Trabzon Vilayeti

8/12/2019 Trabzon Vilayeti

1/26

NGLZ KONSOLOSU LONGWORTHA GRETRABZON VLAYET(1892-1898)

AHMET HALAOLU

GR:

Tarihimize 93 harbi olarak geen 1877-78 Osmanl-Rus Harbi Trkiyenin birlde kaderini belirlemi olmas bakmndan nemli bir savatr. Sava sonundaRusya, Osmanl Devletinin imzalamak zorunda kald Ayastefanos Antlamas(3Mart 1878) ile hem Balkanlarda, hem de Kafkasyada mutlak bir stnlk elegeirmitir. Ancak Osmanl Devletinin istemeden de olsa imzalamak zorundakald bu antlama Avrupal byk devletlerin, zellikle de ngiltere veAvusturyann, menfaatlerine ters dmekteydi. Onlara gre bu antlamannkabul kendi mill menfaatlerine ters decei gibi, uzun vadede Avrupa bar iinde tehdit arz etmekteydi. Nitekim Rusya, Almanya ve Fransann da desteini alanngiltere ve Avusturyann kararl tavrlar sonucunda Berlinde milletleraras birkonferansn toplanmasna raz olmu ve 13 Haziran 1878de Berlin Kongresitoplanarak, 13 Temmuzda antlama imzalanmtr. Ancak bu antlamannimzalanmas srecinde, ngiltere diplomatik kurnazln ortaya koyup, hem

Osmanl Devleti, hem de Rusya ile ayr ayr ikili gizli antlama yaparak,Balkanlarda ve Kafkasyada menfaatine zarar verecek bir oluumu nlemek iinnceden tedbir almtr. Bu meyanda ngiltere Osmanl Devletiyle gizli olarakyapt Kbrs Antlamas ve Berlin Antlamasnn 61. Maddesi ile gerekAnadoludan ve dolaysyla Ortadou topraklarndan Rusyay uzak tutacak,gerekse de Ayastefanos Antlamas ile Rusyann insaf ve himayesine terkedilenErmenileri kendi gdmne sokacakt. Gerek Kbrs ve gerekse Berlin Antla-malaryla Anadolu, Kafkasya ve dolayl olarak da Ortadounun geleceiyleilgilenip Rusyaya tavr alan tek devlet ngilteredir. Ancak bu tavrn sebebi akt,nk ngiliz menfaatleri sz konusu idi. ngilterenin bu niyeti bu iki antlamannmaddelerinde aka grlmektedir. Nitekim bu antlamalar uyarnca OsmanlDevleti, Ermeniler ile meskn vilyetlerde Ermenilerin durumlarn dzeltmek iinreformlar yapmay ve onlar Krt ve erkezlere kar korumay, bu durum

hakknda da Avrupal Devletlere, zellikle de ngiltereye bilgi vermeyi taahhtetmi bulunuyordu1.

1Musa amaz, ngiliz Kaptan Coopernin Kayseri Konsolosluu(1879), I.Kayseri ve Yresi

Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1997, s.325 v.d.Belleten C. LXVII, 56


2/26


3/26

TRABZON VLAYET(1892-1898) 3

Toplad bilgileri belirli periyotlar halinde lkesine rapor eden Longworth'un,aada grlecei zere, bu raporlarnda Trabzonda yaadklar, ahit olduklar,yneticiler hakkndaki dnceleri ve yorumlar bulunmaktadr

4.

A- Trabzon Blgesi Yneticileri

Longworth, elimizde olan belgelerin ilki olan ve 1892 ylnda gnderdiiraporunda, bu ylda Trabzonda vali olarak grev yapan Ali Bey hakknda verdiibilgiler ilgi ekicidir. Ona gre Ali Bey, gl bir karaktere sahip bir kiidir.Osmanl ynetiminin buna ve bu gibi yneticilere gerekten ihtiyac vardr.Nitekim onun valilii srasnda Trabzonda hkmet ileri daha sratle

halledilmeye ve grevlerinde aksaklk yapan yneticiler cezalandrlmayabalanmtr5. Longwortha gre, bu tr uygulamalara devam edilirse, OsmanlDevlet memurlarnda grlen geveklik ve ilerin ertelenmesi olduka azalacaktr.Ancak Ali Beyin bu azmi, drstl, vatanseverlilii ve halk sevgisine ramen,ona kar birok entrika hazrlanmasna da sebep olmutur6.

Longworth ikinci raporunda, geen 12 ay ierisinde en nemli olay olarakvalinin deimesini gstermektedir. 1892 ylnn Mays aynn banda Ali Beyinyerine Kadri Bey vali olarak atanm ve ona gre bu deiiklik pek tatmin ediciolarak bulunmamtr. Bu ikisi arasnda eski ve yeni ekoln ilgin tiplemesi szkonusu olup, bir baka deyile biri doulu ve biri Avrupal saylan iki insann yerdeitirmesi olarak gsterilmektedir. Burada Ali Beyin azimli oluu, kararll,olaylar kavray tekrar vurgulanmtr. Kadri Bey ise miza olarak ok alkan,gler yzl, cmert, kolay ulalabilir, neyin doru olup olmadna karar vermedeher zaman kararsz, ou zaman ise yanl karar veren bir grevli olduuna dikkatekilmektedir. Ayrca Kadri Beyin evresindeki insanlardan kolay etkilendii veba sktnda ou zaman da stanbula bavurduu belirtilmektedir7. AncakKadri Beyin karakterinin drstl tartlmazsa da, emrindekiler arasnda vuku

4 Elimizde, toplam 10 adet bulunan Longworthun raporlarna ulamamz salayan Sayn

Do.Dr.Musa amaza teekkr ederim.5Bu cezadan en fazla Srmene ve Of kaymakamlar muzdarip olmulardr. Bkz. Longworthdan

Fanee, nu.4, 1 ubat 1892, FO 195/1769.6 Ali Beyin resm yaamnda bir ey bulamayan bu gibi kiiler, onun aile yaants ve zel

hayatna el atmlar ve onun dans etmesi, kart oyunlar oynamas, iki imesi abartl bir ekilde sultanarapor edilmi, ancak bir sonu alamamlardr. Bunlardan baka Ali Beyin Trabzonda aslen stanbullu

bir Rum olan Geogiades ile evli olmas, Mslmanlar ile Hristiyanlar arasnda, hac ve hill iin birkazan olup olmad konusu bakmndan nemliydi.Longworthdan Fanee, nu.4, ayn yer.

7Nitekim valinin karakteri ksa srede btn devlet birimlerini etkilemi ve devlet memurlar da

benzer karakteri sergilemeye balamlardr. Longworth burada Osmanl Devlet memurlar iin,"kendilerine verilen talimat gerei, farkl muamele yapmama, ya da bir ey ki acele ile yapma, ite buOsmanl mantn yanstr" szleriyle, Osmanl Devletinin son dnemlerinde memurlarnn almastilleri hakknda ilgi ekici bir yaklam sergilemitir. Longworthdan Clare Forda, nu.6, 10 Ocak1893, FO 195/1812.


4/26

4 AHMET HALAOLU

bulan yozlamann bastrlmasna ynelik abalar ok ilgintir8. Longworth buraporda her ne kadar vali Kadri Bey hakknda fazla olumlu bir dncesergilememekteyse de, bir sonraki raporda bunun aksi bir gr savunmaktadr.

1893 yl olaylarn, felce urayan ticaret ve artan fakirlik ile ilgili olduunusyleyen Longworth, bu yl iinde meydana gelen en nemli iki olay da Ermenikarkl ve kolera salgn olarak gstermektedir9. Longwortha gre iki olaydada hkmetin politikas sosyal ve ticaret alannda kamuoyunu lgna evirmitir.Ona gre bu olaylarda, Trabzon ynetimi Merkez hkmetten daha az suludur.Zira yerel yneticiler ayrm yapma faaliyeti ierisinde ileri halletmeye alrken,vali vgy hak eden bir ynetim sergilemitir. Bitmek tkenmek bilmeyenzorluklara ramen Kadri Bey insanna ve lkesine en iyi ekilde hizmet etmitir.Nitekim bu olaylarda sempatik yaps ve yorulmak bilmek enerjisi, tecrbesi ilebirleince blgede ok iyi bir n salamtr10.

Yllar getike Longworthun vali Kadri Bey hakkndaki grlerinde dedaha olumlu deimelerin olduu grlmektedir. 1894 yl olaylarn anlatrken11,onun gven kazandn ve lkenin artlarnn dzelmesi iin aba sarfettiibelirtilmektedir. Ancak onun bu yolda att admn merkez hkmeteengellendii iddia edilmektedir. Nitekim vali de mevcut sisteme gre, her eyinbakente bal olmasndan ikayet ettii ve bakente olan itirazlarndan dolay, onakinci Midhat Paa gibi hareket etmemesinin ima edildii belirtilmektedir.

Kadri Beyin Ermenilere kar izledii hassas politika da Longworth tara-fndan vgye lyk gsterilmektedir. Onun bu politikas adalet ve huzurun

salanmas iin iyi bir yol olarak tanmlanmtr. Ermeni tahrikiler ve ibir-likilerinin bu eylette istenmedii, bu gibi tahriki faaliyetler ile ibirlikilerin

8 Buna bir rnek vermek gerekirse, eski bir polis komiseri, bir hancya blf yaparak, pansi-

yonundaki 5 odann gelirinin kendisine verilmesini istemesi zerine, kurnaz han sahibi byle birdurumun gerekte olup olmadn renmek zere Kadri Beye gitmitir. Kadri Bey olumlu cevapvermi, ancak kendisi bir miktar Trk lirasn iaretleyip soran kiiye vermitir. Sonuta bu para, valininpolis komiserinden bor istemesi zerine, yine valiye dnmtr. Bunun zerine vali durumu DhiliyeNezretine bildirmi ve bu durum blgede byk yank yapmtr. Longworthdan Clare Forda , nu.6,ayn yer.

9 Trabzondaki kolera salgn ve alnan tedbirler hakknda Osmanl Arivlerinde de bilgiler

mevcuttur. Bkz.BA, Yldz PRK. ASK(Yldz Perkende Evrk Asker Marzt), Dosya nu.84, Gmleknu.12, 4 Muharrem 1310(28 Temmuz 1892); BA, Yldz PRK. UM.(Yldz Perkende Evrk UmmVilyetler Tahrrt), Dosya nu.25, Gmlek nu.6, 13 Muharrem 1310(6 Austos 1892). Trabzondakoleradan len olmad hakknda bkz.BA, Yldz PRK.UM., Dosya nu.25, Gmlek nu.57, 15 Rebl-

evvel 1310(6 Ekim 1892).10Longworthdan Nicolsana, nu.12, 31 Ocak 1894, FO 195/1854. Ancak bu yl ierisinde

Trabzon valisi Kadri Beyin kanunsuz muamele yaptna dair ahaliden toplam 20 kiinin yapt birikayet sz konusudur. Bkz.BA, Yldz PRK. UM., Dosya nu.28, Gmlek nu.76, 5 Tern-i sn 1309(17Kasm 1893). Nitekim bu durum meclisde de grlm ve Kadri Beyin yerine mnsip birininatanmas teklif edilmitir. BA, Yldz A. RES.(Yldz Sadaret Resm Marzt Evrk), Dosya nu.85,Gmlek nu. 35, 19 ubat 1312(3 Mart 1897).

11Longworthdan Currieye, nu.12, 25 Ocak 1895, FO 195/1902.


5/26


entrikalarnn da vali tarafndan en doru ekilde tahmin edildii vurgu-lanmaktadr. Raporda ayrca Kadri Beyin siyas konulardaki cezalarda izlemiolduu prosedr hakknda da bilgiler bulunmaktadr12.

Genel olarak Trabzon ili baznda yneticilerin zelliklerine baklacak olursa,bunlardan 3 mutasarrfn kamu ilerinde fazla baarl olmadklar, fakat drstlkasndan anlmaya deer olduklar sylenebilir. Sz konusu mutasarrflar, Rize veGmhane mutasarrflar ile Samsunda ve arambada Ermenilerle ilgilibaarl iler yapan Nuri Paadr. Ayrca dier kaymakam ve mdrlerden hi biride rvet ve ynetime kar gelmek gibi grevden alnmay gerektirecek uygunsuzolaya bulamamlardr. Sadece arambann yneticisi olan Musa Paay, hemSamsun mutasarrf, hem de Trabzon valisi grevden aldrmak istemilerse de,erkes asll olan bu ynetici Yldz Sarayndaki evresi dolaysyla, grevindekalmay baarmtr.

1894 tarihli raporda, Trabzon ili dahilindeki yneticilerin zellikleri bir tablohalinde ek olarak verilmitir13. nemine binaen, bu tabloyu biz burada metinhalinde sunmay uygun gryoruz. Tabloya gre Trabzon eyletinde yneticilerhakkndaki rapor aadaki gibidir;

I- Trabzon Sanca

Vali Kadri Bey, ya 50, greve atanma tarihi Mays 1892, iyi bir ynetici,nce hazine ile ilgiliydi, iki defa Maliye Nzrnn emrinde grev yapmtr. HibirAvrupa lkesi grmedi ve Avrupa dili bilmiyor. Drst, kibar ve alkan,

1) Of: Kaymakam Abano(z)zde Hseyin Bey, ya 45, greve atanma tarihiTemmuz 1893, iyi dnyor. Blgesini barl hale getirdi ve aarn iyi toplad.

2) Srmene: Kaymakam Mustafa Rfat Bey, ya 35, greve balama tarihiEkim 1894, hakknda sylenecek henz bir ey yok,

3) Akaabat: Kaymakam Cavzolu M.Ziya Paa, ya 50, greve balamatarihi Haziran 1893, yeterli olduu dnlr. Yerel beyler tarafndan sevilmez.

4) Vakf- Kebr: Kaymakam Nihd Efendi, ya 50, greve balama tarihiEkim 1892, aktif ve drst,

5) Grele: Kaymakam akir Bey, ya 45, greve balama tarihi Kasm 1894,ynetici olarak baarsz, istifa etmek zere,

6) Tirebolu: Kaymakam hsan Bey, ya 30, greve balama tarihi Eyll 1894,bela yaratmaktan kanr,

12 Bu bilgilerden bazlar ileride Ermeni hadisesi ksmnda rnek olarak verilecektir. Bkz.

Longworthdan Currieye, nu.12, 25 Ocak 1895, ayn yer.13

Longworth burada yneticilerin daha nceki grev yerlerini ve aldklar maalar davermektedir. Bkz.Longworthdan Currieye, nu.12, ayn yer.


6/26

6 AHMET HALAOLU

7) Giresun: Kaymakam Ali Nevzat Bey, ya 35, greve balama tarihi ubat1894, muktedir olduu dnlr. Cana yakn. Sivas valisi Halil Beyle akraba,

8) Ordu: Kaymakam Mehmed Rd, ya 35, greve balama tarihi Kasm1894, aktif ve zeki. Biraz Franszca bilir. Drst olduu rapor edildi. Nazikkarakterde olduu sylenir. Rumca bilir.

II- Canik(Samsun) Sanca

Mutasarrf Mustafa Nuri Paa, ya 45, greve balama tarihi Temmuz 1893,Abidin Paann damad, Srr Paann kardei,

1) Fatsa: Kaymakam atrzde Mehmed, ya 45, greve balama tarihi Ocak1894, cahil ama enerji dolu. Trabzon Belediye Bakannn kuzeni,

2) nye: Kaymakam brahim Bey, ya 35, greve balama tarihi Aralk1893, kavgac ve yolsuz. Erzurum vilyetinde Pasinlere transfer olmak zere,

3) Terme: Kaymakam Besim Efendi, ya 40, greve balama Haziran 1893,drst ve aktif,

4) aramba: Kaymakam Musa Paa, ya 40, greve balama Kasm 1891,yolsuz, cahil ve ynetmeden aciz. Yldzdaki akrabalarnca korunuyor.

5) Bafra: Kaymakam Bedirhan-zde Kmil, ya 35, greve balama Aralk1893, drst ve aktif olarak bilinir.

III- Lazistan(Rize) Sanca

Mutasarrf Arif Paa, ya 50, greve balama tarihi Temmuz 1893, Franszcakonuur ve sevilir. Herhangi bir giriimi yok,

1) Atina: Kaymakam evki Efendi, ya 45, greve balama tarihi Haziran1894, yeterince iyi,

2) Hopa: Kaymakam Rza Efendi, ya 45, greve balama tarihi Ekim 1893,yolsuzlukla alakal olduu dnlyor, ancak pek bel yaratmaz,

IV- Gmhne Sanca

Mutasarrf Mehmed evki Bey, ya 50, grev balama tarihi Ocak 1891,drst ve salam. yi bir okuyucu. ngilizce, Franszca ve talyanca bilir. Av-rupay gezdi. Avrupada diplomatik kimliklerde bulundu,

1) Torul: Kaymakam Ahmed Rza Bey, ya 50, greve balama tarihi Eyll1893, hak edenleri tutuklatan olarak bilinir,

2) iran: Kaymakam Ali Rza, ya 45, greve balama tarihi Ocak 1894,cahil ama enerji dolu.


7/26


3) Kelkit: Kaymakam Mehmed Efendi, ya 50, greve balama tarihi Haziran

1893, cahil, avare olduu sylenir.

Yukardaki metinden de anlalaca zere, Trabzon blgesinde yneticilerdaha ok gen saylabilecek kiilerden atanm olup, genellikle baarl bir grafikgstermektedirler. Zaten Longworth raporunda, btn vilyetler Trabzon gibiynetilse, Trklerin kt ynetiminden ok az ey iitiriz szleriyle, ynetiminkt olmadn teyit etmektedir14.

Longworth, 15 ubat 1899 tarihli ve elimizde bulunan son raporunda ise,genel bir deerlendirmenin yannda, baz istatistik bilgilerle, gemi yllarla

karlatrmalar da vermitir15

. Ancak burada yneticiler hakknda verdiibilgilerden, zellikle vali Kadri Bey ve ileride deineceimiz zere, Ermenihadisesinin ortaya k sebebi hakknda verdii bilgi daha nce verdii bilgilerlebadamamaktadr ve baka bir deyile Longworth kendi kendisiyle elikiyedmektedir. O, bu raporunda yine Kadri Bey hakknda iinin ehli, ak grl,kibar, adil ve kararl, sevilmeye ve korkulmaya devam eden bir ynetici olarakbahsetmekte, ancak 6 yllk grevi boyunca Ermeni hadisesini nleyememesini yada isteksiz davranmasn iddia edip, bu durumu onun ynetiminde kara bir lekeolarak gstermektedir.

Longworth, sz konusu 15 ubat 1899 tarihli raporunda, nceden olduugibi, grevlilerin maalar hakknda da bilgi vermi ve kk konumdakilere dahaaz maa verildiini belirtmitir. Eyletteki yneticilerin zellikleri hakknda buraporda yine bir tablo verilmitir. Yneticilerin neredeyse hepsinin Trk olduu

belirtilen bu raporda, bunlarn stlerine son derece sadk olduklar, ynetimdetamamen yetersiz olmadklar, ancak tembel bir yapya sahip olduklarvurgulanmtr. Buna karlk Hristiyan yneticilerin mslmanlardan dahagayretli olduklar, fakat daha drst olmadklar, Mslmanlara kar az da olsayaltaklandklar belirtilmektedir. Longworth, Hristiyanlarn bu ekildedavranmalarn da, devletin st kademelerinde grev almak iin kendilerinihazrlyorlar eklinde yorumlamaktadr16.

Longworthun verdii tabloda 1898 ylnda Trabzon Blgesinin ynetici-lerinin zellikleri de aadaki gibidir17:

14

Longworthdan Currieye, nu.12, ayn yer.15Longworthdan OConora, nu.6, 15 ubat 1899, FO 195/2062. Longworth bu raporunda1895-1897 yllar arasnda vilayetin gerek statsnn deerlendirmesinin yaplmadn bildirmektedir.

16 Ancak Longworth'a gre, sz konusu kiiler bundan hi bir ey elde edemediler, nk

kastedilenlerden hibiri yksek grevde bulunabilecek zekaya sahip deillerdi. Hatta Longworth burada"Eer zeki iseler de, bunlar bu ynlerini gizleyebilecek byk yetenee sahip kiilerdi" szleriyle bukiiler iin alayc bir tavr sergilemektedir.Longworthdan OConora , nu.6, ayn yer.

17Longworthdan OConora , nu.6, ayn yer.


8/26

8 AHMET HALAOLU

I- Trabzon Sanca

Vali Kadri Bey, ya 54, greve balama tarihi Mays 1892, ok iyi, iki defaMaliye Nzrnn emrinde grev yapmtr.

-Vali Muavini Sava Rumi, ya 68, greve balama tarihi Eyll 1896, Rum,Sivasda rsmat mfettii,

1) Of: Kaymakam Sadk Efendi, ya 55, greve balama tarihi Kasm 1897,ok olumsuz, berbat,

2) Srmene: Kaymakam Abanozolu Hseyin, ya 45, greve balama tarihi

Ocak 1897, iyi idi, u an drst deil,3) Akaabad: Kaymakam brahim Efendi, ya 32, greve balama tarihi

Ocak 1899, enerjik olmaktan ziyade felsef,

4) Vakf- Kebr: Kaymakam Mehmed Said, ya 52, greve balama tarihiMays 1895, yetersiz, fakat drst,

5) Grele: Kaymakam Mehmed evki, ya 55, greve balama tarihi ubat1898, yetersiz, fakat drst,

6) Tirebolu: Kaymakam Eyb-zde zzet, ya 40, greve balama tarihiHaziran 1896, iyi, yeterli ve tecrbeli,

7) Giresun: Kaymakam Hfz brahim Ltfi, ya 60, greve balama tarihiNisan 1898, sradan biri,

8) Ordu: Kaymakam Ziya Paa, ya 55, greve balama tarihi Ocak 1899, iyive drst.

II- Canik(Samsun) Sanca

Mutasarrf Halil Hamdi Bey, ya 54, greve balama tarihi Temmuz 1895,iyi, yetenekli, drst, Franszca biliyor,

-Muvin Gorabet Efendi Muradyan, ya 45, greve balama tarihi Ekim1896, Ermeni, burada halk yneticisiydi,

1) Fatsa: Kaymakam smail Efendi, ya 25, greve balama tarihi Mart 1898,niversite mezunu, iyi, aktif,

2) nye: Kaymakam Hac brahim Halil, ya 30, greve balama tarihiKasm 1897, vilyetteki en iyi kaymakam,

3) Terme: Kaymakam brahim(vekil), ya 32, greve balama tarihi Aralk1898, bilgi yok,


9/26


4) aramba: Kaymakam Osman Bey, ya 55, greve balama tarihi Kasm1897, kt, saray korumasndan,

5) Bafra: Kaymakam Musa Kzm Paa, ya 60, greve balama tarihi Aralk1898, kt, saray korumasndan

III- Lazistan(Rize) Sanca

Mutasarrf Cevad Paa, ya 53, greve balama tarihi Temmuz 1895, zayfama iyi,

1) Atina: Kaymakam smail Hakk, ya 56, greve balama tarihi Kasm1897, iyi ve tecrbeli,

2) Hopa: Kaymakam Rstem Bey, ya 35, greve balama tarihi Austos1896, niversite mezunu, drst, ancak bencil,

IV- Gmhane Sanca

Mutasarrf Ceml Bey, ya 45, greve balama tarihi Haziran 1886, yetersizve drst deil,

-Mutasarrf Muvini Tanko Efendi, ya 64, greve balama tarihi Ekim 1896,Rum, stanbul Ticaret Mahkemesindeydi,

1) Torul: Kaymakam Mustafa Sabri, ya 60, greve balama tarihi Kasm1898, drst ancak kararl deil,

2) iran: Kaymakam Ali Rza, ya 50, greve balama tarihi Ocak 1894,kt,

3) Kelkit: Kaymakam Osman Bey, ya 48, greve balama tarihi Haziran1897, nemsiz.

Bu iki tablo karlatrldnda, birinci tabloda yer alan yneticilerin ynetimve zellikleri asndan daha baarl olduklar, ikinci tabloda yer alan yneticilerinise ynetimde pek baarl olmadklar, buna ramen her iki tabloda yer alanyneticilerin genellikle drst kiilerden mteekkil olduklar sylenebilir. Yine1894 ile 1898 yl yneticileri karlatrldnda, sadece Trabzon valisi Kadri Beyile iran Kaymakam Ali Rzann deimedii grlmektedir. Ancak buradaLongworthun iran kaymakam hakknda verdii bilgide deiiklik sz

konusudur. Ayrca 1894 ylnda yer almam olmasna ramen, 1898 ylnda valive mutasarrflklarn yanna gayr-i mslim tebaadan birer yardmc atand dagrlmektedir18.

18 Bu dzenleme 30 Haziran 1897 tarihinde tatbike koyulan Islahat Lyihas erevesinde

yaplmtr. Ayrntl bilgi iin bkz.Ali Karaca, Anadolu Islaht ve Ahmet kir Paa(1838-1899),stanbul 1993, s.162 v.d. Anadolu Islahat iin ayrca bkz. Cevdet Kk, a.g.e.


10/26

10 AHMET HALAOLU

B- Trabzon Blgesinde Eitim

Longworthun elimizde bulunan raporlarnda her ne kadar eitimle ilgili bilgiok az ise de, zellikle son raporunda verdii istatistik bilgiler olduka nemlidir.O, bir raporunda Sadrazam Cevad Paann19 emri ile gzel bir idad binasnngeici olarak asker birliklere tahsis edildii, buradaki rencilerin ise avare birekilde dolatklarn bildirmektedir. Ayrca Hristiyanlar arasnda devam edenkargaadan dolay, baz Rum ailesinin, saylar yaklak 300 bulan ocuklarnprotestan okullarndan alarak Fransz okullarna gnderdiini yazmaktadr20.

Son raporunda ise, yksek eitime son yllarda hz verildii, ama bunun halk

yararna pek bir olumlu sonu vereceini sanmadn belirtmektedir. Yalnz busre zarfnda eitimin nicelik olarak artt, kalite olarak ise pek gelimegstermedii vurgulanmaktadr. Bylece Longwortha gre lke, aynYunanistanda olduu gibi pedagog ve demagoglarla dolmaya balamtr. Yine buyllarda Mslman kz okullarnda saynn artmas dikkate deer olay olarakgsterilmektedir21.

Bu rapora gre, vilyet genelinde okul says toplam 3.107(Mslman2.641(1752si erkek okulu, 889u kz okulu), Rum 388(246s erkek, 142si kz),Ermeni ve dierleri 78(51i erkek, 27si kz), renci says toplam108.381(Mslman 82.082(58.784 erkek, 23.298 kz), Rum 21.785(15.721 erkek,6.064 kz), Ermeni ve dierleri 4.515(3.160 erkek, 1.355 kz)dir.

Okuyanlarn vilyet genelinde nfusa oran ise, erkek rencilerde

13.13(Mslman 12.20, Rum 17, Ermeni ve dierleri 12.28), kz rencilerde ise5.36(Mslman 5.10, Rum 7, Ermeni ve dierleri 5.52)dr. Toplam1.163.815(erkek 591.415, kz 572.400) kii olan vilyet nfusunda okuyanlarnoran ise 9.31dir.

Longworthun raporunda yer alan bir tabloya gre ise, 1898 ylnda TrabzonBlgesinde okullarn ve renci saylarnn blge baznda dalm aadakitablodaki gibidir:

TABLO I22

Blge nan Okul renci Okuyanlarn

Nfusa OranErkek Kz Toplam Erkek Kz Toplam Erkek Kz

19 Cevat Paa(Kabaaal-zde Ahmed Cevat Paa), II.Abdlhamid dnemi sadrazamlarndan

olup, 1891-1895 yllar arasnda grev yapmtr.20

Longworthdan Nicolsana , nu.12, 31 Ocak 1894, FO 195/1854.21

Longworthdan Oconora , nu.6, 15 ubat 1899, FO 195/2062.22

Tablodaki rakamlara mdahale edilmemi olup, Longworthun raporundakiler aynenverilmitir. Bu yzden toplama hatalar sz konusu olabilir.


11/26


Trabzon

MslmanRumErmeni vd.

Toplam

728101

25

854

3984513

456

112614638

1310

2888268032100

37785

100021070

655

12627

3978478732755

50312

1219

14,30

13

6,653,10

5

4,50

Samsun

MslmanRumErmeni vd.

Toplam

459101

22

582

2126310

285

67116432

867

134004918

920

19238

54291916

600

7915

1882968341520

27183

11,7513

9,20

12

4,905,276,30

5

Rize

MslmanRumErmeni vd.

Toplam

4072-

409

1921-

193

5993-

602

1167877

-

11755

559724

-

5621

17275101

-

17376

15,5018

-

16

7,605,50

-

7,60

Gmhne

MslmanRumErmeni vd.

Toplam

158424

204

8733

4

124

24575

8

328

48243923

140

8887

13703054

100

4524

61946977240

13411

11,502616

15

3,352,16

13

8,10

C- Trabzon Blgesinde Ekonomik Durum

Longworth, raporunda, Trabzonda her ne kadar mal durumun, rn ve aargelirlerinin iyi olmasna ramen, ekonominin problemli olduunu yazmaktadr. Buduruma en byk etken ise sarayn ar isteklerinden kaynakland

belirtilmektedir. te yandan Haziran 1891de meydana gelen sel nedeniyleyollarn ve kprlerin zarar grd, trafik ve ticaretin dzgn bir ekildeyrmesi iin bunlarn acilen tamir edilmesi gerektii ve tabii olarak da paragerektiren bu durumun da ekonomiyi olumsuz etkileyecei tahmin edilmitir23.

Ayrca 1893 ylnda iran ve Bayburt blgesinde meydana gelen ktlktandolay 20 bin kii Trabzona doru geldii ve yol boyunca alklarn yattrmakiin yaban ot toplayp yedikleri24de raporda yer almaktadr.

Longworth, 1897 tarihli raporlarnda da vilayetteki ekonomik durumun hitatmin edici olmadn belirtmekte ve bu durumu, yoksullua dm bir nfusve bor yk altnda bir ynetimeklinde tanmlamaktadr25.

23Longworthdan Fanee, nu.4, 1 ubat 1892, FO 195/1769.

24 Longworthdan Nicolsana, nu.12, 31 Ocak 1894, FO 195/1854. Longworth, 1893 ylolaylarn anlatt bu raporunda, alktan takat kesilmi bu insanlarn bile kanuna riayetkar olup,saldrgan bir durum sergilemedikleri ve bunlara komu kylerin yaptklar yardmlarn da vgye laykolduunu belirtmektedir.

25 Longworth burada sadece vilayetin deil, imparatorluun ekonomik durumu hakkndaki

gzlemlerini de belirtmitir. Onun gzlemlerine gre, imparatorluk byk bir darboazda ve genel birk yakn gzkmektedir. Ama bu sre uzun da olabilir. Mutlaka ve acil olarak ihtiya duyulan eymevcut yanl mal politikada topyekn bir deiiklik yaplmasdr. Nitekim bu konuda finans uzmanlar


12/26

12 AHMET HALAOLU

Konsolos Longworth burada, kendi tabiriyle en iyi ve gvenilir kaynak-lardan ald baz rakamlar vermektedir. Buna gre, Trabzon, Samsun, Rize veGmhane sancaklarndan oluan bu vilayet, 12.375 mil karelik bir alankapsamaktadr. Bu alann 4.787.150 ngiliz dnm otlaklk alan, 1.430.300ngiliz dnm ormanlk ve 1.702.550 ngiliz dnm ekilebilir alandr. Yine buyllarda Trabzon, Anadoluda tketim amal hububat ithali yapmak zorunda olantek vilayettir. Karadeniz kylleri iin balca besin kayna olan ve yredeLazut olarak adlandrlan Hint msr bile ihtiyaca yetecek seviyede deildir.Blgede kii bana ortalama 5 kle hububat retildii, bu yzden ekmeklikbudayn baka yerlerden ithal edildii26belirtilmektedir.

Vilayetin gelir-gider kalemlerinin son 5 yldaki mukayesesi aadakitablodaki gibidir27:

TABLO II (Rakamsal Deerler ngiliz Lirasdr28

)

GELRLER(1309)

1893-94(1310)

1894-95(1311)

1895-96(1312)

1896-97(1313)

1897-98Emlk vergisi 77.434 79.970 77.550 77.780 80.600Temettu vergisi 7.818 7.740 7.950 7.100 6.190Bedel-i asker 40.275 40.285 40.100 41.000 43.840Anam resmi 32.176 28.630 30.400 30.900 33.010r 149.813 133.800 147.700 140.700 133.010

Maden ve Ormanlar 6.931 4.100 5.250 3.800 5.390Emlk ve tapu harclar 15.748 10.725 14.720 6.000 5.490Emlk- emriyye hs-lt

154 102 150 120 105

Adl harlar ve cezalar 6.105 4.880 5.980 4.500 4.460Marif harclar 7.458 5.300 7.700 8.000 7.300Umr- Nfi 14.916 6.800 12.800 11.000 10.200Hslt- mteferrika 11.803 4.333 13.620 5.550 5.210TOPLAM 370.631 323.665 363.870 306.450 334.515GDERLERHakimlik 10.178 8.000 10.200 7.860 12.680

hemfikirlerdir ve bunlarn arasnda eski hazine grevlileri, vali Kadri Bey ve vali muvini Rum Efendi

de bulunmaktadr. Bkz.Longworthdan Currieye, nu.30, 7 Ekim 1897, FO 195/1993. 26Bu ithalat iin 900 bin lira gerekmektedir. Bkz.Longworthdan Currieye, ayn yer. Ayn bilgiiin ayrca bkz.Longworthdan OConora , nu.6, 15 ubat 1899, FO 195/2062.

27 Burada verdiimiz tablonun 1893-94 ile 1896-97 yllar arasndaki ksm iin bkz. Long-

worthdan Currieye, nu.30, 7 Ekim 1897, FO 195/1993. 1897-98 yl ile 1893-94 yllar mukayesesiiin bkz.Longworthdan OConora , nu.6, 15 ubat 1899, FO 195/2062.

28 Bu yllarda 1 ngiliz Liras 110 kurua denk gelmekteydi. Bkz. Mustafa ztrk, Genel

Hatlaryla Osmanl Para Tarihi, Trkler, c.10, Ankara 2002, s.802-822.


13/26


Devlet hizmeti 42.703 42.800 43.500 49.640 39.415Ordu 64.676 98.000 60.800 73.200 84.600Donanma 6.000 12.050 10.000 9.500 10.400Jandarma 24.464 23.000 29.400 26.480 34.595Polis 1.236 1.500 1.550 2.120 2.150Mabeyn tahsisat 14.800 13.650 14.000 15.000 3.400Havaleler 206.674 124.660 194.420 122.650 147.275TOPLAM 370.631 323.665 363.870 306.450 334.515

Yukarda verilen tablo, sadece yerel yneticilerin hacizlerini ve tediyeyikapsamaktadr. Baz gelir ve harcamalar kapsamamaktadr. Bunlar;

1- Vilyetin uzandaki Sinop ve nebolu limanlaryla birlikte gmrkler83.240 ngiliz liras gelir, 12.670 liras gider olarak hesaplanmaktadr. Kalan70.570 ngiliz liralk ksm her zamanki gibi devlet hizmetleri iin stanbulagnderilmekteydi.

2- Dyn- Ummiye daresine devredilen vergi borlar iin toplananvergiler haslat 169.260 ngiliz liras(bunun 82.900 liras tuzdan, 4325 lirasispirto ve araptan, 16.700 liras pul, 1060 liras ipek r ve 64.265 ngiliz lirasbalklk, ttn ve avlanma lisanslarndand) etmekte ve bundan gelen net gelir136.060 ngiliz lirasyd,

3- Belediye gelirleri yetersiz ve nemsizdi. Nitekim bu gelirler 1896 yl iin45.000 nfuslu Trabzon ehri iin sadece 2000 ngiliz lirasn zor bulmaktayd.

Bunlardan baka zel vergiler de vard ve bunlar halk dorudan etkilemeyenvergilerdi. Ancak btn bu rakamlar incelendiinde, vilyetin vergi gelirlerinindm olduu grlr. inde bulunulan yl iin ise Longworth un tahminigelirlerin borlarn altnda kalaca ynndeydi. Kald ki vilyette kamugelirlerinin en nemli kaynaklar r gelirleriydi ve bunun da bu yl fndkgelirleri haricinde dk olmas beklenmekteydi. Ancak burada unu dabelirtmekte yarar vardr ki, hkmet, 1895 hadisesinde zarar gren Ermenilerinvergilerinin ertelenmesini istemitir

29. Nitekim bu durum, her ne kadar isyan

halinde olsalar bile, Osmanl Devletinin tebaasna verdii deeri gstermesibakmndan nemlidir.

Trabzon, Samsun ve Gmhane sancaklarnn bir ksm r gelirleri, BatAnadolu Demiryolunun kilometrik garantisi iin, 1892 ylnda Dyn- Ummiye

daresine devredilmitir. Bu gelirlerle yllk 90.000 liralk bir borcu kapatmasamalanmsa da, son iki yldr bu gerekleememitir. Bundan baka,deerlendirilen rnler zerinde %10un yan sra, %1,5 ek vergi vardr ve gelirler,grnrde kamu ileri ve maarife sarfedilmektedir.

29Longworthdan Currieye, nu.30, 7 Ekim 1897, FO 195/1993.


14/26

14 AHMET HALAOLU

lkenin mal durumu bu ekilde olmasndan ve hazinede hi para bu-lunmamasndan dolay olsa gerek ki, Longworth, yeni bir uygulamayla hkmetinvergileri pein almaya ve 2500 yk hayvan tedarik etmeye alaca yolundabilgiler vermitir. Yine onun haber ald bilgilere gre 200.000 ngiliz liralk biri borlanma dnlmekte ve bunun da yaklak 80.000 ngiliz liras bu vilayetedmektedir30. Ancak teoride olmasa da uygulamada halk tarafndan devletinzenginletirilmesi prensibi olduu mddete, eyalette ekonomik artlar acnacakdurumdadr. Mevcut artlar altnda birok ky vergilerini bile deyememekteolmasna ramen, Yldz Sarayndan ard arkas kesilmeyen para isteklerigelmekteydi31.

Longworthun raporlarndan da anlalaca zere, bu yllarda blgesel velke genelinde bir ekonomik kriz sz konusudur.

- Trabzon Blgesinde Din Faaliyetler

Longworthun bildirdiine gre, din, blgede her zaman olduu gibikavgann ve ekimenin nemli sebeplerindendi. Rumlar ve Ermeniler arasndamezhepilikten doan srekli entrikalar, karklklar sz konusuydu32.Longworthun iddiasna gre ise, Trkler daha ok islamlatrmayla ilgi-lenmektedirler. Bu erevede 1890 ylnda 5 erkek, 2 kadn, 1891de 5 erkek, 9kadn Mslman olmutur33. 1892de bu say 7 erkek, 6 kadn34, 1893te 3 erkek, 2kadn35olarak tespit edilmitir. Longworthun daha sonraki raporlarnda bu konuhakknda bilgi bulunmamaktadr.

Burada unu belirtmekte yarar vardr ki, Longworthun bahsettii islam-latrma bask ile olmayp, gnmzde de olduu gibi, evlilik yoluyla din de-itirmenin o zaman da olduudur. Nitekim Longworthun, vali Ali BeyinTrabzonda stanbullu Rum olan bayan Georgiades ile evlenmesi srasnda, dinkonularda atma yaandn, ancak bu konuya Mslmanlarn Hristiyanlardandaha az phe ile yaklatklarn bildirmesi36, evlilik yoluyla din deitirmeolaynda Mslmanlarn daha rahat ve emin olduklarn gstermesi asndannemlidir. Kald ki , be veya 6-7 kiinin kendiliinden, evlenme yoluyla veya

30Hkmet 1886da da 250 bin liralk bir i borlanmaya gitmi ve halk hala bunu unutmamtr.

Bu sebebten, bu seferki borlanmann zorlama bir borlanma olaca tahmin edilmektedir.Bkz.Longworthdan Currieye, nu.30, ayn yer.

31Longworthdan OConora , nu.6, 15 ubat 1899, FO 195/2062.

32Longworthdan Forda, nu.6, 10 Ocak 1893, FO 195/1812. Ayrca bkz. Longworthdan

Fanene, nu.4, 1 ubat 1892, FO 195/1769. Hatta bu kargaadan dolay Yunanl aileler 300 kadarocuunu protestan okullarndan alarak, Fransz okullarna vermilerdir. Bkz. LongwortdanNicolsana, nu.12, 31 Ocak 1894, FO 195/1854.


34Longworthdan Forda , nu.6, 10 Ocak 1893, FO 195/1812.

35Longwortdan Nicolsana , nu.47, 31 Ocak 1894, FO 195/1854.



15/26


baka sebeplerle mslmanl semesine islmlatrmademek doru deildir.Zira islmlatrmada, kitlesel baz basklarn olmas ve bunun sonucunda halkndin deitirmeye zorlanmas sz konusu deildir.

D-Trabzon Blgesinde Adl Olaylar ve Gvenlik

Longworth 1 ubat 1892 tarihli raporunda, vali Ali Bey zamannda,Trabzonda halk gvenlii asndan gzle grlr bir gelime olduu vur-gulanmtr. Sz konusu ylda hrszlk ve soygun olaynda artma olduu da

grlmtr. Fakat Osmanl Devletinin dier blgelerinde olduu gibi, bublgede de mahkemeye ait kk apl sularn karakolda halledilmesi sonucu,mahkemelik orann azaldn da hesaba katmak lazm. Bundan da, Osmanltoplumunda her eyin mahkemeden beklenmedii sonucunu karmak dammkndr. Raporda, sz konusu yl ierisinde mahkemece verilen cezalarda,hapis, mr boyu hapis gibi cezalarn yannda 2 de idam cezas vardr. Ancakpadiah idam cezalarn imzalamakta isteksiz davranmaktadr. Mahkemelerinileyiinde baz dzensizlikler de sz konusudur. Bu cmleden olarak, mahkemeyibekleyen sulularn bazen hapiste unutulduu da vakidir. Mesel bir Trk hrszlkyznden 8 ay hapiste tutulduktan sonra, mahkemece sadece 3 ay hapis cezasnaarptrlmtr. Bu arada vilayette zaten yeterli polis gc yokken, ekonomiksebeplerden dolay saylar 34den 24e indirilmitir. Jandarma da sulularnyakalanmasnda byk gayretler sarfetmekte ve bunun karlnda baz tevik

dlleri almaktadrlar. Nitekim raporda su oranlar, polis ve jandarma saylar vedllendirmeler hakknda 1890 ile 1891 yllar arasnda bir de karlatrmayaplmtr37.

1892 yl ierisinde de adalet ynetiminde belli bir gelimeden bahsedildiktenbaka, bu yl ierisinde meydana gelen bir kolera salgn nedeniyle, mahkemelerkolera korkusundan neredeyse tamamen kapanmtr. Kolera, adl grevlilerin,avukatlarn ve davaclarn ok hzl hareket etmesine sebep oldu ki, bu gnlerdepek ok davacnn ikayetleri de ihmal edildi38.

Rapora gre, adl iler ve halk gvenlii asndan devam eden gelime1893te de devam etmitir. zellikle Hamdi Bey, Hasan Fehmi Efendi adndaki ikiyerel Ceza Mahkemesi bakannn ynetimi altnda adalet yeterince tatminedicidir. Ancak stanbuldaki Temyiz Mahkemesi daha iyi alsa durum daha da

iyi olabilirdi. Longworthun iddiasna gre, bu sebepten mahkemede ayamahkum edilip de 3 yl ierde kalan mahkumlar vard ve bunlar bakente temyizegerekli rveti veremediklerinden bu hale dmlerdir. 1893te 191 ceza durumu

37Longworthdan Fanee , nu.4, 1 ubat 1892, FO 195/1769. Bu karlatrmalar, metnin sonunda

bir tablo halinde verilecektir.38

Longworthdan Forda , nu.6, 10 Ocak 1893, FO 195/1812.

Belleten C. LXVII, 57


16/26

16 AHMET HALAOLU

vard ki, bunlarn bazlar 1892den kalmt. Ayn yl sivil ve asker otoritelerarasndaki iliki de genel anlamda iyiydi ve asker birlikler de halka iyidavranmaktayd39.

1894 ylnda Albay Sleyman komutasnda jandarma, saylarnn 302 kiiazaltlmasna ramen, yl boyunca vgye layk iler yapmtr. Bu yl ierisindemaa halk tarafndan denen gece bekileri de, yine yetersiz saylarna ramengrevlerini gayet iyi yapmlardr.

Ancak polis gcnn, olmas gerektii gibi olmad, hatta baz poliskomiserlerinin rvet olaylarna kartklar da verilen bilgiler arasndadr.

Longworth burada, Trkiyede son yllarda yaplan kanunlarda rveti alana,verene ve araclk yapana 3 yldan 15 yla kadar ceza verilmekte olduunubelirtmektedir40. Ayrca Osmanl ceza kanunu bir devlet grevlisi tarafndanfertlere uygulanan iddet ve zulm fiiline 3 yldan 5 yla kadar cezay ngr-mektedir41.

Adl yargnn ileyii, srenin ksaltlmas durumunda daha tatmin ediciolaca vurgulanan bu raporda, adalet de ok az taraf tutmayla, yani olduka adilbir ekilde iletilmeye devam edildii belirtilmektedir. Ayrca burada de-rebeylerinin uzun sren glerinin krld da bildirilmektedir. Bunlarn yannda,Longworthun bu raporunda, gvenlik ve adl durum hakknda 1890-1894 yllararasn ihtiva eden bir istatistik verilmitir. Burada verilen ve istatistik bilgileriihtiva eden tablolar aadaki gibidir42:

39Longworthdan Nicolsana , nu.12, 31 Ocak 1894, FO 195/1854.

40Longworthdan Currieye, nu. 12, 25 Ocak 1895, FO 195/1902.

41 Nitekim rnekleri az da olsa, karakolda adam dvme olayndan sorumu tutulan baz devlet

grevleri bu kanuna binaen cezalandrlmlardr. Bkz.Longworthdan Forda, nu.6, 10 Ocak 1893, FO195/1812.

42Longworthdan Currieye, nu. 12, 25 Ocak 1895, FO 195/1902.


17/26


TABLO IIITrabzon Eyaletinde Polis ve Jandarma

Polis Jandarma

Yl Rtbelimemur

Polismemuru Toplam

Rtbelimemur Yaya

Atl Toplam

ldrlen Yaralanan

dllendirilen

1890

1891

1892

1893

1894

5

5

6

6

6

29

19

26

30

35

34

24

32

36

41

49

49

49

49

49

936

786

930

983

809

190

190

190

190

190

1175

1025

1270

135043

1048

3

-

2

1

2

3

3

2

3

1

74

35

18

12

8

TABLO IVTrabzon Blgesinde Hapis ve Sulu Says

Toplam Say Mahkumiyet(yl)

Yl Mslman Hristiyan Toplam 1-5 5-10 10-15 mr Boyu Toplam

189018911892

18931894

267308259

287310

171215

1636

284320274

303346

1335

527

1234

69

232210

6625

62-

23

543019

7964

TABLO VTrabzon Blgesinde ldrme Olaylar

Yl Ekiyalk Hrszlk-Soygun Kan Davas Ad Sular Toplam

18901891

189218931894

32

431

2-

375

3-

252

33

442

115

131910

43 Burada memur saysnda bir rakam hatas yoksa toplama hatas bulunmaktadr. Buna gre

toplamn 1350 deil 1222 olmas gerekmektedir. Bu durumda, Longworthun 1894 ylnda vilayetteazaltldn syledii jandarma saysnn 302 kii deil, 174 olmas gerekmektedir. Ayn toplama hatas1892 yl iin de sz konusudur ve o yl iin de toplam 1270 yerine 1169 olmas gerekmektedir.


18/26

18 AHMET HALAOLU

TABLO VITrabzon Blgesinde ldrlen ve Yakalanan Ekyalar

Yl l Yakalanan Toplam

189018911892

18931894

151119

1519

94156122

9288

109167141

107107

Polis ve jandarma says hakknda verilen rakamlar, Osmanl makamlarnca

verilen bilgiyle de kk bir farkla teyit edilmektedir44

. Ancak bu saynn, ileridegrlecei zere, nfus younluu olduka fazla olan Trabzon vilayeti iinyetersiz olduu malumdur.

Longworthun 1894ten 1897ye kadar olan raporlarnda adl ve gvenlikkonusunda bilgi olmamakla beraber, 1897 ylndaki raporunda, zellikle baharngelmesiyle ekyalk olaylarnn artmasnn beklendii, ancak korkulann olmad,sadece birka gezginin soyulduu ve birka evin yamaland haberi yeralmaktadr. Hkmet halkn huzuru ve gvenliini salamak iin her eyiyapmaktadr. Mesel Fndklda 8 Lazdan oluan bir ete Kse Mehmedynetiminde Ermeni Musayann evini yamalayp, onu ve eini yaralam,mteakiben ise 2 jandarmay vurmulardr. Bunun zerine takip edilen etemensuplaryla Giresun yaknnda yaplan bir arpmada yedisi ldrlmtr.Yine ayn yln 11. aynda Trabzonun iki saat batsndaki bir kyde(Kolomana?)

Kromluolu adnda zengin bir Rumun evine gece yaklak 15 Trk tarafndansaldrlm, evi yamalandktan baka, 2 erkek ve 2 kadn yaralamlardr. Sonutasulularn 5i yakalanm ve adalete sevk edilmilerdir. Blgenin bat tarafnnmehur Ermeni soyguncu Minasolu da, Mslman ve Hristiyanlardan mteekkil6 adamyla birlikte ehri terke zorlanm ve Ermeni taraftarlarndan 7si de teslimolmu, ancak bunlar daha sonra affedilmilerdir. Raporda, douda Srmenetarafnda da bunun gibi ekyalk olaylarndan rnekler bulunmaktadr45.

44 Osmanl kaynaklarnda 1894 ylnda verilen bilgilere gre, merkez vilayette 481, Lazistan

sancanda 175, Canik sancanda 257 ve Gmhane sancanda 154 olmak zere vilayette polis vejandarma kuvveti toplam 1067dir. Bkz. BA, Yldz PRK. UM., Dosya nu.30, Gmlek nu. 59, 29Austos 1310(10 Eyll 1894).

45Longworthdan Currieye, nu.20, 10 Haziran 1897, FO 195/1993. Longworth, bir sonraki

raporu olan 23 Ekim 1897 tarihli raporunda da bu ekiyalar hakknda bilgiler vermektedir. Nitekimbunlardan Seymanoullar ve Kse Mehmed ekyal brakarak, sessiz bir hayata ekilmilerdir.Bunlarn kanun d ilerden korkmu olabilecekleri bildirilmektedir. Ancak bu yolda gitmeye alan,Giresun yaknndaki Elmal kynden bir Krt, jandarmayla girdii atmada ldrlmtr. ErmeniMinasolu ise siyas sulu olarak bir sre Samsun hapishanesinde tutulmusa da, Temmuz 1895te 3gardiyan ldrp, silahlarn alarak kamay baarmtr. Ele geirilememise de, bir sre sonra teslimolup, pek ok kii gibi hkmet affndan yararlanmtr. Bkz. Longworthdan Currieye, nu.31, 23 Ekim1897, FO 195/1993. Minasolu ve bir takm Ermeni ekiyasnn zerine asker sevkedildii hakknda


19/26


Ayn yln yaz aylarnda blgede gvenlik ok daha fazla artmtr. Hatta

Longworth raporunda, inanlmaz olsa da, uzun yllardr can ve mal gvenlii uanki kadar olmamt szleriyle bunu ifade etmektedir. Kanunsuzluk ve iddetolaylar, hatta kk sularda bile grlmemi bir azalma vardr. Vali Kadri Beyinkorkusundan, blgede zellikle ekyalk tamamen bitmitir. Gmrkkaaklarnn dnda silahl ete kalmamtr46.

1898 yl da halk gvenlii asndan olduka iyi gemi, btn blgede canve mal gvenlii salanmtr. Rapora gre 1898 yl ierisinde soygun, hrszlkolsa da Trabzon sancanda ldrme olay olmamtr. Vilayetteki 63 polis(4Rum ve 3 Ermeni) ve 1200 jandarma(45i Hristiyan) ile bar ve sknet devamettirilmitir ve bunlardan yararllklar grlenler dllendirilmilerdir. Verilenbilgiye gre, bu yln sonunda ehirdeki mahkum says 262 kii idi(244Mslman, 18i Hristiyan). Longworth, burada son bir bilgi olarak, TicaretMahkemelerinde taraf tutma olay grldn belirtmektedir47.

E- Trabzon Blgesinde Demografik Yap ve Ermeni Hadisesi

Konsolos Longworth, blge nfusuna ilk defa 1893 tarihli raporundadeinmitir. Buna gre, Trabzon, Samsun, Rize ve Gmhne sancaklarndanoluan bu vilyet, stanbul, Lbnan ve belki Giritden sonra Trkiyedeki nfusyounluu en fazla olan vilyettir. 1884ten beri saym yaplmam, ancak yaklakolarak 850.000 mslman, 170.000 Rum ve 50.000 Ermeni olduu tahminedilmektedir. Bu durumda vilyet nfusu yaklak 1.100.000 kii, yani her milkareye 89 kii dmektedir48.

Trabzon vilayetinde nfus dalm, Longworthun 15 ubat 1899 tarihliraporunda tablo olarak verilmitir. Ancak Longworth burada, genellikle nfusunLaz, Grc, Rum ve Ermeni olarak drt gruptan olutuunu ve bunlarn arasndaKrt, Tatar, Fars ve Avrupallarn da bulunduu belirtilmektedir49. Buna gre;

TABLO VII

1898 Ylndaki Trabzon Blgesi Nfusunun 1885 ile kyaslamas

Trabzon SamsunRize

(Lazistan)Gmhne

ToplamBireyler TOPLAM

Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn Erkek Kadn 1898 1885

ayrca bkz. BA, Yldz PRK. ASK., Dosya nu.127, Gmlek nu.116, 22 Muharrem 1315(22 Haziran1897).


47Longworthdan OConora , nu. 6, 15 ubat 1899, FO 195/2062.


49 Longworthun burada verdii gruplar arasnda Trklerin olmamas ilgi ekici ve byk bir

yanltr. Longworth belki de burada Lazlar Trklerle ayn katogoriye tabi tutmu olsa gerektir. Bkz.Longworthdan OConora , nu.6, 15 ubat 1899, FO 195/2062.


20/26

20 AHMET HALAOLU

Mslman

Ortodoks Rum

Ermeni

Ermeni Katolik

Protestan

Dierleri

240471

40011

13690

761

272

102

234727

37447

12978

691

291

97

112919

37662

9682

24

276

59

110502

36707

9269

16

264

20

76060

428

24

-

-

-

73204

434

20

-

-

-

43636

14467

882

-

-

-

41167

13888

711

-

-

-

473116

92568

24278

744

548

161

459600

88476

22918

740

554

112

932716

181044

47196

1484

1102

273

798000

150000

42200

1200

1000

200

Toplam 295247 286229 160671 156747 76512 73658 58985 55766591415 572400 - -

Genel Toplam 581.476 347.418 150.170 114.751 1.163.815 1.163.815 992.600

Longworthun, Trabzon vilyetinin nfusu hakknda verdii bilgiler, dierkaynaklardaki bilgilerle de uyumaktadr. Mesel Hicr 1313(M.1895-96) tarihliTrabzon Vilyet Salnmesinde de vilyetin toplam nfusunun 1.071.477 kiiolduu ve bunun 869.727si Mslman, 157.212si Rum, 42.349u Ermeni,1304 Katolik, 880i Protestan ve 5i de Yahudi olarak daldbelirtilmektedir50. Yine ayn yllara yaynlanan Kmsl-almda, Trabzonvilyetinin nfusu hakknda, sz konusu salnme ile aa yukar ayn rakamlarverilmitir51.

Keml Karpat ise, 1894 ylnda Trabzon vilyetinde yaklak 1.056.279kiinin yaadn yazmakta ve bunun 857.343 Mslman, 155.039u Rum,41.780i Ermeni, 1.273 Katolik ve 844 Protestan olduunu belirtmektedir52.Bir baka kaynakta ise 1897de Trabzon nfusu 1.164.827 kii gsterilmektedir53.Grld zere Trabzon vilyetinde Mslman ahalinin ezici bir stnl szkonusudur. Ancak, Krm savandan sonra, eitim ve ticarete nem verdiklerinden

dolay, moral ve madd olarak Ermeniler Mslmanlardan daha iyi durumdaidiler54.

Longworth, raporlarnn hemen hepsinde Ermeni bahsine girmitir. Ancakonun bu konudaki yorumlarn yaparken tarafsz bir bak asndan ok, bazgr ve yorumlarnda Hristiyanln ve belki de kken olarak mensububulunduu milletin tesiri altnda kald grlmektedir55. Halbuki yine Hristiyanve Amerikal bir muhabir olan Dr. Hepworth, bu yllarda Anadolunun pek ok

50 Salnmede, vilyette bulunan sancak ve kazalarn nfuslar da ayr ayr verilmektedir.

Bkz.1313 Tarihli Trabzon Vilyet Salnmesi, Trabzon 1313.51

Kmsl-almda rakamlar hemen hemen ayn olup, farkl olan yan Mslmanlarn nfusu869.767, Ermeni nfusu ise 52.349 olarak gsterilmektedir. Ayrca burada Mslman ahalinin bykksmnn Trk olduu da belirtilmektedir. Bkz.emseddin Smi, Kmsl-alm, c.IV, stanbul 1311,s.3005.

52Keml Karpat, The Ottaman Population 1830-1914 Demographic and Social Characteristics,London 1985, s.139.

53Osmanl Devletinin lk statistik Yll(1897), Haz.Tevfik Gran, c.5, Ankara 1997, s.19.

54Longworthdan Currieye, nu.12, 8 ubat 1896, FO 195/1936.

55 Zira bir Osmanl belgesinde ngiliz konsolosu Longworth'un Ermeni milletinden Doktor

Sihrabn ailesine mensup olduu belirtilmektedir. Bkz. BA, Yldz PRK. UM., Dosya nu.31, Gmleknu. 91, 7 evval 1312(3 Nisan 1895).


21/26


yresinde patlak veren Ermeni hadisesinden ngiltere, Rusya ve ErmeniCemiyetleri ve etelerini sorumlu tutmaktadr. Bunlardan ngiltere, Ermeniekyasna snma hakk vermekle kalmam, onlar sempati ile karlam,korumu, yardm etmi ve Trkler aleyhine tahrik etmitir. Bu da ngiltereninErmeni eteleriyle hem i, hem de su ortakl yapmaya raz olduunugstermektedir. Rusya ise, her ne kadar olaylarla pek fazla megul olmuyor gibigrnse de, esasen Trkiyenin olaylardan korkmas, panie kaplmas vezayflamas onun iine gelmekteydi. Anadoluda Trk ve Ermeni lm veyaldrlm, bu onun iin nemli deildi. Rusya kendi snrlarn ok iyi koruyor,ancak Trkiyeye silahlar ve eteler gemek isteyince snr korumaktan

vazgemekte ve grmezlikten gelmektedir. nk Rusya bu silahlarn ve etelerinkendi maksadna ve grlerine uygun hareket ettiklerinden emindir56.

Longworthun elimizdeki ilk raporundan, daha 1891 yl ierisinde Er-menilerin isyana tevik edildiklerini anlamaktayz. nk o, 1 ubat 1892 tarihliraporunda, Ermenileri isyana tevik faaliyetlerinin yaz aylar boyunca askdatutulduunu, ancak Kasm aynda tekrar canlandn belirtmektedir. Nitekim buzamanda ele ba olan baz kiiler tutuklandlarsa da bunlar birka gn ierisindeserbest braklmlardr57.

Longworth burada vali Kadri Beyin takip ettii ihtiyat ve itidal politikasnvmekte ve bu politika sayesinde Trabzon, Anadolunun dier eyaletlerininyaad atma ve tahrik politikasna katlmadn belirtmektedir. LongworthErmenilerin kard karklklar konusunda da aslnda nemli saylabilecek

yorumlarda bulunmutur. Buna gre, Ermenilerin huzursuzluklarnn nedenindeRusyann Balkanlarda uygulad gibi, slavlatrma politikasndan rahatszlkduymalar yatmad gibi, bunun nedeninin ne Ermeni, ne de Mslmandemogoglarnn ii olmad da belirtilmektedir. Buna tek sebep Hnak Cemiyeti58olarak gsterilmektedir. Dank ve zayf Ermeni rk bamszla canatamayacandan dolay, bu vicdansz parti ldrme, yol kesme ve soygununbamszlk iin tek yol olduunu savunmakta ve bu ekilde Hristiyanlarn

56 Dr Hepworth, New-York Herald gazetesi tarafndan, Ermeni hadisesini yakndan incelemek

zere 1897 ylnda Trkiyeye zel muhabir sfatyla gnderilmi ve buradaki izlenimlerini bir raporhalinde kaleme almtr. Sz konusu raporu 1898 ylnda Fransz konsolosu Drogman Leon KrajewskiFranszca'ya tercme etmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Bayram Kodaman, Bir Amerikal GzyleErmeni Maceras(1897), Ermeni Maceras(Tarih ve Siyas Bir Deerlendirme), Isparta 2001, s.61-71(Ayn makaleBelletenin 195. Saysnda da yaynlanmtr).

57Longworthdan Fanee, nu.4, 1 ubat 1892, FO 195/1769.58 Hnak komitesi, Kafkasyal Ermenilerden Avedis Nazarbeg ile sonradan evlendii Maro

adndaki kadn ve arkadalar olan Kafkasyal Ermeni renciler tarafndan 1887de svirede KarlMarxn prensipleri esas tutulmak suretiyle kurulmutur. Bu teekkln banda ve yeleri arasndabirok Rusyal Ermeniler bulunmaktayd ve ilk faaliyet alan olarak Trkiyenin dou blgesi seilmiti.Bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s.431. Hnakyan Sosyalist Frka-i htilliyesinin proram tarafmzdan, Osmanl Arivlerinden temin edilmi olup, ayr bir makaledeyaynlanacaktr.


22/26

22 AHMET HALAOLU

yapacaklar katliamlar Mslmanlar kzdracak ve sonuta btn Avrupay okedecek, byk devletlerin bar, insanlk gibi kavramlarn harekete geirmesinisalayacakt. Ancak bu tr katliamvr plnlar bar sever ve zeki insanlar arasndadesteki bulamamtr. nk onlar Ermenistan ile Bulgaristan arasndaki corafve siyas fark ayrt edebilecek zekadadrlar. Kald ki, bu hareketi savunanlar suluolmaktan te gidemezlerdi ve zaten azimli ve drst bir hkmet de bu tr hareketibastrmada zorlanmamtr59.

Ermeni tahrikileri ve ibirlikileri bu eylette istenmemektedir. Ancaktahrikilerin faaliyetleri ve ibirlikilerin entrikalar vali tarafndan doru tahminedilmektedir. Zaten Kadri Beyin Ermenilere kar izledii hassas politika vgyelyk bulunmaktadr. Valinin olaya rk adan yaklamad ve aceleci bir tavrsergilemedii bildirilmektedir. Longworth, valinin bu rahatsz edilmemiinsanlarn(Ermeniler) ne kadar barl, zeki ve de alkan olduunu bildiini,bunlarn kt ynetilmedii takdirde onlarn arasnda sadece lgnlarn Osmanlynetimini zaafa uratma teebbsnde bulunacan anladn belirtmektedir.Ayrca valinin Ermeniler aleyhine yazlm bir ok mektubu pe attn vebylece Trabzon kaynakl hi bir siyas sulamann sz konusu olmadn dayazmaktadr60.

eitli kaynaklarn da bildirdiklerine gre, Trabzonda Ermeni olaylarnnbalangcn, 21 Eyll 1311(3 Ekim 1895) gn misafir olarak Trabzonda bulunaneski Van valisi Bahri Paa ile, Trabzon komutan Hamdi Paann sokakta ikiErmeninin silahl saldrlarna maruz kalmalar ve yaralanmalaryla balamtr.

Bu olay sonunda, iin nemine binaen hkmet de gerekli tedbirleri almtr.Ancak Ermeniler, olayn faillerinden Estapani Berberyan himaye edip, gvenlikglerine teslim etmemiler ve hatta ad geen ahs, Vilyet Ktibi RahmiEfendinin katline de kararak, olayn daha da trmanmasna sebep olmutur.Trabzonda asl hadise ise, 8 Ekim gn, stanbul olaylarnda bir yaknnldn duyan bir Ermeninin kald hann balkonundan halkn ve olaylaryattrmak iin ehirde dolaan valinin zerine ate amasyla balam veErmenilerle Mslmanlar birbirlerine girmiler ve kavga veya olay ordununmdahalesiyle durdurulabilmitir. Ayrca Trabzon Ermenileri kylerde yaayanyandalarn da ehre getirterek, evlerinde ikamet ettirmeye ve silahlaryla arpazarda gezdirerek, nmayiler yapmaya balamlardr. Daha nce deindiimizve Longworthun da raporunda bildirdiine gre, Trabzon vilyetinde Ermenilerdank ve olduka zayf bir nfusa sahiptir. Burada Ermeni hadisesinin aslmaksad, bamszlktan ok, kendilerini destekleyen Avrupal devletlerindikkatini ekmenin yannda, hkmet memurlarn ldrmek ve devlet binalarntahrip etmektir. Sonuta olayn kmasna sebep olanlar Divn- Harbe sevkedile-

59

Longworthdan Nicolsona , nu.12, 31 Ocak 1894, FO 195/1854.60

Longworthdan Currieye, nu.12, 25 Ocak 1895, FO 195/1902.


23/26


rek, burada muhakemeleri yaplmtr61. Yine kaynaklarn bildirdiklerine gre,kargaalk srasnda Trabzonda Ermenilerden 182, civar kylerde de 21 l ve 18yaral vardr. Mslmanlardan ise 21 l, 25 yaral, Rumlardan da 1 l vardr62.

Konsolos Longworth, 7 ubat 1896 tarihli raporunda ilk defa Ermenihadisesinden bahsetmektedir. Hatta bu raporuna evleri yaklan ve ldrlenErmenilerin saysn veren bir de tablo eklemitir. Raporunda Trabzon merkezinde400den fazla kiinin defnedildiinin grlmesine ramen, tabloda verilen rakamn298 olduunu ve bunun da sebebinin lm kayd yreye kaytl kiileri iinealmasndan kaynaklandn vurgulamaktadr63. Bu durumda len 102 kiininTrabzona dardan gelen Ermeni ete ve komite yeleri olmas muhtemeldir ki,bu da olaylara sebebiyet verenleri tahmin etmek asndan nemlidir. Olaysrasnda zarar gren Ermenilere ngiltere, ABD ve baka kaynaklardan yeterinceve zamannda yardm da yaplmtr. Longworth bu yardm srasnda yetkililer vezellikle de pek ok defa vgyle bahsettii vali Kadri Beyin almalara enkk bir katkda bulunmadn da bildirmektedir64.

Longworth bu raporundan hemen bir gn sonraki tarihle kaleme aldraporuyla, tarafszlktan uzak bir grnm sergilemektedir. O bu raporunda,Ermenileri kastederek, yetikin erkeklerin silahl Trk eteleri ve imparatorluunsilahl gleri tarafndan katledildiini syledikten baka, Silahsz ve bi-haberdurumdaki bu insanlar hemen hemen hi kar koymadan ackl bir teslimiyetiinde can ve mallarn vermitir. Ancak yine de kahramanca hareketleri detmden yok deildi.. diyerek, Ermenilerin bu olaydaki baarl hareketlerini

vurgulamaktadr

65

. Nitekim onun Anadolu'da kan Ermeni olaylarnda meydana

61Trabzon Ermeni hadisesinde yakalanan Ermenilerin Divn- Harbde yarglanmalarna ilikin

belgeler tarafmzdan temin edilmi olup, ayr bir alma olarak hazrlanmaktadr.62

Trabzon valisi Kadri Beyin 30 Eyll 1311de bildirdiine gre, Ermenilerden 177 l ve 19yaral, Mslmanlardan ise 11 l ve 25 yaral vardr. Bkz.BA, Yldz PRK. Umum, Dosya nu. 32,Gmlek nu. 114, 30 Eyll 1311(12 Ekim 1895). Trabzon Ermeni hadisesi hakknda ayrntl bilgi iinbkz. Hseyin Nzm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi I-II, Ankara 1994(pekok yerde). Kmuran Grn,Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s.155; hsan Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara 1984, s.108v.d; Mehmed Hocaolu, Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni mezlimi ve Ermeniler, stanbul 1876,s.268 v.d. Mehmed Hocaolu eserinde, 1895-96 Ermeni ayaklanmalarnn ba krkrtcs ngiltere vekonsoloslar olduu inkr edilmeyecek gerekse de, Rusyann ve Rus konsoloslarnn da ngiltereyeayak uydurmalar gizlenmesi imknsz hakikat olarak gstermektedir(s.322).

63 Longworthun verdii tabloda 298i Trabzon merkezinde olmak zere, civar kasaba ve

kylerinde(Gmhne dahil) toplam 507 Ermeninin ld, 5.197 kiinin g ettii, 16.979unun

yerinde kald, 1.510 ev ve dkknn yama edildii ve 320 ev ve dkknn da yandbelirtilmektedir. Yine 8 Ekimde baladn bildirdii Trabzon olaylarnda 9 Trk ve 3 Rumunldrlp, 162 dkknn yamaland, 26 Ekimde meydana geldiini bildirdii Gmhnehadisesinde ise 7 Trkn ldrlp 70 dkknn yamaland da bildirilmektedir.

64Longworthdan Currieye, nu.10, 7 ubat 1896, FO 195/1936.

65Longworth Trabzondaki pekok sessiz ve savunmasz insann bu ekilde yok edilmesini Asya

Trkiyesindeki seri olaylarn ilki olarak gstermekte ve bunun meden dnyay ok ettiinibildirmektedir. Ayrca yine bir nceki raporundaki rakamsal bilgilere de deinmi ve 298 olarak


24/26

24 AHMET HALAOLU

gelen ldrme olaylarnn devlet destekli olduu yolunda Sivas ngilizkonsolosuna gnderdii, ispatlanmam ve iftiradan teye gitmeyen mektubu66dabu iddiamz dorulamaktadr.

Longwortha gre, olaylar yerinde inceleyenler lke hkmetinin tamamensulu olmadna ikna olamazlar. Fanatiklikten ok, politik olan bu karklklar,belki de en iyi gemie bakarak anlalabilir. Krm savandan sonra deienErmeniler, ticaretle megul olmalar nedeniyle moral ve maddeten mslmanlardanstn duruma gelmiler ve bunlara Kafkasyal retmenler tarih, Amerikalmisyonerler de kendine saygy retmilerdir. Bu durum hemen aavurulmam, ancak Trk-Rus savandan sonra, Osmanl imparatorluunundalmasnn yakn olduu ve mitlerin gereklemesinin mmkn olduunainanlmaya balanmtr. Nitekim Berlin Antlamasna Ermenilerin oturduuvilyetlerde reformlar yaplmasn salayan bir ifade eklenmitir. Ancak bureformlarn yrtlmesini takip edecek olan ngiliz temsilcileri, bu sralarda Kbrsve Msr meselesinden Trkiyenin ngiltereye gvensizlik duymas gibinedenlerden, kalc ve etkili reformlar yaplmas konusunda baarsz oldularsa da,imknlar dahilinde yine de ellerinden geleni yapmlardr. artlarn ekilmezgren Ermeniler gittike daha ok rahatsz olmular, devletten soumular vebunun sonucunda gizli organizasyonlar ortaya karmlardr. Bunlarn ilki1880de Tifliste balam ve halk tahrik etmek iin hemen gizli ajanlaryollanmtr. Bu tekilatn ardndan ihtillci gazeteler yaynlanm67 ve zelliklebakanln Nazarbeyin yapt Hnak, 1892den itibaren farkl merkezleretahrik edici afiler postalam ve Rus-Trk snrndan azmsanmayacak miktarda

silah gizlice lkeye sokmutur68. Ancak Ermenilerin durumu bu hareketlerdensonra daha da ktlemitir. Zira zenginlere antajlar balam, bilgi szdranlarvatanseverlik adna ldrlm, kanunlara itaat edenlerin ou bakaldrhareketinde yer almamaktan eziyete maruz kalmlardr69. 1894 Sasun isyan70

gsterilen Ermeni kayplarna, ehre kaytl olmayanlar da eklenirse bu saynn iki katna kacanyazmtr. Bkz.Longworthdan Currieye, nu. 12, 8 ubat 1896, FO 195/1936. Ancak bu durum da,daha nce de belirttiimiz zere, bu olay srasnda Trabzona dardan pek ok Ermeninin geldiiniispatlamaktadr.

66BA,Yldz PRK. UM., Dosya nu.31, Gmlek nu.91, 21 Mart 1311(2 Nisan 1895).

67 Gazetelerin yaynlanmasnda hedef alnan ama, daima Osmanl ynetiminin hakszca

davranlarn, zulmlerini, ktlklerini yaynlayp, Avrupann mdahalesini ekmek ve mdahalefikrini yava yava gelitirmekti. Bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s.429.

68 Rusyadan lkeye sokulan silahlar hakknda Trabzon hadisesi srasnda ele geirilen

Ermenilerin zerinden kan pekok mektuplarda bilgi verilmekte olup, sz konusu belgeler ayr birmakalede tarafmzdan sunulacaktr.

69 Nitekim Oflu bir Trk kadnla evlenip Mslman olan Agop adndaki bir Ermeni Srmene

kyllerinden para toplarken yakalanp tutuklanm ve Agop savunmasnda, Mslman olmasndandolay Ermenilerin kzgnlndan korktuunu ve htill Komitesine para salayarak onlara hogrnmeye altn bildirmitir. Bkz.Longworthdan Currieye, nu.12, 25 Ocak 1895, FO 195/1902.

70 Ermenilerin baz Trkleri ldrmesiyle 28 Austos 1894 ylnda balayan birinci Sasun

isyanna, 3000 Ermeni katlm ve konsoloslarn raporlarnda iddia edildiine gre, Sasun ve


25/26


olaylar trmandrm ve bunun sonucunda ngiltere, Fransa ve Rusya tarafndanOsmanl Devleti yeni bir reform program yapmaya zorlanmtr. Longworthagre, Trabzon olaylarnda askerler ie karmasayd, gerekte can kayb ok nem-siz olurdu. nk Trklerin byk ounluu komularna kar tavr almaktatereddt etmilerdir. Burada Longworth'un ilgin bir tespiti daha vardr. Onuniddiasna gre, sarayn casuslar, mslman halk arasnda, ngilterenin tevikiyleErmeniler isyan karacaklar ve ani bir saldryla mslmanlar ldrerek saysnazaltacaklar ve baskn rk konumuna geerek kendi krallklarn kuracaklar haberiyaylmt71. Ancak 1895 yl ierisinde, incelendiinde belirli bir plnerevesinde hazrland anlalan ve Anadolunun eitli blgelerinde birbiri

ardna patlak veren Ermeni hadiseleri72

gz nne alndnda bunun tamamen dekabul edilemez olduu gerei anlalabilir.

SONU

Yukarda verilen bilgiler Longworthun Trabzon konsolosluu esnasndangiliz Dilerine gnderdii raporlardan elde edilmitir. Bilgilerin ne derecededoru olup olmad konusunda bir fikir yrtmek imknszdr. Zira raporlarnnve yer yer yapt yorumlarnn bazs nyargsz ve objektif olduu sylenebilirsede, bazlar iin ayn eyi sylemek mmkn deildir. Raporlarnda, yeri geldikemetin ksmnda da deindiimiz zere, tutarszlklar grlmektedir. Meselmahalli bir idareciyi bir raporunda gklere karrken, bir baka raporunda, konuaa yukar ayn olmasna ramen yermektedir. Yine Ermeni hadisesi srasndaverdii bilgilerde de ounlukla ak bir tarafgrlik sz konusu olmaktadr. Bu

tarafgirlikte, Longworthun Ermeni asll olmasnn yansra, konsoloslarn yanndabulunan tercmanlarn da byk etkisi olduu muhtemeldir. Mesel 1880-82yllarnda Kayseride konsolosluk yapan Bennet, Trke bilmediinden, tercmanolarak bir Hristiyan kullanmaktadr73. New-York Herald muhabiri SidneyWhitmann eserinde yer alan bilgiye gre ise, Konsoloslarn yanndakiler,tercmanlar tamamen Ermeniydi. Bunlar ne sylerler, ne gsterirlerse,

kylerinde toplam 265 Ermeni ldrlm ve isyan bastrlmtr. 1897 yl ierisinde patlak veren ikinciSasun isyannda ise, 19 Ermeniye kar, yaklak 1000 civarnda Trk Ermenilerce katledilmitir. Sasunisyan iin bkz. Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s.147, 166; hsan Sakarya, BelgelerleErmeni Sorunu, Ankara 1984, s.103, 125; Hseyin Nzm Paa,Ermeni Olaylar Tarihi I, Ankara 1994.

71Longworthdan Currieye, nu. 12, 8 ubat 1896, FO 195/1936.

72 Anadoludaki ngiliz konsoloslar 1895 yl Temmuz ve Austos aylarnda Ermeni komi-

telerinin faaliyetlerinin her an olay kmasn mmkn klacak dzeye eritii bildirilmektedir. 1895 yl

ierisinde kan bu Ermeni isyanlar, 29 Eyll Divrii, 2 Ekim Trabzon, 6 Ekim Ein, 7 Ekim Develi, 9Ekim Akhisar, 21 Ekim Erzincan, 25 Ekim Gmhne, 25 Ekim Bitlis, 26 Ekim Bayburt, 27 EkimMara, 29 Ekim Urfa, 30 Ekim Erzurum, 2 Kasm Diyarbakr, 2 Kasm Siverek, 4 Kasm Malatya, 7Kasm Harput, 9 Kasm Arapgir, 15 Kasm Sivas, 15 Kasm Merzifon, 16 Kasm Antep, 18 KasmMara, 22 Kasm Mu, 3 Aralk Kayseri, 3 Aralk Yozgat isyanlardr. Bkz. Kmuran Grn, a.g.e.,s.154 v.d.

73Musa amaz, Temen Ferdinand Bennetin Kayseri Konsolosluu 1880-82, III.Kayseri ve

Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 2000, s.481.


26/26

26 AHMET HALAOLU

konsoloslar da eliliklerine yle yazard... demektedir74. Bu sebepden verilenbilgilerde bir n yarg varsa, bu belki de konsolosun kendisinden deil,tercmanlarnn tarafsz olmamasndan kaynaklanm olabilir. Nitekim bu durumDou Anadoludaki ngiliz konsolos tercmanlarnda ok arya kamtr.Longworth un Trabzonun nfusu, ekonomik yaps, gvenlii gibi konulardaverdii bilgiler ise, dier kaynaklarla da uyumaktadr. Bundan baka Trabzondasel baskn, kolera gibi tabii afetler ve salgnlarn olduunu da bu raporlardananlamak mmkndr. Btn bunlara ramen, Longworthun Trabzonda konsolosolarak bulunduu srada kaleme ald raporlar, bir yabanc gzyle, Trabzon veevresinin 1892-98 yllar arasndaki tarihini ortaya koymas asndan nemli bir

kaynaktr.

74Esat Uras, a.g.e., s.426.

Documents

Trabzon Vilayeti