Tokulturlæra i norsk historie

Tokulturlæra_Året 1814 15.12.15 14.49 Side 1

Jens Johan Hyvik

Tokulturlæra i norsk historie

Det Norske SamlagetOslo


Innhald

Kapittel 1 Tokulturlæra 7Kapittel 2 Tokulturlæra i forskingslitteraturen 19

Tokulturlæra hos 1800-talshistorikarane 20Tokulturlæra som fagleg perspektiv 22Tokulturlæra som forskingsfelt 27

Kapittel 3 Røtene til tokulturlæra 33Bønder og elite 33Bondeopposisjonen etter 1814 36Harmoniseringsforsøk og elitens

kulturelle leiarskap 38Status omkring 1850 41

Kapittel 4 Ivar Aasen og tokulturlæra 45Forpostfekting – målstriden 1852–53 46Aasens kultursyn 48Aasen om nasjon og språk 51Eit delt folk? 54Embetsstandens framandheit 64Landsmålets rett og skriftspråkets makt 66Argumenterte Aasen for tokulturlæra? 70Kor sentral var Aasen? 73

Kapittel 5 Gjennombrotet i 1860-åra 78Studentersamfundet debatterer

tokulturlæra 78

5


Johan Ernst Sars og debattane i Studentersamfundet 82

Motstand mot tokulturlæra 87Kapittel 6 Ei moderat og ei radikal tolking 92

Moderat vidareføring i folkehøgskolemiljøet 93

Radikalisering i (delar av) landsmålsmiljøet 97

Arne Garborg og tonasjonslæra 101Kultur eller rase? 105Synet på minoritetane 107

Kapittel 7 Inn i politikken 111Målsak blir politikk 111Venstres ideologiske grunnlag 117Yngvar Nielsens oppgjer med

tokulturlæra 124Riksmålssaka og tokulturlæra

omkring 1900 127Kapittel 8 Utsyn 135

Eit postkolonialt perspektiv 135Noreg – ein postkolonial case? 139Essensialisme, hybriditet, nasjon 141Tokulturlæras betydning 147

Litteratur og kjelder 152Register 162


Tokulturlæra

«Dersom den ene Stand vil skille sig ud ifra Folket ved frem-medt Maal og fremmede Sæder», skreiv Ivar Aasen (1813–1896), «da kan man ikke vente nogen rigtig Enighed længer;hellere kan man da vente at see to Partier, som for følge hin -anden med Spot og Had eller ialfald ikke kunne trives i Sel -skab med hinanden.» Men det fanst håp, meinte Aasen da hanskreiv dette i 1857, eit håp som bestod i ei tilnærming frå eliten mot allmugen på allmugens premissar:

Hvis derimod alle Stænder have lige megen Agtelse forLandets rette Skik og Maal, da er der Haab om en godSam virken til fælles Gavn og Hygge for alle Parter, og til-lige er der Haab om, at Landsskikken selv maa blive saa -ledes forbedret og befæstet, at den kan ansees som en Æreog Prydelse for enhver Stand i Landet (Aasen 1997b:86–87).

Frå 1850-åra blei tokulturlæra, tankegangen om at det norskefolket gjennom historia var delt i to kulturar, to stender, tofolk eller to nasjonar, eit sentralt omdreiingspunkt i debattanesom følgde av den norske nasjonsbyggingsprosessen. To -kultur læra representerte ei bestemt oppfatning av den nasjo-nale, historiske utviklinga og korleis ho prega samtida. Tals -mennene for læra var forankra i norskdom, målsak og venstre -

7

KAPITTEL 1


miljø og stod i opposisjon til det kulturelle og politiske hege-moniet embetsmennene hadde i det norske samfunnet.Tokulturlæra blei ei ideologisk brekkstong mot dominansentil embetsstanden, men vekte òg motstand frå støttespelaranefor embetsmannsregimet. Det handla om grunnlaget forutforminga av ein norsk kulturell identitet, men òg omgrunnlaget for den politiske demokratiseringsprosessen.

Tokulturlæra beskreiv eit sentralt trekk – mange ville opp-fatte det som det mest sentrale trekket – ved det norske sam-funnet. Ho gjekk ut på at på den eine sida stod den tradisjo-nelle overklassen, embetsmennene og delar av borgarskapet,som var kjenneteikna av maktposisjonane sine, klassisk dan-ning, tilknyting til det danske skriftspråket og familierøter iutlandet. På den andre sida fann ein bondebefolkninga,kjenne teikna ved røtene sine i bondestanden, folkeleg kultur,norsk talespråk og familiebakgrunn i Noreg. I samtida blei detofte snakka om at det eksisterte ei «Kløft» i det norske sam-funnet.

På mange måtar var tokulturlæra eit uttrykk for ein folke-leg frigjeringsideologi. Tilhengjarane av læra ønskte å hevefleirtalet av det norske folket, bøndene, til kulturell og medåra politisk makt på kostnad av dei gamle herrane i landet.Dei aksepterte ikkje (lenger) embetsstandens kulturelle, sosia-le og politiske hegemoni og meinte tida var kommen til at dentradisjonelle eliten måtte tilpasse seg folket. Tankegangen vareit klart brot med elitære haldningar i opplysningstida ognasjonalromantikken. Desse tankane kjem tydeleg fram i deiideologisk prega skriftene til Ivar Aasen frå 1850-åra, som viòg skal gjere eit djupdykk i i denne framstillinga. Men fleiregav i større eller mindre grad uttrykk for tokulturlæra på sametid, i skrifter og på lærarmøte, og ho var etter alt å dømme eintanke i tida. Det er vanskeleg å anslå kor stor oppslutningtokulturlæra hadde på ulike tidspunkt, men som vi skal sjå,spelte ho utan tvil ei sentral rolle i den norske nasjonsbygg-

8


ingsprosessen på 1800-talet, og fekk særleg stort gjennomslagi norskdom, målsak og venstremiljø.

Når tokulturlæra kunne vinne fram, var det òg fordi hohadde røter i eldre førestillingar om ei todeling av det norskesamfunnet mellom folk og elite, førestillingar som gjekk langttilbake. Likevel markerte tilhengjarane av tokulturlæra fråomkring midten av 1800-talet ei ny form for opposisjon motembetsmannsstyret. Tokulturlæra la vekt på kulturelle, nokonville hevde nasjonale, skilje internt i den norske befolkninga.Ikkje minst framheva ein oppfatninga om at eliten var fra-mand overfor størstedelen av den norske befolkninga (bønd -ene). Dette skilde seg frå tidlegare oppfatningar, da haldning -ane var meir prega av ein tankegang om ulike stender innan-for samfunnet. Dessutan blei tokulturlæra framført med eittydeleg perspektiv nedanfrå som skilde seg frå opplysnings-tanken i den norske eliten. Krav blei no fremja på folketseigne premissar innanfor domene som tidlegare hadde høyrttil eliten: Folket – bøndene – representerte det opphavlegenorske, dei måtte takast på alvor og få ein sentral plass i kjern -en av den kulturelle og politiske nasjonen.

I denne framstillinga skal vi sjå på korleis tokulturlæra bleietablert, korleis ho blei uttrykt, og korleis og kvifor ho bleibrukt i kulturell og politisk strid. Kort sagt, kvifor blei tokul-turlæra så viktig, og kva fekk ho å seie for den norske nasjons-byggingsprosessen? Mot slutten av framstillinga skal vi òg setjetokulturlæra slik ho blei utforma i Noreg, inn i ein størresaman heng og diskutere om tankegangen ho representerte, kanforklarast ut frå forhold som òg er gyldige i andre samfunn.

Kva er ein nasjon? Spørsmålet har blitt stilt mange gonger,og svara varierer. Særleg sidan 1970- og 1980-talet har detutvikla seg ein omfattande teoretisk litteratur om emnetnasjonar og nasjonalisme, og innleiingsvis er det grunn til ågjere seg nokre tankar omkring dette spørsmålet og relateredet til tokulturlæra.

9


Den norske historikaren Øystein Sørensen (f. 1954) mei-ner ei moderne oppfatning av nasjonen inneheld tre sentralekriterium. For det første har nasjonen eit politisk innhald. Dethandlar om nasjonen som eit politisk fellesskap, der med -borgar skap, politiske rettar og tradisjonen frå opplysningstidaog den franske revolusjonen blir vektlagde. For det andre harnasjonen eit kulturelt innhald. Her finn vi det kulturelle inn-haldet i nasjonsoppfatninga, og element som språk, historie,folkeminne, tradisjonar og førestillingar om felles avstammingkan trekkjast fram. Romantikken blir ofte trekt fram som eiviktig inspirasjonskjelde. Ved sida av desse to trekkjerSørensen fram eit tredje kriterium, nemleg at nasjonen erskapt gjennom ein historisk prosess (Sørensen 1998).Nasjonar er med andre ord ikkje evige fenomen som alltid hareksistert, dei er skapte gjennom menneskeleg tenking oghandling i historia.

Sidan nasjonar er skapte gjennom ein historisk prosess ogikkje evige, snakkar vi om nasjonsbyggingsprosessar, altså kor-leis nasjonale fellesskap og identitetar har blitt til, formulertog definert. Nasjonsbyggingsprosessane handlar altså først ogfremst om kognitive (medvitsmessige) forhold, identitet ogideologi(produksjon). Forskarar kan ha ulike oppfatningarom når sjølve nasjonsbygginga tok til, og kva slags grunnlagho bygde på, men dei fleste er einige om at omkring sluttenav 1700-talet byrjar ei moderne nasjonsoppfatning å gjere seggjeldande, og at 1800-talet på mange vis er nasjonsbyggingashundreår. Idet nasjonsbygginga skaut fart, snakkar vi ofte omnasjonalisme, som vi kan forstå som eit sterkare omgrep ennnasjonsoppfatning. I nasjonalismen blir tilhøyrsla til nasjonenoverordna andre tilhøyrsler og identitetar og gjerne knytte tileit krav om nasjonalt sjølvstende der grensene for staten ognasjonen skal vere samanfallande.

Men nasjonsbyggingsprosessane hadde òg grunnlag i vikti-ge samfunnsendringar og teknologiske og andre innovasjonar,

10


for eksempel boktrykkjarkunsten, den vitskaplege revolusjo-nen, statsbygging og administrative endringar, og dessutanbetre kommunikasjonar og industrialisering – kort sagt opp-brotet frå det «gamle» samfunnet og overgangen til det«moderne». Desse strukturelle endringane var med på å leggjegrunnlaget for den moderne nasjonen. Benedict Anderson(f. 1936) trekkjer for eksempel fram samanhengen mellomboktrykkjarkunsten, kapitalisme og overgangen til bruk avnasjonale folkespråk i skriftkulturen som medverka til å etab-lere nye og sosialt sett breiare fellesskap (Anderson 1996).Ernest Gellner (1925–1995) legg vekt på at industrialiseringaførte til grunnleggjande endringar i måten samfunnet organi-serte seg på (Gellner 1998). Nasjonen blei dermed òg eit svarpå og ein konsekvens av endringar i djupstrukturane i denvestlege verda.

Eit kort oversyn over hovudtrendar i nasjonalismeforskin-ga kan vere ein nyttig bakgrunn å ha med seg. Den britiskesosiologen Anthony D. Smith (f. 1939) har skilt mellom firehovudretningar (Smith 2010, Glenthøj 2012). Den første erprimordialistane, som meiner at nasjonar er evige fenomensom alltid har vore til stades i historia. Dei kan vere meir ellermindre synlege eller skjulte, men dei har alltid eksistert. På1800-talet var dette ei vanleg oppfatning blant intellektuelleog andre som sjølve var aktive nasjonsbyggjarar i si tid, menretninga har lita støtte blant forskarar i dag. Den andre erperennialistar. Dei meiner at nasjonar ikkje er eit evig feno-men, men at dei kan komme til syne fleire gonger opp gjen-nom historia og lenge før moderne tid, for eksempel i mel-lomalderen. For det tredje er nasjonalismeforskinga dei seina-re tiåra prega av modernistane, som understrekar at nasjonarer skapte og moderne fenomen. Sentrale namn er BenedictAnderson, Ernest Gellner og Eric Hobsbawn (1917–2012).Den fjerde retninga er etnosymbolistane. Dei har viktigefelles trekk med modernistane og meiner at nasjonane i og for

11


seg er moderne fenomen. Likevel representerer dei ein kritikkav modernistane, i det dei framhevar at moderne nasjonar hardjupe historiske røter. Ein sentral etnosymbolist, Anthony D.Smith, framhevar for eksempel at moderne nasjonar byggjerpå etniske fellesskap som vi finn langt tilbake i historia (Smith1986). Eit anna sentralt namn i denne retninga er JohnHutchinson (f. 1949). Fleire av forskarane som er nemnde herinnanfor den modernistiske og etnosymbolistiske retninga,har tverrfagleg bakgrunn innanfor humaniora og samfunns-fag, men felles for dei er ei interesse for historiske studium og(naturlegvis) nasjonalisme.

Kva kan så nasjonalismeteori bidra med for forståinga vårav tokulturlæra?

For det første, tokulturlæra handla om kulturelle og nasjo-nale forhold, men blei òg politisk i kampen mot embetsmanns-styret. Her kan nasjonalismeteorien bidra til å kaste lys oversamanhengen mellom det kulturelle og det politiske i nasjons-byggingsprosessen. Forskjellen mellom ei politisk og ei kultu rellnasjonsoppfatning har ofte blitt brukt som ein analytisk inn-gang til å studere nasjonal identitet. Med Øystein Sørensensomgrep har det vore ei sentral problemstilling for å skilje ulikenasjonsoppfatningar frå kvarandre om den nasjo nale identite-ten byggjer på tanken om eit «sjølvstyrt» folk (politisk) eller eit«særeige» folk (kulturelt) (Sørensen 1998: 22). Som analytiskskilje er spørsmålsstillinga nyttig, men samtidig er det grunn tilå framheve at dei fleste er einige om at den moderne nasjonenog nasjonalismen har kulturelle røter i ei eller anna form. Deifleste er også einige om at sjølv om det er viktig og nyttig å skiljemellom politisk og kulturell nasjonalisme, krys sar ofte grensenemellom dei to formene kvarandre i det verkelege livet (Alter1989). I nasjonsbyggingsprosessen er det i det heile ein nærsamanheng mellom kultur og politikk, og som Anthony D.Smith skriv, er «the conjunction of culture with politics, a keyelement of nationalism itself» (Smith 1986: 156).

12


Documents

Tokulturlæra i norsk historie