TOPLUMSAL ·BiRLiGiN •• • • •

GU(_;LENDIRILMESINDE

DiNI S0YLEMiN 0NEMi

Tarh§mali hmt Toplanh

16 - 18 Ekim 2015

Gaziantep Universitesi Kongre ve Kiiltiir Merkezi

Kampiis I Gaziantep

istanbul 2016

4. TEBLiG

FARKLI iNAN<; GRUPLARIYLA BiR ARADA YA$AMANIN

DiNiJTEOLOJiK BAKIMDAN iMKANI

ilyas <;ELEBi•

Once hazm1nu hiirmet ve muhabbetle selamhyorum. :tkin.ci · olarak Gaziantep Universitesi Rektorliigu'ne, Ilahiyat F?kfiltesi De­

kanhgma ve islfun Ara§brmalan Vakfi'na (iSA V) te§ekkiirlerinp. su­nuyorum. iSAV, gipta ile izledigimiz faaliyetlere imza atmaya de­vam ediyor. Bu gi.izel faaliyetlerden birini de §U an burada icra edi­yoruz. Bu hayrrh hizmetlerin bundan sonra da devanuru diliyoruz.

Allah kahndan gonderilen dinlerin amaa iki ana noktada top­lanabilir. Bunlann i1ki insanlara hakikatleri sunmak, kendi imkfu:µar1 ile . ula§amayacaklari konularda onlari bilgilendirmek; ikincisi ise insanlarm diinya ve ahiret- saadetini saglamakbr. Yiice Allah bµnun i<;in insanlarm arasmdan ·baz1 kimseleri peygamb~r olarak gorevlen­dirmi§ ve onlar araahgiyla insanlara diinya hayatmda birtaknn yii­kiimliiliikler yiil<lemi§, bu yiikiimliiliiklerin yerifle getirilmesi ora­nmda da diinya ve ahiret saadetinin ger~ekle§ecegini vaad etmi§tir. Soz konusu yill<iimliiliikler Allah i<;in olanlar, insanlara, dogaya ve diger canhlara kar§I oianlar §eklinde gruplandmlmaktadrr: Biz, b}l tebligimizde Allah' a kar§1 itikadl yill<iimliiliiklerimizin islfun' a ve farkh dinlere mensup inan~ gruplariyla bir arada ya§amamiz iize-

•Prof. Dr., istanbul 29 Mayis Universitesi IBuslar Aras1 islam ve Din Bilimleri Fakilltesi, ilyas_celebi@yahoo.com

146 TOPLUMSAL Biru.iGiN GU<;LENDiR.iLMESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

rindeki etkileri i.izerinde duracak, islarn toplumunda varhguu siir­dfuen miislim-gayr-i miislim biiti.in inane; gruplar1yla bir arada ya­§amarim yollaruu ar~trracak ve bu hususta gelenegimizde mevcut olan olumlu omekler iizerinde duracagi.z.

Bilindigi i.i.zere islfun tevhld dinidir. Ona girmek ic;in kelirne-i §ehadet getirilir. Kelime-i §ehadet Allah'm birligini ve Hz. Muham~

med'in O'nun elc;isi oldugunu dile getirir. Giinde be§ defa okunan ezanlarda ayru ciimleler tekrar edilir, yeni dogan <;ocuklarm kulag1-na o okunur, olmek iizere olan ki§ilere ayru ciimleler telkin edilir.

Tevhld esas1 ile birlik ve biitiinliik arasmdaki ili§kiyi belirtmek ic;in once tevhld kavrarm iizerinde dtirmak istiyorum. inane; esasla­nnm oziinii ve ozetini olu§turan kelirne-i tevhld, iki ana es?-s iizerine kurulmU§tur. Bunlarm ilki Allah'm birligini, ikincisi ise O'nun insan­larla miinasebeti.ni saglayan niibiivveti · vurgulamaktadrr. Kelirne-i tevhld gramer a<;srndan irdelendiginde once Ia olumsuzluk edah ile "hic;bir tannnrn bulunmadig-t" sonra da ilia istisna edah ile "sadece bir ve gerc;ek tann olan Allah'm ispat edildigi" gorillfu. Meramm istisna yoluyla ifade edilmesi tevhld ilkesinde §irke sebebiyet vere­cek inan9arm biiti.iniiyle gec;ersiz hale getirilmesini, ardmdan da eksiksiz olarak ispatrn gerc;ekle§tirilmesini bildirir.

islfun' da hem metafizik anlamda hem de fizikl anlamda tevhld (birlik) esastrr. Kelime-i §ehadetin birinci kisrm metafizik, ikinMeta­fizik anlamda tevhld, kelime-i tevhldde ifade edildigi gibi bu filemi yaratan ve de~am ettiren Yiice Allah'm zatrnda, sifatlarmda ve fiille­rinde bir olu§u di kisrm ise fizik filemdeki tevhidi temsil etmektedir. insanlarin Allah'rn birligme inanmas1, onlarm ayru ilah tarafmdan yarattldiklanru, ayru kurallarla yonetildiklerini, dolayis1yla hic;biri­nin digerinden farkh ve ayr1calikh yoniiniin olmadiguu ifade eder. islfun'rn birlik esas1 ayru zamanda Allah'm yarathgt bu filemde gaye ve hedef birligi.nin de oldugunu ifade ed~r. Alemde gaye ve hedef birligi oldugu i<;in de orada c;eli§kiler soz konusu degildir; her §ey Allah'rn emrine ram olmu§tur, O'na itaat etmekte ve O'nun emrine uymaktadrr. Hz. Muhammed i~e Miisliimanlarrn ayru Allah'a, ayru

Farkh inan~ Gruplanyla Bir arada Ya§amarun Dini Balamdan im.karu 147

peygambere, ayrµ kitaba ve ayru dine inanan bir iimmet olduklanru bildirir.

Tevhid ~er~evesinde yiice dinimi.zin ortaya koydugu ilke ve esaslara gore Allah Tefila insanlar1 farkh renkte, farkh dilde ve farkh kabiliyetlerde yarabru§br. Bunwtla beraber biitiin insanlar ya nese­ben ya da <linen karde§tirler. Hepimizin bildigi gibi Kur' an, farkhhk­lann tabil oldugunu k~bul eder, bu nedenle de dillerin ve renklerin farkh olmasirun Allah'm varhguun delillerinden oldugunu ifade eder.

"O'nun kamtlarzndan biri de, gokleri ve yeri yaratmasz, dillerinizin ve renklerinizin farklz olmaszdzr. $uphesiz bunda bilenler i9in ibretler var­dzr." (er-Rum 30/22) buyrulurken bir ba§ka ayette:

"Rabbin dileseydi, insanlarz elbette tek bir ummet yapardi." (Hud 11/118) buyrularak insanlarm farkhhklarmm ilfilll hikmetin ve sma­vm bir par~as1 oldugu vurgulanmaktadrr.

Hucurat suresi 13. ayette ise bu hususta '§Ciyle bir ol¢t getiril­mektedir:

"Ey insanlar! $uphesiz sizi bir erkek'ile bir di§iden yarattzk, tant§a­sznzz diye sizi kavim ve kabilelere ayzrdtk. Allah katznda en degerli olanznzz, O'na itaatsizlikten en fazla sakznanmzzdzr. Allah her §etJi hakktyla bilen­dir." (el-Hucurat 49/13).

Goriildiigu iizere farkh dil ve renklerde yarablma ve farkh et­nik gruplara mensup ktlmma iistiinliik vesilesi olsun diye degil, kim1ik edinme ve bu kimlikle tarurup tam§ma amacr giitmektedir. Dolayis1yla bu filemde bulunU§umuz, karde§lerin bir arada bulun-

. mas1 §eklinde ohnahdrr. Her miisl~anm mii'min _karde§ine, kar­de§lik hu.kukuna yara§rr §ekilde davranmas1 gerekir.

Bilindigi iizere islam'm temel ogretilerinden biri de zuliim. ve haksizhklara kar§l 9kmak ve Allah'm · yarattigi varhklara §efkat ve merhametle davranmak, insanlarla ili~kilerde adalete riayet etmek­tir. Kur'an, Miislim-gayr-i Muslim biitiin insanlara adaletle davran-

148 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU<;LENDiRiLMESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

manuz1 emretmektedir. islam'a gore gayr-i Miislimler islam toplu­munda Miislii.manlarm giivencesi albnda yagamaktadrrlar. Miislii­manlann caru, mah ve rrzi kutsal oldugu gibi gayr-i Miislimlerin de cam, mah ve. rrzi kutsaldrr. Dolayis1yla hi~bir kimse hakstz yere ba§­kalarmm caruru, mahru ve rrziru ~igneyemez. Boyle bir davraru§ zu-

. him sayi.hr. Zulilm i§leyen ise biittin Musliimanl.ar1 kar§ismda bulur.

Ote yandan yiice kitabmuza gore inananlarm karde§ligi esas­b.r. Dolayis1yla bu diinyaya kavga i~ degil, Yiice Rabbimizi tan1-mak, O'na itaatkar kul olmak, insanlarla sevgi ve bar1§ i~de bir arada yagamak i~in gonderildik. Bu nedenle Kur' an birligi, day a­ru§mayi, karde;; olmayi, sulhii emrederken aynhgi, ihtilab., niza ve ~ah§mayi reddetmektedir. Kur'an'da mii'minlerin karde9ligi vurgu­lanarak onlarm arasmda sulhiin esas oldugu gu gekilde dile getiril­mektedir:

'.'Mii'minler ancak karde§tirler. Oyleyse kard~§lerinizin arasznz dii­zeltin ve Allah' tan korkun ki esirgenesiniz." (el-Hucurat 49/10).

"Hep birlikte Allah'zn ipine (fslllm'a) szmszki yapz§zn; par9alanma­ym. Allah'zn size olan nimetini hattrlaym; hani siz birbirinize di.i§man ki§iler idiniz de o, gonullerinizi birle§tirmi§ti ve O'mm nimeti sayesinde karde§ kimseler olmu§hmuz." (Al-i imran 3/103).

Kur'an-1 Kerim'de bu ayetten sonra mii'minler ar!lsmda "hay­ra ~agiran, iyiligi emredip kotilliigii meneden bir topllllugun bu­lurunas1" (Al-i imran 3/104) emredilmekte, "Kendilerine apa~ delil­ler geldikten sonra par~alarup ayrlhga dii§enler gibi olmaym. i§~e bunlar i~ biiyi.ik bir azap vardrr." (Al-i imran 3/105) buyurulmak­tadrr. Enfal suresinde ise mii'minlere Allah'a ve Resuliine itaat em­redildikten soma birbirlerine dii§memeleri ve ~ekigmemeleri istene­rek §Oyle buyurulmaktadrr:

"Allah ve Resuliine itaat edin, birbirinizle ~eki§metjin; sonra korkuya kapzltrsznzz da kuvvetiniz gider.". (el-Enfal 8/46).

Bu ilfilU beyanlardan da anla9tldigt gibi islam' da mii'minlerin karde§ligi esasb.r. Onlar ayru iimmeti.n ciizleridir. Farkh mezhep

Farkh inan~ Gruplanyla Bir arada Ya§amarun Dini Bala.mdan imkaru 149

veya me9rep iizere. olabilirler. Ancak birbirleri ile c;eki9memeleri, birbirleri ile kavga etmemeleri, aksine Allah'm ipi olan islam'a s1m­stla..sanlmalan hususunda birle9meleri emredilmektedir.

\ Bu teorinin ilk uygulamasrm Hz. Peygamberlin siinnetinde.go­riiyoruz. Bilindigi iizere Mekke' de Miisliimanlarm mii§riklere kar§I stla. bir miicadelesi vardi. <;iin.kii burada Hz. Peygamber islam'1 teb­lig ettigi zaman, mii§rikler onu dinleyip soyledikleri iizerinde dii9ii­nerek kabul v.eya reddetme yoluna gitme yerine onu dinlemeden inkara kalki§1yorlardi. Bununla da yetinmeyerek Mi.isl iimanlara elle­rinden gelen i§kenceyi yap1yorlardi. Bu durumda Miisl~anlara kalan ya Mekke' de kahp onlada fiilen miicadeleye devam etmek ya da Mekke' den ba§ka bir yere ~cret etmekti. Mii~liimanlar daha b a­n§91 olan hicreti. tercih ettiler ':'e once Habe§istan' a sonra da Medi­ne'ye hicret ettiler. Miisliimanlar Medine'ye gittikleri zaman oranm halki ile din merkezli degil, yurt merkezli i§birligine gittiler ve Me­dine'nin yerlisi olan Arap, Yahucti, Hiristiyan ve diger unsurlarla Medine v.atanda§hgi iizerinde anla§arak ortak dii§mana kar91 Medi­ne'yi savundular. Yahudi_ ve Hrristiyanlar bu anla9maya sadik kal­diklan siirece Miisliimanlar soz konusu anla§mayi bozmadilar.

islam .tarihinde hak, adalet ve bar19 iizerine bina edilen bu ya­p1Il1Il bir omegini de Osmanh millet ·sisteminde goriiyoruz. Osmanh devleti irk veya etnik kimlik iizerine kurulu bir devlet degilcti~ Bu­nun yerine Yahucti, Rum, Ermeni gibi azmhklarm birer millet olarak adlandmldigi ve farkh unsurlann olu9turdugu ancak kumandanm Miisliimanlann elinde bulundugu bir devletti. Osmanh i9fl Miislii­manlar Hanefi, $afil, Mali.kl, Hanbell, Matfuidi, E§' ar! gibi Siinnl mezheplerle Alevi, Bekta§i, Nak91, Kactirl, $azell gibi tasavvufi grup­lardan olu§mu§tur. Miisliimanlan olu9turan etnik yap1 ise Ti.irk, Kiirt, Laz, Giircii, <;erkez, Arnavut, Bo9nak, Romen gibi unsurlardan . olu9maktaydi. Bunlarm tiimilniln asll unsur olU§lan .esash. Dolay1-s1yla bunlann birbirleri ile barl§Ik olarak bir arada ya§amalan soz konusuydu. Zaman zaman degi9ik gruplara kar91 gii<; kullarulmas1 di§laridiklar1 ic;in degil, onlarda gorillen kalki§rna sebebiyle icti. Os-

150 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU<;LENDiRir.MESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

manh'da bunun tek istisnas1 $ia'drr. 0 da <linden veya mezhepten degil, iran'la ya9anan siyasi ihtilaflardan kaynaklanan bir durumdu.

Sonu~ta Medine' de Ensar ve Muhacir §eklinde te9kilatlanma Mtisliimanlann bir iimmet olu9unun ontinde bir engel te9kil etme­digi gibi, Osmanh'da da Stinnl- Alevi; Nak§i-Bekta9i §eklinde te9ki­latlanma devletin ontinde bir engel OlU§tuIIDamJ§hr. Aksine hepsi i§ ba9a dti9ttigunde ulii'l-emrin komutasmda islfun yurdunu dii9man­lara kar91 cansiperane savunmu9lardrr. <;anakkale ve istiklal sava9la­n bunun en giizel karutlar1drr.

Bu uygulamalardan anhyoruz ki gruplar ve frrkalar merkezi yi:inetimle ayru hedeflere yi:ineldikten ve bir aynhk gaynhk olu§tur­madiktan sonra farkh olu9umlar halinde olmalari herhangi bir prob­lem olU§turmamaktadrr. islam toplumu 9ok sesli bir toplumdur. Bu 9ok seslilik onlarm birligme zarar vermemelidir. Sfililerin "kesrette vahdet" dedikleri yap1yi olU§turmak esastrr. Nitekim islam tarihinin ilk di:inemlerinde bir9ok frrka ortaya 9lkrm§, kendilerine ozgii gorii§­ler serdetmi§lerdir. Ancak bunlar siyasi otoriteyi kabul konusunda bir ikilem ya9amami§lardrr. Dolayis1yla saglam bir merkezi yoneti­min bulundugu di:inemlerde frrkalar negatif unsur degil, aksine po­zitif enetji iireten mekanizmalar olmU§lardrr.

c;izilen bu tabloya kar91 b.aztlar1 diyebilir ki islam' da madem bu kadar birlik ve beraberlik vurgularuyor da, bizzat Hz. Peygam­

ber'in agzmdan Miisliimanlarm 73 frrkaya ayrtlacagma ili§kin riva­yetler hakkmda ne diyecegiz? Aynca islam tarihinde itikadl a91dan Ehl-i Siinnet ve Ehl-i Bid'at olarak adlandrrtlan ve inan9 tarihimizi bir negatif miicadele alanma donii9tiiren yap1 soz konusu degil mi­dir? islam frrkalarrmn kendi aralarindaki farkhhk dtinyaya degil, ahirete yi:ineliktir. Devletin vatanda91 (yurtta§) olmalar1 bakmundan aralarmda £ark yoktur. Devlet vergi toplarken, askere ahrken, hiz­

met gi:itiiriirken onlarm inan9 ve mezhebine bakmaz. Dolayis1yla &rkalara ayrtlmak her zaman bir zaaf i9areti degildir. Aksine o 9ogu zaman insanlara verilen ozgiirliigtin kullarulmaslIUil bir alametidir. Din saglam bireylere ve bu tarz bireylerden olu§an cemaat ve topl u-

'

Farl<h inan~ ~ruplanyla Bir arada Y~amarun Dini Balamdan imkaru 151

luklara onem vermektedir. Unutmayahm ki, ~iik ta§larla orillen duvarm bir degeri yoktur.

islam, klyamete kadar biitiin insanlara gon1erilmi§ olduguna gore, onun her zaman ve her yerde anla§tlabi.lir ve ·uygulanabilir olmas1 gerekir. islam bu esnekligi Kur'an'm ifade ve uslubii.ile ger­c;ekle§tirmektedir. Soz konusu esnekligi Abbasi devletinin kii~ beyliklere bolilndiigu donemden bir omekle a¢<layahm. Bilindigi iizere Abbas! devleti otoriteyi yitirince ortaya c;ikan beylikler birbir­leri ile hiikiimrailhk mikadelesine ba§larru§lardi. He.r beylik kendiri.e bir kimlik olu§turma noktasmda bir mezhebi tesahiip edinerek onun propagandasma ba§larru§, diger mezhepleri tekfir veya tadl.il ederek otekile§tirmeye c;ah§rru§h. i§te bu donemde devreye giren Biiyii.k Sel~u Devleti siyas! birligi saglamak ic;in askeri ve siyas! faaliyet­lerini devam ettirirken, din! birligi saglamak ic;in de ulemay1 gorev~ lendirmi§ti. Donemin me§hur filimlerinden olan imam Gazzfill, ka­leme aldigi FaysalU't-tefrika bei1ne'l-islfim .ve'z-zendika adh eserinde mevcut durumu §oyle dile getirmektedir: Her frrka kar§1smdakini tekfir ediyor ve Hz. Peygamber'i yalanlamgiru iddia _ediyor. Sozge­limi Hanbeli E§ari'yi "Allah ic;in yukar1 ciheti ve ar§ta istivayi kabul etmeyerek Hz Peygamber'i yalanladtl<lariru soyleyip" tekfir idiyor. E§' ari de Hanbeli'yi te§bµ-te dii§tii.kleri ve "O'nun benzeri hic;bir §ey yoktur" ayeti konusunda Resul-i Ekrem'i yalanladtl<lar1 ic;in kfilir olduklariru soyliiyor. Ote yandan E§ari Muteziliyi ruyetullahm ce­vaz1 ve Allah' a sifatlarm nisbeti konularmda peygamberi yalanladik­lan ic;in tekfir ediyor. Mutezill ise E§ari'yi sifatlar1 isbat suretiyle teaddiid-i kudemaya sebep olmak ve tevhid inancmi ihlal etmeleri sebebiyle tekfir ediyor. Bu vartadan kurtulmarun yolu, tekzib ve tasdik kavramlarnun tarum ve hakikatlerini bilmendir. Soz konusu frrkalarm birbirlerini tekfir ederken ne denli a§mya kac;hklanrn an­cak bu yolla anlayabilirsin." ·

imam bu daguukhgi ortadan kaldrrmarun yolu olarak te'vil yontemini onermektedir. Bilindigi iizere te'vil, miicmel ve miite§a­bih naslarm anlamlarmda tercihte bulunmak demektir. ikinci.lerine

152 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU<;LENDi:RiLMESiNDE Oi:Ni SQYLEMiN ONEMi

ise miite§abih. denilmektedir. $oyle ki: Din! naslann bir la.snurun anlarru sabit bir kisIIUrun anlanu ise degi§kendir. Birinci.lerine muh~ kem, Muhkem olanlar pergelin sabit ucunu, de~kenler ise hareketli ucunu terrisil etmektedir. Naslarda miite§abih ifadelerin mevcudiye­ti farkh anlay:t§ ve frrkalarm ortaya <;tl<masma neden olmaktadrr. Bu da islam toplurnunu homojen olma yerine renkli ve heterojen kil­maktadrr. Ashnda sabitelerde anla§rnak §arb.yla farkh dii§iince ve anlayi§lara sahip. olmak zaaf degil, zenginlik alametidir. islam top­lumu boyle bir zenginlik iizerine bina edilmi§tir. itikatta Selefiyye, E§'ariyye, Matiiridiyye; amelde Hane.fiyye, $afiiyye, Malikiyye ve Hanbeliyye gibi frrka ve mezheplerden olu§an Ehl :.i Siinnet bu renkli ve heterojen yapmm giizel bir omegidir. Ehl-i Siinnet filimleri bu heterojen yap1yi bir arada tutmak i<;in olduk<;a itidalli ve kapsayia. ilkeler vaz'etmi§le~dir. Omegin Ehl-i la.bleyi tek.fir etmeme, tenzili reddetmedik~ tevili dolayis1yla hi<; ·kifilseyi dfu dl§ma itmeme, gii­nahkar veya giinahsiz mii'min olan herkesin arkasmda namaz k.Il­ma, sahabe-i kirami hayirla yad etme °gibi kapsayia. kurallar saye­sinde farkh inan<; gruplanyla bir arada ya§ama imkanmr saglanu§­Iardrr.

Giiniimiize gelince, Osmanli devletinin yik.Ilmas1 ve hilafetin ilgasmdan sonra Miisliimanlar arasmda bir ortak merkezi .otorite kalmadi. istiklal sava§I, kuvay-1 milliye, Birinci Tiirkiye Biiyiik Mil­let Meclisi ve Cumhuriyet'in kurulu§u a§amalannda ortaya konan farkh kimlikleri ortak rrl.ill1 hedeflere yonlendirme ba§ar1s1 daha son­raki donemlerde gosterilemedi. Aksine etnik ve d.ini kimlikler red­dedilerek tek kimlikli bir ulus olu§turulmak istendi. Kapattlan med­rese, tekke ve tarikatlarm yerine Bah ti.pi okul, kuliip, ocak ve evler as:tldi. Bunlardan orgiin egitimi temsil eden mektepler ya§arken, yaygm egitim ama<;h kurulan ocak, ev ve kuliipler halk tarafmdan benimsenmedi. Ashnda bu giri§imlerle halk.In sosyolojik yap1s1 ile oynandi, demografik dengeler iizerine ·bina edilmi§ bulunan top­lumsal yap1 alt iist oldu. Giiniimiizdeki sosyal sorunlarm baztlanrun temelinde bu tiir miidahaleler yabnaktadrr. Merak edenler Osmanh · donemindeki Diyarbala.r'm demogra.fik yap1sma bakabilirler. Soi

Farkh inan~ Gruplanyla Bir arada Ya§amarun Dini Bakundan imkaru 153

konusu donemde Diyarbakrr'm yiizde kac;i Tiirk, yiizde kac;i Kiirt, yiizde kac;i Arap, yiizde kac;i Tiirkmen, yiizde ka9 Ermeni, yi.izde ka9 Siiryani idi? Oradan bugfutl<ii duruma nastl gelindi?

Dengeler bozulup merkezi otorite ortadan. kalkmca her grup kendi politikasllU olu§turur oldu. Halbuki siyas1 ve kiiltiirel bakim­dan biiyiik bir degi§im ge<;iren ~slam diinyas1 giinilmiizde her za­mankinden daha c;ok birlige ve fertlerin kendini bagh kabul edecegi merkezi bir otoriteye ihtiyac; vardrr. i§lerin istenilen §ekilde gitme­mesinin nedeni adem-i merkeziyetc;i yap1drr. Eskiden oldugu gibi giiniimiizde de islam toplumlarmda Sele.ti, gelen~kc;i, mistik, siyaset merkezli ve sekiller akmtlar bulunmaktadrr. Aradaki fark, giinii­miizdeki akmtlar dinin hakikatleri ile kendi hakikatlerini birle§tire­rek tek dogruyu kendilerinin temsil ettigini iddia e tmektedirler. Miisliiman gruplar bulunduklar1 yerlerde adeta gettolar olu§turarak

. tabir yerinde ise mikro dinler, bu dinlere ili§kin mikro iimmetler ve ba§larmda baronlar olU§turmll§ haldeler; cemaati islam iimmeti, liderini Hz. Peygamber ve cemaat fertleri aras1 ili§kiyi de islam kar­de§ligi ~e ozde§le§tirmeye ba§laIIU§lar~. Merkezi bir bagi olmayan bu mikro yaptlar, yabanctlar tarafmdan kullantlmaya miisait, miis­liimanlan birbirine dii§iiren ve kavgalara neden olan bir durumdur.

Giiniimiizde egemen olfil! mikro frrka ve cernaat yap1s1Ill tahlil ettigimizde §U hususlan mii§ahede etmekteyiz: .

1. Her grup kendi konumuna gore naslan baglanundan kopa­rarak parc;aa bir okumaya tabi tutmakta; ozel durum ve ifadeleri genelle§tirerek evrensel mesajlar 9karmaya c;ah§maktadrr.

2. Her grup gene! islam karde§ligini degil, mikro yap1yi des­tekleyici bir dil kullanmakta, bunun sonucunda miisliimanlar ayr1§­tmlmakta ve otekile§tirilmektedir.

3. Gruplarm dini ozii ile degil, §ekli ile benirnseyen bir dindar-:­hk anlayt§illl tercih ettikleri goriilmektedir. Bu anlayi§ta irnan ve ihlasla kulluk, insanlara kar§I samimi ve ahlfil<.h davranmak gibi deruru tutumlar yerine muamelat, §ekil ve sirngeler one c;tl<maktadrr.

154 TOPLUMSAL BiRLiGiN GU!';LENDiRiLMESiNDE DiNi SOYLEMiN ONEMi

Sozgelimi ~ ve .kiyafet veya §ekli baz1 tavrrlarla ortaya konulan dindarhkla tatinin olunmaktadrr.

4. Her grup kendi realitesine uygun bir din anlayi~nru benim­semekte ve gerc;ek dini kendilerinin temsil ettigini savunmaktadrr. Halbuki tek tip bir din anlay1§IIU iddia etmek, din anlaYI§rmn doga­sma aykmdrr. Tarihte de tek tip degil, hem itikatta hem de amelde farkli yorumlara dayanan birc;ok din yorumlan c;ikmi§trr. Burada esas olan soz konusu yorumlarm bir i.ist olu§um olan islam i.immeti­nin birligme zarar vermemesi ve ayru hedeflere dogru yol almas1drr. Tarihte bunun ornegi Ehl-i si.innette gori.ilmektedir: ~oyle ki, islam'm i9nde kalmanm ilke ve esaslar1 belirlenmi§, bu hususta bir­takrm c;erc,;eve fikirler olu§turulmu§ ve bu c;erc;evenin ic;inde kalmak kaydiyla insanlarm kendilerine ait yorum ve anlayi§lar olu§turabil­melerine imkan t~hr.

5. Mevcut benmerkezci dil yerine te'vil ve uzla§1yi esas alan bir dile .ihtiyac; bulunmaktadrr. Maalesef giini.imi.izde dil ile eylem ara­smdaki ya.kin ili§ki goz ard1 edilmektedir. Dilde te'vil, yorum ve uzla§lY1 benimseyen kelam ilmi reddedilerek zahir! anlayi§I one <;I­karan lafizcr selefi dil benimsenecek olursa, bu dilin eyleme doki.il­mti§ §ekli, giintimiizde sikc;;:i kar§tla§hguruz radikal din anlayi9lar1 olacakhr. Ehl-i Sfuilletin aktlCI, itidalli ve c;ogwcu din yorumu terk edilerek yerine·her tiirlti yorumu reddeden s1g, a§m ve gayr-i makul anlayi§lar ikame edilmeye c;ah9tlmaktadrr.

Sonuc; olarak giini.imi.izde miislµmanlarm butiiniinii temsil . eden bir manev! otorite veya liderlige §iddetle ihtiyac; soz konusu­dur. Bu kadar insan kendi haline brraktlacak olursa, ic;lerinden istis­marcr da, radikal de, hurafeci de c;ikar. Ki9isel din yorumlar1 islam'1 ozii ile degil de 9el<l.i ile anlayan yaptlara; iman, ibadet ve ahlfil< gibi ana hedefleri ikinci plana brrakarak diinya nimetlerinden daha fazla pay almayi, bunun i9n de cemaat holdingleri, banka ve finans ku­rumlar1 kurmayi tercih eden olu9umlara sebep olmaktadrr. Bu vadi­ye girilince de ba9anh olmak i9n siyasetle irtlbat kurulmakta, hatta onunla ic; ic;e olma durumlar1 dogmaktadir. Gittikc;e dunyevile§en bu yap1, insanlar1 islam'm oziinden uzakla9hrmakta,· kapitalist sistem

Farkh inan~ Gruplanyla Bir arada Ya§amarun Dini Bakundan imkaru 155

ic;inde liberal rekabete siiriil<lemekte ve sistemin parc;as1 haline ge­tirmektedir. 0 zaman da giincel siyaset ve kapitalist ekonorn.4rln · kurallanna gore <;ah§an, ic;i bo§alb.lrru.§ bir dindarhk ortaya c;tl<mak­tadrr.