Toplumsal Hareket Sendikaciligi Social Movement Unionism

8/7/2019 Toplumsal Hareket Sendikaciligi Social Movement Unionism

1/168


2/168

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSALIMA EKONOMS VE ENDSTR LKLER ANABLM DALI

ALIMA EKONOMS BLMDALI

TOPLUMSAL HAREKET SENDKACILII

Yksek Lisans Tezi

MURAT AKIR

Danman: YRD. DO. DR. ZGR MFTOLU

stanbul, 2006


3/168

II

NDEKLER

Sayfa No.

KISALTMALAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV

GR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1

BRNC BLM

HAREKETLERNN DOUU VE GELM

I. Kapitalist Toplumun Douu, Sanayi ve Fransz Devrimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

II. Kapitalist Sisteme Kar lk Eletiriler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8III. 1848e Kadar lk i Hareketleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

A. Kapitalizme Kar lk Kitlesel Tepki Hareketleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

B. i Hareketlerinin Yeni Evresi: Ulusal Dzeyde rgtlenme . . . . . . . . . . . . . . . . 18

IV. i Snf deolojisinin -Bilimsel Sosyalizmin- Olumas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

V. 1848den 1880lere Kadar i Hareketleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25

A. Proletaryann lk Bamsz Siyasal Eylemi: 1848 Haziran . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

B. Birinci Enternasyonal (Uluslararas i Birlii) ve Paris Komn . . . . . . . . . . . . .29

C. i Snf Partilerinin ve Kitlesel Sendikalarn Douu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

KNC BLM

HAREKETLERNN TARHSEL YOL AYRIMI

I. Serbest Rekabetten Tekellemeye Doru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

II. 1880lerden I. Dnya Sava Sonuna Kadar i Hareketleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

A. kinci Enternasyonalin Kuruluu (1889-1896 Dnemi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

B. Reformizme ve Revizyonizme Kar Mcadele (1896-1904 Dnemi) . . . . . . . . . .47

C. Savaa Kar Tutum, II. Enternasyonalin Dalmas ve Sovyetlerin Kuruluu . . 50

III. Ekim Devriminden II. Dnya Savann Sonuna Kadar i Hareketleri . . . . . . . 56

A. Ekim Devriminin Etkisi ve III. Enternasyonal (1918-1929 Aras) . . . . . . . . . . . . 56

B. Faizme Kar i Mcadelesi (1929-1945 Aras) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

IV. II. Dnya Sava Sonras Deien Dnya Sistemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66

V. 1970lerin Sonuna Kadar i Hareketleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69


4/168

III

NC BLM

YEN HAREKETLER ve TOPLUMSAL HAREKET SENDKACILII

I. Sermayenin Yeniden Yaplanma Stratejisi ve i Hareketlerinin Yenilgisi . . . . . . . 74

II. Yeni i Hareketlerini Belirleyen Genel ereve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81III. Dnyada Yeni i Hareketlerinden rnekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

A. 1980lerle Birlikte Gelien Yeni i Hareketleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .901. Gney Afrika Sendikalar Kongresi (Congress of SA Trade Unions-COSATU) .902. Merkezi i Birlii (Central Unica Dos Trabalhadores-CUT) . . . . . . . . . . . . . . 943. Kore Sendikalar Konfederasyonu (Korean Confederation of Trade Unions

ya da Minju Nojhong-KCTU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

4.

1 Mays Hareketi (Kilusang Mayo Uno-KMU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .995. Serbest alan Kadnlar rgt (Self Employed Womens

Association-SEWA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101

6. 19 Eyll Ulusal Konfeksiyon ileri Sendikas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103B. 1990larla Birlikte Gelien Kyl, siz ve Gvencesiz i Hareketleri . . . . . . .1041. Brezilya Topraksz Kr ileri Hareketi (Movimento dos Trabalhadores

Rurais Sem Terra-MST) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107

2. Ekvador Yerli Halklar Konfederasyonu (El Confederacion deNacionalidades Indigenas del Ecuador-CONAIE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109

3. Bolivya i Merkezi (Central Obrera Boliviana-COB) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1114. Emcali Yerel Hizmet ileri Sendikas (SINTRAEMCALI) . . . . . . . . . . . . . . 1145. Taban Komiteleri Konfederasyonu (Comitati di Base-COBAS) . . . . . . . . . . . .1156. Fransa sizler (siz iler) Hareketi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1177. Arjantin siz iler Hareketi (El Movimiento de los Trabajadores

Desempleados-MTD veya bilinen adyla Yol Kesiciler-Piqueteros) . . . . . . . . .119

IV. Trkiye Sendikal Hareketi ve Umut Veren Deneyimler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122

A. Yeralt Maden ileri Sendikas ve Yenieltek Deneyimi . . . . . . . . . . . . . . . . . 130B. Yoksul Mahalle rgtlenmeleri: Halkevleri, Dayanmaevleri ve

Halk Kltr Merkezleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

SONU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

KAYNAKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141


5/168

IV

KISALTMALAR

AAFLI: Asya-Amerika Hr alma Enstits

AB: Avrupa BirliiABD: Amerika Birleik Devletleri

AC: Act Together (Yeter Artk-Fransa)

AET: Avrupa Ekonomik Topluluu

AFL: Amerikan Emek Federasyonu

AFL-CIO: Amerikan Emek Federasyonu-Sanayi rgtleri Kongresi

AIDESEP: Peru Ormanlarn Gelitirme Etniktesi Kurumu

AIFLD: Amerikan Hr i Geliim EnstitsALCA: Latin Amerika Serbest Ticaret Anlamas

ANC: African National Congress (Afrika Ulusal Kongresi)

APES: stihdam, Enformasyon ve Destek in Birlik-Fransa

APL: Alliance of Prograssive Labor (lerici Emek ttifak-Filipinler)

ASEAN: Gney Dou Asya lkeleri Birlii

ATABAL: Ev Hizmetleri ilerinin rgtlenmesini Destekleme Kolektifi-Meksika

BAYAN: Halk ya da lke Anlamndaki ttifak-Filipinler

BCKU: Bihar Colliery Kamgar Union (Bihar Kmr ileri Sendikas-Hindistan)

BM: Birlemi Milletler

CHP: Cumhuriyet Halk Partisi

CITU: Centre for Indian Trade Unions (Hindistan Merkezi Sendikalar Birlii)

CGL: Generale del Lavore (Genel i Konfederasyonu-talya)

CGT: Confdration Generale du Travail (Genel Federasyonu-Fransa)

CIA: Amerikan Uluslararas Haberalma rgt

CIO: Amerikan Sanayi rgtleri Kongresi

CNT: Confederacion Nacional del Trabojo (Ulusal i Konfederasyonu-spanya)

COB: Central Obrera Boliviana (Bolivya i Merkezi)

COBAS: Comitati di Base (Taban Komiteleri Konfederasyonu-talya)

COICA: Cuenso Amazonia Yerli rgtleri Koordinasyonu

CONAIE: El Confederacion de Nacionalidades Indigenas del Ecuador (Ekvador Yerli

Halklar Konfederasyonu)

CONNE: Venezuela Ulusal Yerli Meclisi


6/168

V

COPINH: Honduras Halk ve Yerli rgtleri Yurttalk Meclisi

COR: Regional Workers Central (El Alto Blgesel i Sendikas-Bolivya)

COSATU: Congress of SA Trade Unions (Gney Afrika Sendikalar Kongresi)

CUT: Central Unica Dos Trabalhadores (Merkezi i Birlii-Brezilya)

KP: in Komnist PartisiDB: Dnya Bankas

DSK: Trkiye Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu

DSF: Dnya Sendikalar Federasyonu

DT: Dnya Ticaret rgt

EM: Emek almalar Merkezi-Halkevleri

ETUC: Avrupa Sendikalar Konfederasyonu

FAI: Federacion Anarguista berica (berya Anarist Federasyonu-spanya)FIOM: Federazione Italiana Operei Metallurgici (talya Metal ileri Federasyonu)

FOSATU: Federation of South African Trade Unions (Gney Afrika Sendikalar

Konfederasyonu)

FTAA: Amerikalar-aras Serbest Ticaret Anlamas

GDO: Genetii Deitirilmi Organizma

GEAR: Byme, stihdam ve Yeniden Blm Program-G.Afrika

HAK-: Trkiye Hak i Sendikalar Konfederasyonu

HKM: Halk Kltr Merkezleri

ICFTU: Uluslararas Hr i Sendikalar Konfederasyonu

IFCTU: Uluslararas Hristiyan Sendikalar Konfederasyonu

ILO: Uluslararas alma rgt

IMF: International Monetary Fund (Uluslararas Para Fonu)

ITS: Uluslararas Meslek Sekretaryalar

KCTU: Korean Confederation of Trade Unions ya da Minju Nojhong (Kore Sendikalar

Konfederasyonu)

KSH: Kamu alanlar Sendikal Hareketi

KDLP: Korean Democratic Labor Party (Kore Demokratik Emek Partisi)

KESK: Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu

KMU: Kilusang Mayo Uno (1 Mays Hareketi-Filipinler)

KP: Komnist Parti

KSE: Kzl Sendikalar Enternasyonali

MAS: Sosyalizme Doru Hareket-Bolivya


7/168

VI

MC: Milliyeti Cephe

MDT: El Movimiento de los Trabajadores Desocupados (galci iler Hareketi-

Arjantin)

MNCP: sizlerin ve G Durumda Olanlarn Ulusal Hareketi-Fransa

MST: Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra (Brezilya Topraksz Kr ileriHareketi)

MTD: El Movimiento de los Trabajadores Desempleados (Arjantin siz iler

Hareketi)

NATO: Kuzey Atlantik Pakt

NGO: Non-Govermental Organizition (Hkmet D Kurulu)

NLU: Ulusal i Birlii-ABD

NUM: The National Union of Mine Workers (Ulusal Maden ileri Sendikas-G.Afrika)

OECD: Organisation for Economic Co-operation and Development (Ekonomik birlii

ve Kalknma rgt)

OHAL: Olaanst Hal

ONIC: Kolombiya Ulusal Yerli rgt

P-SOL: Sosyalizm ve zgrlk Partisi-Brezilya

PCE: Partido Cominista de Espana (spanyol Komnist Partisi)

PCI: Partito Comunistad Italia (talyan Komnist Partisi)

POUM: Partido Obrero de Unificacion Marxista (Marksist Birlik Partisi-spanya)

PPI: Parti do Popolove taliano (talyan Halk Partisi)

PSI: Partito Sosialista Italiano (talyan Sosyalist Partisi)

PSOE: Partido Socialista Obrero Espanol (spanyol Sosyalist i Partisi)

PSTU: Birleik Sosyalist i Partisi-Brezilya

PT: Partido dos Trabalhadores (Brezilya i Partisi)

RDP: Yeniden Yaplanma ve Kalknma Program-G.Afrika

RSDP: Rusya Sosyal Demokrat i Partisi

SACP: South African Communist Party (Gney Afrika Komnist Partisi)

SAMWU: Gney Afrika Belediye ileri Sendikas

SEWA: Self Employed Womens Association (Serbest alan Kadnlar rgt-

Hindistan)

SEWU: Serbest alan Kadnlar Sendikas-G.Afrika

SBKP: Sovyetler Birlii Komnist Partisi


8/168

VII

SCA: Sistema Cooperativista dos Assentados (ifti Kooperatifleri Sistemi-Brezilya)

SFIO: Section Franaise de lInternationale Ouvrire (Enternasyonalin Fransz

Seksiyonu)

SINTRAEMCALI: Emcali Yerel Hizmet ileri Sendikas-Kolombiya

SPD: Sozialdemokratische Partei Deutschlands (Alman Sosyal Demokrat Partisi)SP: Sozialdemokratische Partei sterreichs (Avusturya Sosyal Demokrat Partisi)

SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

STK: Sivil Toplum Kuruluu

THS: Toplumsal Hareket Sendikacl

TSK: Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu

TL: Trk Liras

TMMOB: Trk Mhendis ve Mimar Odalar BirliiTTB: Trk Tabipler Birlii

TUC: Trade-Union Congress (Sendikalar Kongresi-ngiltere)

TRK-: Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu

TSAD: Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei

UGT: Union General de Tabazadores (Genel i Sendikas-spanya)

UKKTH: Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakk

USF: Uluslararas Sendikalar Federasyonu

USI: Unione Sindiacale taliano (talyan Ulusal Sendikas)

WTO: Dnya Ticaret rgt

YDD: Yeni Dnya Dzeni


9/168

1

GR

1970li yllarla birlikte sermaye, neo-liberal politikalar erevesinde yeni bir yaplanmasrecine girmitir. Bu srete finans sermayesinin nemi artm; esnek retim

uygulamalarna geilmi ve devletin sosyal ilevi ortadan kaldrlmaya balanmtr. i

snfnn tarihsel -ekonomik ve sosyal- kazanmlar geri alnmaya allmtr. Bu

politikalarn bir sonucu olarak; alma koullarnda oluturulan gvencesizlik, ii

snfnn btnn ilgilendiren bir sorun olmaya balamtr.

Geleneksel sendikal rgtlenmeler, bu dnemde ii snfnn haklarn savunacak ve buhaklar ilerletecek bir kavraya sahip olamamlardr. Bu yzden; neo-liberal

politikalara kar iiler, bulunduklar yerlerden tepkilerini ortaya koymaya ve

taleplerini savunmaya balamlardr. 1970lerin sonu ile birlikte G. Afrika, Brezilya, G.

Kore ve Filipinlerde hayata geen ii hareketleri hzla glenmiler ve ilerici

toplumsal srelerin srkleyicisi haline gelmilerdir. Hareketlerin genel erevesini,

emek hareketi teorisyenleri, toplumsal hareket sendikacl kavramsallatrmasyla

aklamaya almlardr. Bu tartma son on yldr lkemizde de emek hareketinin

bileenleri olan akademisyenler, sendikaclar ve demokratik kitle rgtleri temsilcileri

tarafndan yaplmaktadr.

Toplumsal hareket sendikacl tartmalar, dnyada ve Trkiyede toplumsal

dnm salayacak bir emek hareketinin oluturulmas olarak alglanmaldr. Bu

noktadan tartma; son on yllardaki yeni iiletirme dalgas ve onun hareket

biimlerini kavrama; urak noktalarn ve geliimini anlayabilme; bu harekete emek

hareketinin ekonomik-toplumsal kazanmlar noktasnda mdahale edebilme

tartmasdr.

Buradan bakldnda toplumsal hareket sendikacl tartmas alternatif bir model

oluturma deil, devletten ve sermayeden bamsz bir emek hareketinin oluturulmas

abasdr. Ancak emek hareketi teorisyenlerinin bir lkeyi model alma; gvencesiz ii

hareketlerini ve kyl hareketlerini yeterince dikkate almama veya sendika-siyaset


10/168

2

ilikisini yeterince ak kavrayamama-aklayamama gibi eksik yaklamlar; toplumsal

hareket sendikaclnn anlalmasndaki en nemli handikaplar oluturmaktadr.

almamzda toplumsal hareket sendikacl kavram, yeni ii hareketlerinin

erevesini ve emek hareketi teorisyenlerinin bu hareketlere yaklamlarn temel alarakifade edilmitir. Ancak kavramsal ereve geniletilerek, bu grlerden farkl olarak;

proleter hareket geni anlamda ifadelendirilmitir. Dnya ve lkemizdeki emek hareketi

dinamizminin kkenleri, hareket biimleri tartlm ve zm nerilerinin satrbalar

oluturulmaya allmtr.

almada emek hareketinin gemiine de geni bir biimde deinilmitir. Gemie dair

deerlendirmenin gerekesini, tarihi emek cephesinden okuma zorunluluuoluturmutur. Buradaki emek hareketinin gemiinin deerlendirmesinde k noktas,

gnmz deerlendirmesidir. Gemi deerlendirmesi yaplrken; emek hareketinin

balca urak noktalarnn, yengilerinin ve zaaflarnn genel erevesini oluturmakla

yetinilecektir. Yine gemi emek hareketi tartmasn yapmak, tarihten olumlu-olumsuz

dersler karmak; bugn ve gelecei kurma abasn gstermek olarak alglanmaldr.

almada snf mcadelesinin alglan yntemi de dikkat edilmesi gereken bir dier

noktadr. Snf mcadelesi, burjuvazi ile ii snfnn dzenli ordularnn kendi

bayraklar altnda birbirleriyle savaa tutumas deildir. Snf mcadelesi, tarihte son

derece zengin dolaymlar araclyla yrmtr. savatan ulusal kurtulu

hareketlerine, siyasi reform hareketlerine, ekyalk hareketlerine vb. uzanan bir

yelpazede farkl biimlere brnen ve bazen bunlarn birka tanesi ile rtl bir

mcadeledir.

Birinci blmde kapitalist ilkel birikime, takiben Sanayi ve Fransz Devrimleri ile

birlikte yaanan byk dnme deinilmitir. Bu srete kapitalist sistemin hayata

gemesiyle birlikte yaanan kitlesel yoksullama-isizlik vb. sonular, karlnda

geleneksel toplumsal yapnn korunma mcadelesi ve yeni sisteme kar verilen ilk

kitlesel tepkiler incelenmitir. Gelien ii hareketlerinin merkezi-ulusal bir rgtlenme

rotasna girmesi ve kapitalist sisteme ynelik ilk eletiriler ele alnmtr. Bilimsel

sosyalizmin olumasyla birlikte ivme kazanan ii hareketlerinin Paris Komn

mcadelesi ve paralelinde yasallama, parlamentoda bamsz bir snf olarak temsil


11/168

3

edilme mcadelesinin geliim seyri ortaya konulmutur. Yine 19.yy.n son eyreinde,

yasal-parlamenter mcadelenin geliim seyrini takiben burjuvazinin ii hareketlerini

kontrol altna alma abalar olan ilk pratiklere -sosyal politika uygulamalarna-

deinilmitir.

kinci blmde kapitalizmin tekelci nitelie brnmesi temel alnarak ii hareketleri

ele alnmtr. Bu noktada ii partilerinin, sendikalarn ve ulusal kurtulu hareketlerinin

mcadelelerine deinilmitir. i hareketlerinde 18.yy.n sonu ve 19.yy.n banda

yaanan byk krlma yine bu dneme rengini veren bir belirleyen olarak

deerlendirilmitir. Rus Devriminin gereklemesi, faizme kar ii hareketlerinin

mcadeleleri ve smrge kurtulu savalar ile birlikte sosyalizmin dnyann farkl bir

toplumsal ekim merkezi oluturmasnn sonucu olarak, ii hareketlerinin siyasalmcadelesinin belirleyen olmas tespitinden sre aklanmtr.

nc blmde sermayenin yeni liberal politikalar ekseninde yaplanmas ile bununla

akan ii hareketlerinin devlet, parti, sendika vb. politik-rgtsel sorunlar ifade

edilmitir. i hareketlerinin geleneksel merkezlerinin gerilemesi srecinde ortaya

kan yeni ii hareketlerinin ve onlarn rgtsel formlarnn incelenmesinin; emek

hareketinin tarihsel-toplumsal dnm misyonunun sreklilii asndan n ac

olduu belirlemesi yaplmtr. Yeni ii hareketleri de 1980lerde gelien G. Afrika, G.

Kore, Brezilya ve Filipinler gibi birinci kuak hareketler; 1990larda gelien Ekvador,

Bolivya ve Arjantin gibi ikinci kuak hareketler olarak ele alnmtr. Yine bu zamansal

ayrmn yansra ii hareketlerinin; bileenleri ve urak noktalar asndan da

zellikleri incelenmitir. Son olarak Trkiyede gelien hareketler ve genel zelliklerine

deinilmitir. Tm bu deerlendirmeler toplumsal hareket sendikacl kavram

erevesinde, kavram geni bir adan tanmlayarak ve hareketlerin somut

temellerinden yola klarak yaplmtr.


12/168

4

BRNC BLM

HAREKETLERNN DOUU VE GELM

I. Kapitalist Toplumun Douu, Sanayi ve Fransz Devrimleri

16.yy. ile birlikte feodal toplum zlmeye balamtr. Bu zlme, yeni bir toplumun;

kapitalist toplumun balangcn oluturmutur. Yeni toplumsal dzen, tarmsal

reticilerin ve kyllerin mlkszletirilmeleri-proleterletirilmeleri temelindegelimitir.

Feodal toplumun zlmesiyle birlikte para sermayesinin sanayi sermayesine

dnmesi nndeki engeller kalkmtr. lk manfaktr kentleri de ounlukla

kylarda olumaya balamtr. Corafi keifler sonucu gidilen Amerikada altn ve

gmn bulunmas, Dou Hindistan ve Afrikada giriilen talanlar, smrgecilik ve

deniz ticareti savalar bu dnemi karakterize eder. Feodal retim tarzndan kapitalist

retim tarzna geilen bu sreci ksaltmak iin devlet gc kullanlr. Bu yollarla

salanan birikim, Bat Avrupa sermayesinin temelini oluturmutur. Marxa gre, bu

gelimelerle birlikte art-deer yapm insanln tek ve biricik amac haline gelmitir1.

Kapitalist toplumun yaratlmasnn temelini Sanayi ve Fransz Devrimleri

oluturmutur. Bilim insanlar, tarihsel sre asndan olmamakla birlikte, kuramsal

adan balantl bu iki olguya kili Devrimler adn koymulardr2. nk 16.yy.dan

18.yy.a gelindiinde kapitalizm, kreselleme eilimi iine girmitir. Fransa, Belika ve

Kuzey talya gibi blgelerde, feodal unsurlar kmeye ve kapitalist unsurlar baat

olmaya balamtr. (Tabi ki kapitalist retimin ngilterede 16.yy.dan itibaren

balamasndan dolay, bu lke, kapitalizmin ban eken bir konumda olmutur.) Bu

adan kapitalizmin gelimesinde ayr ayr yer tutan bu iki devrim, birbirleriyle

1 Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, ev. Alaattin Bilgi, 1. Bask, stanbul: Sol Yaynlar, Temmuz 1975, s.

772.2 Eric Hobsbawn, The Age of Revolution, Mentor Boks, New York, 1962den aktaran Muharrem Tnay,Siyasal Tarih, 1. Bask, Ankara: mge Kitabevi, Nisan 1995, s. 53.


13/168

5

balantl ve btnleyici zelliklere sahip olmulardr. Yani, kresel bir kapitalist

dzenin kurulmasna ngilteredeki ekonomik-teknolojik ve Fransadaki siyasal

devrimler nclk etmilerdir3.

Bu noktada kapitalist toplumun ke talarn oluturan dncelere ksaca deinmekgerekir. Burjuvazinin gelimesiyle birlikte astronomi, fizik, fizyoloji, mekanik ve

anatomi gibi bilimler yeniden canlanmaya balamtr. Burjuvazinin getirdii dnya

felsefesine aydnlanma felsefesi denmektedir. Bu felsefe ile birlikte gelen aklclk ve

ilerlemecilik ticaretin gelimesini ve retimin artmasn salamtr. Diderot, Voltaire,

Montesquieu, Rousseau ve genel anlamda Ansiklopedi Hareketi4 Fransz Devrimini

siyasal alanda ok etkilemitir. Liberal felsefeye gre, devletin varlk sebebi bireyin

doal hak ve zgrlklerini gvence altna almaktr. Locke durumu yledeerlendiriyor; ynetim, ynetenlerin szlemeden nce sahip olduklar yaam,

zgrlk ve mlkiyet gibi doal haklarn inerse szlemeyi bozmu olur, halkn

devrim hakk doar5. Liberalizm ile ngilterede gelien sanayi devriminin e zamanl

oluu tesadf deildir. Birbirlerini tamamlamaktadr.

Kapitalist toplumun ilk iktisats ise Adam Smithtir. 1776da yaynlad Uluslarn

Zenginlii (Wealth of Nations) adl yaptnda insanlarn karlar iin abalamalarnn

hem kendilerine hem de topluma yararl olduunu dnr. Smithe gre bir ulusun

zenginlemesi iin, nce emek ve ok alma, daha sonra ise retimde i blm ve

uzmanlama gereklidir. Klasik iktisadn kurucusu saylan Smithin grleri daha sonra

David Ricardo tarafndan yeniden incelenmitir. Smith kapitalizmin manfaktr

sisteminin, Ricardo ise fabrika sisteminin kuramcsdr6.

Sanayi devrimi, 18.yy.n son eyreinde buhar motorunun ve pamuklu ileme

makinelerinin icadyla balamtr. James Watt 1763 ylnda skoyada buhar

motorunu, Prestonlu berber Richard Arkwright 1767de dner iplik makinesini

3 Tnay, s. 54.4 Burjuvazinin gelimesiyle beraber, bilimler de canlanmaya balamtr. Maddeci filozoflar; fizik,mekanik, astronomi vb. bilim dallarnda aratrmalara giriilmitir. Voltaire matematik, Diderot anatomi,fizyoloji ve kimya, Rousseau botanik alannda byk aratrmalar yapmtr. Yine RousseaununToplum Szlemesi adl eseriyle hukuk-siyaset tezleri; Voltaire dinsel banazla kar ticaret vezenginlik zgrln savunular egemen dnceleri sarsc etki yaratmtr. Btn bu gr vearatrmalar Diderot IEncyclopedie adl eserde bir araya getirmitir. Bu konuda daha ayrntl bilgiiin bkn. 1789 Byk Fransz Devrimi, Devrimler ve Kar Devrimler Ansiklopedisi, Cilt: 4,

stanbul: Geliim Yaynlar, 1975, ss. 834-836.5 Alaeddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi, 3. Bask, Ankara: V Yaynlar, 1991. s. 477.6 Nazif Kuyucuklu, ktisadi Olaylar Tarihi, 1. Bask, stanbul: Gr-Ay Matbaas, 1985, s. 24.


14/168

6

(spinnig throstle) ve 1793te E.Whitney rr makinesini (cotton gin) icat etmilerdir.

1807'de Amerikal Robert Fulton buhar motorunu gemilere uygulam ve 1840'da

okyanus tesi buharl gemi seferleri balamtr. 1825 ylnda ise buhar motoru

lokomotiflerde kullanlmaya balanmtr. lerleyen yllarda telgraf ve telefonun

bulunmas ile iletiim hzlanmtr. Pancardan eker retimine balanmas, sunigbrenin bulunmas ve bierdverin icad ile birlikte tarmda kapitalizm hzla

gelimitir. Yine madencilik sektrndeki gelimeler sonucu demir-elik retimi hzla

artm ve demiryolu, kpr ve kanallarn yaplmasyla ulam hzl bir biimde

ilerlemitir7.

Bu bulularn tekstil sanayinde (zellikle pamuklu dokuma) kullanlmaya balanmas

seri retimin nn aarken, kk atelyelerden, byk iletmelere ve fabrika sisteminegiden dnem balamtr. Makinelemenin hzl bir ekilde yaylmasyla burjuvazi,

feodal retime has zellikler tayan ve korumac olan lonca sistemini, serbest rekabetle

ortadan kaldrmtr. Serbest rekabet, sanayi devrimi ile en nemli snf haline gelen

burjuvazinin, geni ynlar mlkszletirmesinin ve proleterletirmesinin en nemli

aralarndan birisi olmutur. Rekabet sonucu birok atelye kapanm ve zanaatkarlar

mlkszleerek burjuvazinin hizmetine girmitir8.

Fabrika sisteminin olumas ile daha ok igcne duyulan ihtiya, krdan kentlere

yaanan gle karlanmtr. Krda kk toprak sahipleri (yeomanlar) ve kk

iletmeler bulunmaktayd. plii ve dokumay gezginci simsarlara satarlard. Bu

kesimler makineleme ile rekabet edemeyince, retim aralarnn youn olduu kentlere

g ettiler9.

Sanayi devriminin merkezinde makine vard. Tek bir aleti kullanmaya yetenekli ii,

birden fazla aletin yerini alan makine ile yer deitirmi ve makinenin bir uzants

haline gelmitir. Kadn ve ocuklarn altrlmas, makinelemenin (ve fabrika

sisteminin) bir gstergesidir. Bylece emein vasfszlatrlmasnda ve

yabanclatrlmasnda en nemli adm atlmtr.

7 Dier Teknolojik Gelimeler, Sanayi Devrimi, http://tr.wikipedia.org/wiki/Sanayi_devrimi (EriimTarihi: 01 Aralk 2005): p. 1.8

Friedrich Engels, ngilterede Emeki Snfn Durumu, ev. Yurdakul Fincanc, 1. Bask, Ankara: SolYaynlar, 1987, s. 281.9 Kuyucuklu, s. 45.


15/168

7

Feodal toplumun iinde ykselen snf olan burjuvazinin, kapitalist retimin nndeki

btn engelleri kaldrmas iin siyasal iktidar da ele geirmesi gerekiyordu. 1789da

gerekleenFransz Devrimi burjuva devrimlerinin klasik modeli olmu ve yeni bir a

amtr. 1789 ncesi Fransada snf vard: Aristokratlar, ruhban snf ve tiers-etat

(nc snf). Bu nc snf; burjuvalar, zanaatkarlar, iiler ve kylleroluturmaktayd. Topran ounluuna sahip olan ruhban snf ve devletin ynetimini

elinde bulunduran aristokrasi feodal dzenin srmesinden yanayd. nk feodal dzen

bu iki snfn zenginliinin ve ayrcalklarnn dayanan oluturmaktayd. nc

snf oluturan unsurlardan biri olan burjuvazi ise, 16.yy.dan itibaren gelimekte ve

karlar feodal dzen ile atmaktayd. nc kesimi oluturan dier unsurlar ise

feodal dzen altnda ezildikleri iin burjuvaziyi desteklemekteydiler10.

1789 ylnda Etats-Gnraux ad verilen temsili meclisin ad Millet Meclisi olarak

deitirilmi ve meclis, vergilerin ulus tarafndan onaylanmas zorunluluunu ilan

etmitir. Burjuvazinin nderliinde nc snf, 14 Temmuz 1789da Bastille kalesinin

dmesiyle simgeleen burjuva devrimi gerekletirmi; feodal dzenin bitiini ve yeni

bir toplumsal dzenin balangcn iaret etmitir. 5 Ekimde ise nsan Haklar

Beyannamesi ile tm yurttalara eitlik, zgrlk ve kardelik vaat edilmitir. Yine

Fransz Devrimi ilk defa geni halk kitlelerini harekete geiren, onlar ataletten kurtaran

ve yine onlar tarafndan gerekletirilen ilk modern devrimdir. Bu srete burjuvazi ile

dnemin ilk proleterleri arasndaki eliki dk bir dzeyde de olsa mevcuttur11.

1789 Fransz devrimi siyasal iktidar burjuvazinin eline vermitir. Ancak yeni Kurucu

Mecliste farkl eilimler belirmiti: Kral ve aristokrasiyle uzlama yanls olan sa

jirondenler ve burjuva devrimini sonuna kadar gtrmek isteyen sol jakobenler.

1791de yeni anayasa kabul edilmi ve meclis yeniden seilmiti. Burjuvazinin gerek

temsilcisi olan jirondenler iktidar ele geirmek iin kralla ibirlii iine girdiler. Halka

uygulanan basklar sonucu ayaklanmalar ba gstermi, krallk devrilmi ve 21 Eyll

1792de Cumhuriyet ilan edilmitir. Kral, 21 Ocak 1793te idam edilmitir. Bylece iki

yl srecek, jakoben diktatrl olarak adlandrlan dnem balamtr12.

10 1789 Byk Fransz Devrimi, Devrimler ve Kar Devrimler Ansiklopedisi, ss. 817-821.11 Daniel Gurin, Fransada Snf Mcadelesi 1793-95, ev. Yavuz Alogan, 1. Bask, stanbul: YaznYaynclk, 1986, s. 15-16. (Fransz Devriminin ayrntl bir incelemesi iin bkn. Murat Sarca, 100

Soruda Fransz htilali, stanbul: Gerek Yaynevi, 1970; Franois Furet, Fransz DevriminiYorumlamak, stanbul: Alan Yaynclk, 1989.)12 1789 Byk Fransz Devrimi, Devrimler ve Kar Devrimler Ansiklopedisi, ss. 845-847.


16/168

8

Jakobenist dnem tarihe kk burjuvazinin diktatrl olarak gemitir. 1793te

kabul edilen anayasa, getirdii ekonomik ve sosyal ilkelerle burjuvazinin gelimesini

engellemitir. 1795te jakobenlerin (en nlleri Robespierre) devrilmesinden sonra

hazrlanan anayasa ise, 1789 nsan Haklar Bildirgesine yakn bir ieriklehazrlanmtr. 1795 Anayasas, kuvvetler ayrlndan ve temsili rejimden yanayd.

Yrtme gc ise be direktre verilmiti. Bu yzden bu srece Direktuvar Dnemi

denmektedir13. Artk iktidar tmyle burjuvazinindi ve kapitalist birikim hz kazand.

Bu dnem 1799 ylnda Napolyonun iktidara gelmesi ve imparatorlua gei ile birlikte

sona ermitir.

Kapitalizm halk kitlelerine eitlik ve zgrlk vaat etmitir. Ancak kapitalizmin hayatagemesiyle birlikte isizlik ve yoksulluk artmtr. Kentlere g eden kyller, yeni bir

smr mekanizmasnn iinde kalmlardr. Kk reticiler, gelien sanayi karsnda

hzla retim aralarn kaybetmilerdir. Kadnlar ve ocuklar cretli alan kitleler

arasndaki yerlerini almlardr. Btn bu gelimelerin yannda, halk kitleleri geleneksel

sosyal korunma mekanizmalarnn tasfiyesi sreciyle kar karya kalmtr. Bylece

kapitalist sisteme kar ilk eletiriler biimlenmitir.

II. Kapitalist Sisteme Kar lk Eletiriler

Kapitalist sistem hzla geliirken oluturduu toplumsal sonulara kar eletiriler ve

alternatif toplumsal modeller gelitirilmitir14. Halk kitleleri ile burjuvazi arasndaki

ideolojik kopuu ilk gerekletiren Gracchus Babeuftur. Babeufa gre politik eitliin

ilan ile toplumsal eitliin yokluu arasndaki eliki demokrasiyi baarszla

uratacakt. Bu yzden miras hakknn kaldrld, sosyalist ve tarmsal bir toplum

kurulmalyd. Bireysel toprak mlkiyetine son, toprak kimsenin deildir. Dnya

nimetlerinden ortak yararlanmay talep ediyoruz, istiyoruz: meyveler herkesindir15.

Dnd toplumsal projeyi gerekletirmek iin Eitler (Equals) Komplosu

13 1789 Byk Fransz Devrimi, Devrimler ve Kar Devrimler Ansiklopedisi, s. 864.14 Bu noktada John Stuart Mill ve Patrick H. Coney gibi mdahaleci klasik iktisatlarda eletirilerde

bulunmulardr. Ancak bu balkta topik vb. kavramlarla anlan sosyalist grlere deinilecektir.15 Jean Paul Thomas, Sosyalizm, Siyaset Felsefesi Szl, ev. smail Yerguz,http://www.felsefe.gen.tr/sosyalizm.asp (Eriim Tarihi: 15 Austos 2005): p. 3.


17/168

9

isminde bir rgt kurmu ve planlanm bir siyasal devrim yoluyla (komplo ile)

komnizme geilmesini savunmutur. Babeufun ortaya koyduu fikirlerin burjuva

dzenini aan ilk siyasal dnce olmas nemlidir.

Kapitalist retim koullarnn henz yeni olmas ve buna bal olarak snflarn -zellikle proletaryann- oluum srecinde bulunmas, eksik teorilerle karlanmtr. Bu

dnemde topyac sosyalistler, zm ekonomik koullarda deil, tm toplumu

yanlglardan kurtararak ve bunu rnek alnacak deneyler yoluyla gerekletirerek

zmek istediler. Bu nedenle ortaya koyduklar fikirler ve pratikler nceden topik

olmaya mahkum olmutur. lk topik sosyalistler 1802 ylnda Cenevre Mektuplarn

yaymlayan Fransz Saint-Simon, yine ayn yl ilk yaptn yaymlayan Fransz Charles

Fourier ve 1800 ylnda skoyann New Lanark blgesinin ynetimini alan ngilizRobert Owendr16.

Saint-Simonagre 1789 Devrimi tm bir Fransz ulusunun soylulara, papazlara ve bo

gezen snflara kar bir zaferidir. Fakat devrimin ilerleyen gnlerinde ulus iindeki bir

kesim, burjuvazi, politik iktidar ele geirmitir. lerleyen srete toplum alanlar ve

bo gezenler olarak ikiye ayrlmtr. Saint-Simon artk burjuvazinin de bo gezen

snfna dahil olduunu savunmu ve daha Cenevre Mektuplar adl eserinde herkes

almaldr grn ortaya koymutur. deal toplum dzenini, bankerlerin icrac

olduu, bilim adamlarnn ve sanayicilerin oluturduu geni kapsaml bir iktisadi

parlamento ynetecekti. Saint-Simonda embriyon halinde ekonomik kurumlarn politik

kurumlarn temeli olduu fikrine rastlanabilir.

Charles Fourier ise burjuva toplumsal dzenin yaratt sefaleti eletirmitir. Bu

sefaletin ar bolluun kendisinden doduu dncesi ile diyalektik bir bak asna

yaklamtr. Kuramnn zn, insann kendini emek araclyla gerekletirmesi

dncesi oluturmaktadr. Fourierin ideal toplumu ise, Phalanstres (geni retim

birlii) adn verdii topluluk evlerinde uyum iinde yaayan iilerden meydana

geliyordu. Yine toplumdaki zgrln ltnn, o toplumda kadna verilen zgrle

paralel olduunu ortaya koymutur17.

16

Friedrich Engels, topik ve Bilimsel Sosyalizm, ev. ner nalan, 5. Bask, Ankara: Sol Yaynlar,1978, s. 67.17 Engels, topik ve Bilimsel Sosyalizm, ss. 62-65.


18/168

10

Sanayi devrimini gerekletiren ngilterede burjuvazi ve proletarya daha net bir ekilde

belirmiti. Kadn ve ocuklarn ar altrlmas, mlkszletirme sonucu oluan

gvencesizlik ve kentlerin kalabalklaan varolar kapitalizmin elikilerini ortaya

koymaktayd. Robert Owen New Lanarkl bir fabrikatrd. yerinde 10.5 saatlik

ign uygulamasn hayata geirmitir. Kriz dnemlerinde de cretli izin uygulamas balatm ve olaan dnemde karn katlayarak, ticari hesap temeline dayal pratik

zm nerilerini hayata geirmitir. Yine New Lanarkda ilk anaokullarn kurmutur.

1814 ylndan itibaren yaplan mcadele ile 1819da, fabrikalardaki kadnlarn ve

ocuklarn alma saatlerini snrlayan ilk yasann kmasna nderlik etmitir. Bu yasa

ile dokuz yandan kk ocuklarn almas yasaklanm, daha byk olan ocuklarn

haftalk alma saati 72 saatle snrlandrlmt. Yine Ulusal Sendika Birliinin ilk

kongre bakanln yapmtr. ngiliz sosyalizmi Owenla cisimlemitir. Eitlik vedemokrasiye dayal bir rejimin kooperatif esasna dayal iletmeler vastas ile olacan

dnmtr. Bu noktada emek rnlerinin, tek bir i saatini birim alan emek pazarlar

vastasyla deiimini nermi ve uygulamtr. Bu yaam sistemine de sosyalizm adn

vermitir. Owenn nerileri onu en ileri topik sosyalist yapmtr18. i snfnn

rgtlenmesinde kooperasyon hareketinin nemli bir yeri vardr.

topik sosyalistler, proletaryann kaba bir yoksullar ynndan devrimci bir snfa

dnmelerinde nemli bir katkda bulunmulardr. Ayn yllarda gelien ii

hareketlerini etkilemi ve akmlardr. ngilterede kuramsal olarak daha geri ama ii

snfnn temsilcisi olan artist hareket ve Fransadaki halk dernekleri bu etkileime

rnektir.

1830lu yllarda gelien Fransz sosyalist teorileri Louis Blancda simgelemi ve

bar-evrimci bir nitelik tamtr. i snfnn sefaletine acnan ve yeni bir toplumun

kurulmasnda ona rol vermeyen bu teoriler ahlak, dinci ve topyacdr. Toplumun

kurtuluunu devletin ve burjuvazinin iyi niyetinden veya nerdikleri kooperatif

sisteminin gelimesinden ummaktaydlar. Blanc, yoksulluun nedenini rekabeti

sistemde gryor ve emein rgtlenmesi kavramyla kooperatif bir sistem

neriyordu. Devletin de mdahalesi ile kooperatif sistemin zel sektre stn geleceini

dnmtr. sizlii nlemek iin de (zellikle 1848 pratiinde greceimiz)

toplumsal atelyeler (ateliers sociaux) kurulmasn nermitir. Tm nerilerini

18 Engels, topik ve Bilimsel Sosyalizm, ss. 66-69.


19/168

11

almann Dzenlenmesi (Organisation du Travail) eserinde ortaya koymutur (bu

grler 1860larda Almanyada Lasallen almalarnn temeli olmutur)19.

Fransada ayn dnemde Auguste Blanqui de simgeleen komnist-proletaryac

unsurlar, gizli halk dernekleri vastasyla rgtlenmilerdir. Blanqui, Babeufunplanlanm bir siyasal devrim dncesine bal kalmtr: Bir aznla -yani proletarya

sekinlerine- dayal komplocu, siyasi iktidarn ele geirilmesi. Ayrca sosyalizmin

ancak ii snfnn eseri olacan ve asl kart snfn soylular deil, burjuvazi

olduunu ortaya koymutur20. Blanqui, Fransz proletaryasnda teorik ve pratik olarak o

kadar etkilidir ki, Blanquizm kavram Fransz komnist hareketi ve hedefi ile

zdelemitir.

Kapitalist retim ve mlk edinme biimini reddeden kuramclar arasnda bulunanPierre

Joseph Proudhon ise, reticilerin kendi aralarndaki rekabeti kaldrmak istemiyordu.Bununla beraber Proudhonda devletin yalnzca varlkl snflarn karn temsil ettii

(1840da Prodhonun iinde mlkiyet, hrszlktr cmlesi bulunan Mlkiyet Nedir?

bror) ve yalnzca devlet kurumlarnn ilgasnn bireye adaleti geri verecei inancna

dayanan anarist toplum kavramnn balanglarn buluyoruz. deal toplumu zanaatkar

ve kk iftilerden oluan, federal biimde rgtlenmi bir ulusun oluturacan

savunmutur. ilerse bir halk bankas tarafndan finanse edilecek olan retim ve

tketim kooperatifleri, sigorta ve destek kurulular eklinde rgtlenecek, eite

paylatrlm zel mlkiyete sahip olacaklard21. Bu bakmdan dnceleri, gelecekten

ok gemie bakmaktadr. nk kitle retimi ve oluan fabrika sisteminin, buna

paralel proletaryann kitlesellemesinin snf mcadelesini beraberinde getireceini

grememitir.

Fransada 1836 ylnda kurulan Hakllar Birlii 1839 ayaklanmas sonucu yasaklanm,

nderleri Karl Schapper, Joseph Moll ve Heinrich Bauer ngiltereye g etmi ve

burada Alman ileri Eitim Derneini kurmulard. Kta Avrupasnn birok

lkesinde Paris, Brksel, svire ve Almanyada da gmen ii dernekleri kurulmutu

ve bu dernekler gevek balara sahipti. Fransz-ngiliz sosyalizmi ve Alman felsefesi

19 Ben Fine, Gerd Hardach ve Dieter Karras, Sosyalist ktisadi Dncenin Ksa Tarihi, ev. Sabriakl, Ankara: mge Yaynevi, 1993, ss. 28-33.20

Ben Fine, Gerd Hardach ve Dieter Karras, ss. 33-38.21 George Woodcock, Anarizm, ev. Alev Trker, 2. Bask, stanbul: Kaos Yaynlar, ubat 1997, ss.112-151.


20/168

12

karm bir ideolojiye sahiptiler. Derneklerde Wilhelm Weitlingin grleri hakimdi.

Weitlingin retisi, ncilden esinlenen faal devrimci bir komnizmdi. nsanlk, Nedir,

Ne Olmaldr, Uyumun ve zgrln Gvencesi ve Zavall Bir Gnahkarn ncili

adl eserlerinde iileri bilim adamlarnn ve bilgelerin ynettii eit insanlar toplumuna

gtrecek bir Mesih arsnda bulundu. Ona gre iilerin anavatanlar yoktu. sa birkomnist, ilkel Hristiyanlk ise, eitliin ve kardeliin parlak bir rneiydi22.

nderliini 1837-1844 yllar arasnda yapt birlik ilk Alman ii rgtlenmesi

zelliini tamaktadr.

III. 1848e Kadar lk i Hareketleri

18.yy.n ikinci yarsndan 1848e kadar olan sre ii hareketinin balang dnemidir.

Bu dnemde ngilterede sanayi devrimi, Fransada siyasal devrim ve Almanyada

felsefi devrim gereklemitir. Bu devrimler gerek gerekletikleri lkelerde gerekse

tm Avrupada kkl toplumsal deiimlere yol amtr. retim aralarnn gelimesi,

merkezilemesi ve buna paralel olarak burjuvazinin iileri, kylleri arkasna alarak

mutlak monarilerden ulusal cumhuriyetlere geilmesi dnemini karakterize etmitir23.

Ancak burjuvazi, devrimci admlarla yeni bir toplumu rgtlerken, zorunlu olarak

kendi mezar kazclarn da yaratmtr: i snfn-proleterleri24.

1848e kadarki ii hareketlerini kendi iinde ikiye ayrabiliriz: 1820lere kadar sren

ilk dnem, gelien sanayi retim biiminin sonularna kar oluan ilkel tepki ve bu

tepkiyi oluturan topluluun heterojen oluuyla ifade edilebilir. 1820lerden 1848e

kadar olan sre ise, bamsz bir ii hareketinin oluumunun tarihidir. Yani,

proletaryann kendinde bir snftan kendisi iin bir snfa getii bir dnemdir. Bu

mcadelelere paralel olarak ii snfnn ideolojisi -sosyalizm- olumutur.

22 Dirk J. Struik, Komnist Manifestonun Douu, ev. Muzaffer Ardos, 1. Bask, stanbul: SolYaynlar, 1976, s. 39-40.23

Engels,ngilterede Emeki Snfn Durumu, s. 61.24 Karl Marx ve Friedrick Engels, Komnist Parti Manifestosu, ev. Sol Yaynlar Yayn Kurulu,Ankara: Sol Yaynlar, 1997, s. 26.


21/168


22/168

14

bir asgari geim dzeyinin korunmas olmutur). kinci olarak ludist hareket ideolojik,

politik ve pratik bakmdan barndan kopup geldii toplumsal ilikilerin ve dnme

biimlerinin etkisi altnda olumutur. Bu yzden de kendiliinden bir tepki

biimindedir (kyl ayaklanmalarnda atonun yamalanmas gibi). nc olarak

ludist hareket yresel, yaltk ve baz mesleklerle snrl bir harekettir. Merkezi ve ulusaldzeyde bir hareket deildir. Ludist hareket endstriyel eylem (endstriyel ilerlemeye

kar honutsuzluk) temelinde bir harekettir. zellikle rnlere ynelik saldrlarda

makine ii olanlar paralanmtr.

Zanaatkarlarn bamllamas-proleterlemesi, zanaatn standartn drme, kadn ve

ocuklarn altrlmas vb. uygulamalar, fabrika sisteminin hedef alnmas sonucunu

dourmutu. Burada gemie duyulan zlem, -bamsz reticilik ve her dzeydegeleneksel yapnn korunma istei- grlmektedir. Tabi ki kk iletmeler ve fabrika

sistemi arasndaki eliki nedeniyle, muhafazakar kesimler de ludist harekete gz

yumma gibi destekler vermiti. Ancak fabrika sisteminin gelien dinamii iinde bu

kesimler desteklerini ekmilerdir27.

Ludist hareketin etkisizlemesi, geleneksel zanaatkar kyl ve ii topluluklarnn da

dalmasna yol amtr. 19.yy.n ortalarna kadar kapitalizm kurumsallam ve sanayi

devrimi, sanayi proletaryasn kitleselletirmeye balamtr. Bu sre de doallnda

ludizmin toplumsal temellerini ortadan kaldrmtr.

Ludizmi deerlendirirken proletaryann ilkel bir tepki biimi olarak grmek gerekir.

Kapitalizme kar ilk tepki bireysel su ve hrszlk iken, devamnda ortaya kan

makine krclk organize olabilen ve genelleebilen bir harekettir. Ancak proletarya

makinelerle, onlarn sermaye tarafndan kullanlmasn ayrt etmeyi ve mcadelesini

maddi retim aralarnn kullanl biimine yneltmeyi renecektir28. 1815 ngiliz-

Fransz sava srecinde eski alkanlk ve direni biimleri krlmtr. Geleneksel ii,

kyl ve zanaatkar rgtlenmeleri zor yoluyla datlmtr. zleyen yllarda fabrika

sistemi retim srecinin belirleyicisi haline gelmi ve bu srece uygun mcadele

biimleri hayata gemitir. Bu hareketten sonra proletarya, tarih sahnesine bamsz bir

27

Thompson, ss. 658-673.28 Wolfgang Abenroth, Avrupa i Hareketleri Tarihi, ev. Ali akrolu, 1. Bask, stanbul: BelgeYaynlar, 1992, s. 11-12.


23/168

15

snf olarak kmtr. Yani ludizm; proletaryann, kendinde bir snftan kendisi iin bir

snfa doru evrildii srete bir gei aamas olarak dnlebilir.

Ayn dnemde Fransadaki gelimelere bakmak gerekir. 1789 Fransz Devrimi

feodalizme kar eitlik-zgrlk-kardelik temeline dayanyordu. Bu noktada nsan veYurtta Haklar Bildirgesi kabul edilmitir. Bu sre, raklar ve manfaktr iilerinin

destekledii devrimci aydn tabaka-kk burjuvazinin yerini burjuva ynetiminin

almas ile sonulanmtr. Burjuva devrimi hzla kitleleri yurtta olmaktan karp,

alan snf olmaya zorlamtr29. Bylece dnemin ikinci byk ii hareketi Fransz

Devriminin etkisiyle balamtr.

1789 devrimi sonras Fransada kapitalizmin geliimi hzlanmt. Endstriyel atlm vemakinelerin manfaktr zerindeki etkisi ile, youn bir mlkszleme ve proleterleme

yaanmtr. Buna ilaveten, taradan Parise youn bir isiz g yaanm ve

proletaryann ehirlerdeki nfusu giderek artmaya, sanayi ehirlerinin kenarlarnda yeni

ii mahalleleri kurulmaya balanmt. iler dernekler ve kulpler etrafnda biraraya

gelmi ve grevler balamtr. Kyl isyanlarndan ve kentlerdeki emeki eylemlerinden

rken burjuvazi, daha 14 Haziran 1791de grevi ve sendika kurmay yasaklayan Le

Chapelier Yasasn kabul etmitir. Bu yasa ile, iiler arasnda kurulabilecek her trl

dernein, "zgrle ve insan haklar bildirisine kar giriilmi bir fiil" olduu, ar

para cezas ve bir yl sreyle yurttalk haklarndan yoksun brakma ile cezalandrlaca

ilan edilmitir30. Yine de 1793 yl sonuna kadar, ounluu ii ve raklardan oluan

(frn iileri, gndeliki marangoz ustalar, duvarclar, inaat iileri, demirciler,

matbaa ve silah fabrikas iileri vb.) byk kalabalklar Paris Komnnden ekmek

istemek zere, Grve meydannda toplanmaya devam etmilerdir31.

zellikle daha nceden de ustalar rahatsz eden ve bir eit ii sendikas saylabilecek

kalfa dernei (compagnonnane), burjuvazinin gznde tehlike arzediyordu. Bu yasa,

tccar ve zanaatkar topluluklarn da yasaklamaktadr. Napolyon dneminde karlan

1803 Kanunu da, iilerin greve gitmeleri halinde sert cezalar getirmi; 1810 ylndaki

29 Beer, s. 412.30

Hikmet Kvlcml, Modern Sosyal Snflar: Anti Tezler, Bilimsel Sosyalizmin Douu,http://www.comlink.de/demir/kivilcim/eserler/bilimsel/html (Eriim Tarihi: 13 Austos 2005): p. 5.31 1789 Byk Fransz Devrimi, Devrimler ve Kar Devrimler Ansiklopedisi, ss. 835-855.


24/168

16

ceza kanunu da, cezalar hafifletmesine ramen bu yasaklar devam ettirmitir32. 19.yy.

boyunca Fransada rgtlenme zgrl mcadelesi srmtr.

Kent merkezlerinde oluan kulplerde halk rgtlenmeye balamtr. Fransada

balayan baldrplaklar (sans-culottes) hareketi, burjuva dzenine kar ilk ciddihareket olarak gelimitir. Bu hareket zengin tabakalara dman, kk mlkiyeti

korumay hedefleyen bir harekettir. Gelien kapitalist sistemde hzla mlkszleen

zanaatkarlar, kk toprak sahipleri, kk esnaf ve emeki yoksullarn bir direnii olan

baldrplaklar hareketi, bileimini oluturan kesimlerin yoksullamasna paralel olarak

radikallemitir. Ancak nesnel koullara paralel olarak bu hareket, alternatif bir

toplumsal proje sunamamtr. sizliin nlenmesi, yiyecek skntsnn son bulmas ve

devletin cretlerin denebilirliini garanti altna almas taleplerini aamamtr

33

. Budnemde (1796 Direktuvar Dnemi) Gracchus Babeuf, Eitler (Equals) Komplosu

isminde bir rgt kurmu ve planlanm bir siyasal devrim yoluyla (komplo ile)

komnizme geilmesini savunmutur ama baarszla uramtr.

Fransz Devriminin dier lkelerdeki savunucusu ve mttefiki ii snf olmutur.

Devrimle birlikte ifade edilen eitlik-zgrlk-kardelik ve demokrasi fikirleri, ngiltere

ii snf iinde yanksn bulmutur. ngiliz iileri ve zanaatlar ilk kez sko kkenli

Londral bir kundurac olan Thomas Hardy tarafndan 1791 ylnda kurulan Londra

Yazma (letiim) Derneinde rgtlenmitir34. Dernek Fransz jakobenleri ile de

ilikiye gemitir. Benzer bir ekilde ngilterenin drt bir yannda yazma dernekleri

kurulmutur. Kendi aralarnda mektuplar vastasyla haberletikleri iin bu derneklere

yazma dernekleri denmektedir.

Yazma derneklerinin temel iki hedefi vard: Birincisi, ngilterede genel oy hakk iin

mcadele etmekti. kincisi ise, ii koruma yasalarnn onaylanmasn salamakt. Bu

noktada isizlik, i kazas ve dulluk gibi durumlarda yeleri arasnda bir yardmlama

niteliine de sahipti. Kurulan bu dernekler, sanayi retiminin geliimine denk dm

ve sadece cretli iileri kapsad iin snfsal bir nitelik tamtr. Dernekler ii snf

iin yeni bir rgtlenme ve nderlik modeli olmutur35. ngilterede, 1797 ylnda

32 Kvlcml, p. 4.33

Gurin, s. 69.34 Abenroth, s. 13-14.35 Thompson, ss. 49-52.


25/168

17

yrrle giren Combination Act (Birleme Yasas) sendikalama ve benzeri ii

rgtlenmelerinin kurulmas yasaklanmtr. Bu srete yazma dernekleri de 1799

ylnda faaliyetlerini durdurana kadar youn bir baskyla karlamtr. 1815 sonras

ii hareketi iinde nemli roller oynayan ii nderleri Londra Yazma Dernei

bnyesinde yetien iilerden olumutur.

Fransz Devrimi ve sanayi devrimi sonras Almanyada ise madencilik, deniz ticareti ve

dokumaclk endstrileri gelimitir. 1792 ve 1794 yllar arasnda Silezyal

dokumaclarn ayaklanmas Fransz Devriminin halk karakterini aa vurmutur36.

1815 ylnda Napolyon Savalarnn ortaya kard isizlik, yeni vergiler ve cretlerin

dmesi gibi sonulara -ki en temel sonu ynsal yoksullamadr- tepki iin Fransadaayaklanan iiler, kyller ve zanaatkarlar iddetle bastrlmtr. Bu olaylar Fransada

kitlesel tepki hareketlerinin sonu olmutur. ngilterede ise ludizm, 1811-1813

hareketleri srecinde doruk noktasna ulam ve ekonomik-politik hedefleri olan bir

kitle hareketi haline gelmitir. Ama bu srete 1812 ylnda karlan yasa sonucu

hareket iddetle bastrlm ve datlmtr. Ludist hareketler, 1816 ylnda dokuma

makinelerinin tahribi ve kuru ot ambarlarnn yaklmas eklinde yeniden ortaya

kmtr.

Thompsona gre; iilerin ilkel tepki biimlerinin sonu saylabilecek eylem, ngiliz

iilerinin 1819 ylnn Austosunda gerekletirdikleri Peterloo ayaklanmasdr. Bu

eylemle birlikte geleneksel zanaatkar-kyl ve iilerin oluturduu topluluklar

datlmtr. Ancak Peterloo proletaryann bamsz bir snf olarak tarih sahnesine

kmasnn da ilk pratiklerinden birisidir. nk iiler burada kendi toplumsal ve

politik istemlerini de ortaya koymutur. Bu istemler bir anayasal reform hedefi etrafnda

somutlamtr. Ancak orta snf reformcularnn ii hareketine lml bir ilerleme

izgisi gsterme gc olmad iin hareket bastrlmtr. Peterloodaki anayasal reform

istemi, 1832 ylndaki eylemlerin bir provas niteliini de tamaktadr37.

36 Abenroth, s. 13.37 Thompson, ss. 808-814.


26/168

18

B. i Hareketlerinin Yeni Evresi: Ulusal Dzeyde rgtlenme

ngilterede 1824 ylnda parlamentoda kabul edilen Reform Yasas ile ngiliz iileri

rgtlenme hakkn elde etmitir. Bylece yasal anlamda ilk sendikalar kurulmutur.Sendikaclk ok sayda niteliksiz iiyi rgtlemenin merkezi haline gelmitir. i

hareketinde siyasal seeneklerin eitlilii, iilerin ksa ve uzun vadeli amalarnn

doru bir ekilde birletirilmesi gerei, sendikal harekette daha balangta anlalan

nitelikler olmutur. Sendikalarn ve grevlerin nemi, rekabeti ortadan kaldrmaya

ynelik ilk ii giriimleri olmasnda yatmaktadr38.

Glerinin birlikten doduunu kavramaya balayan iiler, devletin kolaycabastrabildii lokal eylemlerden, sanayi sektrlerinin tamamn hatta lkenin btnn

kapsayan egdml eylemlere getiler. Dayanma ana fikri bylece byd ve geliti.

Ulusal sendika rgtleri kurmak iin ilk giriimler de ngilterede yaplmtr. 1830

ylnda Ulusal Emein Korunmas Dernei kuruldu. 1834 ylnda Robert Owen Byk

Ulusal Sendikalar Birliini kurmutur. Bu kurulu modern sendikalarn nceli

olmutur39.

1830 ylnda Fransada gerekleen devrimle burjuva monarisine geilmitir. Ancak

sanayi burjuvazisi, kk burjuvazi, kyller ve ii snf tamamen devlet aygtnn

dnda braklmt. Louis Philipe ve bankerler (mali aristokrasi) iktidar kurulmu ve

sanayileme hzlanmtr. Bu srete ii snf burjuvaziyi desteklemiti; nk yaam

koullarnn iyiletirilmesini talep etmekteydi. Fransz proletaryas ii snfnn yaam

koullarnda bir dzelme olmaynca 1831 ylnda Lyonda ayaklanmtr. Lyonlu

dokumaclarn cret taleplerinin yerine getirilmemesi sonucu balayan bu ayaklanma

Fransada ii snfnn ilk kez kendi adna siyasal taleplerde bulunduu eylemdir40.

Yine 1831 ylnda Fransada modern anlamda ilk sendika saylabilecek Karlkl

Grev isimli bir dernek kurulmutur. Bu yllarda siyasal amal dernekler ve

dayanma dernekleri de faaliyete gemitir.

38 Engels, ngilterede Emeki Snfn Durumu, ss. 288-292.39 Dnya Sendikalar Federasyonu, ev. Muhsin Selem, 1. Bask, stanbul: Ama Yaynclk, Ocak

1988, s. 9.40 1848lerde Avrupa, Devrimler ve Kar Devrimler Ansiklopedisi, Cilt: 4, stanbul: GeliimYaynlar, 1975, s. 939.


27/168

19

1830 Devrimi sonras Fransada iktidar deitirmek isteyen gizli dernekler

kurulmutur. lk olarak 1820li yllarda bir gurup Parisli renci, liberal talyan

Carbonaro rgtn rnek alarak Hakikatin Dostlar (Les Amis de la Vrit) adl

liberal-burjuva demokratik rejimin kurulmasn hedefleyen gizli bir dernek kurmulard.

1831-1839 yllar arasnda ise balca drt gizli dernek vardr: Bunlardan ikisi burjuvacumhuriyeti, dier ikisi de komnizmi hedeflemitir. Burjuva cumhuriyetini hedefleyen

dernekler, Halkn Dostlar (Les Amis du Peuple) ve nsan Haklar Topluluu (Socit

des droits de lhomme); komnizmi hedefleyen dernekler ise Mevsimler Topluluu

(Socit des Saisons) ile Aileler Topluluu (Socit des Familles)dur. 1839

ayaklanmas ile nderliini Auguste Blanquinin yapt komnist Mevsimler

Topluluu en etkili topluluk olmutur. Ancak bu dernek datlm ve yerine kurulan

Yeni Mevsimler Topluluu (Novvelles Saisons) ise daha etkisiz bir ekilde varlnsrdrmtr41.

Fransada srgndeki Alman devrimcileri ve iileri (raklar) 1834te Srgnler

Birlii (Ligue des Proscrits) ve 1836da Hakllar Birlii (Ligue des justes-Bund der

Gerechten) adnda dernekler kurarak rgtlenmilerdir. Alman Hakllar Birlii nderleri

1839 ayaklanmas sonras ngiltereye g etmi ve burada Alman ileri Eitim

Derneini kurmulardr42.

1830 ylndaki Fransz devriminin etkisiyle, ngilterede de orta snf reformcular

nderliinde gerekleen ii eylemlilikleri sonucu parlamento, 1832 ylnda anayasal

reform tasarsn oylamak zorunda kalmtr. iler oy hakk elde edememi, buna

karlk burjuvazi isizlere ynelikyeni yoksullar yasasn uygulamaya balamtr.

Sanayi devrimi ile gerekleen mlkszleme srecinde dokumac kyller, kk ifti

ve kk burjuvazi proleterlemi ve yoksullamtr. Yoksullar yasas verilerine gre

1.5 milyon kii yoksuldur. Ancak yeni yoksullar yasasnn karl nedeni burjuvazinin

ynetim erkini glendirmekten baka bir anlam ifade etmemektedir. Eski yoksullar

yasas 1601 tarihli Kralie Elizabethin 43. fermanna dayanan ve yoksula yardm

cemaatin grevi sayan safa bir dnceye dayanmaktayd. Oysa yeni yoksullar yasas

Maltusun Nfus Yasas ile uyumlu olarak hazrlanmt ve bu anlamda burjuvazinin

41

Beer, ss. 489-492.42 Abenroth, s. 21-22. (Bu noktada Srgnler Birliine Horlananlar veya Yasaklanmlar Birlii, HakllarBirliine de Dorular, Adiller veya Adalet Birlii dendiini hatrlamak gerekir.)


28/168

20

proletaryaya kar en ak sava ilann ifade etmekteydi. 1834ten itibaren 12 yl

yrrlkte kalan yasa ile yoksullara yaplan para ve gda yardm kaldrlm ve

yoksullar alma Yurtlarna kabul edilmitir. Manchesterl halkn deyiiyle tepeden

aadaki emeki halk mahallesini tehdit edercesine bakan, yksek duvarlar ve en

stteki korkuluklaryla bir kaleyi andran Yoksullara Yardm Bastillei olan bualma yurtlarnn kurallar o kadar katyd ki; halk cezaevine bile girmeyi tercih

ediyordu43.

1820-1844 yllar arasnda ngilterede manfaktr iilerinin says 240 binden 60 bine

inmi, fabrikalarda alan iilerin says ise 60 binden 150 bine kmtr44. Bu veriler

kentlemenin younlatn ve fabrika sisteminin retim srecinin belirleyicisi haline

geldiini gstermektedir. Fabrika sistemi grevleri ve bu grevlerin burjuvazi tarafndan bastrlmak istenmesiyle, yerel isyanlar meydana gelmi; bu srete ise sendikalar

proletaryann evrenselleen mcadele aralar halini almtr. te bu noktada bileimini

ii dernekleri nderleri, topik sosyalist aydnlar ve radikal burjuvalarn oluturduu,

proletaryann geni kesimlerini de kapsayan ve kk esnafn da destekledii artizm

(peoples charter-halk fermanlar) hareketi olumutur.

lk artist rgt, 16 Haziran 1836 tarihinde Londra Emeki Dernei adyla kuruldu.

1838de hazrlanan Halk art 6 temel noktay ieriyordu45:

1- Btn yurttalara (erkek) genel oy hakk,

2- Yoksullarn da seilebilmesi iin parlamento yelerine denek,

3- Her yl parlamento seiminin yaplmas,

4- Gizli oy,

5- Seim blgelerinin eitlii,

6- Seilebilme koulu olan 300 sterlinlik mlk sahibi olmas koulunun kaldrlmas.

Bu taleplere ilaveten 10 saatlik ign, yeni yoksullar yasasnn kaldrlmas ve daha iyi

alma koullar artist hareketin ieriini oluturmaktadr. 1841de bu taleplerden

oluan dileke iin 3,5 milyon imza toplanmtr. Hareket 1842de doruk noktasna

ulamtr.

43

Engels, ngilterede Emeki Snfn Durumu, ss. 368-412.44 1848lerde Avrupa, Devrimler ve Kar Devrimler Ansiklopedisi, s. 939-940.45 Beer, s. 482.


29/168

21

Engelse gre; artist harekete kadar ii hareketi, tek tek burjuvalarla savaan tek tek

ii guruplar, ubelerdi ve bu yzden sermayeye kar k yaltkt. Ancak artizm

serbest rekabete ve ticarete ynelen younlatrlm bir kar kt. i snfnn

btnn kapsyordu ve bir snf hareketi zellii tayordu. Bylece proletaryaburjuvaziden ayrlmt. 1848 Kta Avrupas devrimlerinin denk dt dnem 1842

artist genel greviydi. 1842 hareketi, cumhuriyet ve genel oy hakk talebi olan Kta

Avrupas ii snfna paralel fakat kendine zgn bir hareketti. 1842yi izleyen yllarda

Halk art ona kar kan imalatlarn siyasal program haline geldi. malatlar tehdit

eden sendikalar, iiler iinde serbest ticaret doktrinlerinin yaylmas iin salam

kurumlar oldular46.

Bu yllarda ii hareketi artist ve sosyalist olarak iki kanada blnmtr. artistler

kuramsal olarak daha geri, ama snflarnn temsilcisi gerek proleterlerdir. Sosyalistler

ise daha ileriye bakmakta, skntlara kar pratik areler nermektedirler; ama

burjuvaziden hareket ettikleri iin ii snf ile btnleememektedirler. Ancak artist

hareketin kazand ivme sonucu sosyalistler de harekete katlmlardr. ngiliz

sosyalizmi olan Owencln takipileri, tketici kooperatiflerinin ilk rnei olan

Rochdalein ncleri Derneini 1844 ylnda kurmulardr47.

i hareketinin ilkel tepkileri ise hala devam etmekteydi. ngilterede ludizm, farkl

isimlerle ve farkl biimlerde 1840l yllara kadar devam etmitir. zellikle krsal

kesimde yoksulluk had safhadayd. 1834 yoksullar yasas, makineleme ve dk

cretler yznden Sussex yresinde iiler; tarlalar, ahrlar ve ambarlar yaktlar. Bu

yangnlar adna Swing dedikleri efsanevi bir yarata baladlar. Yine 1843te

Gallerde Rebecca Ayaklanmalar ortaya kmtr. Kadn giysileri giyen, yzlerini

siyaha boyayp silahlanan kyller, paral kprlere saldrp yktlar48.

Kta Avrupasnda da 1831 ve 1834te Lyonda, 1844te Silezyada benzer hareketler

ortaya kmtr. Silezyal dokumaclarn ayaklanmas, Alman ii snfnn ilk siyasal

eylemi olmu ve byk yank uyandrmt. Fabrikalarn tahrip edilmesi ve makinelerin

krlmasyla elele giden bir ii hareketi ayaklanmay takip etmitir. Sendikal yasaa

46

Engels, ngilterede Emeki Snfn Durumu, ss. 16-37.47 Abenroth, s. 17.48 Engels, ngilterede Emeki Snfn Durumu, s. 347-348.


30/168

22

daha ge sanayileen Almanyada da rastlanmaktadr. Almanyada 1845 ylnda

karlan Meslek Nizamnamesi (Allgemenie Gewerbeornung) ile iilere sendikal

rgtlenme yasaklanmtr.

Makine krma hareketleri, Osmanl Devletinde de ortaya kmtr. 19.yy.n ikinciyarsna doru Bat ile giriilen ilikiler sonucu ilk fabrikalar kurulmaya balanm ve

makinelemeye kar tepkiler ortaya kmtr. 1839 ylnda Plevnede Dobrijokeslov

fabrikasnda ve 1851 ylnda Samakofta kadn iiler, isiz kalma endiesi ile makine

krma giriimlerinde bulunmulardr49.

ilerin mcadelesi, ngiltere ve Kta Avrupasnda gelien retim ilikilerine paralel

olarak bymtr. te bu koullar altnda kapitalist toplumsal yapy btnlkl olarakeletiren ve ii snfn devrimci bir toplumsal g olarak deerlendiren bilimsel

sosyalizm ekillenmeye balamtr.

IV. i Snf deolojisinin -Bilimsel Sosyalizmin- Olumas

1846 ylndaKarl Marx ve Friedrick Engels, Hakllar Birliinin ars zerine birlie

katldlar. Bu srada ngiliz artistleri ve Fransz sosyal-demokratlar ile ibirliini

gelitirdiler. 1847 yaznda proletaryann ilk uluslararas komnist rgt olan

Komnist50ler Birliinin (Bund der Kommunisten) kurulmas bunun sonucuydu. Birlik

amacn burjuvazinin devrilmesi ve snfsz-zel mlkiyetsiz bir toplum kurulmas

49 Oya Sencer, Trkiyede i Snf, 1. Bask, stanbul: Habora Yaynlar, 1969, ss. 69-90.50 Komnist tanmlamasnn aklamasn Engels yle yapmaktadr: 1847'de, sosyalist denilince, iki tr

insan anlalyordu. Bir yanda eitli topik sistemlerin yandalar vard, zellikle, o tarihte her ikisi desalt mezhep durumuna dp giderek lmekte olan ngiltere'deki Owenclar ile Fransa'daki Fourierciler.te yanda ise, toplumsal bozukluklar eitli her derde deva yollarla, her trden blk-prkalmalaryla, sermayeye ve kra hi bir zarar vermeksizin gidermek isteyen ok eitli trden toplumsalarlatanlar. Her iki durumda da, ii hareketinin dnda duran ve daha ok "eitim grm" snflardandestek arayanlar. Ama, ii snfnn salt siyasal devrimlerin yeterli olmadna inanan, toplumun kkl

bir biimde yeniden inasn isteyen kesimi, kendisine o sra komnistdiyordu. Bu henz yontulmam,yalnzca igdsel ve ou kez de biraz kaba bir komnizmdi. Ama, gene de, ortaya iki topyackomnizm sistemini, Fransa'da Cabet'nin "karyan" komnizmini, ve Almanya'da da Weitling'inkinikartacak kadar glyd. 1847'de, sosyalizm bir burjuva hareketi, komnizm ise bir ii snf hareketianlamna geliyordu. Sosyalizm, hi deilse Ktada, ok saygdeerdi, komnizm iin ise, durum bununtam tersiydi. Ve "iilerin kurtuluu ii snfnn kendi eseri olmaldr"kansn daha o sralar kesinlikletayor olduumuzdan, bu iki addan hangisini sememiz gerektii konusunda hi bir duraksama

gsteremezdik. O gnden beri bunu yadsmak da aklmzdan gemi deildir. Friedrick Engels, 1890Almanca Baskya nsz, Komnist Parti Manifestosu,www.kurtuluscephesi.com/marks/manifesto.html (Eriim Tarihi: 14 Eyll 2005): p. 11.


31/168

23

olarak ortaya koyuyordu. Yine, Hakllar Birliinin btn insanlar kardetir ilkesinin

yerine btn lkelerin iileri birleiniz ilkesi ile enternasyonal bir rgtlenme

oluturma hedefi konmutur. Bu rgtn kuruluu srasnda Proudhonun, Weitlingin

ve dinsel-gerek sosyalistlerin grlerine, ilk ii rgtleri yelerinin zanaatlara zg

snrllk ve ideolojik gelimemiliklerine kar; Marx ve Engels bilimsel sosyalizmadn verdikleri grlerini oluturmaya balamlardr51.

Bilimsel sosyalizmin oluum srecinde Hegelin idealist diyalektii (eski yunanda szl

tartma anlamnda) ve Feuerbachn soyut materyalizminden etkilenen Marx ve Engels;

1844 Elyazmalar, Kutsal Aile, ngilterede Emeki Snflarn Durumu,

Feuerbach zerine Tezler, Alman deolojisi, Felsefenin Sefaleti ve cretli

Emek ve Sermaye eserleriyle diyalektik-tarihsel materyalizm fikirlerinin ketalarnortaya koymulardr. Bylece proletarya entelektel silahn felsefede bulmutu. Marx

snfn oluumunu, bireyler ancak, bir baka snfa kar ortak bir savam yrtmek

zorunda olduka bir snf meydana getirirler diyerek aklamtr52. Yine Marx,

sosyalist snf bilinci olmadan proletarya, kendinde snf durumundan kendisi iin

snf durumuna dnemez53, diyerek ii mcadeleleri ve sosyalizm arasndaki temel

ba kurmutur.

Komnist Parti Manifestosu (Manifesto der Kommunistischen Partei) Komnistler

Birlii tarafndan grevlendirilen Marx ve Engels tarafndan 1848 ylnn ubat aynda

yazlmtr. Avrupada bir hayalet dolayor-komnizmin hayaleti szleriyle balayan

Manifesto drt blmden olumaktadr: "Burjuvalar ve Proleterler" baln tayan

birinci blm, burjuvazinin feodal sistemin kalntlar zerindeki devrimci ykseliini

zetlemektedir. Ancak burjuvazi, tarih sahnesine kyla birlikte kendi kartn ve

mezar kazcsn da yaratmtr: -modern iileri- proleterleri. "Proleterler ve

Komnistler" baln tayan ikinci blm, ii snfnn en ileri ve en kararl kesimi

olarak komnistlerin oynad rol aklamaktadr. Komnistlerin, proletaryann

karlarnn haricinde ayr karlara sahip olmadklar, teorik fikirlerinin ise bizzat canl

hayatn kendisi iinden kt arpc bir ekilde ifade edilmektedir. "Sosyalist ve

Komnist Yazn" baln tayan nc blm, mevcut sosyalist dnce okullarn

51 Karl Marx ve Friedrick Engels, Seme Yazlar, ev. Vahap Erdodu, 1. Bask, stanbul: Sol Yaynlar,1977, ss. 173-190.52

Karl Marx ve Friedrick Engels, Alman deolojisi, ev. Sevim Belli, 2. Bask, Ankara: Sol Yaynlar,Kasm 1987, s. 106.53 Karl Marx, Felsefenin Sefaleti, ev. Ahmet Kardam, 4. Bask, stanbul: Sol Yaynlar, s. 157-158.


32/168

24

ele almaktadr. Bugne kadar olan-gelen sosyalist dnceleri topik, gerici, feodal vb.

ilan eden Manifesto, kendini bilimsel sosyalizm olarak ortaya koymaktadr.

"Komnistlerin eitli Muhalefet Partileri Karsndaki Konumlar" baln tayan

drdnc blm ise, komnistlerin teki radikal demokratik hareketler karsndaki

konumunun ksa bir aklamasdr. Manifesto, Proleterlerin zincirlerinden bakakaybedecek bir eyleri yok. Kazanacaklar bir dnya var. Btn lkelerin iileri,

birlein! szleriyle son bulmaktadr54.

Manifestoda tarihsel materyalizm yntemi ortaya konmutur. Bu yntem, kapitalizmin

bir tahlilini ve proleterlerin kurtulu yollarnn izahnn teorik temellerini oluturur.

Tek bir hkmete, tek bir hukuk dzenine, tek bir snra, tek bir gmrk tarifesine

ihtiya duyan burjuvazi, ii ve kyllerin desteini alarak burjuva devrimlerinigerekletirmi ve ulusal cumhuriyetlere geilmitir. Ancak temel mant daha fazla

kar olan kapitalizm, proleterlerin saysn ve yoksulluunu artrmtr. Yarnndan emin

olamama ve gvencesizlik, proletaryann yaama koullar haline gelmitir. Bu anlamda

sosyalizm, tarihsel olarak gelien iki snfn -burjuvazinin ve proletaryann- savamnn

zorunlu bir sonucu olacakt. nk tarih snf savamlarnn bir tarihi olarak ele

alnyor, kapitalizmin doas bilimsel bir ekilde analiz edilerek meta retimi, retim

aralarndaki zel mlkiyet, cretli iiler vb. sorunlar aklanyor ve bylece

sosyalizmin zorunluluu sorunu ortaya konuyordu55.

Manifesto proletaryaya bamsz bir parti olarak rgtlenmesi ars yapmakta ve

komnistlerin grevinin de burjuva egemenliinin yklmas ve siyasal iktidarn

proletarya tarafndan ele geirilmesi olduunu aklamaktadr. Burjuva mlkiyet ve zel

mlkiyet kaldrlmal, btn retim aletleri devletin, yani egemen snf olarak

rgtlenmi proletaryann elinde merkeziletirilmeliydi. Bu noktada manifesto

taleplerini ilan ediyordu: Toprak mlkiyetinin kaldrlmasndan, parasz eitime, kr ile

kent arasndaki ayrmn nasl kaldrlabileceine56

Komnistler Birlii 1852 ylnda son bulmutur. Birliin yelerinin ounluu Birinci

Enternasyonalde grev almtr. 1840l yllardaki ii mcadeleleri ve Manifestoda

ifade edilen dnceler, Kta Avrupas ii snfnn sessiz kalmakszn ya da egemen

54

Bkn. Karl Marx ve Friedrick Engels, Komnist Parti Manifestosu.55 Struik, s. 89-90.56 Marx ve Engels, Komnist Parti Manifestosu, ss. 27-37.


33/168

25

snfa bal olmakszn kendi talepleriyle, bamsz bir g olarak ortaya kmaya

balamasnn zamann iaret etmitir. 1848 Devrimleriyle birlikte ii snf bamsz

bir siyasal g olarak ortaya kmtr. Manifesto da 1848 Devrimleri sonras ideolojik

yn gsterici olmutur.

V. 1848den 1880lere Kadar i Hareketleri

1848 devriminden 1880lere kadar olan sre, kapitalizmin tm Avrupada hzla

gelitii ve yayld; paralel olarak da ii snf hareketlerinin yaygnlat ve

olgunlat dnemdir. 1848de burjuvazinin her kesiminden bamsz olarakproletarya, ilk kez tarih sahnesindeki yerini almtr. Artan ii hareketleri ve sosyalizm

akmlarnn gelimesi sonucu 1864 ylnda I. Enternasyonal kurulmutur. 1871de

yaanan Paris Komn deneyimi; proletaryann, burjuvazinin iktidarn ciddi biimde

tehdit ettii bir deneyim olmutur. Komnn yenilgisini izleyen yllarda ise Marksizm

ve anarizm ii snf iinde en etkili akmlar olmulardr. Bu dnem 1876da I.

Enternasyonalin feshi, kitlesel ii partilerinin douu, bunu takiben II.

Enternasyonalin kurulmas ve kapitalizmin, serbest rekabeti aamasndan tekelci

aamasna geilmesiyle son bulmutur.

A. Proletaryann lk Bamsz Siyasal Eylemi: 1848 Haziran

1847 Dnya ticaret bunalm, 1848de Kta Avrupasnda patlak veren ubat-Mart

devrimlerinin nedeni olmutur. Fransa ve rlandada patates hastal bagstermi -yani

kitlesel alk ortaya km-, alanlarn cretleri %50-60 orannda dm ve isizlik

artmtr. Genel bunalm dnemlerinde Fransa, tarihsel olarak zgn bir durum

yaamtr. Bunun nedenini, Fransadaki bunalmn; iflaslarn yannda endstri

faaliyetlerini durdurmas oluturmutur. Bylece Fransa genel bunalm dnda, kendi

ulusal bunalmn da geirmitir57.

57 Karl Marx, Lois Bonapartenin 18 Brumairei, ev. Ahmet Acar, 2. Bask, stanbul: YorumYaynlar, 1993, s. 111.


34/168

26

1815te oluturulan Kutsal ttifak sarslm ve talya-Palermoda kyl isyanlar olarak

balayan hareket, Fransaya sramtr. Fransada 1830 ylndan beri mali aristokrasi

egemen olmu ve sanayi burjuvazisi muhalefet kalmtr. 1840l yllarda hkmetten

reform istenmi ama tm reform isteyen hareketler bastrlmtr. 1848 ylnn ubat

aynda Pariste meydana gelen ayaklanma sonucu mali aristokrasi ve Louis Philipeiktidar yklmtr. Cumhuriyet ve alma hakk temel istemleri oluturmutur.

Ayaklanmann temel gcn oluturan iiler 1830 Temmuz olaylar ile nasl burjuva

monarisini aldlarsa imdi de burjuva cumhuriyetini koparp almlardr58. gn ise

10 saate indirilmitir.

1848 Devrimleri Kta Avrupasna yaylmtr. Almanyada Mart aynda Berlinde

ayaklanma balamtr. Berlinli iiler bir alma bakanl, tek dereceli genel oylaseilmi bir parlamento ve anayasa istiyorlard. Kyllerin talepleri ise feodal

ykmllklerin kaldrlmasyd. Ancak burjuvazinin rkeklii sonucu feodal

mutlakyeti rejim devam etmitir. Avusturya-Macaristan mparatorluunda da toprak

kleliinin varl ve ulusal bask sonucu Milano, Prag ve Macaristanda ayaklanmalar

olmutur59. Sonuta Macaristan bamsz olmu, Viyanada erkekler iin oy hakk elde

edilmi ve anayasa oluturulmutur. Ancak burjuvazi ve monarinin anlamasyla

imparatorluk yeniden kurulmutur. Rusyada da kyl ayaklanmalar bagstermitir.

zetle 1848 Devrimleri; Fransa, Alman Konfederasyonu, Prusya, Avusturya, Bohemya,

Macaristan, talya, Eflak ve Moldavya'y dorudan; svire, Belika, Danimarka ve

spanya'y dolayl olarak etkilemitir.

1848 Devrimlerinin merkezini Fransa oluturmutur. ubat ayaklanmas sonucu sanayi

burjuvazisi iktidar ele geirmitir. Blancn nerdii ulusal atelyelerde, isizler

rgtlenmitir. Bu srete proletarya, burjuvazinin Blanqui adn takt komnizm

erevesinde toplanmtr. ilerin bamsz bir g oluturmasndan ve iktidarn

tehdit etmesinden ekinen burjuva hkmet, iilere kar uygulamalara balamtr.

Ulusal atelyeler kapatlm 113 bin ii isiz kalmtr. Haziranda proletarya bu sefer

burjuva hkmete kar ayaklanmtr. i snfnn dorudan doruya kapitalist

sisteme ve burjuvaziye kar 19.yy.daki ilk bamsz ayaklanmas, 1848 Paris ii

ayaklanmasdr. Marxa gre bu ayaklanma modern toplumu burjuvazi ve proletarya

58

Karl Marx, Fransada Snf Savamlar 1848-1850, ev. Sevim Belli, 3. Bask, Ankara: SolYaynlar, Ocak 1988, ss. 45-47.59 Tnay, s. 108-109.


35/168

27

olarak blen ilk byk kar karya gelitir ve Avrupadaki i savalar tarihinin o gne

kadar ki en nemli olaydr. Ancak proletaryay ara snflar olan kyller ve kk

burjuvazi desteklememitir. nk ubat Devriminin masraflarn vergi olarak

kyller demiti. Bunun sonucu olarak kyller, Paris proletaryasna cephe almtr.

Kk burjuvazi ise yoksullamasn, Blancn nerisiyle kurulan ulusal iliklerdegrm ve Paris proletaryasna cephe almtr. Bylece proletarya mttefiksiz

kalmtr60. Bunun sonucu olarak proletarya ilk byk yenilgisini almtr.

1848 Kasmnda 3. cumhuriyet ilan edilmi ve Aralkta seimler yaplmtr. Bu

seimlerde Raspaili aday gsteren proletarya, ilk kez bamsz bir siyasal parti olarak

(kk burjuvaziden ayr) davranmtr. Kk burjuvazi burjuvaziyi, kyllerse Louis

Napolyonu desteklemilerdir. Seimler sonucu cumhurbakan, Louis Napolyonolmutur. 1848de genel oy sistemi, anayasann temelini oluturmutur. Ancak 2 Aralk

1851de bir hkmet darbesiyle cumhurbakan olan III. Napolyon, imparator ilan

edilmi ve genel oy hakk kaldrlmtr. Bylece Fransz burjuvazisinin iki byk

gurubunun -sanayici Orleanistler ve byk arazi sahibi Lejimistlerin- ortaklat,

bonapartizm denen dnem balamtr.

1848 Fransasnn modern snflar asndan rettii ok nemli dersler vardr:

Birincisi, proletaryann bamsz olarak ynetimi ele geirmesinden korkan burjuvazi,

balangta byk zaferler elde etmesine karn tutucu glerle ibirliine gitmitir.

Burjuvazi artk 1789larn burjuvazisi deildi ve devrimci niteliklerini yitirmiti.

lerleyen yllarda burjuvazi, proletaryay siyasal olarak etkisizletirecek, ayn zamanda

dzenle bartracak yol ve yntemleri hayat geirme taktiini benimsemitir61. kincisi,

Haziran Ayaklanmas, 1848e kadar kendi gznde bile bir yoksullar yn olan

proletaryann bamsz devrimci enerjisini bu apta aa kartan ilk byk atmadr.

Ama bunu yaparken proletarya, yalnzca o zamann koullarnda egemenliini

srdrmesinin ne kadar olanaksz olduunu da kantlamtr. ncs, proletarya,

bamsz bir g olarak baarya ulamak istiyorsa ara snflarn, zellikle kyllerin

desteini almalyd.

60 Marx, Fransada Snf Savamlar 1848-1850, ss. 56-65.61

Haluk Yurtsever, 1848 Devrimleri (Gelenek Dergisi say 78den alnmtr.), 1848 ve 1918Devrimleri,http://www.uzaklar.net./html/1848ve1918devrimleri.html (Eriim Tarihi: 14 Eyll 2005): pp.8-15.


36/168

28

1850li yllarda ekonomik ykseli dnemi balamtr. Kaliforniya ve Avustralyada

altn, Meksikada gm madenlerinin bulunmas; demiryollarnn, telgrafn ve buharl

gemiciliin gelimesi; pozitif bilimlerin geliimi; Svey Kanalnn almas bu

dneme rastlamtr. Bu gelimeler sonucu Avrupa endstrisi bir atlm

gerekletirmitir. zleyen otuz ylda ngilterede buhar enerjisi 1.3ten 7.6 milyon tona,Fransada 0.4ten 1.3 milyon tona, Alman Konfederasyonunda 0.26dan 5.1 milyon

tona, Avusturya mparatorluunda 0.1den 1.6 milyon tona ykselmitir. Kmr

retimi ise, ngilterede 49dan 147 milyon tona, Fransada 0.8den 3.8 milyon tona,

Almanyada 1.3ten 12 milyon tona kmtr62. Rusyada 1861 reformuyla balayan

kapitalist ekonomik dnm de bu dnemde gereklemitir.

1848 Devrimlerinin yenilgisi izleyen yllarda balayan ekonomik ykseli, ii snfnnnicelik olarak genilemesine yol amtr. 1850li ylardan itibaren artist hareket,

iiler arasnda yeniden etkili olmaya balamt. Rusyada ise Herzen, ernievski ve

Ogarev nderliinde ilk proleter rgtlenme nvesini oluturacak olan Zemlya Volya

rgtlenmesi kurulmutur. Ancak ii hareketinin ana canlanmas, 1857-58 ekonomik

bunalm ile birlikte gereklemitir. New Yorkta imalat sektrndeki kadn iiler, 8

Mart 1857de yaptklar grevle; 10 saatlik ign, iyerindeki temel salk koullar ve

erkeklerle eit cret talebini istemilerdir63. 1859da Londral iilerin grevi ve ortaya

kan radikal sendikaclk da Avrupa proletaryasnn sessizliine son vermitir.

Bu dnemde Londra, Kta Avrupasndaki baskc rejimlerden kaan ii snf

temsilcilerinin, lkelerindeki devrimci hareketlerle balant kurduklar bir merkez

ilevini grmtr. Polonyal, Alman, Fransz, talyan ve ngiliz iileri arasnda bir

iliki kurulmutur. talyada sren Ulusal Birlik mcadelesi, 1863deki Ruslara kar

Polonya Ayaklanmas ve Amerikan Sava, iilerin ilgilendii konulard. Polonya ile

dayanma toplantlar iiler arasndaki ilikiyi glendirmitir. Ancak ii hareketini

harekete geiren esas dinamik Amerikan Sava ve bu savata ngiliz hkmetinin

tutumu olmutu. savan yol at pamuk ktlnn etkisiyle Britanya sanayisinin

temelini oluturan tekstil sanayi, ani bir hammadde ktlyla kar karya kalmt.

nk bu dnemde Britanyann ithal ettii pamuun %80i Birleik Devletlerden

gelmekteydi. Konfederasyon (Gney) gemilerine Kuzeyin uygulad abluka sonucu bu

ithalattan mahrum kalan Britanyada, stoklar bulunmayan kk reticilerin durumu

62 Abenroth, s. 30.63 Dnya Sendikalar Federasyonu, s. 19.


37/168

29

endstriyel krizi daha da derinletirmitir. Bunun sonucu olarak -rnein- Lancashireda

pamuk endstrisindeki tam istihdam, Kasm 1861de 533.950 iken, Kasm 1862de

203.200e dmtr. Yani krizden temel etkilenen -ykn eken- iiler olmutur.

ngiliz hkmetinin Konfederasyonu desteklemesine karlk, Manchesterl iiler,

Londra Sendikalar Konseyi ve tm Britanya ii snf klelie kar sava desteklemi;Britanya ve Birleik Devletler iileri arasnda karlkl dayanma eylemleri

gereklemitir. Almanyada ise Ferdinand Lassalle, ilk bamsz ii partisinin

admlarn atmtr. Bu dnemde Marx, uluslararas smrnn, yoksul uluslar zengin

uluslara bamllatran kalc bir yapsal iliki yarattn ve bunun ii snf

enternasyonalizmine etkisine dikkat ekmitir. rlanda ve Hindistan rneklerinde, bu

smr biiminin kapitalist sistemin znde yatt sonucuna varmtr64.

1860larda Avrupal iilerce kavranan ekliyle proleter rgtlenme sorunu, hem ulusal

ve hem de uluslararas bir sorundu. Buradan hareketle Birinci Enternasyonal sadece bir

ulusal krizden deil, uluslararas ii hareketinin tarihsel bir dayanma eyleminin

sonucu olarak domutur.

B. Birinci Enternasyonal (Uluslararas i Birlii) ve Paris Komn

28 Eyll 1864te, Birinci Enternasyonal adyla tannan Uluslararas i Birlii,

Londrada kurulmutur (Enternasyonalizm fikri, sanayi devriminden itibaren gelien

ii hareketlerinin yaratt sinerjinin bir ifadesidir de.) St. Martins Hallde yaplan ilk

toplantsna ngiliz sendikaclar ve iileri, Fransz ii delegasyonu ve Londrada

yaayan siyasi gmenler katlmtr. Hazrlanan geici tzkte, ii snfnn

kurtuluunun kendi ellerinde olduu ifade ediliyor ve iileri ekonomik bamllktan

kurtarma hedefi benimsenmitir.

I. Enternasyonalin kurulu aamasnda nemli siyasi akm temsil edilmitir: Fransz

Proudhonculuu, talyan Mazzinicilii ve Trade Unionism (sendikaclk).

Proudhonculuk, 1830 Fransz Devrimi anlatlrken aklanmt. Mazzinicilik, henz

64

John Bellamy Foster (Monthly Review Dergisi Editr), Marks ve Enternasyonalizm, CosmopolitikDergisi, ev. Ali Ekber, lkbahar-Yaz 2002, say: 3, s. 11-22. (Marx and Internationalism, MonthlyReivew, Temmuz/Austos 2000, say: 52, no: 3ten evrilmitir.)


38/168

30

ulusal birliini gerekletiremeyen talyada gelien bir dnce olmutur. Bu

dnceye gre bir devrimin itici gcn snf mcadelesi deil, milliyeti bir halk

ayaklanmas oluturmaktadr. Trade Unionism ise, artizmin siyasal mcadele

perspektifinden uzak olan, ekonomik hedeflerde odaklanan bir sendikaclktr65.

I. Enternasyonalin gelime srecini 1865-1867 ve 1868-1870 arasndaki iki dneme

blmek mmkndr: lk dnemde farkl eilimler ve geleneklerin biraraya gelmesinin

glkleri; ikinci dnemde ise, snf mcadelesinin ve artan grevlerin etkisi altnda

ykselen hareketin yansmas yaanmtr. I. Enternasyonal kongrelerinin temel zellii,

sanayi gelimenin yaand lkelerde Marxn; tarmn arlkta olduu lkelerde ise

nceleri Proudhonun, sonra ise Bakuninin grlerinin etkili olmasdr66. Genel olarak

baktmzda Enternasyonalin yapsnn gevek ve federatif bir yapda olduunu veProudhoncu, Bakuninci, Marksist, Blanquist vb. dncelerin varolduunu grebiliriz.

Marksizm, ancak Paris Komn sonras proleter hareket iinde genelleen bir dnce

olmutur.

Enternasyonal; 1866 ylndaki Cenevre kongresinde, ignnn yasal olarak 8 saatle

snrlanmasn benimsemitir. Bu karar daha sonraki yllarda dnya ii snfn harekete

geirecek nemli bir dinamik olacaktr. Ayrca iilerin alma mevzuatlarna dair

istemleri de, 8 saatlik alma talebini btnlemi ve iilerin ekonomik mcadele

program ortaya konmutur. Sendikalarn iilerin gndelik mcadelelerinin merkezi

olmasnn yansra, sosyal ve politik eylemlere de yardmc olma zorunluluu

vurgulanmtr67. Yine 1869 ylnda bir Alman sendikaclar heyetiyle konumasnda

Marx, sendikalarn sosyalizmin okullar olduunu sylemektedir68.

1869 Basel kongresinde de merkeziyetilik dncesini savunan komnistlerle,

federalizm dncesini savunan anaristler arasnda ilk ayrlklar ortaya kmtr. Yine

bu kongrede srekli ordunun kaldrlmas, kilise ve devletin ayrlmas, memurlarn

seilebilirlii ve grevden geri alnabilme olana, toplanma ve basn zgrl, dolayl

vergilerin kaldrlmas, bankalarn, ulatrmann ve madenlerin ulusallatrlmas, yerel

65 Abenroth, ss. 34-37.66 Bu konu iin bkn. Jacques Duclos, Birinci Enternasyonal, ev. . Ufuk, 2. Bask, stanbul: SorunYaynlar, Ocak 1988.67

Duclos, ss. 56-59.68 John Molyneux, Marksizm ve Parti, ev. Yavuz Alogan, 1. Bask, stanbul: Belge Yaynlar, Mart1991, s. 36.


39/168


40/168

32

konulmas, iyeri sahiplerinin cretler zerinden para cezas kesmesinin yasaklanmas,

asgari cret gvencesinin getirilmesi, terkedilen iyerlerinin iletmeye almas ve

hayrsever derneklerinin yasaklanmas gibi uygulamalar hayata geirilmitir. 1869

taleplerinden bir tek bankalarn ve demiryollarnn ulusallatrlmas talebi hayata

gememitir. nk Komn monariye kar cumhuriyetin bir kalesi olarak grenParis kk burjuva demokratlar ve bir ok radikal burjuva, en demokratik istemleri

uygulad srece ii hkmetini btn olanaklaryla desteklemilerdir (zel mlkiyet

ilkesine kastetmemesi kouluyla). Bir de Komnde en eletirilen nokta merkez bankas

niteliinde olan Fransz Bankasnn kamulatrlmamasdr. Bu eksiklik Komnn

temel yenilgi nedenlerinden birisi olarak gsterilir74.

Paris Komnnde politik olarak en etkili guruplar Blanquistler ve Proudhoncularolmutur. Buna ek olarak Marksistler, Lassalleciler, Bakuninciler, Jakobinler

(cumhuriyeti burjuvalar) ve Trade-Unioncular bulunmaktayd. Paris Komn kent

merkezini kapsamtr. Kapitalizmin gelime dinamikleri tkenmemi ve kyllerle ba

kurulamamt. Komn deneyimi, dnemin Fransz toplumunun en kalabalk snf olan

kylln destei olmadka, ii snfnn bir zaferine gvenmenin g olduu

konusunda hibir kuku brakmamtr75. Komncler ise zanaatlar ya da iilerdi.

Parisli iiler artk 1848 barikatlar olmamakla birlikte, henz modern proletarya da

deildi. Pariste modern proletarya ancak 19.yy.n sonundan itibaren gelimitir.

Birok lkede Paris Komnyle dayanma hareketi gereklemitir. 1871de

ngilterede Enternasyonale bal Toprak ve Emek Birlii yeleri, Komn tipi

cumhuriyetin kurulmasn istiyorlard. spanya ve talyada da benzer olaylarla

karlalyordu. Amerika ve Avrupada grevler younlat ve siyasal ierikler kazand.

Dou Avrupa, Latin Amerika ve Avustralyada da destek eylemleri gereklemitir.

Enternasyonalin 1. maddesi olan ii snfnn kurtuluu ii snfnn eseri olmaldr

ilkesi dnya apnda destek grmeye balamtr76. Paris Komn 28 mays 1871de

Prusya desteindeki merkezi Fransz hkmeti tarafndan sona erdirilmitir.

74 1871 Paris Komn, Devrimler ve Kar-Devrimler Ansiklopedisi, ss. 493-495.75 C. Galman ve Dierleri, s. 133.76 C. Galman ve Dierleri, ss. 149-162. (Paris Komnnde ezici ounluu Franszlarn oluturmasna

ramen birok gmen iinin de Komn yesi olduunu hatrlatmakta fayda var. yle ki Alman LeoFrankel Komnn alma Bakandr. Bu nokta gnmz ii snf mcadelesini tartrken, zelliklegmen iilerin rgtlenmesi sorununda akllarda kalmaldr.)


41/168

33

Paris Komn deneyimi Enternasyonal iinde birok tartma balatmtr. Ancak en

nemlisi anarizmle sosyalizm arasndaki balar koparan, ii hareketi iinde

marksizmin ve anarizmin en etkili iki akm olmasn salayan; Marx ve Bakunin

arasnda gerekleen devlet zerine olan tartmadr. Marxa gre devlet, bir snfn

baka bir snf tarafndan bastrlmasna yarayan bir makineden baka bir ey deildir77

.nk modern sanayi gelitike devlet, sermayenin emek zerindeki snf aygt nitelii

tamaya balyordu. Bu yzden ii snf devlet makinesini olduu gibi alp iletmekle

yetinmemeliydi. Burjuva devlet mekanizmasn krmak zorunluydu78. Bakunin ise

Komn, devletin yadsnmas ve anarist federalizmin douu olarak yorumlamaktadr.

Bakunin Paris Komn ve Devlet Fikri adl yaptnda Komnn devrimci

sosyalistlerin, yani anaristlerin parlak bir deneyimi ve devletin aka yadsmas

olduunu ileri sryordu. Komnn byk yanlgsn; komnclerin, anarizmin ilkkoulundan vazgemeleri ve devrimci bir hkmet ile bir ordu kurmalar olarak gryor

ve Komn jakobenizmle eletiriyordu. Bakunine gre proletarya her trl siyasal

etkinlikten vazgemeliydi. Gelecein toplumu, iilerin zgr birlik ve federasyonu

biiminde rgtlenen zgrlk bir dzen olacakt79.

Paris Komn sonras Enternasyonal iindeki tartmalar ve Enternasyonale ynelik

uluslararas basklar sonucu rgtlenme bir kriz srecine girmitir. zellikle Marksistler

ve Blanquistler arasnda gelien tartmalar80; ngiliz Trade-Unioncular ile gelien

tartmalar (ounluu zel mlkiyet ilkesini savunuyordu) sonucu rgtlenme dalma

srecine girmitir. Bu srete Amerikada Komne beslenen sempati zerine

Enternasyonal Philadelphiaya tanmtr. 1876 ylnda yaplan son kongresinde I.

Enternasyonalin varlna resmen son verilmitir.

Komnn en nemli pratik derslerinden birisi de proletaryann bamsz bir parti

eklinde rgtl olmamasdr. Bu sorun, Enternasyonalin 1871 Londra ve 1872 Lahey

kongrelerinde ortaya konmu ve izleyen yllarda uluslararas ii hareketinin en nemli

ve en gncel sorunu haline gelmitir. Ayrca 1866daki Cenevre Raporunda da kitlesel

77 Marx, Fransada Sava, s. 19.78 Burjuva devlet mekanizmasnn krlma zorunluluunu Marx, ilk kez Lois Bonapartenin 18 Brumaireiadl eserinde ortaya koymutur. Daha ayrntl olarak bu konuyu Paris Komn zerine grleriniyazd Fransada Sava adl eserinde incelemitir.79 Paul Avrich, Anarist Portreler-I, ev. Osman Aknhay, 1. Bask, stanbul: Sarmal Yaynevi, Mays1992, s. 142.80

Blanquistlerle Marksistler arasnda yaplan tartma iin bkn. Friedrick Engels, Blankici KomnMltecilerinin Program, Marks-Engels, Seme Yazlar, Cilt: 2, 1. Bask, stanbul: Sol Yaynlar,Temmuz 1977, s. 453-461.


42/168

34

sendikalar oluturma fikri benimsenmitir. Ancak sendikalarn tek balarna ignnn

ksaltlmas ve yksek cretler iin mcadele edebilecei, yani; kapitalist sistem

iindeki taleplerle yetinecei vurgulanmtr. Bu yzden btn Avrupa lke iilerine

bamsz ii partisi kurulmas hedefi gsterilmitir. Bu srete ii hareketinin arlk

merkezi Fransadan Almanyaya gemi ve Marksizm81

le anarizm, Komn izleyenyllarda yaylmtr. Bu dnem II. Enternasyonali hazrlayan gelimeleri barndrmas

asndan bir gei sreci olarak alglanabilir.

C. i Snf Partilerinin ve Kitlesel Sendikalarn Douu

Bamsz ii hareketinin ilk admlar Almanyada Leipzig iileri tarafndan atlmtr.

1862 ylnda oluturmaya baladklar rgtlenmenin nderliini FerdinandLassalle

yapmtr. Lassallea gre, iilerin grevi genel oy hakknn tannmas ve devletin

yardmyla retim kooperatiflerinin oluturulmas iin bir siyasi parti yaplanmasn

gerekletirmekti. Bylece zgr halk devleti

Documents

Toplumsal Hareket Sendikaciligi Social Movement Unionism