294

TRABLUSÞAM

ra 1516’da Osmanlý topraklarýna katýldý.Þehrin idarecisi olan Kurtbay burayý Os-manlýlar’a teslim etti. Canbirdi Gazâlî is-yaný sýrasýnda bir ara onun egemenliði al-týna girdi, isyanýn bastýrýlmasýnýn ardýndanyeniden kontrol tesis edildi. Osmanlý ida-resinde iken þehir ve limaný büyük geliþ-me gösterdi. 925’te (1519) yapýlan ilk Os-manlý tahririne göre burada yirmi altý ma-halle mevcuttu. 1165’i müslüman, 294’ühýristiyan, doksan dördü yahudi olmak üze-re toplam erkek nüfus 1553’e ulaþmýþtý(tahminen 6300 kiþi). XVI. yüzyýl ortalarý-na doðru bu nüfus 2232 nefere (10.000 ki-þi) yükseldi. 1003 (1594) tahrir kayýtlarý-na göre 1017’si müslüman, 432’si hýristi-yan ve 139’u yahudi 1588 erkek nüfusuvardý (yaklaþýk 8000 kiþi). Bu son tarihtemahalle sayýsý yirmi beþ olup bazýlarý Türk-çe adlarla anýlmaktaydý. Bu durumda Trab-lusþam’ýn XVI. yüzyýl boyunca 6-10.000 ara-sýnda nüfusa sahip olduðu anlaþýlýr. Gayrimüslimlerin ayrý mahalleleri bulunmaklabirlikte birçok mahallede müslümanlarlakarýþýk oturduklarý dikkati çekmektedir.Yalnýz müslümanlarýn ikamet ettiði mahal-

leler Alagöz, Avniyat, Bâb-ý Aktarak, Cis-rülcedîd, Esendemir, Kanavât, Nâûre, Sab-bâgýn, Þeyh Fazlullah, Uveyraniye ve Zuka-kulhumus idi. Hýristiyanlara ait mahallelerKubbetünnasr ile Kaysâriyetülefrenç adla-rýný taþýyordu. Bu dönemde limandan el-de edilen vergi geliri 250.000 akçe dolayýn-da idi; iskelesi için bir kanunnâme oluþtu-rulmuþtu.

XVII. yüzyýlda Trablusþam ve yöresindebazý olaylar meydana geldi. Maraþ Türk-menleri’nden Seyfoðlu Yûsuf Paþa bazý ka-rýþýklýklara yol açtý. Canbolatoðlu Ali 1605’-te onu yenip Trablusþam’da kontrolü elegeçirdi. Canbolatoðlu’nun katlinden sonra(1607) Yûsuf Paþa tekrar þehre döndü veII. Osman’ýn öldürülmesi üzerine (1622) ba-ðýmsýz hareket etmeye baþladý. Ardýndanbeylerbeyi tayin edildi ve Ma‘noðlu isyanýsýrasýnda yerini daha da saðlamlaþtýrdý.Buna raðmen þehir XVI. yüzyýl sonlarýn-daki nüfusunu ve fizikî yapýsýný korudu.1645’te 1039 müslüman, 531 hýristiyan,otuz sekiz yahudi olmak üzere 1608 ne-fer nüfusu mevcuttu (8000 kiþi); mahal-le sayýsý deðiþmemiþti. 1691’de bölgedeSerhanoðullarý güç kazandý; bunlar Dür-zîler’le iþ birliði yaparak pek çok mukata-ayý ele geçirdi, fakat güçleri kýsa süredekýrýldý.

XVII. yüzyýlda Trablus Limaný daha dageliþti; 1000 gemi alacak kapasitedeki buliman yanýnda Kalavun’un inþa ettirdiðikule 1521’de Kanûnî Sultan Süleyman ta-rafýndan tamir ettirilmiþti. Evliya Çelebibiraz abartýlý olarak limanýn 1000 kalyonve 1000 firkate ile kadýrga alacak büyük-lükte olduðundan bahseder. Fakat limanaslýnda batý ve kuzey (yýldýz) rüzgârlarýnaaçýk bulunduðundan gemiler için çok da

ret merkezi haline geldi ve Doðu Akdeniz’-de ticaret gemilerinin baþlýca uðrak yeridurumundaydý. Ýhraç maddeleri içindeipekli kumaþlar önemli bir yere sahipti.Akdeniz ticaretiyle uðraþan devletlerin bu-rada birer temsilcileri bulunuyordu. Trab-lusþam, Memlükler döneminde önemliimar faaliyetlerine sahne oldu; þehirde do-kuz cami, on altý medrese, beþ han, üç ha-mam ve bir çarþý inþa edildi. Bunlardan el-Câmiu’l-Mansûrî / el-Câmiu’l-kebîr (693/1294), Câmiu Taynâl / Taylân (736/1336),Câmiu’l-Attâr, Câmiu’t-tevbe, Câmiu’l-Ber-tâsî ile Tedmüriyye, Þemsiyye, Nûriyye veKaratâviyye medreseleri anýlabilir.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Belâzürî, Fütûh (Fayda), s. 181-182; Nâsýr-ýHüsrev, Sefernâme (trc. Abdülvehap Tarzi), Ýstan-bul 1950, s. 19-21; Ýbnü’l-Kalânisî, TârîÅu Dýmaþš(Zekkâr), bk. Ýndeks; Ýbnü’l-Esîr, el-Kâmil, tür.yer.;Ýbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, III, 2-13; XVII,272-274; Ýbn Battûta, Seyahatnâme, I, 61-62;Kalkaþendî, Øub¼u’l-a£þâ (Þemseddin), bk. Ýndeks;Makrîzî, es-Sülûk (Ziyâde), I/3, s. 746-748; ay-rýca bk. Ýndeks; Seyyid Abdülazîz Sâlim, ªarâbluseþ-Þâm fi’t-târîÅi’l-Ýslâmî, Ýskenderiye 1966; ÖmerAbdüsselâm Tedmürî, el-¥ayâtü’¦-¦ešåfiyye fîªarâblus eþ-Þâm Åilâle’l-£u½ûri’l-vüs¹â, Beyrut1972; a.mlf., TârîÅu ªarâblus es-siyâsî ve’l-¼a-Šârî £abre’l-£u½ûr, Beyrut 1404/1984; a.mlf., ¦â-ru ªarâblusi’l-Ýslâmiyye, Trablus 1414/1994; Ha-yat Salam-Liebich, The Architecture of the Mam-luk City of Tripoli, Cambridge 1983; Runciman,Haçlý Seferleri Tarihi, I-III, bk. Ýndeks; Hikmet BegÞerîf, TârîÅu ªarâblus min ašdemi ezmânihâ ilâhâ×ihi’l-eyyâm (nþr. Münâ Haddâd Yeken – Mâ-rûn Îsâ el-Hûrî), Trablusþam 1407/1987; M. Kâ-mil Bâbâ, ªarâblus fi’t-târîÅ, Trablus 1995; BirselKüçüksipahioðlu, Trablus Haçlý Kontluðu Tarihi,Ýstanbul 2007; Cengiz Orhonlu, “Trablus”, ÝA, XII/1,s. 452-453; F. Buhl – [C. E. Bosworth], “Tarablusal-Sham”, EI 2 (Ýng.), X, 214-215; M. Lavergne,“Tarablus al-Sham”, a.e., X, 215-216; Abdülke-rim Özaydýn, “Ammâroðullarý”, DÝA, III, 76-77;a.mlf., “Ýbn Ammâr, Fahrülmülk”, a.e., XIX, 311-312.

ÿCengiz Tomar

Osmanlý Dönemi. Trablusþam þehri, Ya-vuz Sultan Selim’in Suriye’ye giriþinden son-

Trablusþam’da

Câmiu’l-

Mansûrî’nin

avlu ve minaresi

Trablusþam

Kalesi içinden

bir görünüþ

295

nuyordu. Dokuma tezgâhlarýnda imal edi-len kuþak ve çarþaflýk kumaþlar çok meþ-hurdu.

Trablusþam 1918 Ekiminde Fransýzlartarafýndan iþgal edildi. 1920 Aðustosun-da Lübnan’a baðlandý. 1941’de Ýngiliz veFransýzlar tarafýndan tekrar iþgale uðra-dý. Bugün Lübnan’ýn Beyrut’tan sonra ikin-ci büyük ticaret ve liman þehridir. Limanolarak fonksiyonu Suriye’nin Osmanlý Dev-leti’nden kopmasý üzerine daha da arttý.Zira o zamana kadar Suriye ticaretinin birkýsmýný Ýskenderun Limaný yükleniyordu.Bu etkinlik de Ýskenderun Limaný’nýn aley-hine olarak Trablus’a kaydý (DÝA, XXII, 581).1961’de 115.000 olan nüfusu 240.000’eyükselmiþtir. Günümüzde Lübnan’ý mey-dana getiren altý idarî bölümden (muha-faza) biri durumundaki Þimâl valiliðininmerkezi olan þehirde sabun ve pamuklukumaþ sanayii geliþmiþtir. Ayný zamandapetrol depolama ve iþleme merkezi fonk-siyonu vardýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :

TK, TD, nr. 68, 84; BA, TD, nr. 372, 513; Belâ-zürî, Fütûh (Fayda), s. 181-182; Nâsýr-ý Hüsrev,Sefernâme (trc. Abdülvehap Tarzi), Ýstanbul 1950,s. 19 vd.; Urfalý Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162) (nþr.ve trc. H. D. Andreasyan), Ankara 1962, s. 215,228, 237, 239; Sýbt Ýbnü’l-Cevzî, Mirßâtü’z-zamân(nþr. Ali Sevim), Ankara 1968, s. 153; Ebü’l-Fe-rec, Târih, II, 387, 474, 627; Ýbn Battûta, Seya-hatnâme, I, 61; Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IX,401-412; H. Maundrell, A Journey from Aleppoto Jarusalem in 1697, Beyrut 1963, s. 34; C.-F.Volney, Voyage en Egypte et en Syrie (ed. J. Gaul-mier), Paris 1959, s. 231, 233, 281-286; Salnâ-me-i Vilâyet-i Beyrut, sene 1311-1312, s. 404,407, 409; Barkan, Kanunlar, s. 211-216; EnverÇakar, “XVII. Yüzyýlýn Ortalarýnda TrablusþamÞehrinin Sosyal ve Ýktisadi Durumu”, TAD, XXII/35 (2004), s. 45-69; Realenzyklopädie, Stuttgart1934, VII, 203-207; F. Buhl – [C. E. Bosworth],“Tarablus al-Sham”, EI 2 (Ýng.), X, 214-215; M.Lavergne, “Tarablus al-Sham”, a.e., X, 215-216;Metin Tuncel, “Ýskenderun”, DÝA, XXII, 581.

ÿDÝA

– —TRABLUSÞAM EYALETÝ

Osmanlý döneminde günümüzdekiLübnan’ýn kuzeybatý kesimini

içine alan idarî birim.˜ ™

Osmanlý hâkimiyetine girdikten sonraYavuz Sultan Selim Trablusþam’ý bir san-cak haline getirip idaresini Ýskender Paþaoðlu Mustafa Bey’e verdi ve Þam beyler-beyiliðine baðladý. XVI. yüzyýlda Þam bey-lerbeyinin Dürzîler ve Bedevîler’in ayaklan-malarýný bastýramamasý ve asayiþi saðla-yamamasý üzerine Trablusþam ve etrafýn-daki bölge 987’de (1579) müstakil beyler-beyilik yapýldý. Ancak bu idarî düzenleme-ye raðmen karýþýklýklar yer yer sürdü. Di-ðer eyaletlerde olduðu gibi Trablusþam’-da da mahallî güçler sivrilmeye baþlayýn-ca Osmanlýlar istikrarýn temini için bunla-rý kontrol altýnda tutmaya çalýþtýlar. Bun-lardan Âl Assâf, Arap menþeli bir aile idi veTrablus bölgelerine hâkimdi. Ailenin Os-manlý Devleti ile iliþkilerinde her zamanproblem yaþanýyordu, çünkü bunlar çokdefa malî yükümlülüklerini vaktinde yeri-ne getirmiyorlardý.

Âl Sîfe (Seyifoðullarý) ailesi Maraþ Türk-menleri’ndendi ve bu aileden Yûsuf b. Sî-fe (Seyfoðlu Yûsuf Paþa) öne çýkmýþtý. YûsufPaþa bölgede uzun süre valilik yaptý, birara baðýmsýz hareket ettiyse de daha son-ra Osmanlýlar ile anlaþtý ve ölümüne ka-dar (1625) idaresini sürdürdü. Onun ardýn-dan ailenin bölgedeki nüfuzu azalmadý. Ýkioðlu Ali ve Assâf, kabileleri hükümleri al-týna aldýlar, Osmanlý Devleti’ne karþý isya-na kalkýþtýlar ve kendilerinden istenen ver-gileri ödemeyi reddettiler. Trablusþam va-liliðine getirilen Þâhin Paþa, Seyfoðullarý’-nýn cezalandýrýlmasýyla görevlendirildi. Þâ-hin Paþa, Trablus’a ulaþtýðýnda önce gö-nüllerini alarak itaat etmelerini saðlamakistediyse de Seyfoðullarý bunu kabul etme-di. Bunun üzerine Þâhin Paþa, Assâf’ý kat-

uygun deðildir. Evliya Çelebi gemilerin an-cak demir atarak limanda yatabileceðinibelirtir. Yine ona göre mâmur kalesinin ondokuz kapýsý vardýr, varoþunda 600 hânemevcuttur. Þehirde Sultan Kalavun, Sul-tan Îsâ, Câmiu’t-tevbe, Câmi-i Atâ, Câmi-iTohân / Tahhân, Câmi-i Mahmûdiyye, Va-siyye, Tesiyye, Mahmud Bey, Tuffâhiye, Ar-gun Þah, Taylûne ve Ýskele camilerinin bu-lunduðunu yazar; birçok mahalle mescidiyanýnda yedi medrese, üç dârülhadis, onyedi sýbyan mektebi, yedi tekke, on sekizhamam, on iki han olduðunu, içinden akanKadîsâ üzerinde iki köprü, ayrýca yetmiþçeþme, 2700 dükkân ve bir bedesten bu-lunduðunu belirtir. Özellikle limanda 150odalý bir han, yakýnýnda gümrük binasý,200 depo, 200 tüccar evi mevcuttu (Seya-hatnâme, IX, 407-412). Evliya Çelebi’nin an-lattýklarýndan limanýn son derece hareket-li olduðu neticesi çýkarýlabilir. XVII. yüzyýlýnsonlarýnda da þehrin ticarî hareketliliðinikoruduðu anlaþýlýr.

XVII. yüzyýlda ipek ticaretiyle öne çýkanTrablusþam XVIII. yüzyýl baþlarýnda Ýngil-tere ile ipek ticareti yapýyordu. Ayrýca birmiktar pamuk ihraç ediliyordu. Þehirdekigayri müslim sayýsý ticarî hareketlilik se-bebiyle çok artmýþtý (BA, KK, nr. 3820). Ya-bancý tâcirlerin birçoðu Fransýz ve Ýngiliz’-di, bunlarýn birer ticaret merkezi bulunu-yordu. XIX. yüzyýlda þehrin fizikî yapýsýndaönemli geliþmeler oldu. Nüfusu nisbî birartýþ gösterdi. 1893-1894’te 17.027 kiþi-nin yaþadýðý þehirde on yedi cami, mes-cid, otuz sekiz medrese ve kütüphane,on beþ tekke, yirmi iki mektep, on iki ki-lise ve manastýr vardý. Limon ve portakalbahçeleri arasýnda çeþitli ipek dokumafabrikalarý, çiçek suyu taktirhâneleri bulu-

TRABLUSÞAM EYALETÝ

Trablusþam

Saat Kulesi –

Lübnan

Câmiu Taynâl –

Trablusþam