Upload
trinhquynh
View
230
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
55
‹.Ü. Cerrahpafla T›p Fakültesi Sürekli T›p E¤itimi Etkinlikleri
ZehirlenmelerSempozyum Dizisi No: 32 • Aral›k 2002; s. 55-80
Toksidromlar ve ‹laç Zehirlenmeleri - II
Prof. Dr. A. Gökhan Akkan
Bu bölümde vücudun çeşitli organlarında değişik advers/yan/toksik etkiyapan ilaçlara ait örnekler sunulacaktır. Böylece sisteme veya organa bağlı be-lirtilerden zehire ulaşmanın farklı bir yolu sizlere verilmiş olacaktır. Ayrıca bubölümde savaş zehirlenmelerinden, mesleki zehirlenmelerden, immünotoksi-kolojiden, besin zehirlenmelerinden, mantar zehirlenmelerinden ve ekotoksi-kolojiden kısa da olsa bahsedilecektir.
Yine bu bölüm de nispeten fazla yazılardan ziyade tablolardan/kutucuk-lardan oluşturulmuştur.
TOKS‹DROM’DAN ZEH‹RE
Dermatolojik Advers/Yan/Toksik Etkiler
Eksfolyatif Dermatit
• Altın tuzları • Kinidin• Barbitüratlar • Penisilinler• Fenilbutazon • Sülfonamidler• Fenitoin
Eritema Moltiform (Steven-Johnson Sendromu)
• Barbitüratlar • Penisilinler• Etosüksimid • Sülfonamidler• Fenilbutazon • Sülfonlar• Fenitoin • Tetrasiklinler• Klorpropamid • Tiazidler• Kodein
• A. Gökhan Akkan
Fotodermatit
• Fenotiazinler
• Furosemid
• Grieofulvin
• Klordiazepoksid
• Kodein
• Oral kontraseptifler
• Sülfonamidler
• Tiazidler
• Tetrasiklinler (demeklosiklin)
Allerjik Döküntüler
• Penisilinler
• Sefalosporinler
• Barbitüratlar
• Fenilbutazon
• Kinin
• Salisilatlar
• Sülfonamidler
Toksik Epidermal Nekroz (Büllöz)
• Allopurinol
• Barbitüratlar
• Bromürler
• Fenilbutazon
• Fenitoin
• Fenolftalein
• İyodürler
• Nalidiksik asid
• Penisilinler
• Sülfonamidler
56
57
Trombositopenik Purpura
• Altın tuzları • Fenilbutazon
• Asetazolamid • Fenitoin
• Aspirin • Furosemid
• Digitoksin • Karbamazepin
• İndometazin • Kinidin
• Metildopa • Klorpropamid
• Tiazidler • Kotrimoksazol
Ürtiker
• Aspirin
• Barbitüratlar
• Penisilinler
• Sülfonamidler
Endokrin Advers/Yan/Toksik Etkiler
Galaktore/Amenore
• Deksamfetamin
• Fenotiazinler
• Metildopa
• Rezerpin
• Trisiklik antidepresanlar
Seksüel Bozukluklar
• Ejakülasyon Bozuklu¤u
• Betanidin
• Debrizokin
• Guanetidin
• Tioridazin
Toksidromlar ve ‹laç Zehirlenmeleri - II •
• A. Gökhan Akkan
• Libido Azalmas›/Empotans
• Klonidin
• Lityum
• Majör trankilizanlar
• Metildopa
• Oral kontraseptifler
• Sedatifler
Gastrointestinal Advers/Yan/Toksik Etkiler
Bulant›/Kusma
• Aminofilin
• Dijital
• Demir-2-sülfat
• Östrojenler
• Levodopa
• Opiatlar
• Potasyum klorür
• Tetrasiklinler
Diffüz Hepatoselüler Lezyonlar
• Allopurinol • Metildopa
• Aminosalisilik asid • Metimazol
• Asetaminofen • Metoksifluran
• Eritromisin estolat • Proksifen
• Etionamid • Propiltiyourasil
• Fenitoin • Rifampin
• Halotan • Salisilatlar
• İzoniazid • Sülfonamidler
• MAOİ • Tetrasiklinler
58
Toksidromlar ve ‹laç Zehirlenmeleri - II •
Diyare/Kolit
• Antasid (mağnezyum)
• Debrizokin
• Digital
• Geniş spektrumlu antibiyotikler
• Guanetidin
• Klindamisin
• Kolşisin
• Linkomisin
• Metildopa
• Pürgatifler
• Rezerpin
Malabsorpsiyon
• Biguanidler
• Fenitoin
• Fenobarbital
• Geniş spektrumlu antibiyotikler
• Kolestiramin
• Kolşisin
• Neomisin
• PAS
• Pirimidon
• Sitotoksikler
Pankreatit
• Azatiopirin • Opiatlar
• Etakrinik asid • Oral kontraseptifler
• Furosemid • Sülfonamidler
• Kortikosteroidler • Tiazidler
59
• A. Gökhan Akkan
Peptik Ülser/Hemoraji
• Aspirin
• Etakrinik asid
• Fenilbutazon
• İndometazin
• Rezerpin (yüksek doz)
Hematolojik Advers/Yan/Toksik Etkiler
Agranülositoz
• Altın tuzları
• Fenilbutazon
• Fenotiazinler
• Kloramfenikol
• Kotrimoksazol
• Propiltiourasil
• Sülfonamidler
• Trisiklik antidepresanlar
Eozinofili
• Eritromisin estolat
• İmipramin
• Klorpropamid
• Metotreksat
• Nitrofurantoin
• PAS
• Sülfonamidler
Hemolitik Anemi
• Dapson • Metildopa
• İnsülin • Penisilinler
• İzoniazid • Sefalosporinler
• Kinidin • Sülfonamidler
• Levodopa
60
Toksidromlar ve ‹laç Zehirlenmeleri - II •
Lenfadenopati
• Fenitoin
• Pirimidon
Lökositoz
• Kortikosteroidler
• Lityum
Megaloblastik Anemi
• Fenitoin
• Fenobarbital
• Folat antagonistleri
• Kotrimoksazol
• Orak kontraseptifler
• Trimetopirim
Pansitopeni
• Fenilbutazon
• Fenitoin
• Kloramfenikol
• Mepakrin
• Potasyum perklorat
• Sitotoksikler
Trombositopeni
• Altın tuzları • Fenilbutazon
• Asetazolamid • Fenitoin
• Aspirin • Furosemid
• Digitoksin • Karbamazepin
• İndometazin • Kinidin
• Metildopa • Klorpropamid
• Tiazidler • Kotrimoksazol
61
• A. Gökhan Akkan
‹skelet ve Kasa Advers/Yan/Toksik Etkiler
Kemik Bozukluklar›
• Osteoporoz
• Heparin
• Kortikosteroidler
• Osteomalasi
• Alüminyum hidroksit
• Antikonvülsanlar
• Glutetimid
Miyopati
• Amfoterisin B
• Klofibrat
• Klorokin
• Kortikosteroidler
• Oral kontraseptifler
Kardiyovasküler Advers/Yan/Toksik Etkiler
Angina fiiddetlenmesi
• Alfa blokerler
• Aşırı tiroksin
• Ergotamin
• Metiserjid
• Oksitosin
• Propranolol’u kesmek
• Vazopressin
62
Toksidromlar ve ‹laç Zehirlenmeleri - II •
Aritmiler
• Adriamisin • Kinidin• Antikolinesterazlar • Linkomisin (iv)• Atropin • Lityum• Daunomisin • Papaverin• Digital • Prokainamid• Emetin • Propranolol• Fenotiazinler • Sempatomimetikler• Guanetidin • Tiroid hormonları• Trisiklik antidepresanlar • Verapamil
Hipertansiyon
• ACTH• Klonidin kesme• Kortikosteroidler• MAOİ + sempatomimetikler• Sempatomimetikler• Oral kontraseptifler• Trisiklik antidepresanlar + sempatomimetikler
Hipotansiyon
• Diüretikler• Fenotiazinler• Levodopa• Morfin• Nitrogliserin• Sitratlı kan
Perikardit
• Emetin• Hidralazin• Metiserjid• Prokainamid
63
• A. Gökhan Akkan
S›v› Retansiyonu ve Kalp Yetmezli¤i
• Diazoksid
• Daunorubusin
• Emetin
• Fenotiazinler
• Lityum
• Sempatomimetikler
• Sülfonamidler
Kardiyomiyopati
• Adriamisin
• Daunorubusin
• Emetin
• Fenotiazinler
• Lityum
• Sempatomimetikler
• Sülfonamidler
Tromboembolizm
• Oral kontraseptifler
Kula¤a Advers/Yan/Toksik Etkiler
Sa¤›rl›k
• Aminoglikozidler
• Aspirin
• Bleomisin
• Etakrinik asid
• Furosemid
• Kinin
• Klorokin
• Nortriptilin
64
Toksidromlar ve ‹laç Zehirlenmeleri - II •
Vestibüler Bozukluklar
• Aminoglikozidler
• Kinin
• Mustin
Metabolik Advers/Yan/Toksik Etkiler
Hiperglisemi
• Büyüme hormonu
• Diazoksid
• Etakrinik asid
• Furosemid
• Klortalidon
• Kortikosteroidler
• Oral kontraseptifler
• Tiazidler
Hiperkalsemi
• Antasidler
• D vitamini
• Tiazidler
Hiperpotasemi
• Digital
• İlaçların potasyum tuzları
• Kortikosteroid (durdurma)
• Lityum
• Sitotoksikler
• Spinolakton
• Süksinilkolin
• Triamteren
65
• A. Gökhan Akkan
Hiperürisemi
• Aspirin• Etakrinik asid• Furosemid• Klortalidon• Sitotoksikler• Tiazidler
Metabolik Asidoz
• Asetazolamid• Fenformin• Paraldehid• Salisilatlar• Spinolakton
Multi Sistem Advers/Yan/Toksik Etkiler
Anaflaksi
• Dekstran• Demeklosiklin• Demir dekstran• İnsülin• İyodlu ilaçlar veya kontras maddeler• Lidokain• Penisilinler• Prokain• Sefalosporinler• Streptomisin
Atefl
• Amfoterisin B • Metildopa• Antihistaminikler • Penisilinler• Barbitüratlar • Sefalosporinler• Fenitoin • Sülfonamidler• İyodürler • Tiourasil
66
Toksidromlar ve ‹laç Zehirlenmeleri - II •
Nörolojik Advers/Yan/Toksik Etkiler
Konvülsiyonlar
• Amfetaminler
• Analeptikler
• Fenotiazinler
• Fizostigmin
• Lidokain
• Lityum
• Penisilinler
• Trisiklik antidepresanlar
• Vinkristin
Periferik Nöropati
• Demeklosiklin
• Etambutol
• Fenitoin
• İzoniazid
• Kloramfenikol
• Nalidiksik asid
• Polimiksin
• Streptomisin
• Trisiklik antidepresanlar
Psödotümör Serebri (veya ‹ntrakranyal Hipertansiyon)
• A hipervitaminözü
• Kortikosteroidler
• Oral kontraseptifler
• Tetrasiklinler
67
• A. Gökhan Akkan
Oküler Advers/Yan/Toksik Etkiler
Katarakt
• Busulfan
• Fenotiazinler
• Klorambusil
• Kortikosteroid
Korneal Opasiteler
• D vitamini
• İndometazin
• Klorokin
• Mepakrin
Optik Nörit
• Etambutol • Kloramfenikol
• Fenotiazin • PAS
• İzoniazid • Penisilamin
• Kinin • Streptomisin
Retinopatiler
• Fenotiazin
• Klorokin
Solunum Yolu Advers/Yan/Toksik Etkiler
Havayollar› T›kanmas› (Bronkospazm, Ast›m)
• Beta blokerler
• Kolinerjikler
• NSAİD
• Penisilinler
• Sefalosporinler
• Streptomisin
68
Toksidromlar ve ‹laç Zehirlenmeleri - II •
Pulmoner ‹nfiltrasyon
• Azatiopirin
• Bleomisin
• Klorambusil
• Metiserjid
• Metotreksat
• Siklofosfamid
• Sülfonamidler
Solunum Depresyonu
• Aminoglikozidler
• Hipnotikler
• Opiatlar
• Polimiksinler
• Sedatifler
Üriner Sistem Advers/Yan/Toksik Etkiler
‹nterstisyel Nefrit
• Fenindion
• Furosemid
• Penisilinler
• Sülfonamidler
• Tiazid
Nefrojenik Diabetes ‹nsipidus
• D vitamini
• Demeklosiklin
• Lityum
• Metoksifluran
69
• A. Gökhan Akkan
Nefrotik Sendrom
• Altın tuzları
• Fenindion
• Penisilamin
• Probenesid
Obstrüktif Üropati
• Ekstrarenal
• Metiserjid
• ‹ntrarenal
• Sitotoksikler
Tübüler Nekroz
• Amfoterisin B
• Aminoglikozidler
• Kolistin
• Metoksifluran
• Polimiksinler
• Radyoiyodlu kontras maddeler
• Sefaloridin
• Sülfonamidler
• Tetrasiklinler
SAVAfi ZEH‹RLENMELER‹
Savaşlarda kullanılan kimyasal ve biyolojik silahlar kullanım amaçlarınagöre başlıca 3 gruba ayrılırlar:
1. Öldürücü Zehirler: Düşmanı öldürmek veya yaralamak amacıyla kul-lanılırlar (Tablo 1).
70
Toksidromlar ve ‹laç Zehirlenmeleri - II •
2. Güçten Düflürücü Zehirler: Uygulandığında düşmanı belirli süre devredışı bırakırlar. Bunlar psikotroplar veya sindirim bozuklukları indikatörleri-dirler (Tablo 2).
3. Nötralizan Zehirler: Uygulandıkları sürece düşmanı etkisiz kılan , ge-nellikle öldürücü etkileri olmayan, caydırıcı nitelikli, dönüşümlü, irritan, gözyaşartıcı, kaşındırıcı vs. etkilere sahip maddelerdir (Tablo 3).
71
Fosgen
Pulmoner irritasyon
Buharlar
Obus, büyük bomba
1500 kg
Hidrolize
6370000 mg/m3
S›v›Buhar
Birkaç dakika1/4 - 1 saat1/4 - 1 saat
>160 mg.dak/m3
Siyanhidrik Asid
Hemotoksik gaz
Buharlar
Büyük bomba
1000 kg
%100
873000 mg/m3
S›v›S›v›
Birkaç dakikaBirkaç dakika
1- 4 saat
>200 mg.dak/m3
>5000 mg.dak/m3
Sarin
Nörotoksik gaz
Buharlar, aerosol,pulverizasyon
Bütün kimyasalsavafl tipleri
1000 kg
%100
12100 mg/m3
S›v›S›v›
1/4 - 1 saat1/4 - 1 saat
1-2 gün
> mg.dak/ m3
100 mg.dak/m3
1500 mg/insan
Tablo 1. Öldürücü zehirler
Ad›
Askeri s›n›fland›r›lmas›
Zehirin yay›lma flekli
Zehirin kullan›m flekli
Bombard›manda at›ld›¤› miktar
20 °C’de suda yaklafl›k çözünürlü¤ü
20 °C’de buharlaflma
Fiziksel durumu1. – 10 °C’de2. + 20 °C’de
Topra¤a bulaflt›ktansonra etki süresi1. +10 °C’de ya¤murlu2. +15 °C’de güneflli3. -10 °C’de karl›
Etkili dozu
Solundu¤unda öldürücü dozu (15 l/dak. Ventilasyon)
Cilde temasta öldürücü dozu
• A. Gökhan Akkan
MESLEK‹ ZEH‹RLENMELER
Toksik maddeleri üreken veya kullanan işyerlerinde, tarımda vs. de çalı-şanlar bazen kazaen bazen de iyi önlemler alınmadığından bu maddelere ma-
72
BZ
Psikotrop gaz
Aerosol, kuru gaz
Küçük bombalar,pulverizatör rezervuarlar
500 kg
?
Az
Kat›Kat›
100 mg.dak/m3
100 mg.dak/m3
Hardal Gaz›
Vezikan gaz
Pulverizasyon
Bütün kimyasalsilah tipleri
1500 kg
%0.05
630 mg/m3
Kat›S›v›
12-48 saat2-7 gün2-8 hafta
>100 mg.dak/m3
1500 mg.dak/m3
4500 mg/insan
Botulik A Toksini
Letal Madde
Aerosol, kuru gaz
Küçük bomba,pulverizatörrezervuarlar
400 kg
Çözünür
Çözünür
Kat›Kat›
> 0.001mg (oral)
0.02 mg
Tablo 2. Güçten düflürücü zehirler
Ad›
Askeri s›n›fland›r›lmas›
Zehirin yay›lma flekli
Zehirin kullan›m flekli
Bombard›manda at›ld›¤› miktar
20 °C’de suda yaklafl›k çözünürlü¤ü
20 °C’de buharlaflma
Fiziksel durumu1. – 10 °C’de2. + 20 °C’de
Topra¤a bulaflt›ktansonra etki süresi1. +10 °C’de ya¤murlu2. +15 °C’de güneflli3. -10 °C’de karl›
Etkili dozu
Solundu¤unda öldürücü dozu (15 l/dak. Ventilasyon)
Cilde temasta öldürücü dozu
Toksidromlar ve ‹laç Zehirlenmeleri - II •
ruz kalırlar ve ortaya akut ya da kronik zehirlenme tabloları çıkar. Bunlar mes-lek hastal›klar› sayıldıklarından gelişmiş ülkelerde tedavi giderleri sağlık sigor-taları tarafından karşılanır. Böyle zehirlenmelerden korunmanın en etkin yo-
73
CN
Lakrimojen
Aerosol,kuru toz
750 kg
Az çözünür
105 mg/m3
Kat›Kat›
5-15 mg/m3
10000 mg.dak/m3
CS
‹rritan
Aerosol,kuru toz
750 kg
Çözünmez
Az
Kat›Kat›
2 hafta
1-5 mg/m3
25000-15000mg.dak/m3
DM
‹rritan
750 kg
Çözünmez
0.02 mg/m3
Kat›Kat›
2-5 mg/m3
15000mg.dak/m3
Tablo 3. Nötralizan zehirler
Ad›
Askeri s›n›fland›r›lmas›
Zehirin yay›lma flekli
Zehirin kullan›m flekli
Bombard›manda at›ld›¤› miktar
20 °C’de suda yaklafl›k çözünürlü¤ü
20 °C’de buharlaflma
Fiziksel durumu1. – 10 °C’de2. + 20 °C’de
Topra¤a bulaflt›ktansonra etki süresi1. +10 °C’de ya¤murlu2. +15 °C’de güneflli3. -10 °C’de karl›
Etkili dozu
Solundu¤unda öldürücü dozu (15 l/dak. Ventilasyon)
Cilde temasta öldürücü dozu
Bütün kimyasal silah tipleri için
• A. Gökhan Akkan
lunun tabii ki e¤itim olduğunu unutmamak gerekir. Mesleki zehirlenmelereneden olabilecek maddelerin sayısının sayılamıyacak kadar çok olduğu düşü-nülürse birçoğunun kabul edilebilir veya toksik limitlerin saptanamamış ol-ması da alınacak önlemler ve hatta tedavi için büyük engel oluşturacağı aşi-kardır.
Tablo 4’te sizlere çalışanların işyerlerinde nispeten fazla oranda maruz kal-dıkları zehirli gaz ve dumanlara ait örnekler verilecektir.
74
Toksikmadde
Akrolein
Akronitril
Arsenik(anhidrit)
Civa duman›
Do¤al gaz
Formaldehid
Fosgen
Hidrojensiyanid
Metan
Ozon
Sülfür dioksid
‹fl kolu
Plastik, kauçuk, tekstil, reçine
Sentetik fiber, akrilikreçine, kauçuk
Maden ay›rac›, rafineri
Elektroliz
Madencilik, petrol
Dezenfektan, kadavra haz›rlanmas›,ka¤›t ve foto¤rafc›l›k
Kimya, boya, insektisid yap›m›
Elektronik,çiçek endüstrisi
Madencilik
Kaynak lambas›, hava, kanalizasyon
ve su ar›tma
Ka¤›t, deterjan, maden endüstrisi
Etkiflekli
Göz ve solunum mukozas›na irritan
Asfiksi
Göz ve solunum mujozas›na direkt etki,
pulmoner ödem
Göz, G‹S ve akci¤er mukozalar›na irritasyon
Asfeksi
Göz ve solunum mukozas›na direkt etki,
dermatit, ast›m
Solunum yolu infeksiyonu
Sistemik etkiler
Asfiksi
Solunum yolu irritasyonu
Solunum yollar›na direkt etki
Kabul edilebilirlimitler
0.1 ppm
2 ppm
50 ppm
0.1 mg/m3
10 ppm
3 ppm
0.1 ppm
10 ppm
0.1 ppm
5 ppm
Toksiklimitler
5 ppm
4 ppm
500 ppm
28 mg/m3
40 ppm
100 ppm
2 ppm
50 mg/m3
10 ppm
Tablo 4. Çal›flanlar›n iflyerlerinde maruz kald›klar› zehirli gaz ve dumanlar
Toksidromlar ve ‹laç Zehirlenmeleri - II •
‹MMÜNOTOKS‹KOLOJ‹‹laç Alerjisi
Genellikle molekül ağırlığı 500’den daha büyük maddelere karşı oluşanalerji ya da aşırı duyarlılık reaksiyonları, bu maddelere veya benzerlerine da-ha önceden bir duyarlılığın oluşması sonucu meydana gelmektedir. Daha son-ra vücutta antikorların oluşması ve tekrar aynı toksik maddelere maruz kalın-dığında antijen- antikor reaksiyonu oluşturarak alerjik tipte olaylar görülmek-tedir. İlaç alerjisinin en önemli özelliği immünolojik reaksiyonlara dayanma-sıdır. Alerjik reaksiyonlar immünolojik mekanizmalara göre dört gruba ayrı-lırlar:
1. Tip I alerjiler (anafilaksi),
2. Tip II alerjiler (sitotoksik),
3. Tip III alerjiler (Humoral, IgG, IgM-aracılı)
4. Tip IV alerjiler (Hücresel, IgE-aracılı).
İlaç alerjisi sonucu kişilerde deri döküntülerinden anafilaksiye ve hattaölüme kadar oluşan bir spektrum içinde belirtilere rastlanılabilinir. Özelliklepenisilin gibi alerji potansiyeli yüksek ilaçların kullanımı sırasında çok dikkat-li olunması ve gerekirse önlemlerin alınması yararlı olacaktır.
Tablo 5 ve 6’da alerjide önemli rol oynadığı bilinen histaminin salınımınave alerji sonucu ortaya çıkabilecek deri reaksiyonlarına neden olan ilaçlara aitörnekler verilmiştir:
75
Kürarizanlar D- tübokürarin, süksinilkolin, panküronyum, atraküryum
IV genel anestezikler Tiyopental, metohekzital, ketamin, flunitrazepam,
Morfinomimetikler Morfin, fentanil, petidin, kodein
H1 antihistaminikler Prometazin, klorfeniramin
H2 antihistaminikler Simetidin, ranitidin, famotidin
Solüsyonlar Dekstran, albumin
Antibiyotikler Polimiksin B, kolistin, basitrasin, neomisin, gentamisin, tobramisin, amikasin, sisomisin
Çeflitli Amfetamin, atropin, pentamidin, metilprednizolon
Tablo 5. Histamin sal›n›m›na neden olan ilaçlar
• A. Gökhan Akkan
EKOTOKS‹KOLOJ‹
Sanayi devriminden sonra toprak, su ve havanın ksenobiyotikler denilensağlık için zararlı maddelere maruz kalması önemli bir toksikolojik sorun ola-rak karşımıza çıkmıştır. Ayrı bir sinpozyumun konusu olabilecek büyüklükte-ki ekotoksikoloji hakkında bu bölümde özet bilgiler verilecektir (Tablo 7, 8 ve9).
76
Prurit Penisilinler, aspirin
Ürtiker Penisilinler, aspirin
Kontakt dermatit Penisilin, streptomisin, lokal anestezikler, kozmetikler, deterjanlar, neomisin
Foto-allerjik reaksiyonlar Sülfamidler, tiazidler, nalidiksik asid, sülfonilüreler, griseofulvin, klorpromazin
Ekzematiform döküntüler ‹zoniazid, hidrazin bromür, hidralazin
Pigmentli eritemler Fenolftaleinli laksatifler, nistatin, barbitüratlar, klordiazepoksid, penisilinler, fenilbutazon, tetrasiklinler, salisilatlar
Makülopapüler döküntüler Penisilinler, sülfamidler, antipirin, barbitüratlar
Nodüllü eritemler Oral kontraseptifler, sülfamidler
Akut epidermik Fenilbutazon, ko-trimoksazol, sülfamid, barbitüratlarnekroz (Lyell sendromu)
Tablo 6. ‹laç alerjisinde görülen belirtiler ve neden olan ilaçlar
Kimyasal kirleticiler Atmosfer (hava) Kara + Deniz sular› Toprak
Karbon gazlar› ve + + -s›v› hidrokarbon türevleri
Deterjanlar - + -
Plastik maddeler + + +
Pestisidler + + +
Kükürt türevleri + + +
Azot türevleri + + +
A¤›r metaller + + +
Florürler + + +
Kat› partiküller "aerosoller" + - +
Fermente olan organik maddeler - + +
Tablo 7. Çevre (toprak, su, hava) kirlenmesinde rol oynayan kimyasal kirleticiler
Toksidromlar ve ‹laç Zehirlenmeleri - II •
BES‹N ZEH‹RLENMELER‹
Bu bölümde çok yaygın olan gıda zehirlenmelerinden özet olarak bahsedi-lecektir.
Botulizm
Botulizm, gram (+) ve anaerob Clostridium botulinum tarafından oluştu-rulur. Özellikle nöromüsküler kavşakta asetilkolin salınımını inhibe eder. Çe-şitli distoniler, blerospazm, spazmodik tortikolis, fasial hemispazm ve stra-bizm’in tedavisinde kullanılır. Etkisi 2-3 günde ortaya çıkar ve yaklaşık 3 aysürer. Konserve et, balık, sebze gibi gıdalarda üreyen bakterinin saldığı endo-toksin (botulinus toksini) güçlü toksik etkiye sahiptir. İnsanda letal dozu 1pg/kg’dır (10-9). Botulinus toksini üremiş bir besinden bir çay kaşığının (yak-laşık 5 ml) yenmesi bile öldürücü olabilir.
Botulizm, bekletilmiş gıdaların yenilmesinden 20- 30 saat kadar sonra bar-sak bozuklukları ve çok şiddetli karın ağrısı ile ortaya çıkar. Mide yıkanması-nın faydası yoktur. Aynı yemeği yiyen herkeste görülmeyebilir. Akut botuliz-min tanısı oldukça zordur. Erken dönemde bulantı, kusma, diyare karın ağrı-sı gibi GİS belirtileri görülür. Daha sonra ağız ve boğaz kuruması, dikkati top-layamama, ateş, konuşma güçlüğü, halsizlik, solunum güçlüğü, idrar retansi-yonu gibi antikolinerjik belirtiler görülür. Bellek, sensoriyal duyular, tempera-tür ve refleksler normaldir. Komplikasyonları arasında aspirasyon pnömonisi
77
Kirletici madde Uyulmas› zorunlu de¤erler
SO2 ve 50 µg.m-3, y›ll›k ortalama (is, siyah duman)partikülleri 125 µg.m-3, 24 saatlik ortalama (süspansiyon fleklinde
toplam partikül)
NO2 150 µg.m-3, 24 saatlik ortalama400 µg.m-3, 1 saatlik ortalama
O3 100-102µg.m-3, 8 saatlik ortalama150- 200 µg.m-3, 1 saatlik ortalama
CO 10 µg.m-3 (9 ppm), 8 saatlik ortalama30 µg.m-3 (27 ppm), 1 saatlik ortalama
Pb 0,5 µg.m-3, y›ll›k ortalama
Cd 10- 20 ng.m-3, kentlerde y›ll›k ortalama1- 5 ng.m-3, k›rsal kesimde y›ll›k ortalama
V 1 µg.m-3, 24 saatlik ortalama
Tablo 8. DSÖ’ne göre uyulmas› gereken hava kirleticilerinin s›n›r de¤erleri
• A. Gökhan Akkan
önemlidir. Ölümler genellikle solunum yetmezliğinden veya pnömonidenolur.
İnsanda daha çok A, B, E, F ve G tipi toksin bulunur. A, B ve E tiplerindeölüm oranı yaklaşık %10-12’dir. Serum, kusmuk, mide içeriği, gaitada C. Bo-tulinum ve botulinus toksini aranır.
Tedavisinde, erken dönemde gastrik lavaj, semptomatik tedavi ve en etkinolarak botulizm antitoksini kullanılır.
78
Organ Toksik Madde Belirti
Deri Solvent, gazlar, iritanlar DermatitBaz› hepatotoksinler PurpuraDioksinler, klorlu bifenil bileflikler Akne‹s, zift, katran Fotosensitibilite,
keratozis, kanser
Kemik- Kas Dokusu Fosforlar OsteonekrozisFlorürler OsteosklerozisKadmiyum OsteomalasiRadyum Osteosarkom
Hematopoietik Sistem Kurflun, hemalotik maddeler AnemiBenzen, radyoaktif maddeler Lösemi
Sindirim Sistemi ‹rritanlar Bulant›, kusmaMetaller, organofosfatlar KolikMetaller KonstipasyonHepatotoksinler, hemolitik maddeler Sar›l›kVinil klorür, torium, arsenik Anjiosarkom
Sinir Sistemi Kurflun bileflikleri, CO Bafl a¤r›s›Kimyasal organik maddeler Bafl dönmesiPestisidler, organofosfatlar KonvülsiyonlarMetaller Serebrospinal etkilerMetaller, akrilamid Periferik nöropati
Solunum Sistemi Gaz ve dumanlar ‹rritasyonFibrinojen buharlar FibrozisAspestoz, akci¤er karsinojenleri Kanser
Kardiyovasküler Sistem Nitritler HipotansiyonKarbontetraklorür, fenoller AritmilerAntimon, karbondisülfid Miyokard
dejenerasyonu
Tablo 9. Çevre kirlenmesine neden olan toksik maddelerin çeflitli organlardaoluflturdu¤u belirtiler
Deli Bal (Andromedotoksin) Zehirlenmesi
Özellikle Karadeniz bölgesinde bulunan Rhododendron Luteum ve Rho-dodendron Poticum bitkilerinden beslenen arıların yaptıkları ballardan yiyenkişilerde görülen zehirlenme belirtileridir. Zehirlenmelere neden olan andro-medotoksin adı verilen toksindir.
Çoğunlukla öldürü olmayan deli balın akut zehirlenmelerinde; bulantı,kusma, gastroenterit, karın ağrısı, bitkinlik taşikardi, halüsinasyonlar, ateş nö-betleri, hipotansiyon, midriazis, bulanık görme, geçici körlük, aşırı salivasyon,eksitasyonlar ve ileri durumunda koma görülür. Ağır olmayan belirtiler 12-24saat içinde tedaviye gerek duyulmadan kaybolur. Fazla bal yenildiğinde teda-vi gerekebilir ve tedavide Atropin ve diğer antikolinerjikler ile birlikte i.v. yol-la serum fizyolojik kullanılır.
MANTAR ZEH‹RLENMELER‹ (MISETISMUS)
Çok eski çağlardan beri insanlar tarafından yenilen çayır mantarlarındantoksik olanlarının (Amanita muscaris, Amanita phalloides) zehirsiz olanların-dan (Cantharella cibarius, Amanita cassarea, Russula vs.) ayırma güçlüğün-den dolayı facialar meydana gelmiştir. Günümüzde kültür mantarlarının ye-tiştirilmesi nispeten zehirli çayır mantarlarına bağlı ölümleri azaltsa da özel-likle kırsal kesimde yaşayanlar arasında zehirlenmeler görülmektedir.
Zehirli mantarlar genellikle zehirlenme belirtilerinin ortaya çıkma sürele-rine göre iki ana gruba ayrılırlar.
Erken Belirti Gösteren Zehirli Mantarlar
Bunlar yenmelerinden yaklaşık iki saat içinde şiddetli GİS belirtilerine ne-den olurlar ve 1- 2 gün içinde iyileşirler. Bu gruptaki zehirli mantarlar da oluş-turdukları belirtilere göre alt sınıflara ayrılırlar:
• Muskarinik (Kolinerjik) Sendrom Oluflturanlar (Clitocybe, ‹nocybe,Mtcena pura): Aşırı terleme, tükrük, gözyaşı, bronş salgısı, karın ağrısı, diya-re, vasodilatasyon, bradikardi, hipotansiyon, miyozis.
• Atropinik Sendrom Oluflturanlar (Amanita pantherina tüt mantarla-r›n içerdikleri antikolinerjik ibotenik asid, musimol ve izoksazol türevlerineba¤l›): Konfüsyon, konuşma güçlüğü, motor uyarılar, konvülsiyonlar bazenkoma.
• Halüsinojen Sendrom Oluflturanlar (Psilocybe, Conucybe Panaolus vs.mantarlar›n›n içerdikleri psilosibin ve psilosine ba¤l›): Halüsinasyon, baş ağ-
79
Toksidromlar ve ‹laç Zehirlenmeleri - II •
• A. Gökhan Akkan
rısı, konfüzyon, baş dönmesi, denge bozuklukları, bitkinlik, bradikardi, hipo-tansiyon.
• Gastrointestinal Sendrom Oluflturanlar (Agaricus, Boletus, Ramaria,Russula vs): Bulantı, kusma, karın ağrısı, diyare, ağır olgularda ayrıca KVS bo-zuklukları, kramplar.
Geç Belirti Gösteren Zehirli Mantarlar
Bunlar yenildiklerinden 6-72 sat sonra akut zehirlenme belirtileri gösterir-ler. Enzimatik metabolizmayı etkileyip şiddetli sitolitik etkiyle ağır organikbozukluklara ve ölüme yol açarlar. Bunlarda oluşturdukları belirtilere göre altsınıflara ayrılırlar:
• Falloid Sendrom Oluflturanlar (Amanita phalloides, Amanita virosa,Amanita verna, Lepiota brunneomcarnata ve baz› Galerina türlerinin içerdik-leri amotoksinlere ba¤l›): Hepatootksisite, ağır diyare, dehidratasyon, ensefa-lopati, koma, hipovolemi, dolaşım yetmezliği, nefropati, hipoglisemi, kan pıh-tılaşması ve damar tıkanıklığı.
• Giromitra Sendromu Oluflturanlar (Gyromitra esculenta’n›n içerdi¤igiromitrinin toksinine ba¤l›): Yorgunluk , baş dönmesi, GİS bozuklukları, de-hidratasyon, akut hepatoselüler nekroz, konvülsiyonlar, hemolitik sendrom.
• Koprinus Sendromu Oluflturanlar (Coprinus atramentarius’un içerdi¤ikoprine ba¤l› disülfiram benzeri etkiler): Yüzde kızarma, uyuşukluk, taşikar-di, terleme, bulantı, başdönmesi, hipotansiyon, aritmi.
• Orelanus Sendromu Oluflturanlar (Continarius orelannus ve benzer-lerinin içerdikleri orellanin toksinine ba¤l›): GİS bozujlukları, bitkinlik,anoreksi, baş ağrısı, ateş, kas ağrıları, 1-3 hafta sonra nefropatik sendrom(oligüri, anüri), nadiren karaciğer hasarı ve nörolojik bozukluklar.
KAYNAKLAR1. Curtis D. Klaassen , Mary O. Amdur and John Doull . Casarett and Doull’s Toksicology, The Basic Science of
Poisons. 3th Ed. Macmillan Publishing Company, 1986.2. İsmet Dökmeci. Toksikoloji, Zehirlenmelerde Tanı ve Tedavi. 3. Baskı, Nobel Tıp Kitapevi, 2001.3. Oğuz Kayaalp. Rasyonel Tedavi Yönünden Tıbbi Farmakoloji, 1. Cilt, 9. Baskı, Hacettepe YAŞ, 2000.4. Kent R Olson. Poisoning and Drug Overdose. 1th. Ed. Appleton and Lange, 1990.5. Lester M. Haddad and James F. Winchester. Poisoning and Drug Overdose. 2th. Ed. W.B. Sauders Com. 1990.6. http:// ace.orst.edu/info/extoxnet.7. http://www. bio.hw.ac.uk/edintox.8. http://www.uic.edu/com/er/toxicon/toxidro.htm9. Barbara G. Wells, Joseph T. Dipiro, Terry L. Schwinghammer, Cynthia W. Hamilton. Pharmacotherapy Hand-
book, 2th Ed. Mc Graw- Hill, 2000.
10. Nurettin Abacıoğlu, Ertan Onursal, Kadir Hatunoğlu, Bilal Güneş. Farmalist, Türkiye Tıbbi İlaç Rehberi. Far-matıp Yayıncılık, 2. Baskı, 1997.
80