə – ona daha

ümumiləşdirilmiş fasilə daxil etmək lazımdır. Ümumiləşdirmə zamanı işləri, gündəlik, həftəlik

və perspektiv (aylıq, rüblük) hissələrə bölmək lazımdır.

İşlərin fərdi planını onları əmək kollektivinin iş planı ilə əlaqələndirərək,onu gün, həftə,ay

üçün tərtib etmək məsləhət görülür. Bu planları tərtib edərək, işin hər bir növünü fikirləşmək,

məqsəddən, tərkibdən, icranın həcm və ardıcıllığından asılı olaraq qruplaşdırmaq davamiliyini

müəyyən etmək, hər bir işin başlanğıc və bitməsini fikirləşmək lazımdır.

Hazırlanmanı uzunmüddətli plandan başlamaq məsləhətdir, yəni ilin əsas işlərinin plan-

qrafikindən öz tərkibinə bu qrafikləri aid edə bilər: işlərin (tədbirlərin) adları, onların icrası

nəticələrinin təqdim edilmə ünvanı, işlərin plan və faktikini icraetmə müddətləri.

Plan-qrafikinin tərkibinə nisbətən daha çox vacib işlər daxil edilir. İlin əsas işlərinin plan-

qrafiki əsasında, işin aylıq planı tərtib olunur, axırıncıların əsasında isə –həftəlik plan tərtib

olunur.

Rəhbər işinin operativ planlaşdırılması bir qayda olaraq, bir həftədən az olmayaraq həyata

keçirilir. Belə planlar, əgər onlar illik və aylıq planların əsasında tərtib olunursa, uzunmüddətli

işin təyin olunan rejiminə əlavə olunur və «cari» ilə mübarizədə səmərəli vasitə kimi çıxış edir.

Tikinti təşkilatı rəhbərinin həftəlik planına bunları daxil etmək lazımdır: maliyyə

vəziyyətinin vəziyyətinə baxılmasını; tikinti işləri qrafiklərinin icrasının yoxlanmasını; tikilən

obyektlərə baş çəkmə və onlara görə işlərin təhlilini; kadrlarla iş planı icrasının yoxlanması və

eyni zamanda onların əmək, məişət və istirahət şəraitinin yaxşılaşdırılmasını; təşkilati-texniki

220

tədbirlər planının icrasının yoxlanmasını; şəxsi məsələlərə görə işçilərin qəbulu; kənar

təşkilatlardan gələnlərin qəbulunu; layihə-smeta sənədlərinin iş icrası işlərinin baxılması, işlərin

vəziyyətinin təhlili üzrə operativ müşavirə və s. Həftəlik planda, subpodryat təşkilatlar,

təchizatçılar, qonşu və şəxsi bölmələrlə cari məsələlərin gündəlik həlli üçün vaxtı nəzərə almaq

lazımdır.

Gözlənilməz işlər və həmçinin cari məsələlərin operativ həlli üçün vaxt ehtiyatı (təxminən

30-40 %) planlaşdırılır.

İlk vaxtlar günün ağır nizamını tapşırmaq lazım deyil, iş prosesində qrafiki təkmilləşdirə

və dəqiqləşdirərək, ancaq əsas işləri planlaşdırmaq olar. Cari işlərin yazılış forması çox hallarda

planlaşdırmanın dəqiqliyinə təsir göstərir. Vaxt cədvəli olan formalar nisbətən daha rahatdır.

Konkret iş planlarına keçmək üçün, hər gün rəhbərə bu və ya digər işlərin icrası üçün hansı

vaxtın lazım olduğunu, onun nə qədər vaxtı olduğu işləri hansı ardıcıllıqla icra etməyi, iş vaxtı

sərhəddində vaxtı hansı yolla bölüşdürülməyi müəyyən etmək lazımdır. «Şəxsi iş gündəliyinin»

yaradılması çox faydalı olardı. Gündəlik özündən ümumi dəftər formasında kitabı xatırladır və

adətən 3 şöbədən ibarət olur: birinci – sorğu informasiyasının (telefonlar, ünvanlar və s.)

yazılması üçün; ikinci hər gün vaxt üzrə icra edilən işlərin nəzərə alınması ilə ilin daha çox vacib

işlərinin və həmçinin ay, həftə üzrə şəxsi iş planlarının qeydə alınması üçün; üçüncü –ümumi

qeydlər üçün «şəxsi iş gündəlyi» yaradılmasının mahiyyəti nəinki nəzərdə tutulmuş işlərin

sistemləşdirilməsindən, həm də bütün icra edilən işlərin hesabaalma və təhlilinin

mümkünlüyündən ibarətdir. «İcra edilib» qrafasının doldurulması mütləq hesab olunur, burada

faktiki sərf edilən vaxt, əmək tutumu normativi və ya bu və ya digər işlərin icrası üçün vaxt

itikiləri haqqında öz istiqamət məlumatları ilə müqayisə olunur. Gündəlik qeydlərinin daim

baxılması və icra edilən işlərin təhlili nisbətən daha səmərəli istifadə yollarını axtarmamağa,

rəhbərliyin səmərəliliyini yüksəltməyə imkan verir.

Tikinti müəssisələrində fəaliyyətdə olan iş həftəsi intizamının əsasında, rəhbər şəxsi iş

rejimini hazırlayır. Rejim bu fəaliyyətin elə təşkilidir ki, burada sutkalar səmərəli olaraq iş, öz-

özünə təhsil, qidalanma, istirahət və s. üçün vaxt hissələrinə bölünür. Rejim rəhbərin həyat tərzi

və fəaliyyətinə, müəyyən ritm gətirir, möhkəm müsbət vərdişlərin hazırlanmasına, işə daxil

olmasının vaxt itkilərinin azaldılmasına, nə ilə məşğul olmaq seçiminə və s. imkan verir. Günün

rejimi tədricən həyat tərzinə çevrilərək dəqiqləşdirilməli, yaxşılaşdırılmalıdır. Nümunə kimi

əməyin Elmi-tədqiqat institutu tərəfindən məsləhət görülən usta üçün iriləşdirilmiş iş rejimini

göstərmək olar (cədvəl 19.3)

Cədvəl 19.3. Ustanın nümunəvi iriləşdirilmiş iş günü rejimi

221

Fəaliyyət növü İş vaxtı/saat

Hazırlıq işi 7.45 – 8.00

İstehsalın idarə edilməsi 8.00 – 9.50

İstirahət 9.50 – 10.00

Sənədlərlə iş 10.00 – 11.00

İstehsalın idarə edilməsi 11.00- 12.00

Nahar fasiləsi 12.00 – 13.00

İstehsalın idarə edilməsi 13.00-14.00

Sənədlərlə iş 14.00- 14.50

İstirahət 14.50 – 15.00

İstehsalın idarə edilməsi 15.00- 17.00

Yekun iş 17.00 – 17.15

Məsələn, ustanın hazırlıq işi üçün öz tərkibinə sahəni gəzməklə bunları daxil edə bilər;

texniki təhlükəsizlik vəziyyətinin yoxlanılması və yanğın əleyhinə tədbirlərin icrası, işçiləri

mexanikləşdirmə vasitələri ilə, tikinti materialları ilə təchiz etmə, işçilərin işə vaxtında çıxması

və onların iş yerləri üzrə yerləşdirilməsi; anbardan material, alət, inventar, xüsusi geyimin

verilməsi; iş başlamazdan əvvəl işçilərlə təlimatın aparılması və s.

İstehsalat prosesinin idarəçiliyi və əmək kollektivinə rəhbərlik öz tərkibinə hər bir işdən

əvvəl; briqadanın işini və iş yerlərinin təşkilini, konstruksiya və materialların mövcudluğunu;

alətin, inventarların düzgün istifadəsi və tətbiqini, təhlükəsizlik texnikası tələblərinə riayət

olunmasına nəzarəti və vəziyyətə uyğun olaraq iş və funksiyaların digər növlərini daxil edir. İş

gününün ikinci yarısında usta, keyfiyyətə nəzarəti tələb edən işlərin qəbulu, gələn iş gününə

hazırlıq məqsədilə sahəyə baş çəkməni həyata keçirir.

Əgər günün birinci yarısında əsas iş, xüsusi təlimatların öyrənilməsinə, operativ sənədlərin

tərtibinə, tabelin doldurulmasına yönəldilibsə, iş gününün sonunda əsasən diqqəti icra olunan

işlərin yekunlarının təhlilinə, növbəti günün işinin planlaşdırılmasına, briqadir tərəfindən

tapşırıqların hazırlığına və s. ayırmaq lazımdır.

222

Qısaldılmış sözlərin açılışları.

TİƏ - texniki-iqtisadi əsaslandırılma

TTH - təşkilati-texniki hazırlıq

MFİ - maliyyə fəaliyyətinin idarəolunması;

Nİ - nəqliyyatın idarəolunması;

MPİ - maşın parkının idarəolunması;

MTİ- material təchizatının idarəolunması;

İMİ - istehsal müəssisələrinin idarəolunması;

Kİİ - köməkçi istehsalatin idarəolunması;

MKİ - məişət kompleklərinin idarəolunması;

ƏvəƏHİ - əmək və əmək haqqının idarəolunması;

ETK - ev tikinti kombinatı

MTŞ - maliyyə -təssərüfat şöbəsi

MT - mənzil tikinti

MTT- maddi-texniki təchizetmə

TİŞ - texniki istehsalat şöbəsi

TQİ - tikinti – quraşdırma işləri

İİL -işlərin istehsalatı layihəsi

TQT- tikinti quraşdırma təşkilatı

MTİ- mühəndis texnik işçi

HSK- hərbi-sənaye kompleksi

İTL- investisiya tikinti layihəsi

EHM- elektron hesablama maşını

AES- avtomatlaşdırılmış ekspert sistemləri

MTM - məkan-texnoloji modulları

İTL- işin təşkili layihəsi

TTL - tikintinin təşkili layihəsi

VNvəQ - vahid norma və qiymətlər

İKN- iriləşdirilmiş konstruktiv normalar

İNİ - iş növünə görə iriləşdirilmiş

İON - iriləşdirilmiş obyekt normaları

VRVQ - vahid rayon vahid qiymətlər

İHT - informasiya hesablama texnikası

DÜST- dövlət ümumi standartlar toplusu

MMB- mərkəzi məlumatlar bankı

223

EHT- elektron-hesablayıcı texnika

İHS - informasiya-hesablayıcı sistemi

İVDS - icrasının vahid dövlət sistemi

SUS- sənədləşməsinin unifikasiya sistemi

AİS- avtomatlaşmış informasiya sistemi

TVSTIIK- təsnifatın vahid sistemi və texniki-iqtisadi informasiyanın kodlaşdırılması

İSDT- idarəetmə sənədləşməsinin ümumi dövlət təsnifatı

OƏK- operativ əlaqənin konsentratları

ATS - avtomatlaşmış telefon stansiyası

IHT- informasiya-hesablama texnikası

İRÜ- iqtisadi – riyazi üsulları

İAS- .idarəetmənin avtomatlaşdırılmış sistemi

LHAS- layihə hazırlamalarının avtomatlaşdırılmış sistemi

PHAS- plan hesablaşmaları avtomatlaşdırılmış sistemi

TPİEAS - texnoloji proseslərin idarə edilməsinin avtomatlaşdırılmış sistemi

TİAS - tikinti istehsalatının avtomatlaşdırılmış sistemi

TİQHAS - təşkilati idarəetmə qərarlarının hazırlanmasının avtomatlaşdırılmış sistemi

LİİHSİ- layihələrin idarə edilməsinin informasiya – hesablama sistemləri inteqrasiyası

İQHKİT- idarəetmə qərarlarının hazırlanmasının kompüter informasiya texnologiyası

MvəBB - məlumatlar və biliklər bazası,

VBİS- vahid təşkilati və idarəetmənin xüsusi sistemi

TPP - tətbiqi proqram paketləri

MTD - məlumatların təsviri dili

MMD - məlumatların manipulyasiya etmə dili

MvəBBİB - məlumatlar və biliklər bankının inteqrasiya olunmuş bölgüsü

AM - abonent məntəqələri

TX - texniki xidmət

TTSQ - təqvim təşkilati-struktur qrafikləri

TQT - tikinti quraşdırma təşkilatı

İTŞ - istehsalat-texniki şöbə

PİEİİHS - proqramların idarə edilməsinin inteqrallaşmış informasiya – hesablama sistemi

ƏNƏ - əmtəə-nəqliyat əlavələri

Dİ - dispetçer idarəçiliyi

HSQ - həftəlik-sutkalıq qrafikləri

ƏTB - ərazi təchizetmə bazarları

224

İTKB - istehsal-texniki dəstləşdirmə bazaları

DTX - dəst-texnoloji xəritə

Mİİ - mexanikləşmənin ixtisaslaşmış idarəçiliyi

Mİ - mexanikləşdirmə idarəçiliyi

TM - tikinti müəssisəsi

ANM - avtonəqliyyat müəsisəsi

KİS - keyfiyyətin idarə edilməsi sistemi

DSEİ - dövlət siyahıdan kənar ekspertiza idarəsi

ŞMK - şəhərsalma və memarlıq üzrə komitə

DITY - dövlət idarəetmə-texniki yoxlaması

TNvəQ - tikinti norma və qaydaları

MTİ - mühəndis-texniki işçilər

KNX - keyfiyyətin xüsusi nəzarət xidməti

TTE - təşkilati-texniki etibarlılıq

225

ƏDƏBİYYAT

1. Abutalıbov R.R, Məmmədov S.M, Quliyev S.M. İdarəetmənin əsasları

Bakı- 2013 il

2. Аbdullayev Т.P. Tikinti investisiya layihələrinin idarə edilməsi Bakı-2008 il

3. Аbdullayev Т.P. Tikintinin təşkili və idarə edilməsi Bakı-2004 il

4. www.preslib.az Azərbaycan Respublikası Prezidentin İşlər İdarəsinin Prezident

Kitabxanası.

5. www.stat.gov.az Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi.

6. T. Quliyev Menecmentin (idarəetmənin) əsasları BAKI-2006 il.

7.Грабовый П.Г, В.А. Большаков и др Организация строительного

производства: Учебник для вузов/Т.Н.Цай,.М.: Изд-во АСВ, 1999.

8.Панибратов Ю.П. Планирование эффективности строительного

производства. Л.: Изд-во ЛГУ,1985.

9.Питерс Т., Уотерман Р.В Поисках эффективного управления. М.: Прогресс,

1986.

10.Резник С.Д. Управление персоналом: Учеб.пособие изд., доп.и перераб./

ПГАСА. Пенза,1999.

11.Резник С.Д. Управление трудовым коллективом и организация

управленческого труда (в строительстве). М.: Стройиздат,1988.

12.Телешев В.И.Организация, планирование и управление гидротехническим

стоительством. М.: Стройиздат,1989.

13.Управление в строительства: Учебник для вузов / Под общ.ред.

В.М.Васильва. М.: Изд-во АСВ; СПб.: СПбГАСУ,1994.

14.Управление строительными инвестиционными проектами: Учеб. Пособие /

Под общ.ред. В.М.Васильва, Ю.П. Панибратова.М.: Изд-во АСВ; СПб.:

СПбГАСУ,1997.

15.Фалмер Р.М. Энициклопедия современного управления. Т. 1-5. М.: ВНПК

энергия 1992.

16.Цай Т.Н., Грабовый П.Г. и др. Конкуренция и управление рисками на

предприятиях в усдовиях рынка. М.: Алонс,1997.

226

17. Цай Т.Н., Ширшиков Б.Ф., Баетов Б.И. Инженерная подготовка

строительного производства. М.: Стройиздат,1990.

18.Шкляров А.Ф.Надежность систем управления в строительстве. Л.:

Стройиздат,1998.

19.Tony Murphy, Achieving Business Value from Technology. A Practical Guide

for Today’s İnvestment. Gartner Group, John Wiley & sons, 2004

20. J.F.Sowa, J.A.Zachman. Extending and Formalizing the Framework for

Information System Architecture . IBM System Journal, vol.31, 2012