TRAJEKTORET E ZHVILLIMIT TË IDENTITETIT TË … · 4.2.4 Testimi i hipotezave të studimit kryesor.....162 4.2.4.1 Testimi i hipotezave mbi ndikimin e kancerit dhe dhimbjes kronike

TRAJEKTORET E ZHVILLIMIT TË

IDENTITETIT TË ADOLESHENTËVE

NËN NDIKIMIN E KANCERIT DHE

DHIMBJES KRONIKE

MSc. Skerdi Zahaj

Teza e prezantuar në Universitetin e Tiranës

në përmbushje të detyrimeve për gradën

Doktor i Shkencave në Psikologji

Udhëhequr nga Prof. Dr. Adem Tamo

© Skerdi Zahaj, 2016

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I PEDAGOGJISË DHE I PSIKOLOGJISË

DE

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

TRAJEKTORET E ZHVILLIMIT TË

IDENTITETIT TË ADOLESHENTËVE

NËN NDIKIMIN E KANCERIT DHE

DHIMBJES KRONIKE

© Skerdi Zahaj

Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit.

TRAJEKTORET E ZHVILLIMIT TË IDENTITETIT TË ADOLESHENTËVE ME KANCER DHE

DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

TRAJEKTORET E ZHVILLIMIT

TË IDENTITETIT TË ADOLESHENTËVE

NËN NDIKIMIN E KANCERIT DHE DHIMBJES

KRONIKE

MSc. Skerdi Zahaj

Teza e prezantuar në Universitetin e Tiranës

në përmbushje të detyrimeve për gradën

Doktor i Shkencave në Psikologji

Udhëhequr nga Prof. Dr. Adem Tamo

Mbrohet më dt. ____/____/_____ para jurisë së vlerësimit:

1._________________________________________ Kryetar jurie

2._________________________________________ Anëtar (oponent)

3._________________________________________ Anëtar(oponent)

4._________________________________________ Anëtar

5._________________________________________ Anëtar

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

2

DEKLARATË STATUORE

Nën përgjegjësinë time të plotë deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është

prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose

pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër

përveç rasteve të cituara dhe referuara.

Skerdi Zahaj__________________


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

1

TABELA E PËRMBAJTJES

TABELA E PËRMBAJTJES ......................................................................................................................................... 1

LISTA E TABELAVE .................................................................................................................................................... I

LISTA E FIGURAVE .................................................................................................................................................. IV

DEDIKIME ................................................................................................................................................................... VI

MIRËNJOHJE & FALENDERIME ......................................................................................................................... VII

ABSTRAKTI .................................................................................................................................................................. X

ABSTRACT .................................................................................................................................................................. XI

KAPITULLI I: HYRJE NË STUDIM ........................................................................................................................... 1

1.1 PARAQITJA E PROBLEMIT KËRKIMOR ............................................................................................................................ 1

1.2 SFONDI I STUDIMIT ....................................................................................................................................................... 5

1.3 RËNDËSIA SHKENCORE E STUDIMIT ............................................................................................................................ 10

1.4 PYETJET KËRKIMORE .................................................................................................................................................. 14

1.5 PËRKUFIZIME ............................................................................................................................................................. 15

KAPITULLI II: SHQYRTIMI SISTEMATIK I LITERATURËS .......................................................................... 20

2. 1. PARADIGMAT INDIVIDUALE TË ZHVILLIMIT TË IDENTITETIT ..................................................................................... 20

2.1.1 IDENTITETI: NJË HYRJE KONÇIZE ............................................................................................................................. 20

2.1.2 ORIGJINA TEORIKE E STUDIMIT TË IDENTITETIT ....................................................................................................... 24

2.1.3 MODELET E FORMIMIT TË IDENTITETIT .................................................................................................................... 27

2.1.3.1 Modeli i parë i identitetit: Erik Erikson .................................................................................................. 27

2.1.3.2 Ndërtimi i statuseve të identitetit: James Marcia ................................................................................... 35

2.1.3.3 Paradigma social-kognitive e ndërtimit të identitetit.............................................................................. 43

2.2 NDIKIMI I SËMUNDJEVE NË TRAJEKTORET E ZHVILLIMIT GJATË PERIUDHËS SË ADOLESHENCËS ................................. 47

2.2.1 Ndikimi i kancerit në trajektoret e zhvillimit gjatë periudhës së adoleshencës ......................................... 49

2.2.1.1 Epidemiologjia e kancerit gjatë periudhës së adoleshencës ...................................................................................... 49

2.2.1.2 Nevojat e adoleshentëve që i kanë mbijetuar kancerit ............................................................................................... 54

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

2

2.2.1.3 Pasojat psikologjike të adoleshentëve me kancer ...................................................................................................... 56

2.2.1.4 Zhvillimi i identitetit të adoleshentëve me kancer ..................................................................................................... 58

2.2.2 Ndikimi i dhimbjes kronike në trajektoret e zhvillimit gjatë periudhës së adoleshencës ........................... 61

2.2.2.1 Epidemiologjia e dhimbjes kronike gjatë periudhës së adoleshencës ........................................................................ 61

2.2.2.2 Nevojat e adoleshentëve me dhimbje kronike ........................................................................................................... 64

2.2.2.3 Pasojat psikologjike të adoleshentëve me dhimbje kronike ...................................................................................... 67

2.2.2.4 Zhvillimi i identitetit të adoleshentëve me dhimbje kronike ..................................................................................... 70

2.3 HIPOTEZAT E STUDIMIT AKTUAL ................................................................................................................................ 73

KAPITULLI III: METODOLOGJIA E STUDIMIT ................................................................................................ 75

3.1 DIZAJNI I STUDIMIT .................................................................................................................................................... 75

3.1.1 Hyrje në dizajnin e studimit ....................................................................................................................... 75

3.1.2 Metodologjia miks e studimit ..................................................................................................................... 79

3.1.3 Dizajni miks interpretativ sekuencial......................................................................................................... 81

3.2 POZICIONI I STUDIUESIT ............................................................................................................................................. 83

3.3 STUDIMI FILLESTAR MBI ZHVILLIMIN E IDENTITETIT DHE FUNKSIONIMIN E ADOLESHENTËVE SHQIPTARË .................. 85

3.3.1 Pjesëmarrësit e studimit fillestar ............................................................................................................... 85

3.3.2 Procedura e studimit fillestar .................................................................................................................... 86

3.3.3 Matjet e studimit fillestar ........................................................................................................................... 87

3.3.3.1 Inventari i Korrigjuar i Stileve të Identitetit (ISI-5) .................................................................................................. 88

3.3.3.2 Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos .............................................................................................................. 89

3.3.3.3 CORE-OM ................................................................................................................................................................ 90

3.3.3.4 Testi i qëllimeve në jetë ............................................................................................................................................ 91

3.3.4 Limitet e studimit fillestar .......................................................................................................................... 91

3.3.5 Analiza statistikore e studimit fillestar ...................................................................................................... 92

3.4 STUDIMI NDËRSEKSIONAL MBI KRAHASIMIN E TRAJEKTOREVE TË ZHVILLIMIT TË IDENTITETIT TË

ADOLESHENTËVE ME KANCER E DHIMBJE KRONIKE DHE ADOLESHENTËVE NË KUSHTE NORMALE ................................... 92

3.4.1 Pjesëmarrësit e studimit kryesor ................................................................................................................ 93

3.4.2 Procedura e studimit kryesor ..................................................................................................................... 96

3.4.3. Matjet e studimit kryesor .......................................................................................................................... 98

3.3.3.1 Instrumenti i përgjithshëm mbi të dhënat personale .................................................................................................. 98

3.3.3.2 Pyetësori “Bath” mbi dhimbjet e adoleshentëve ....................................................................................................... 99


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

3

3.3.3.3. Inventari i Korrigjuar i Stileve të Identitetit (ISI-5) ............................................................................................... 100

3.3.3.4 Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos ............................................................................................................ 100

3.3.3.5 CORE-OM .............................................................................................................................................................. 101

3.3.3.6 Testi i qëllimeve në jetë .......................................................................................................................................... 102

3.4.4 Limitet e studimit kryesor ........................................................................................................................ 102

3.4.5 Analiza statistikore e studimit kryesor ..................................................................................................... 103

3.5 STUDIMI FENOMENOLOGJIK MBI PENGESAT NË PROCESIN E ZHVILLIMIT TË IDENTITETIT TË ADOLESHENTËVE ME

KANCER DHE DHIMBJE KRONIKE..................................................................................................................................... 104

3.5.1 Pjesëmarrësit dhe procedura e studimit fenomenologjik ......................................................................... 105

3.5.2 Mbledhja e të dhënave të studimit fenomenologjik .................................................................................. 106

3.5.3 Analiza e të dhënave cilësore................................................................................................................... 108

3.6 ÇËSHTJET ETIKE TË STUDIMIT .................................................................................................................................. 108

KAPITULLI IV: REZULTATET E STUDIMIT ..................................................................................................... 110

4.1 REZULTATET E STUDIMIT FILLESTAR ........................................................................................................................ 110

4.1.1 Rezultatet përshkruese të studimit fillestar .............................................................................................. 110

4.1.2 Diferencat gjinore dhe zhvillimore në studimin fillestar ......................................................................... 119

4.1.3 Analizat korrelacionale të studimit fillestar ............................................................................................ 124

4.1.4 Testimi i hipotezave të studimit fillestar .................................................................................................. 127

4.1.5. Përmbledhje e rezultateve të studimit fillestar ........................................................................................ 139

4.2 REZULTATET E STUDIMIT KRYESOR .......................................................................................................................... 142

4.2.1 Diferencat midis adoleshentëve me sëmundje kronike dhe adoleshentëve në kushte normale ................ 142

4.2.2 Diferencat midis adoleshentëve në kushte spitalore, me adoleshentët me sëmundje dhe adoleshentëve në

kushte normale .................................................................................................................................................. 148

4.2.3 Analizat korrelacionale të studimit kryesor ............................................................................................. 155

4.2.4 Testimi i hipotezave të studimit kryesor ................................................................................................... 162

4.2.4.1 Testimi i hipotezave mbi ndikimin e kancerit dhe dhimbjes kronike në zhvillimin dhe shëndetin mendor të

adoleshentëve ................................................................................................................................................................. 162

4.2.4.2 Testimi i hipotezave mbi ndikimin e identitetit në zhvillimin dhe shëndetin mendor të adoleshentëve me kancer

dhe dhimbje kronike ....................................................................................................................................................... 169

4.2.4.3 Testimi i hipotezave mbi rolin e identitetit si moderator midis pasojave të sëmundjes kronike gjatë

adoleshencës dhe shqetësimeve psikologjike ................................................................................................................. 175

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

4

4.3 REZULTATET E STUDIMIT FENOMENOLOGJIK ............................................................................................................ 189

4.3.1 Fshehtësia absolute e diagnozës .............................................................................................................. 189

4.3.2 Trauma e bashkëjetesës me sëmundjen kronike ....................................................................................... 191

4.3.3 Angazhimi i vetëm është shërimi nga sëmundja ....................................................................................... 194

4.3.4 Të ndjehesh dikush tjetër ......................................................................................................................... 196

4.3.5 Refuzimi për tu identifikuar me sëmundjen kronike ................................................................................. 197

4.3.6 Identifikimi me sëmundjen kronike .......................................................................................................... 199

KAPITULLI V: DISKUTIME ................................................................................................................................... 201

5.1 ZHVILLIMI I IDENTITETIT TË ADOLESHENTËVE ......................................................................................................... 201

5.2 ROLI I ZHVILLIMIT TË IDENTITETIT NË SHËNDETIN PSIKOLOGJIK TË ADOLESHENTËVE .............................................. 205

5.3 NDIKIMI I KANCERIT DHE DHIMBJES KRONIKE NË SHËNDETIN PSIKOLOGJIK TË ADOLESHENTËVE ............................. 209

5.4 NDIKIMI I KANCERIT DHE DHIMBJES KRONIKE NË TRAJEKTORET E ZHVILLIMIT TË IDENTITETIT ............................... 215

5.5 ROLI I ZHVILLIMI TË IDENTITETIT SI MODERATOR MIDIS PASOJAVE TË SËMUNDJES KRONIKE DHE SHËNDETIT

PSIKOLOGJIK TË ADOLESHENTËVE .................................................................................................................................. 223

KAPITULLI VI: KONKLUZIONET E STUDIMIT ............................................................................................... 228

KAPITULLI VII: REKOMANDIME ....................................................................................................................... 231

REFERENCAT E STUDIMIT .................................................................................................................................. 234

APENDIX .................................................................................................................................................................... 275

APENDIX 1: LEJA PËR PËRDORIMIN E CORE-OM .......................................................................................................... 275

APENDIX 2: LEJA PËR PËRDORIMIN E ISI 5 ..................................................................................................................... 276

APENDIX 3: LEJA PËR PËRDORIMIN E INSTRUMENTAVE PËR MATJEN E STATUSEVE TË IDENTITETIT ............................... 277

APENDIX 4: NJË NGA 13 KËRKESAT E IZHA PËR TË MBLEDHUR TË DHËNAT .................................................................. 278

APENDIX 5: INSTRUMENTAT E STUDIMEVE NDËRSEKSIONALE........................................................................................ 279

APENDIX 6: INTERVISTA GJYSËM E STRUKTURUAR E ZHVILLIMIT TË IDENTITETIT.......................................................... 296


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

i

LISTA E TABELAVE

Tabela 1: Mesatarja vjetore e incidencës së tumoreve të përshkruar për një milion adoleshentë prej

moshës 15 deri 19 vjeç për të gjitha racat dhe të dyja sekset nga viti 1975-1995 ................................ 50

Tabela 2: Tipet më të shpeshta të kancerit gjatë adoleshencës në Skoci gjatë viteve 1983-1987

sipas Black et al .................................................................................................................................... 52

Tabela 3: Të dhënat e pjesëmarrësve të studimit fillestar .............................................................. 86

Tabela 4: Përzgjedhja e pjesmarrësve në shkollat e mesme të Republikës së Shqipërisë .............. 93

Tabela 5: Përzgjedhja e pjesmarrësve në Universitetet Publike të Republikës së Shqipërisë ........ 95

Tabela 6: Përzgjedhja e pjesmarrësve si pjesë e kampionit klinik pranë Q.S.U.T ......................... 96

Tabela 7: Adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike në studimin fenomenologjik................ 106

Tabela 8: Të dhënat përshkruese të katër shkallëve të CORE-OM .............................................. 111

Tabela 9: Të dhënat përshkruese të shtatë nënshkallëve të CORE-OM ....................................... 112

Tabela 10: Të dhënat përshkruese për shkallët e EIPQ dhe qëllimeve në jetë ............................. 113

Tabela 11: Të dhënat përshkruese të fushës ideologjike të identitetit .......................................... 114

Tabela 12: Të dhënat përshkruese të fushës intrapersonale të identitetit ..................................... 115

Tabela 13: Të dhënat përshkruese për katër shkallët e ISI-5 ........................................................ 116

Tabela 14: Testet e shpërndarjes normale për variablat e studimit fillestar ................................. 117

Tabela 15: Përshkrimi i stauseve dhe stileve të identitetit të adoleshentëve shqiptarë ................. 119

Table 16: Diferencat gjinore për shkallët kryesore të CORE-OM ............................................... 120

Tabela 17: Diferencat gjinore për nënshkallët e CORE-OM ....................................................... 121

Tabela 18: Diferencat gjinore në procesin e zhvillimit të identitetit ............................................ 122

Tabela 19: Diferencat gjinore në fushat e zhvillimit të identitetit ................................................ 123

Tabela 20: Diferencat moshore në zhvillimin e identitetit ........................................................... 124

Tabela 21: Marrëdhëniet korrelacionale midis stileve të identitetit dhe shkallëve të CORE-OM 125

Tabela 22: Marrëdhëniet korrelacionale midis variablave të identitetit të egos dhe shkallëve të

CORE-OM .......................................................................................................................................... 127

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

ii

Tabela 23: Mesataret, Devijimet standarde dhe Analiza e Variancës për efektin e stileve të

identitetit në pakënaqësinë subjektive, simptomat psikologjike, keqfunksionimin jetësor dhe riskun

për të dëmtuar veten ose tjetrin ........................................................................................................... 128

Tabela 24: Mesataret, Devijimet standarde dhe Analiza e Variancës për efektin e statuseve të


për të dëmtuar veten ose tjetrin ........................................................................................................... 130

Tabela 25: Diferencat zhvillimore dhe diferencat e funksionimit jetësor midis adoleshentëve me

sëmundje kronike dhe adoleshentëve në kushte normale ................................................................... 143

Tabela 26: Diferencat e funksionimit jetësor dhe funksionimit emocional midis adoleshentëve me

sëmundje dhe adoleshentëve në kushte normale ................................................................................. 144

Tabela 27: Diferencat në stilet e identitetit midis adoleshentëve me sëmundje dhe adoleshentëve

në kushte normale ............................................................................................................................... 145

Tabela 28: Diferencat në variablat e zhvillimit të identitetit midis adoleshentëve me sëmundje dhe

adoleshentëve në kushte normale ........................................................................................................ 146

Tabela 29: Diferencat në shëndetin mendor midis adoleshentëve me sëmundje dhe adoleshentëve

në kushte normale ............................................................................................................................... 148

Tabela 30: Mesataret, Devijimet standarde dhe Analiza e Variancës për efektin e sëmundjes në

funksionimin jetësor dhe zhvillimin e adoleshentëve ......................................................................... 149


funksionimin social e fizik dhe ankthin e depresionin gjatë adoleshencës ......................................... 151

Tabela 32: Mesataret, Devijimet standarde dhe Analiza e Variancës për efektin e sëmundjes gjatë

adoleshencës në stilet e identitetit ....................................................................................................... 152


adoleshencës në zhvillimin e identitetit .............................................................................................. 153


shëndetin mendor të adoleshentëve ..................................................................................................... 154

Tabela 35: Marrëdhëniet korrelacionale midis fortësisë së sëmundjes dhe keqfunksionimit e

vështirësisë së zhvillimit të adoleshentëve .......................................................................................... 156


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

iii

Tabela 36: Marrëdhëniet korrelacionale midis fortësisë së sëmundjes, keqfunksionimit e

vështirësisë së zhvillimit dhe stileve të identitetit ............................................................................... 157


vështirësisë së zhvillimit dhe variablave të identitetit......................................................................... 158


vështirësisë së zhvillimit dhe shëndetit mendor gjatë adoleshencës ................................................... 159

Tabela 39: Marrëdhëniet korrelacionale midis midis fortësisë së sëmundjes, keqfunksionimit e

vështirësisë së zhvillimit dhe variablave të shëndetit mendor gjatë adoleshencës ............................. 161

Tabela 40: Analizat e multivariancës dhe univariancës për ndikimin e kancerit dhe të dhimbjes

kronike në keqfunksionimin dhe vështirësisë së zhvillimit të adoleshentëve ..................................... 163

Tabela 41: Analizat e multivariancës dhe univariancës për ndikimin e kancerit dhe të dhimbjes

kronike në shëndetin mendor të adoleshentëve ................................................................................... 166

Tabela 42: Analizat e multivariancës dhe univariancës mbi ndikimin kancerit dhe dhimbjes

kronike në stilet e identitetit ................................................................................................................ 168

Tabela 43: Analizat e multivariancës dhe univariancës mbi ndikimin stileve të identitetit në

pasojat e sëmundjeve kronike ............................................................................................................. 171

Tabela 44: Analizat e multivariancës dhe univariancës mbi ndikimin stileve të identitetit në

shëndetin mendor të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike ................................................. 175

Tabela 45: Përmbledhja e analizave të regresionit për ndikimin e zhvillimit të identitetit në

shëndetin mendor të adoleshentëve ..................................................................................................... 176

Tabela 46: Përmbledhja e analizave të regresionit të shumëfishtë për ndikimin e pasojave të

sëmundjeve kronike në simptomat psikologjike ................................................................................. 178

Tabela 47: Përmbledhja e analizave të regresionit të shumëfishte për ndikimin e pasojave të

sëmundjeve kronike në keqfunksionimin jetësor ................................................................................ 179

Tabela 48: Përmbledhja e analizave të regresionit të shumfishtë për ndikimin e pasojave të

sëmundjeve kronike në riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin .......................................................... 181

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

iv

LISTA E FIGURAVE

Figura 1: Ndikimi i stileve të identitetit në simptomat psikologjike, pakënaqësinë subjektive,

keqfunksionimin jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin .................................................. 129

Figure 2: Ndikimi i statuseve të identitetit në simptomat psikologjike, pakënaqësinë subjektive,

keqfunksionimin jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin .................................................. 131

Figura 3: Ndikimi i kancerit dhe dhimbjes kronike në keqfunksionimin dhe zhvillimin e

adoleshentëve ...................................................................................................................................... 162

Figura 4: Ndikimi i kancerit dhe dhimbjes kronike në shëndetin mendor të adoleshentëve ........ 164

Figura 5: Ndikimi i kancerit dhe dhimbjes kronike në vendosjen e qëllimeve jetësore ............... 165

Figura 6: Ndikimi i kancerit dhe dhimbjes kronike në zhvillimin e identitetit ............................ 167

Figura 7: Ndikimi i zhvillimit të identitetit në pasojat e sëmundjeve kronike gjatë adoleshencës

............................................................................................................................................................ 170

Figura 8: Ndikimi i zhvillimit të identitetit në shëndetin mendor të adoleshentëve me kancer dhe

dhimbje kronike .................................................................................................................................. 173

Figura 9: Ndikimi i zhvillimit të identitetit në qëllimet jetësore të adoleshentëve me kancer dhe

dhimbje kronik .................................................................................................................................... 174

Figura 10: Diagrama konceptuale e zhvillimit të identitetit si moderator midis pasojave të

sëmundjes kronike gjatë adoleshencës dhe shqetësimeve mendore.................................................... 182

Figura 11: Diagrama statistikore e analizës së fuqisë së angazhimit si moderator midis

keqfunksionimit ditor dhe keqfunksionimit jetësor ............................................................................ 183

Figura 12: Roli mediator i fuqisë së angazhimit midis keqfunksionimit ditor dhe keqfunksionimit

jetësor .................................................................................................................................................. 184

Figura 13: Diagrama statistikore e analizës së fuqisë së angazhimit si moderator midis

keqfunksionimit ditor dhe riskut për të dëmtuar veten ....................................................................... 185

Figura 14: Ndikimi i fuqisë së angazhimit si moderator midis keqfunksionimit ditor dhe riskut për

të dëmtuar veten .................................................................................................................................. 186


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

v

Figure 15: Diagrama statistikore e analizës së fuqisë së angazhimit si moderator midis

vështirësive të zhvillimit dhe qëllimeve jetësore ................................................................................ 187

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

vi

DEDIKIME

Familjes time,

Babait, Nënës, Babit, Mamit, Gretës dhe Vëllait.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

vii

MIRËNJOHJE & FALENDERIME

Në këtë rrugëtim 5 vjeçar të studimeve të mia të doktoraturës dhe në këtë udhëtim 10 vjeçar

në fushën e psikologjisë, jam ndihmuar dhe mbështetur nga njerëz shumë të rëndësishëm për

mua. Megjithëse një pjesë e emocioneve dhe mirënjohjes humbet gjatë përshkrimit me fjalë,

deri tani kjo është parë si e vetmja mënyrë për t’ju thënë faleminderit atyre që më kanë besuar

dhe mbështetur gjatë këtyre vite. Së pari, falenderoj të gjithë adoleshentët që pranuan të ishin

pjesë e këtij studimi dhe veçanërisht ata që luftojnë çdo ditë me kancerin dhe dhimbjen

kronike.

Falenderoj udhëheqësin tim shkencor Prof. Dr. Adem Tamo për udhëheqjen e

palodhur gjatë 10 viteve të studimeve të mia në fushën e psikologjisë. Gjatë viteve të

studimeve si student dhe më pas si pedagog, jam frymëzuar prej tij si në fushën e këshillimit

e psikoterapisë ashtu edhe në atë të kërkimit shkencor. I jam shumë mirënjohës për

mbështetjen pa kushte, inkurajimin dhe udhëheqjen e palodhur në rritjen time profesionale si

studiues, pedagog dhe këshillues. Pa komentet, sugjerimet, dhe rekomandimet e tij kjo tezë

nuk do të kishte marrë formën e saj finale.

Një falenderim i veçantë shkon për gruan dhe kolegen time, Greta Hysi që më ka

mbështetur, duruar, sfiduar dhe inkurajuar gjatë këtyre pesë viteve të studimeve doktorale.

Gjithashtu, e falenderoj për idetë dhe profesionalizmin e treguar gjatë shqyrtimit kritik dhe

redaktimit të 300 faqeve të tezës së doktoraturës. Falenderoj Msc. Flovia Selmanin, dikur ish

studente, tashmë kolege dhe bashkëpuntore në projekte të ndryshme, për idetë, mbështetjen,

leximin, redaktimin dhe ndihmën e pakursyer gjatë punës me këtë disertacion. Falenderoj

kolegen time Dr. Blerta Bodinaku për inkurajimin, mbështetjen e vazhdueshme dhe sigurimin

e instrumentit të standartizuar për kulturën tonë CORE-OM. I jam mirënjohës kolegut tim Dr.

Gerti Janaqi, tashmë Drejtor i IZHA, për mbështetjen e dhënë në mbledhjen e të dhënave në

shkollat e mesme të Republikës së Shqipërisë.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

viii

Gjej rastin të shpreh mirënjohjen e thellë për Dr. Apostol Vaso dhe Loreta Vaso për

besimin dhe mbështetjen që më kanë dhënë gjatë punës me pacientët me dhimbje kronike dhe

kancer në klinikën multidisiplinare “Galenus”. Po ashtu, falenderoj PhD. Ridvan Peshkopia

për inkurajimin, sfidimin dhe këshillat e dhëna për studimin doktoral dhe për rëndësinë e

metodologjive shkencore rigoroze si rruga për zbulimin e të vërtetave në shkencat sociale.

Gjithashtu, falenderoj të gjithë koleget e Departamentit të Psikologjisë dhe Pedagogjisë për

mbështetjen dhe inkurajimin në realizimin e tezës së doktoraturës dhe veçanërisht Prof. Dr.

Milika Dhamo, Dr. Anila Sulstarova, Msc. Elvisa Sokoli, Dr. Gerda Sula dhe Dr. Migena

Buka. Falenderoj të gjithë miqtë e mi për mbështetjen e vazhdueshme gjatë këtyre viteve.

Gjatë vizitave studimore, në vende të ndryshme, kam takuar shumë njerëz të rëndësishëm në

fushat përkatëse të studimit me të cilët jam konsultuar për studimin doktoral. Dua të shpreh

mirënjohjen për PhD. Radosveta Dimitrova, Stockholm University, Prof. PhD. Marshall

Devor, Hebrew University of Jerusalem, Prof. Dr. Dr. h.c. Herta Flor, Heidelberg University

dhe Jane Kroger, University of Tromsø.

Ky studim nuk do të ishte i mundur pa ndihmën e psikologëve të QSUT në sigurimin

e të dhënave të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike. Gjej rastin të falenderoj të

gjithë psikologët e shërbimit psiko-social në Q.S.U.T dhe veçanërisht MSc. Irsida Lalaj,

Msc.Arjona Alushani, Msc. Anisa Zeqja dhe Msc.Ermira Bejdolli për ndihmën e pakursyer

gjatë këtij studimi.

Së fundi, falenderoj të gjithë studentët që me kanë ndihmuar në hedhjen e të dhënave

në programin statistikor SPSS dhe veçanërisht, Msc. Jona Kajtazi, MSc. Elona Meçani, MSc.

Alda Prendi, MSc. Megiana Barjami, MSc. Orjada Muka, MSc. Ornela Stafuka, MSc. Renisa

Doku, MSc. Albjona Dedolli, Denis Mema, Klajdi Xhelilaj, Esmeralda Kumanaku, Ledja

Çala dhe Joana Paço.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

ix

“Studimi i identitetit në kohën tonë është po aq i rëndësishëm sa studimi i

seksualitetit në kohën e Freud”, Erikson, 1963, p. 282

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

x

ABSTRAKTI

Adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike përballen me sfida të veçanta të cilat nuk janë

studiuar sistematikisht nga psikologët dhe punonjësit e sistemit shëndetësor. Qëllimi i këtij

studimi ishte që të shpjegonte ndikimin e kancerit dhe të dhimbjes kronike në trajektoret e

zhvillimit të identitetit dhe shëndetin psikologjik të adoleshentëve. Për të testuar gjashtë

hipotezat e studimit u vendos që të përdorej dizajni miks interpretativ sekuencial me një fazë

ndjekëse. Ky dizajn përbëhet nga dy studime ndërseksionale dhe ndiqet më pas nga një

studim fenomenologjik për të kuptuar më thellë procesin e zhvillimit të identitetit të

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike. Në studimin e parë ndërseksional morën pjesë

840 adoleshentë të përzgjedhur nga shkollat e mesme dhe universitetet publike; në studimin e

dytë ndërseksional u përzgjodhën rastësisht 1196 adoleshentë nga shkollat e mesme,

universitetet dhe spitale të ndryshme në të gjithë vendin; në studimin e tretë u zhvilluan 7

intervista gjysëm të strukturuara me adoleshentë me kancer dhe dhimbje kronike. Për të

mbledhur të dhënat e studimit ndërseksional u përdorën 6 matje të ndryshme: Instrumenti i

përgjithshëm mbi të dhënat personale, Pyetësori “Bath” mbi Dhimbjet e Adoleshentëve,

Inventari i Korrigjuar i Stileve të Identitetit, Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos,

CORE-OM dhe Testi i Qëllimeve në Jetë. Rezultatet e studimit treguan se kanceri dhe

dhimbja kronike pengojnë trajektoret e zhvillimit të identitetit dhe ndikojnë negativisht në

shëndetin psikologjik të adoleshentëve. Formimi i identitetit, si detyra kryesore e procesit të

zhvillimit gjatë adoleshencës, lidhet ngushtë me shëndetin psikologjik të adoleshentëve me

kancer dhe dhimbje kronike. Angazhimi ndaj çështjeve të identitetit moderon pasojat e

kancerit dhe të dhimbjes kronike në shëndetin psikologjik të adoleshentëve. Temat e zbuluara

përmes analizës interpretative fenomenologjike reflektojnë sfidat e adoleshentëve në

përballjen me kancerin dhe dhimbjen kronike.

Termat kyç: zhvillimi i identitetit, kancer, dhimbje kronike, adoleshenca


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

xi

ABSTRACT

Adolescents that suffer from cancer and chronic pain face unique challenges that are not

systematically addressed by psychologists and health care professionals. The aim of this

study was to explain the effects of cancer and chronic pain on identity development

trajectories and adolescents’ psychological health. In order to test the six hypothesis of the

study, a follow-up explanatory mixed design was employed. This design consists of two

different cross-sectional studies and one phenomenological study in order to gain a more in

depth understanding of identity development processes of adolescents facing cancer and

chronic pain. In the first cross-sectional study participated 840 adolescents from different

high schools and universities; in the second cross-sectional study 1196 adolescents from

different high schools, universities and hospitals were sampled randomly across the country;

in the phenomenological study, were conducted 7 semi-structured audio recorded interviews

with adolescents suffering from cancer and chronic pain. In cross-sectional studies,

participants provided information by completing 6 measurements: General Questionnaire,

Bath Adolescent Pain Questionnaire, Revised Identity Style Inventory, Ego Identity Process

Questionnaire, CORE-OM and Purpose in Life Test. Overall, results suggest that cancer and

chronic pain interfere with adolescents’ identity development trajectories and adolescent’s

psychological health. Identity formation, as core developmental task of adolescents’ that is

closely related with their psychological health. Identity commitment moderates the effects of

cancer and chronic pain on adolescent’s psychological health. The resulting themes from

interpretative phenomenological analysis reflect adolescent’s challenges facing cancer and

chronic pain.

Keywords: identity development, cancer, chronic pain, adolescence


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

1

KAPITULLI I: HYRJE NË STUDIM

1.1 Paraqitja e problemit kërkimor

Hyrja i lejon studiuesit që të shkruaj mendimet e tij të fundit që në fillim të punimit. Ky

punim shkencor synon të studiojë impaktin e vuajtjes në psikikën njerëzore. Vuajtja, ashtu si

dashuria dhe urrejtja, është pjesë esenciale e jetës së njeriut dhe lë gjurmë shumë të forta në

mendjen dhe në trupin e tij (Kreeft, 1986). Ky studim eksploron ndikimin që ka vuajtja e

shkaktuar nga kushtet shëndetësore në zhvillimin e vetes. Pyetja themelore që kërkon të

marrë përgjigje në këtë punim është: “a e pengojnë kushtet shëndetësore procesin e zhvillimit

të identitetit gjatë adoleshencës?” Qëllimi kryesor i këtij punimi është të studiojë ndikimin e

kancerit dhe të dhimbjes kronike në zhvillimin e identitetit gjatë periudhës së adoleshencës.

Interesi për studimin e kësaj teme ka lindur si rrjedhojë e ndërthurjes së eksperiencës

personale me motivet shkencore dhe të kombinimit të interesit klinik me kuriozitetin

akademik. Së pari, shumica e studimeve të mia kanë në fokus adoleshentët, funksionimin e

tyre, mirëqënien psikologjike dhe shëndetin e tyre mendor. Pra, ndër vite studimet e mia kanë

patur në qendër proceset e zhvillimit gjatë periudhës së adoleshencës. Në bazë të

eksperiencës klinike kam arritur në përfundimin që procesi themelor i zhvillimit gjatë

periudhës së adoleshencës është formimi i identitetit. Nëse adoleshentët hasin pengesa në

këtë proces atëherë, ata do të shfaqin probleme në funksionimin psikologjik, shëndetin

mendor dhe mirëqënien subjektive. Për rreth katër vite, puna ime klinike ka qënë e fokusuar

në trajtimin psikologjik të individëve që vuanin nga dhimbjet kronike dhe kanceri. Shumë të

rinj me dhimbje kronike, për shkak të vuajtjes shumë të madhe dhe mosbesimit të kësaj

vuajtje nga punonjësit e shërbimit shëndetësor, pikturonin me bojë vendet ku ata ndjenin

dhimbje. Krahas përballjes me dhimbjen kronike intensive këta adoleshentë përballeshin edhe

me mosbesimin mjekëve, protektivitetin e prindërve dhe refuzimin e bashkëmoshatarëve.

Procesi i tyre i zhvillimit kishte ndaluar. Qendra e botës nuk ishte vetja por dhimbja dhe

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

2

sëmundja. Po me identitetin e tyre çfarë kishte ndodhur? Si kishte ndikuar pengesa e formimit

të identitetit në funksionimin psikologjik, mirëqënien subjektive dhe shëndetin mendor?

Sipas teorisë së zhvillimit psikosocial (Erikson, 1950; 1968), zhvillimi i identitetit

gjatë periudhës së adoleshencës është detyra kryesore për të arritur një funksionim të plotë

psikologjik dhe social, për të gjetur kuptim në jetë dhe për të patur një mirëqënie të lartë

subjektive. Identiteti ka fuqinë të udhëheqë si të tashmen ashtu edhe të ardhmen e

adoleshentit (Erikson, 1950; 1968; Kroger & Marcia, 2010; Marcia, 1993; Schwartz, 2001).

Erikson (Erikson, 1950; 1968, Schwartz, 2001) e shikonte identitetin si një dimension

bipolar, ku adoleshenti mund të zhvillojë sintezën ose konfuzionin e identitetit. Sinteza e

identitetit përfaqëson shqyrtimin e identifikimeve të fëmijërisë dhe të adoleshencës në ideale

më të mëdha, të cilat identifikohen dhe vetëpërcaktohen nga adoleshenti (Erikson, 1950;

1968, Kroger & Marcia, 2010; Schwartz, 2001). Detyrat zhvillimore me të cilat duhet të

përballet adoleshenti si njohja dhe pranimi i vetes, zgjedhja e karrierës, zgjedhja e partnerit

romantik, përcaktimi i ideologjisë fetare, përcaktimi i qëndrimeve politike dhe një sërë

aspektesh të tjera përbëjnë mozaikun e formimit të identitetit (Erikson, 1950; 1968, Kroger &

Marcia, 2010; Schwartz, 2001). Nga ana tjetër, konfuzioni i identitetit mund të shfaqet në

forma të ndryshme si: paqartësia për zgjedhjen e degës së studimit, ngelja në stazh,

vështirësitë për të fituar pavarësinë nga familja, ose mendime të vazhdueshme që jeta është

pa kuptim. Sipas Erikson (1959), kur adoleshenti përballet me dilema mbi identitetin

personal, profesional, seksual, etnik apo fushat e tjera atëherë është e zakonshme që të

përballemi me shqetësime psikologjike që prej sjelljeve delikuente deri në shfaqjen e

simptomave psikotike. Një sërë studimesh empirike kanë konfirmuar rolin e zhvillimit të

identitetit në shfaqjen e shqetësimeve psikologjike dhe mirëqënien subjektive të

adoleshentëve (Kroger & Marcia, 2010, Marcia, 1993, Schwartz, 2001).


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

3

Duke u mbështetur në qasjen Eriksoniane (Erikson1959; 1968) disa autorë të rinj kanë

dhënë kontributin e tyre duke zgjeruar ose thelluar më tej proceset e zhvillimit të identitetit

gjatë periudhës së adoleshencës. I pari që operacionalizoi konceptin e identitetit ishte James

Marcia (1966, 1967, 1993) duke propozuar paradigmën e statuseve të identitetit. Duke u

bazuar në sasinë e eksplorimit dhe angazhimit që përjeton adoleshenti, Marcia (1966) veçoi

katër statuse të identitetit; difuzioni i identitetit (D), mbyllja e hershme e identitetit (F),

moratorium (M) dhe arritja e identitetit (A). Për rreth katër dekada, studiuesit e identitetit janë

frymëzuar nga ky model dhe kanë kryer një numër të pafund studimesh empirike (Crocetti et

al., 2012). Rezultatet e këtyre studimeve kanë konfirmuar se statuset e identitetit ndryshojnë

qartësisht nga njëri-tjetri përsa i përket karakteristikave të personalitetit, shqetësimeve

psikosociale dhe marrëdhënieve interpersonale (Kroger & Marcia, 2011; Marcia, 1993;

Meeus, 1996). Megjithatë, disa studiues argumentojnë se statuset e identitetit mund të

karakterizohen më shumë si tipare të karakterit sesa si stade të zhvillimit psikologjik (Cote &

Levine, 1988, Meueus, Iedema, Helsen, & Vollebergh, 1999), sepse ato nuk zbulojnë botën

fenomenologjike të identitetit (Blasi & Glodis, 1995) dhe nuk e mbulojnë të gjithë konceptin

e identitetit duke injoruar kontekstin e tij zhvillimor (Cote & Levine, 1988). Për të tejkaluar

këto kritika, Berzonsky (1989; 1990; 2010) ndërtoi modelin social-kognitiv të zhvillimit të

identitetit.

Sipas qasjes social-kognitive të ndërtimit të identitetit, katër statuset e identitetit të

Marcia (1966) reflektojnë tre stile të ndryshme social-kognitive të përballimit të krizës së

identitetit (Berzonsky, 1990; 2003; 2010). Adoleshentët mund ta përballojnë krizën e

identitetit sipas njërit prej këtyre tre stileve: (a) stili difuz-shmangës i identitetit që

karakterizohet nga vonesa e eksplorimit apo angazhimit; (b) stili normativ i identitetit që

karakterizohet nga mbyllja e hershme, mungesa e fleksibilitetit dhe që bazohet në

konformizëm ndaj figurave të rëndësishme dhe, (c) stili informativ i identitetit që është stili i

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

4

hapur që përdor strategjitë e arsyetimit formal për të marrë informacion rreth vetes dhe rreth

botës. Gjatë dy dekadave të fundit një sërë studimesh kanë konfirmuar modelin social-

kognitiv të zhvillimit të identitetit (Berzonsky, 2004, 2011) duke e lidhur me variablat e

mirëqënies subjektive dhe funksionimit psikologjik të adoleshentëve. Gjithashtu, një numër

shumë i madh studimesh empirike janë kryer për të zbuluar lidhjen midis stileve të identitetit

(Berzonsky, 1989; 1990) dhe statuseve të identitetit (Marcia, 1966; 1993). Këto studime kanë

zbuluar që stili informativ lidhet me statusin e arritjes së identitetit dhe moratoriumin, stili

normativ lidhet me mbylljen e hershme të identitetit dhe stili difuz-shmangës lidhet me

identitetetin e difuzuar (Adams, Berzonsky, & Keating, 2006; Berzonsky, 1989; Berzonsky &

Kuk, 2000; Berzonsky & Neimeyer, 1994; Crocetti et al., 2012).

Duke u mbështetur në modelin e statuseve të identitetit (Marcia, 1966; 1993) dhe në

paradigmën social-kognitive (Berzonsky, 1989; 2010) ky studim kërkon që të zbulojë se cili

është impakti i kancerit dhe i dhimbjes kronike në procesin e zhvillimit të identitetit gjatë

periudhës së adoleshencës. Pra, qëllimi i këtij studimi është që të zbulojë ndikimin e kancerit

dhe të dhimbjes kronike në procesin e zhvillimit të identitetit i cili më pas mund të ndikojë në

funksionimin psikologjik dhe social të adoleshentëve.

Historikisht, adoleshentët që vuajnë nga kanceri kanë qënë një popullatë e

nënvlerësuar nga studiuesit (Kent et al., 2012). Studiuesit i shikojnë adoleshentët si një

popullatë të paprekshme nga kanceri, ndërkohë që në rastet kur ata vuajnë, sëmundja

parashikohet si fatale. Shumë prej nesh nuk kanë takuar asnjë adoleshent që vuan nga

kanceri, dhe mungesa e eksperiencës personale me një adoleshent të tillë pengon të

menduarin dhe kërkimin shkencor ndaj kësaj çështje. Për më tepër, edhe në vendet më të

zhvilluara mungojnë libra për trajtimin psikologjik të prindërve apo të adoleshentëve që

vuajnë nga kanceri (Grinyer, 2002). Zakonisht, duke u mbështetur në pikëpamjen

evolucionare, pritet që prindërit të sëmuren dhe të vdesin përpara fëmijëve të tyre. Duke qënë


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

5

pjesë e kësaj shoqërie, e largojmë nga vetëdija jonë në cepat më të largët të psikikës

përballjen me studimin e tragjedisë së kancerit gjatë periudhës së adoleshencës.

Studiuesit që janë përpjekur të kuptojnë faktorët pararendës të zhvillimit të identitetit

janë fokusuar kryesisht në variabla psikologjikë si historia familjare, historia personale, stilet

e atashimit, tiparet e personalitetit, procesimi kognitiv, strategjitë e arsyetimit formal etj.

(Berzonsky, 2004, 2011; Kroger & Marcia, 2011; Marcia, 1966; 1993). Duke u bazuar në

shqyrtimin sistematik të literaturës, studiuesit e identitetit kryesisht kanë marrë në shqyrtim

ndikimin e kushteve psikologjike dhe/ose sociale në procesin e zhvillimit të identitetit. Në

këtë studim, pa nënvlerësuar rolin e kushteve psikologjike dhe sociale si pararendëse të

zhvillimit të identitetit, fokusi do të jetë në ndikimin që kanë kushtet mjekësore kronike si

kanceri dhe dhimbja kronike në procesin e zhvillimit të identitetit. Pra, a mund të kenë

kushtet shëndetësore një ndikim aq të madh sa të pengojnë procesin e brendshëm të zhvillimit

të vetes gjatë adoleshencës? Gjithashtu, ky studim shkon edhe më tej duke studiuar sesi

procesi i penguar i zhvillimit të identitetit, për shkak të kancerit dhe dhimbjes kronike, mund

të shërbejë si mediator për të sjell simptoma psikologjike si ankthi, depresioni, pakënaqësia

me veten, probleme me funksionimin, dhe sjellje riskuese ndaj vetes dhe të tjerëve.

1.2 Sfondi i studimit

Kanceri dhe pasojat që vijnë prej tij, tashmë janë një çështje globale. Rreth 10 milion individë

preken çdo vit nga kanceri ndërkohë që 7 milion prej tyre vdesin për shkak të

komplikacioneve primare ose sekondare (Parkin et al., 2001). Në Europë, gjatë vitit 2012 u

diagnostikuan 3.45 milion raste të reja me kancer ku 1.75 milion prej tyre humbën jetën

(Ferlay et al., 2012). Në Shqipëri, ashtu si edhe në vendet e tjera në zhvillim, kanceri është

shkaku i dytë i vdekjeve (Beqiri et al., 2012). Çdo vit, në spitalet e vendit tonë

diagnostikohen me tipe të ndryshme të kancerit rreth 5000 individë (Beqiri et al., 2012).

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

6

Kryesisht kanceri, ashtu si shumë sëmundje të tjera, ka incidencë më të lartë në

grupmoshat e mëdha. Megjithatë, rezultatet e studimeve epidemiologjike thonë të vërteta

tronditëse mbi incidencën dhe prevalencën e kancerit edhe gjatë periudhës së adoleshencës

(Niederhuber, Reaman, Anderson, & Albritton, 2006). Sipas këtyre studimeve, incidenca e

kancerit gjatë periudhës së adoleshencës është në rritje. Rreth 95% e kancerit në adoleshencë

shfaqet në forma të tilla si: limfoma e Hodgkin, melanoma, kanceri i testikujve, tumoret

malinje të traktit gjenital femëror, kanceri i tiroides, sarkomat e indeve të buta, leuçemia,

tumoret e trurit dhe të medulës spinale, kanceri i gjirit, sarkoma e kockave dhe tumore me

qeliza germinale jogonadale (Niederhuber, Reaman, Anderson, & Albritton, 2006). Studiuesit

argumentojnë se në rastet kur kanceri shfaqet përpara moshës 30 vjeç ai është spontan, i

palidhur me faktorë predispozues kancerogjen mjedisor apo familjarë (Niederhuber, Reaman,

Anderson, & Albritton, 2006).

Sipas të dhënave të Qendrës së Statistikave pranë Q.S.U.T (Qendra Spitalore

Universitare “Nënë Tereza”), në vitin 2012 janë diagnostikuar me kancer 73 adoleshentë prej

moshës 15.5 deri në 21 vjeç. Prej adoleshentëve të diagnostikuar me kancer në vitin 2012,

31(42.4%) prej tyre janë femra dhe 42 (57.6%) janë meshkuj (QSUT, 2012). Gjithashtu,

kanceri tek adoleshentët është shfaqur në forma të tilla si morbus Hodgkin (26%), mola

hidatiforme (14%), neuroblastoma (10%), kanceri i ovareve (8%), tumori i sistemit muskular

(8%), kanceri i kockave (8%), kanceri i testeve (7%) dhe shumë tipe të tjerë. Ndërkohë që

statistikat mbi epidemiologjinë e kancerit gjatë periudhës së adoleshencës mund të gjenden

pranë zyrës së statistikave në Q.S.U.T (Qendrën Spitalore Universitare “Nënë Tereza”), është

e pamundur që të sigurohen këto të dhëna për incidencën dhe prevalencën e dhimbjes kronike

gjatë periudhës së adoleshencës.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

7

Në Shqipëri është e vështirë që të zbulosh të dhënat mbi incidencën dhe prevalencën e

dhimbjes kronike tek adoleshentët pasi mjekët (1) nuk përdorin kriteret ndërkombëtare të

diagnostikimit, (2) nuk kryejnë ekzaminime sistematike për vlerësimin e adoleshentëve, (3)

përdorin matje të papërshtatshme për vlerësimin e dhimbjes kronike, (4) përdorin matje të

ndryshme nga njëri-tjetri, dhe (5) nuk bien dakord rreth përkufizimeve për tipet e ndryshme

të dhimbjes kronike. Megjithatë, duke iu referuar studimeve ndërkombëtare, King dhe

kolegët (2011) zbuluan që dhimbja e kokës gjatë adoleshencës raportohet nga 23% deri në

51% e tyre, ndërsa dhimbja e barkut nga 10% deri në 27%. Tipet e tjera të dhimbjeve

(dhimbja abdominale, dhimbja e mesit, dhimbja muskulo-skeletike, ose kombinimi i

dhimbjeve të ndryshme) variojnë nga 11% deri në 38% të adoleshentëve (King et al., 2011).

Duke analizuar këto të dhëna kombëtare dhe ndërkombëtare, mund të arrijmë në

përfundimin që adoleshentët janë një popullatë që preken nga kanceri, dhimbja kronike dhe

pasojat që vijnë prej tyre. Kur kanceri dhe dhimbja kronike shfaqen në adoleshencë, ato janë

unike si për faktorët e riskut ashtu edhe për tipet dhe format në të cilat shfaqen. Adoleshentët

që vuajnë nga kanceri dhe dhimbja kronike kanë nevoja të veçanta mjekësore, psikologjike

dhe sociale (King et al., 2011; SEER, 2006). Të gjitha rezultatet e mësipërme sugjerojnë që

është e rëndësishme të studiohen nevojat fizike, emocionale dhe sociale me të cilat përballen

adoleshentët e prekur nga kanceri dhe nga dhimbja kronike.

Olson dhe kolegët (Olson et al., 2003) zbuluan që dhimbja kronike cënon lirinë e

adoleshentit dhe i jep atij një ndjenjë izolimi, ankthi dhe trishtimi. Në të njëjtën linjë me këto

rezultate, Gauntlett-Gilbert dhe Eccleston (2006) sugjerojnë që si fillim dhimbja kronike

pengon funksionimin e përgjithshëm të adoleshentit dhe më pas dëmton funksionimin social

dhe përshtatjen me detyrat zhvillimore. Adoleshentët me dhimbje kronike e perceptojnë

veten si më pak të zhvilluar në krahasim me bashkëmoshatarët e tyre në lidhje me pavarësinë,

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

8

rregullimin emocional dhe formimin e identitetit (Eccleston et al., 2007). Pra, dhimbja

kronike cënon lirinë e adoleshentit, e pengon atë në detyrat zhvillimore dhe i shkakton ankth,

depresion dhe izolim nga bashkëmoshatarët. Schwartz dhe kolegët (2009) zbuluan se

kufizimet e përjetuara si rrjedhojë e dhimbjes kronike janë një nga faktorët që pengojnë

eksplorimin dhe zhvillimin e identitetit. Duke u mbështetur në qasjet e zhvillimit të

identitetit (Berzonsky, 1990; 2010; Erikson, 1950; 1968; Marcia,1966), kufizimet e

shkaktuara nga dhimbja kronike, intensiteti dhe pasojat psikosociale që vijnë prej saj, bëjnë

që adoleshentët të heqin dorë nga përpjekjet e mëtejshme për formimin e identitetit.

Whyte dhe Smith (1997) argumentojnë se problemi i adoleshentëve që vuajnë nga

kanceri ose sëmundjet kronike nuk është fataliteti i sëmundjes në të ardhmen, por mbijetesa

prej saj në të tashmen. Adoleshentët janë në procesin e zhvillimit të vetes ndërkohë që

kanceri dhe dhimbja kronike mund ta pengojnë këtë process. Vite më parë, mbijetesa nga

kanceri në adoleshencë shikohej si një mrekulli mjekësore, ndërsa vitet e fundit progresi i

arritur në trajtimin e tij është shpresëdhënës (Weigers, Chester, Zebrack & Goldman, 1999).

Ky sukses në trajtimin e kancerit ka ndryshuar kuptimin mjekësor dhe psikologjik të

mbijetesës nga kanceri si për adoleshentët ashtu edhe për familjet e tyre. Ndërkohë që

progresi mjekësor mbi trajtimin e kancerit është i dokumentuar, kjo gjë nuk vlen për trajtimin

psikologjik tek adoleshentët me kancer. Kryesisht trajtimi psikologjik është konceptuar në dy

forma: së pari, nëse kanceri është fatal atëherë trajtimi psikologjik fokusohet në

desensibilizimin dhe pranimin e vdekjes, dhe së dyti, nëse adoleshenti mbijeton, atëherë

trajtimi psikologjik fokusohet në faktet pozitive që jeta po vazhdon dhe se adoleshenti ja doli

të fitojë betejën me kancerin.

Megjithatë, edhe adoleshentët që i mbijetojnë tragjedisë së kancerit raportojnë

humbjen e perspektivës për jetën, frikën nga simptomat e rënda fizike, ankthin nga vdekja


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

9

dhe ndjenja të forta faji (Schwartz et al., 2009). Gjithashtu, adoleshentët që i mbijetojnë

kancerit, përballen edhe me sfida të ngjashme me ato të të rriturve si; (a) pasojat afatgjata të

trajtimit të kancerit, (b) ankthi mbi rishfaqjen e sëmundjes, (c) rritja e nevojave psikologjike

dhe (d) vështirësitë në përfitimin e shërbimeve psikologjike (Insitute of Medicine, 2006).

Studime të tjera theksojnë se pas diagnostikimit me kancer adoleshentët vuajnë nga (a)

shqetësimet me shëndetin fizik, (b) vështirësi në marrëdhëniet sociale, (c) ndjenjat e të qenit

të ndryshëm nga të tjerët, (d) vështirësi për riintegrimin në sistemin arsimor, (e) frikën për të

ardhmen duke përfshirë mundësitë për karrierë dhe punësim, (f) vështirësitë për krijimin e

sigurisë dhe (g) problemet me identitetin dhe vetëvlerësimin (Chesler,1990; Koocher, 1984;

Lansky, List & Ritter-Sterr, 1986; Meadows et al., 1993; Ruccione, 1994; Zeltzer, 1993). Pra,

adoleshentët e diagnostikuar me kancer, krahas shqetësimeve të rënda fizike përballen me një

sërë shqetësimesh psikologjike të cilat ngelen të paadresuara herë pas here nga modeli aktual

i trajtimit psikologjik. Mesa duket, trajtimi psikologjik që fokusohet në faktin se u fitua beteja

me kancerin nuk mjafton për një shëndet të mirë psikologjik, mirëqënie të lartë subjektive

dhe një funksionim të plotë. Në këtë studim sugjerohet që trajtimi psikologjik i adoleshentëve

me kancer duhet të mbështetet në nevojat e tyre zhvillimore.

Madan-Swain, Brown dhe kolegët (2000) zbuluan që shumë adoleshentë me kancer,

në mënyrë të ngjashme me ata me dhimbje kronike, heqin dorë nga përpjekjet e mëtejshme

për formimin e identitetit. Sipas autorëve, adoleshentët me kancer e mbyllin herët formimin e

identitetit për shkak të kufizimeve fizike, psikologjike, kognitive dhe të pasojave që vijnë si

rrjedhojë e trajtimeve të zgjatura gjatë luftës me kancerin (Madan-Swain, et al., 2000). Pra, si

përfundim mund të themi që dhimbja kronike dhe kanceri pengojnë procesin e zhvillimit të

identitetit gjatë adoleshencës. Gjithashtu, adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike

raportojnë një sërë problemesh psikologjike dhe sociale të cilat duhet të jenë në fokus të

studiuesve, mjekëve, psikologëve dhe punonjësve socialë. Nga politikat kombëtare vihet re

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

10

mungesa e përpjekjeve për të adresuar problemet e adoleshentëve që vuajnë nga kanceri dhe

dhimbja kronike. Realiteti i të dhënave empirike sugjeron një rritje të ndërgjegjësimit për një

popullatë të neglizhuar e cila meriton më shumë kuptim, trajtim, përkujdesje, dhe vëmendje.

1.3 Rëndësia shkencore e studimit

1Një numër të pafund studimesh empirike konfirmojnë se adoleshentët vuajnë nga kanceri,

dhimbja kronike dhe pasojat që vijnë prej tyre. Ndërkohë që për pasojat mjekësore të kancerit

dhe të dhimbjes kronike janë kryer shumë studime epidemiologjike dhe empirike, nuk mund

të thuhet e njëjta gjë për studimet mbi pasojat psikologjike. Vihet re një nevojë për të kuptuar

më mirë pasojat psikologjike të kushteve kronike mjekësore tek adoleshentët. Për më tepër,

edhe kur këto studime kyhen, ato ndërmerren nga mjekët, infermierët, sociologët, punonjësit

socialë në spitale, duke bërë që pasojat psikologjike të shikohen së bashku me pasojat

mjekësore dhe sociale. Pra këto studime janë më tepër të gjera dhe përshkruese sesa të hyjnë

në thellësi të proceseve të brendshme të zhvillimit të vetes gjatë adoleshencës. Edhe në rastet

kur këto studime orientohen drejt zbulimit të proceseve të identitetit, ato e shikojnë atë më

shumë si një proces social sesa si një proces të brendshëm të zhvillimit psikologjk. Si

rrjedhojë e kësaj, këto studime janë larg qasjes psikodinamike prej nga rrjedh koncepti i

identitetit. Ky studim përpiqet t’i tejkalojë këto mangësi duke u foksuar si në qasjen

psikosociale të zhvillimit të identitetit (Erikson, 1950; 1968; Marcia 1966: 1993) ashtu edhe

në modelin social-kognitiv të zhvillimit të identitetit (Berzonsky, 1989; 2010).

Në bazë të shqyrtimit sistematik të literaturës, u zbuluan disa studime që mbështeten

në qasjen Eriksoniane të zhvillimit të identitetit (Chigier, 1992; Gavaghan & Roach, 1987;

Madan-Swain et al., 2000; Rainey, 1982). Por, edhe këto studime mbështeten në 2modelet e

hershme të zhvillimit të identitetit (Erikson, 1950; 1968; Marcia, 1966) dhe nuk reflektojnë as

1 Lexo seksionin sfondi i kërkimit ose epidemiologjinë e kancerit dhe të dhimbjes kronike në kapitullin 2 2 Lexo zhvillimin e identitetit të adoleshentëve me kancer dhe zhvillimin e identitetit të adoleshentëve me

dhimbje kronike në kapitullin 2


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

11

zhvillimet e reja teorike dhe as ato metodologjike (Berzonsky, 1989; 2010) të kësaj disipline.

Në këtë studim, pa nënvlerësuar modelet e hershme të identitetit (Balistreri, 1995; Erikson,

1950; 1968; Marcia 1966: 1993), është bërë kujdes që të përfshihen si modelet e reja

konceptuale ashtu edhe modelet më të reja metodologjike në fushën e identitetit. Instrumentat

që masin zhvillimin e identitetit të adoleshentëve shqiptarë mbështeten në qasjen psikosociale

të zhvillimit të egos gjatë adoleshencës (Balistreri, 1995) dhe në modelin social-kognitiv

(Berzonsky, 2013) të stileve të identitetit.

Një numër shumë i madh studimesh janë fokusuar kryesisht në pasojat që vuajnë

prindërit dhe familjet e adoleshentëve, duke lënë në hije të rinjtë që i mbijetojnë kancerit

(Weigers, Chester, Zebrack, Goldman, 1999). Ky studim, ka në fokus adoleshentin që

përballet me kancerin dhe dhimbjen kronike, duke shmangur studimin e familjes apo të

bashkëmoshatarëve që rrethojnë adoleshentin. Për më tepër, ky studim krahason zhvillimin e

adoleshentëve nën ndikimin e kancerit dhe dhimbjes kronike me zhvillimin e adoleshentëve

që nuk vuajnë prej këtyre kushteve mjekësore. Qëllimi kryesor i këtij studimi është, jo vetëm

të përshkruajë dhe krahasojë por edhe, të shpjegojë procesin e zhvillimit të identitetit të

adoleshentëve të ndikuar nga kanceri dhe dhimbja kronike. Deri tani janë kryer një numër i

vogël studimesh empirike në vendet perëndimore mbi zhvillimin e identitetit tek adoleshentët

me kancer dhe dhimbje kronike (Chigier, 1992; Gavaghan & Roach, 1987; Madan-Swain et

al., 2000; Rainey, 1982). Por, këto studime janë kryer në vende ku identiteti mbart një kuptim

të ndryshëm nga ai në vendet post-komuniste të Europës Juglindore ku bën pjesë Shqipëria.

Sipas Voell (2012), Shqipëria është një vend i ri demokratik ku identiteti është një çështje

themelore për të gjithë qytetarët e saj dhe për adoleshentët në veçanti.

Ky studim merr një rëndësi të veçantë pasi, përveçse përshkruan zhvillimin e

identitetit tek adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike, përshkruan edhe trajektoret e

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

12

zhvillimit të identitetit gjatë adoleshencës në një kampion mbarëkombëtar. Pra vlera e këtij

studimi është e dyfishtë, nga njëra anë kontribuon në shpjegimin e proceseve të identitetit të

adoleshentëve nën kushtet mjekësore kronike, dhe nga ana tjetër përshkruan lidhjen midis

zhvillimit të identitetit dhe variablave të shëndetit mendor dhe të funksionimit psikosocial të

adoleshentëve shqiptarë. Për të realizuar këto objektiva, është vendosur që të kryhet një

studim me dizajn interpretativ dhe metodologji mikse, ku përfshihen kryerja e dy studimeve

sasiorë dhe një studimi cilësor. Duke përdorur këtë metodologji mund të përshkruhej dhe

shpjegohej procesi i zhvillimit të identitetit të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike

si edhe të krahasohej me procesin e zhvillimit të identitetit të adoleshentëve nën kushte

normale zhvillimi. Duke u mbështetur në dizajnin interpretative sekuencial mund të kuptohej

sesi procesi i penguar i zhvillimit të identitetit për shkak të kancerit dhe dhimbjes kronike

mund të sjellë pasoja psikologjike dhe sociale.

Një kontribut shumë të rëndësishëm në shpjegimin e ndikimit të identitetit në

funksionimin psikosocial ka dhënë edhe konceptualizimi i Adams (Adams & Marshall, 1996;

Serafini & Adams, 2002) për funksionet që ka formimi i identitetit gjatë adoleshencës. Sipas

këtij konceptualizimi, identiteti ka pesë funksione vetë-rregulluese: së pari, identiteti i jep

individit një sens strukture dhe e ndihmon atë në kuptimin e informacioneve për veten; së dyti

identiteti i jep individit një sens vazhdimësie, koherence dhe harmonie midis vlerave,

besimeve dhe angazhimeve të tij; së treti, identiteti i jep individit orientimin nga e ardhmja

dhe vazhdimësinë midis të shkuarës, së tashmes dhe të ardhmes të tij; së katërti, identiteti

siguron drejtimin e individit përmes realizimit të qëllimeve që burojnë nga zgjedhja e vlerave

dhe angazhimeve; dhe së pesti, identiteti jep sensin e kontrollit personal duke mundësuar

vetë-rregullimin në mënyrë aktive gjatë përjetimit të eksperiencave vetjake, vendosjes së

qëllimeve dhe realizimin e planeve në të ardhmen (Adams & Marshall, 1996; Crocceti et al.,

2013, Côté & Levine, 2002; Dunkel, 2005; Luyckx, Lens, Smits, & Goossens, 2010; Serafini


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

13

& Adams, 2002). Duke u mbështetur në qasjen psikosociale të zhvillimit të identitetit

(Balistreri, 1995; Erikson, 1950; 1968; Marcia 1966; 1993), në qasjen social-kognitive të

stileve të identitetit (Berzonsky, 1989; 2010) dhe në modelin e funksioneve të identitetit

(Adams & Marshall, 1996; Serafini & Adams, 2002) u testua lidhja midis statuseve të

identitetit me stilet e identitetit dhe ndikimin e tyre në funksionimin psikologjik dhe social të

adoleshentëve. Më pas, u realizua një studim mbarëkombëtar me përzgjedhje rastësore për të

krahasuar zhvillimin e identitetit, funksionimin psikologjik dhe vendosjen e qëllimeve

jetësore midis adoleshentëve që vuajnë nga kanceri dhe dhimbja kronike dhe adoleshentëve

në kushte normale. Së fundi, u zhvillua një studim cilësor vetëm tek adoleshentët me kancer

dhe dhimbje kronike për të shpjeguar ndryshimet e zbuluara më parë mbi zhvillimin e

identitetit dhe funksionimin psikologjik.

Sipas Klopouvich dhe Cohen (1984) (krahaso me Whyte dhe Smith, 1997) kanceri

gjatë adoleshencës nuk duhet të trajtohet më si një sëmundje terminale me fund fatal, por si

një sëmundje kronike me fund të papërcaktuar. Në shumë vende, diagnostikimi me kancer

lidhet me vdekjen, ndërkohë që dhimbja kronike lidhet kryesisht me vuajtjen. Ky studim

synon që të krahasojë edhe zhvillimin e identitetit dhe funksionimin psikologjik midis

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike në kushte spitalore dhe në kushte jospitalore.

Pra, kush e pengon më shumë zhvillimin e vetes gjatë adoleshencës, vuajtja në spital apo

vuajtja në shtëpi? Shpeshherë, njeriu mëson për kancerin dhe pasojat që vijnë prej tij vetëm

kur është i detyruar të përballet me të. Në kulturën tonë, edhe kur individi preket nga kanceri,

ai nuk mëson rreth sëmundjes së tij. Beqiri dhe kolegët (2012) kanë zbuluar se 67% e

pacientëve me kancer nuk kanë informacion rreth sëmundjes së tyre ndërkohë që 27% prej

tyre kanë shumë pak informacion për të. Pra, adoleshentët që vuajnë nga kanceri nuk kanë

informacion rreth sëmundjes së tyre. Në këto kushte, ky studim do të përpiqet që të zbulojë

njohuritë që kanë adoleshentët me kancer rreth sëmundjes së tyre dhe të krahasojë se cila prej

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

14

këtyre kushteve kronike mjekësore pengon më shumë procesin e zhvillimit të identitetit dhe

sjell pasoja psikologjke më të forta.

1.4 Pyetjet kërkimore

Ky punim shkencor ka si objekt kryesor studimin e procesit të zhvillimit të identitetit të

adoleshentëve nën ndikimin e kancerit dhe dhimbjes kronike. Më specifikisht ky punim

shkencor kërkon që t’ju përgjigjet 3 pyetjeve kryesore kërkimore:

Pyetja kërkimore 1: Sa ndikon zhvillimi i identitetit gjatë periudhës së adoleshencës në

keqfunksionimin jetësor, pakënaqësinë subjektive, shëndetin psikologjik dhe vendosjen e

qëllimeve jetësore tek adoleshentët shqiptarë?

Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetje u ngritën këto detyra kërkimore:

1.1 Përshkrimi i frekuencës së statuseve dhe stileve të identitetit tek adoleshentët shqiptarë që

jetojnë në një shoqëri post-komuniste të Europës Juglindore.

1.2 Matja e ndikimit që ka zhvillimi i identitetit të adoleshentëve shqiptarë në

keqfunksionimin jetësor, shqetësimet psikologjike, dhe riskun për të dëmtuar veten dhe të

tjerët.

1.3 Matja e ndikimit që ka zhvillimi i identitetit të adoleshentëve shqiptarë në mirëqënien

subjektive dhe vendosjen e qëllimeve jetësore.

Pyetja kërkimore 2: Sa ndikon vuajtja nga kanceri dhe dhimbja kronike në trajektoret e

zhvillimit të identitetit gjatë periudhës së adoleshencës?


2.1 Zbulimi i ndikimit që ka dhimbja kronike dhe kanceri në procesin e zhvillimit të

identitetit gjatë adoleshencës.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

15

2.2 Krahasimi i zhvillimit të identitetit të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike me

adoleshentët që nuk vuajnë nga sëmundjet.

2.3 Krahasimi midis adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike me adoleshentët në

kushte normale përsa i përket keqfunksionimit jetësor, pakënaqësisë subjektive dhe qëllimeve

jetësore.

2.4 Krahasimi midis adoleshentëve me sëmundje kronike në kushte spitalore dhe

adoleshentëve jashtë spitalit përsa i përket zhvillimit të identitetit, keqfunksionimit jetësor,

pakënaqësisë subjektive dhe vendosjes së qëllimeve jetësore.

2.5 Zbulimi i ndikimit të zhvillimit të identitetit në përjetimit e pasojave psikologjike të

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike

2.6 Testimi i ndikimit që ka zhvillimi i identitetit në moderimin midis pasojave psikologjike

të kancerit dhe të dhimbjes kronike dhe shqetësimeve të shëndetit psikologjik të

adoleshentëve.

Pyetja kërkimore 3: Cilat janë proceset e brendshme psikologjike që preken nga kanceri dhe

dhimbja kronike dhe që pengojnë adoleshentët në zhvillimin e identitetit personal?


3.1 Përshkrimi fenomenologjik i procesit të zhvillimit të identitetit tek adoleshentët me

kancer dhe dhimbje kronike.

3.2 Kuptimi sesi fenomeni i zhvillimit të identitetit gjatë periudhës së adoleshencës pengohet

nga ndikimi i kancerit dhe dhimbjes kronike

1.5 Përkufizime

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

16

Për të realizuar qëllimet e këtij studimi termat kryesorë janë përkufizuar si më poshtë.

Përkufizimi i termave është mbështetur në fjalorin psikologjik të botuar për herë të dytë nga

Shoqata Amerikane e Psikologëve (APA, 2015).

Adoleshenca: periudha e zhvillimit njerëzor që fillon me pubertetin (10-12) dhe përfundon

me maturimin fiziologjik, megjithëse mosha e saktë ndryshon midis individëve. Në këtë

studim për shkak të kushteve specifike mjekësore dhe qasjes teorike të zhvillimit të identitetit

kufijtë moshorë të adoleshencës janë marrë prej moshës 14 deri në 23 vjeç. Në Shqipëri, kjo

moshë përkon me fillimin e shkollës së mesme dhe përfundimin e universitetit. Gjatë

adoleshencës ndodhin ndryshime madhore përsa i përket karakteristikave fizike,

karakteristikave seksuale, dhe interesave seksual që sjellin efekte të forta në imazhin e trupit,

vetëkonceptin dhe vetëvlerësimin e adoleshentëve. Gjatë kësaj periudhe tek individët vihen re

edhe shumë ndryshime kognitive dhe sociale; adoleshentët zhvillojnë aftësitë për të menduar

në mënyrë abstrakte, vlerësojnë realitetin në mënyrë hipotetike, rishqyrtojnë eksperiencat e

shkuara nga këndvështrime të reja, vlerësojnë informacionin nga perspektiva të ndryshme,

reflektojnë së brendshmi, krijojnë modele komplekse të të kuptuarit dhe projektojnë plane të

komplikuara veprimesh rreth të ardhmes. Adoleshentët rrisin vëmendjen ndaj

bashkëmoshatarëve dhe përfshihen më shumë në aktivitete të përbashkëta me ta, i kushtojnë

më shumë rëndësi pranimit social dhe kërkojnë më shumë pavarësi dhe autonomi nga

prindërit.

Dhimbje kronike: dhimbja që vazhdon pavarësisht trajtimit mjekësor dhe farmakologjik. Në

shumë raste dhimbja fillimisht shkaktohet nga dëmtimi i indit ose për shkak të një sëmundje

specifike. Vazhdimësia kronike e dhimbjes ndodh si rrjedhojë e ndryshimeve që ndodhin në

sistemin nervor periferik ose qëndror. Duke u mbështetur në kontekstin e zhvillimit mjekësor

të vendit tonë, dhimbja kronike u përcaktua si një dhimbje që nuk rrezikon humbjen e jetës

por që zgjat më tepër se tre muaj pavarësisht vendndodhjes së saj në trupin e adoleshentit.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

17

Identitet: Sensi individual i vetes që përcaktohet nga (a) një grup karakteristikash fizike,

psikologjike dhe interpersonale që nuk ndahet me çdo njëri dhe (b) një varg përkatësish (p.sh

etniciteti) dhe rolesh sociale. Identiteti përfshin sensin e vazhdimësisë, ose ndjenjën që

individi është i njëjti person sot që ishte edhe dje ose vitin e shkuar (pavarësisht ndryshimeve

fizike ose ndryshimeve të tjera). Ky sens vazhdimësie buron nga ndjesitë trupore, imazhi i

trupit, dhe ndjenjat që kujtimet, qëllimet, vlerat, pritshmëritë dhe besimet i përkasin vetes.

Identitet i egos: Në teorinë psikanalitike përcaktohet si eksperienca e njohjes së vetes, si një

entitet i qëndrueshëm që rrjedh nga integrimi i egos ideale unike të individit, roleve jetësore

dhe mënyrave për t’iu përshtatur realitetit. Gjithashtu, identiteti i egos shihet si përvetësimi i

një sensi vazhdimësie, vlere personale dhe integrimi të vetes që Erik Erikson besonte se është

procesi themelor në zhvillimin e personalitetit.

Identiteti përkundrejt konfuzionit të identitetit: Ky është stadi i pestë i teorisë së

zhvillimit psikosocial të Erik Erikson. Gjatë këtij stadi individi mund të përjetojë

moratoriumin psikosocial, një periudhë që lejon eksperimentimin me rolet sociale. Individi

mund të “provojë” role të ndryshme dhe të identifikohet me grupe të caktuara përpara se të

zhvillojë një identitet pozitiv dhe të qëndrueshëm që e lejon atë të kontribuojë në shoqëri; nga

ana tjetër, individi mund të identifikohet me grupe që nuk i përkasin dhe të zhvillojë një

identitet negativ ose mund të qëndrojë i konfuzuar për sensin e tij të identitetit, gjendje të

cilën Erikson e quan difuzion i identitetit.

Kancer: Çdo grup sëmundjesh që karakterizohen nga një rritje anormale dhe e pakontrolluar

e qelizave që formojnë tumoret malinje, të cilat pushtojnë edhe indet e afërta. Këto qeliza

anormale kanë aftësinë që të shpërndahen përmes sistemit të qarkullimit të gjakut dhe

sistemit limfatik në zona dhe organe të tjera të trupit përmes procesit të metastazës. Shkaqet e

kancerit janë të shumta, ku disa nga më të zakonshmet mund të përfshijnë virueset, toksinat

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

18

mjedisore, dietën, dhe trashëgiminë gjenetike. Në këtë studim krahas kancerit malinj do të

merret në shqyrtim edhe kanceri që nuk është malinj, i njohur ndryshe si tumori beninj. Më

shumë se 150 lloje të ndryshme kanceri janë identifikuar tek njerëzit në bazë të tipit të

qelizës, shkallës së rritjes dhe faktorëve të tjerë. Duke qënë se kanceri është gjymtues dhe

kërcënues për jetën, trajtimi psikologjik është shumë ndihmues për pacientët.

Statusi i identitetit: një zgjerim i stadit të pestë të teorisë së zhvillimit psikosocial të Erik

Erikson ku individi mund të zhvillojë identitetin përkundrejt konfuzionit të identitetit. Ky

model përcakton katër statuse të mundshme të identitetit që një individ mund të arrijë,

kryesisht gjatë adoleshencës, ku secili karakterizohet nga një nivel i ndryshëm eksplorimi dhe

angazhimi në lidhje me identitetin. Në kushte ideale, zhvillimi orientohet drejt statusit të

arritjes së identitetit që karakterizohet nga evidenca të qarta si të eksplorimit të identitetit

ashtu edhe të angazhimit; ky status lidhet me vetëvlerësim të qëndrueshëm dhe funksionim të

shëndetshëm psikologjik. Tre statuset e tjera të identitetit janë statusi i moratoriumit, që

(krahasoje me periudhën e moratoriumit të përshkruar nga Erik Erikson) karakterizohet nga

evidenca mbi eksplorimin e identitetit por ka mungesë të angazhimit; statusi i mbylljes së

hershme të identitetit, që pavarësisht se individi ka marrë angazhime në lidhje me identitetin

ai ka dështuar në eksplorimin e mundësive të ndryshme përpara se të angazhohej; dhe statusi

i difuzionit të identitetit, që karakterizohet si nga mungesa e eksplorimit të identitetit ashtu

edhe nga mungesa e angazhimit (krah. me konfuzionin e identitetit sipas Erikson). [Për herë

të parë ky model u propozua në 1966 nga psikologu Kanadez James E. Marcia].

Stili i identitetit: Modelet karakterisitike nëpërmjet të cilave një adoleshent iu qaset

problemeve dhe vendimeve që janë të rëndësishme për identitetin e tij/saj personal ose sensin

e vetes. Ndryshimet në stil reflektojnë ndryshimet e proceseve social-kognitive që individi

përdor për të ndërtuar sensin e tij të identitetit. Tre stilet bazë ndahen në informativ, normativ

dhe difuz-shmangës. Individët e orientuar nga stili informativ, në mënyrë aktive, kërkojnë,


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

19

vlerësojnë dhe përdorin informacione në lidhje me veten. Ata janë skeptikë rreth sensit të

vetes së ndërtuar dhe kanë gatishmërinë për të testuar dhe rishikuar aspekte të identitetit të

vetes kur përballen me reagime mospërputhëse. Individët me stil normativ merren me pyetjet

e identitetit dhe vendimmarrjet situacionale duke konfirmuar përshkrimet dhe pritshmëritë e

personave të rëndësishëm. Individët e orientuar nga stili difuz-shmangës nuk janë të gatshëm

të përballen me problemet dhe vendimet personale. [Prezantuar për herë të parë në 1988 nga

U.S. psikologu amerikan Michael David Berzonsky (1943– )].

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

20

KAPITULLI II: SHQYRTIMI SISTEMATIK I LITERATURËS

2. 1. Paradigmat individuale të zhvillimit të identitetit

2.1.1 Identiteti: një hyrje konçize

Identiteti është një nga konstruktet psikologjike që po studiohet më së shumti në shkencat

sociale (Côté, 2006). Në literaturën akademike, konceptin e identitetit mund ta gjejmë në tituj

të ndryshëm botimesh; në fushën politike “kriza e identitetit politik në Shqipëri; në fushën e

historisë së psikologjisë “kriza e identitetit të psikanalizës”; në fushën e psikologjisë së

zhvillimit “zhvillimi i identitetit gjatë adoleshencës”, ose në psikologji sociale “zhvillimi i

identitetit etnik të romëve në Shqipëri”. Në të gjitha rastet e sipërpërmendura, megjithëse

është përdorur e njëjta fjalë, identiteti mbart kuptime të ndryshme dhe mat konstrukte të

ndryshme psikologjike.

Duke u bazuar në disiplinat e veçanta dhe në fushat e studimit ku është aplikuar,

koncepti i identitetit ka marrë përkufizime të ndryshme. Identiteti është përkufizuar si sistemi

i kuptimit të brendshëm të individit (Marcia, 1966), si karakteristikat që përfitohen nga

përkatësia në grupet sociale (Brown, 2000), ose si rrymat socio-historike të besimit (Burkitt,

2004). Qasjet sociologjike dhe psikologjike kanë ndryshime domethënëse në mënyrën se si e

konceptojnë dhe e përkufizojnë identitetin. Në këtë pjesë hyrëse synohet që të qartësohet

ndryshimi midis konceptit të identitetit dhe vetes dhe të përshkruhet identiteti sipas qasjeve

psikologjike.

Identiteti dhe vetja janë koncepte që shpeshherë përdoren në vend të njëri-tjetrit

(Vingoles, Schwartz, Luyckx, 2010). Disa studiues mendojnë që ndarja midis vetes dhe

identitetit është artificiale (Roeser, Peck, & Nasir, 2006), ndërsa të tjerë argumentojnë që këto

konstrukte duhet të shihen të ndarë nga njëri-tjetri (Soenens & Vansteenkiste, 2010). Sipas

Soenens dhe Vansteenkiste (2010) ky debat rrjedh për shkak të qasjeve të ndryshme


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

21

psikologjike mbi procesin e zhvillimit të identitetit: njëra që argumenton se individi e

“zbulon” identitetin e tij gjatë zhvillimit, dhe tjetra që argumenton se individi e “ndërton”

identitetin e tij gjatë procesit të zhvillimit. Autorët e qasjes së parë, asaj të zbulimit të

identitetit, argumentojnë që individi është i prirur që të bëjë zgjedhje të identitetit në

përputhje me veten autentike (Waterman, 2010). Gjatë rritjes individi i zbulon potencialet

vetjake, zgjedh qëllimin se përse jeton si edhe mënyrat për të vepruar në përputhje me

qëllimet dhe potencialet e tij. Ndërkohë që studiuesit e tjerë, në mbështetje të perspektivës

konstruktiviste, asaj të ndërtimit të identitetit, mohojnë ekzistencën e një veteje të vërtetë

(Soenens & Vansteenkiste, 2010). Sipas tyre procesi i formimit të identitetit ka një vlerë

pragmatike, t’u mundësojë individëve që të përballen me sfidat jetësore dhe jo që të zbulojnë

veten e vërtetë (Berzonsky, 2010). Sipas konstruktivistëve, identiteti mund të shikohet si një

konstrukt psikologjik i ndryshëm nga vetja në një sërë aspektesh; vetja është struktura

psikologjike me të cilën ne lindim dhe që nëpërmjet proceseve natyrale udhëhiqet drejt

integrimit dhe mirëfunksionimit duke plotësuar nevojat e saj (Soenens & Vansteenkiste,

2010). Ndërkohë që identiteti është struktura e vetes që prezanton atë se çfarë personi beson

që është, e cila mund të mos jetë në përputhje me veten dhe prirjen e saj për t’u rritur

(Soenens & Vansteenkiste, 2010).

Rritja e interesit për studimin e identitetit vjen si rrjedhojë e kompleksitetit dhe

rëndësisë që ai ka në jetën e gjithësecilit. Identiteti, si një konstrukt psikologjik shumë i

fuqishëm, udhëheq vendimmarrjen në udhëkryqet jetësore (Kroger, 2007), ndihmon individin

të sigurojë forcë prej përkatësisë sociale (Schildkraut, 2007) dhe shpjegon shumë sjellje

destruktive ndaj pjesëtarëve të grupeve etnike, kulturore ose kombëtare (Baum, 2008).

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

22

Megjithë përkufizimet e ndryshme në disiplinën e psikologjisë, identiteti nënkupton

përgjigjen që i jep individi në mënyrë eksplicite ose implicite pyetjes se “kush jam unë”?

(Vingoles, Schwartz & Luyckx, 2010). Megjithëse ky përkufizim duket shumë i thjeshtë, ai

është shumë kompleks. “Kush jam unë?” mund të marrë përgjigje në numrin njëjës ose

shumës; identiteti mund t’i referohet vetëpërcaktimit si individ (unë jam futbollist, jam

psikolog, jam shqiptar); grupeve të vogla ose kategorive të mëdha sociale (ne jemi ekip

futbolli, ne jemi psikologë, ne jemi shqiptarë). Për më tepër, pyetja mund të drejtohet në

mënyrë introspektive në njëjës (kush jam unë?) ose në shumës, midis pjesëtarëve të një grupi

shoqëror (kush jemi ne?). Gjithashtu, identiteti përveç aspektit individual (unë) dhe kolektiv

(ne) përmban edhe ndërveprimin ndërpersonal të individit me të tjerët (kush jam unë kur

ndërveproj me?) (Vingoles, Schwartz & Luyckx, 2010). Pra, pyetja “kush jam unë?” përfshin

përmbajtje, kuptime dhe procese të ndryshme psikologjike të cilat janë të ndërlidhura me

njëra-tjetrën.

Në shkrimet akademike dhe në studimet psikologjike, koncepti i identitetit shpeshherë

merr një kuptim holistik. Ai përdoret për të emërtuar të gjitha karakteristikat biologjike të

lidhura me natyrën e tyre psikologjike si edhe me pikëpamjen socio-demografike (Vingoles,

Schwartz & Luyckx, 2010). Të kesh një pasaportë shqiptare nuk të jep automatikisht

identitetin e të qenit shqiptar. Sipas të njëjtës analogji, mund të arsyetohet se ngjyra e lëkurës

nuk mund të përcaktojë identitetin etnik. Këto karakteristika bëhen pjesë e identitetit vetëm

kur interpretohen dhe përfshihen së bashku me kuptimet personale dhe kuptimet sociale

(Vingoles, Schwartz & Luyckx, 2010). Psikologu William James (1890), në librin “Principet

e psikologjisë” shkruan se; “identiteti i një individi nuk përmban vetëm mendjen, trupin,

miqtë, partnerin, parakushtet dhe përfitimet e formimit të tij, por përfshin edhe rrobat,

shtëpinë e tij dhe të ardhurat në llogarinë bankare personale”.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

23

Teoritë aktuale të identitetit e kategorizojnë atë në tre nivele themelore: në nivelin

individual, në nivelin marrëdhënor dhe në nivelin kolektiv (Sedikides & Brewer, 2001). Kjo

ndarje mund të kuptohet si një ndarje midis pjesëve të ndryshme të identitetit duke qenë një

konstrukt i unifikuar ose mund të shikohet si një copëzim i proceseve që e formojnë, ruajnë

apo e ndryshojnë atë përgjatë trajektores së zhvillimit (Vingoles, Schwartz & Luyckx, 2010).

Ky punim mbështetet në qasjen personale të identitetit duke u mbështetur në teorinë

psikosociale të zhvillimit. Kjo teori i ka themelet në principin epigjenetik të rritjes së egos

përgjatë etapave jetësore. Ego shikohet si një strukturë autonome e cila ka prirjen e saj për t’u

rritur dhe zhvilluar në të njëjtën mënyrë siç rritet një pemë e madhe prej një fare shumë të

vogël (Vingoles, Schwartz & Luyckx, 2010). Por, që ego të rritet shëndetshëm ka nevojë për

një kontekst mbështetës dhe stimulues. Pra, teoria psikosociale e zhvillimit human e shikon

identitetin si vijimin e rritjes së egos gjatë periudhës së adoleshencës nën ndikimin e kulturës

specifike.

Sipas qasjes personale, identiteti ka të bëjë me përcaktimin e vetes në nivelin

individual dhe përfshin: qëllimet, vlerat dhe besimet individuale (Marcia, 1966), besimet

fetare dhe shpirtërore (MacDonald, 2000), vetëvlerësimin (Kernis, Lakey, & Heppner, 2008),

veten e dëshiruar në të ardhmen (Markus & Nurius, 1986) si edhe shqyrtimin e historisë

personale (McAdams, 2006). Identiteti shihet si një strukturë që përfshin shumë dimensione

të vetes si vlerat, besimet, vetëvlerësimin dhe i shqyrton këto dimensione nëpërmjet

integrimit të së shkuarës me të tashmen dhe sjelljet që do të kryejë individi në të ardhmen.

Të gjitha teoritë që fokusohen në shpjegimin e identitetit sipas qasjes së zhvillimit

personal theksojnë rolin e individit si “aktor” që krijon ose zbulon identitetin e tij (Côté &

Levine, 2002). William James (1920) në një letër që i dërgon gruas së tij shkruan “në disa

momente ka një zë të brendshëm që flet dhe thotë: kjo është vetja ime e vërtetë”. William

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

24

James (1920) e shikon identitetin si procesin e ndërgjegjësimit për veten e vërtetë. Kjo qasje

teorike e shikon individin në qendër të procesit të formimit të identitetit, i cili e arrin këtë gjë

nëpërmjet ndërveprimit me botën sociale. Shumica e proceseve psikike që formojnë

identitetin personal si zbulimi i qëllimeve, vlerave, besimeve dhe angazhimi i vetes, shihen si

të vetëdijshme dhe të zgjedhura nëpërmjet proceseve racionale (Vingoles, Schwartz &

Luyckx, 2010). Ndërkohë që disa procese psikike si përpjekjet për të mbrojtur vetëvlerësimin

(Gregg et al., 2010) apo ndryshimi i pjesëve të identitetit në varësi të kontekstit social

(Spears, 2010), mendohet se ndodhin jashtë vetëdijes së individit.

2.1.2 Origjina teorike e studimit të identitetit

I pari që ngriti çështjen themelore të “vetes” në teoritë psikologjike ishte Sigmund Freud

(1930/1965) (cituar nga Schwartz, 2001). Për herë të parë Freud e përshkroi konceptin

identitetit në një letër drejtuar bashkëkombësave të tij si diçka që “nuk mund të shprehej me

fjalë” duke e cilësuar si një “forcë të panjohur emocionale” dhe si “një konstrukt mendor të

fshehtësisë absolute” (Freud, 1926). Në këtë shkrim, Freud (1926) e ka përdorur konceptin e

identitetit në mënyrë shumë rastësore duke u fokusuar më shumë në fuqinë e pashpjegueshme

psikike të identitetit etnik. Megjithëse Freud nuk është marrë me studimin e identitetit, ai i ka

kushtuar një rëndësi shumë të madhe studimit të egos dhe rolit që ajo ka në strukturën e

personalitetit njerëzor.

Sipas Rappaport (1959), shpjegimi i funksionit të egos sipas teorisë psikanalitike të

Freud është ndarë në katër etapa themelore. Në etapën e parë, ego-ja është parë si një

strukturë e personalitetit që parandalon takimin me afektet lënduese që vijnë si pasojë e

ngjarjeve që ndodhin në realitetin jashtë individit. Në këtë fazë, kontributi themelor i

psikanalizës ishte shikimi i egos si një strukturë e personalitetit që organizon mbrojtjen

psikike (Rapaport, 1959). Më pas, në etapën e dytë, mbrojtja e egos ndryshoi burimin prej

nga vinte rreziku: prej mbrojtjes nga realiteti i jashtëm drejt mbrojtjes nga rreziqet e


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

25

brendshme intrapsikike të fantazive idike. Freud (1905-1911) në këtë fazë i kushtoi një

rëndësi të madhe mekanizmit mbrojtës të represionit, që sipas tij ndikohej nga instiktet e egos

(Rapaport, 1959). Së treti, në vitin 1923, në librin “Ego dhe Idi” Freud e paraqiti Egon si një

strukturë koherente të proceseve mendore që formohet nga identifikimi me objektet e

humbura. Disa vite më pas, ego u prezantua nga Anna Freud (1946) në librin “Ego dhe

mekanizmat e saj mbrojtës” si një strukturë e pavarur që disponon rrënjët e saj energjike dhe

gjenetike (krah. Kroger dhe Marcia, 2010). Një nga kontributet më të mëdha të Ana Freud në

psikanalizë ka qënë studimi i strukturës së egos dhe vendosja e saj si struktura përgjegjëse për

(a) përdorimin e mekanizmave mbrojtës, dhe për (b) ndërtimin e marrëdhënies me realitetin

(Rapaport, 1959). Së katërti, Hartmann, Kris dhe Lowenstein (1946) zhvilluan më tej

konceptin e Anna Freud (1946) duke argumentuar se ego dhe id janë dy struktura të

diferencuara. Të tre këta autorë, propozojnë se ego karakterizohet nga procese unike dhe

disponon energjinë e saj vetjake, që është e pavarur nga kontrolli instinktual (Rapaport,

1959).

Të gjitha këto zhvillime në psikanalizë bënë që ego të shihej si një strukturë autonome

në dy drejtime: ajo kishte modelin e saj të zhvillimit (principin epigjenetik) dhe mekanizmat e

saj të funksionimit që veprojnë të lira prej instikteve seksuale (Kroger & Marcia, 2010). Këto

zhvillime teorike theksojnë rolin e egos si struktura më e rëndësishme e personalitetit të

individit (Edelson, 1964) dhe kontribuan më pas në krijimin e shkollës psikanalitike të egos.

Gjithashtu, avancimet në fushën e psikanalizës në përgjithësi dhe psikanalizës së egos në

veçanti çuan drejt zbulimit të mënyrës sesi zhvillohet ego përgjatë etapave jetësore dhe se si

ndikonte bota sociale në këtë proces (Kroger & Marcia, 2010).

Kryesisht teoritë psikanalitike e kanë konceptuar zhvillimin psikik si një proces që

ndodh në vitet e para të jetës (Karaj, 2005). Teoritë dominante të kohës (Freud, Klein,

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

26

Mahler, Bowlby) argumentonin se vitet e para të jetës janë vitet më të rëndësishme për

zhvillimin e vetes dhe se ky zhvillim nuk do të vazhdonte me të njëjtin ritëm në adoleshencë

(Schwartz, 2001). Freud (1930) argumentonte fort se koncepti i vetes zhvillohet prej

introjeksioneve prindërore gjatë krijimit të superegos, në fund të fazës fallike. Sipas tij, këto

introjeksione të formuara që në fëmijëri, nuk do të shqyrtohen dhe nuk do të ndryshojnë gjatë

periudhës së adoleshencës ose gjatë periudhës të rinisë (Freud, 1930). Erik Erikson (1950)

ishte psikanalisti i parë që, megjithëse nuk e kundërshtoi asnjëherë Freud, e zgjati procesin e

zhvillimit të identitetit të egos prej introjeksioneve prindërore dhe identifikimeve të

fëmijërisë drejt periudhës së adoleshencës.

Erikson (1950) shqyrtoi të gjitha zhvillimet e psikanalizës dhe argumentoi se ego-ja

zhvillohet përgjatë etapave jetësore si pasojë e përballjes me sfidat dhe krizat e zhvillimit. Në

fushën psikanalitike ishte një hap shumë i madh që të konceptohej se ego zhvillohet edhe

gjatë periudhës së adoleshencës, në stadin gjenital. Erikson e përdori konceptin e identitetit

për herë të parë gjatë punës klinike me individët që kishin humbur njëjtësinë dhe integrimin e

historisë personale të shkuar me jetesën e tyre në të tashmen (Erikson, 1968). Sipas skemës

psikanalitike të atëhershme, përgjegjëse për mosintegrimin e historisë personale dhe

mosfunksionimin aktual mund të ishte vetëm ego dhe Erikson e quajti “humbja e identitetit të

egos” (Erikson, 1968). Erikson e vendosi konceptin e ri të identitetit të egos midis fokusit

intrapsikik të zhvilluar nga psikanaliza dhe fokusit social të zhvilluar nga sociologjia (Côté,

1993). Rapaport si redaktori shkencor dhe miku më i ngushtë i Erikson (1958) shkruan:

"Sipas qasjes eriksoniane, as individi nuk i përshtatet shoqërisë dhe as

shoqëria nuk e “gllabëron” brenda kornizave të saj; por shoqëria dhe individi

formojnë një unitet si pasojë e ndërveprimit të përbashkët.” (fq. 104)

Erikson e konceptoi egon; (a) sipas qasjes epigjenetike (1937), (b) si strukturën që

ndërton marrëdhënien me realitetin (1945), dhe (c) si strukturën që ndërton realitetin social


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

27

(1950). Sipas Rapaport (1959) të tre këta elementë qëndrojnë në themel të teorisë

psikosociale dhe plotësojnë teorinë psikanalitike të Freud. Qasja e Eriksonit ndaj zhvillimit

human në përgjithësi dhe identitetit në veçanti mund të kategorizohet si një teori e orientuar

nga konteksti (Kroger, 2004). Sipas qasjeve të orientuara nga konteksti, formimi i identitetit

dhe zhvillimi i individit nuk mund të kuptohet as duke u fokusuar vetëm tek individi dhe as

duke u fokusuar vetëm tek konteksti social, por duke studiuar ndërveprimin midis tyre

(Lerner, 1993).

Ndryshe nga psikanalistët e tjerë, Erikson (1950) e pa zhvillimin psikologjik si një

proces që ndodh përgjatë gjithë jetës, si pasojë e sfidave, mundësive dhe shtrëngimeve për të

ndryshuar dhe për t’u zhvilluar. Në stadin e fundit të jetës, individit do t’i duhet të përballet

me vdekjen dhe të zbulojë kuptimin që ka patur jeta për të. Përgjigjja që zbulon individi nga

kjo pyetje themelore është thelbësore për brezin pasardhës. Duke e parë zhvillimin njerëzor

në këtë formë, Erikson (1959) propozoi fazat e zhvillimit të egos nga lindja deri në vdekje.

Erikson (1950) shkon edhe më larg kur shkruan se “fëmijët nuk do të kenë frikë nga jeta nëse

prindërit e tyre do të kenë integritetin të mos frikësohen nga vdekja”. Ky pohim vë në dukje

që jeta është një cikël i mbyllur dhe fundi i zhvillimit të një individi takohet me fillimin e

zhvillimit të një individi tjetër.

2.1.3 Modelet e formimit të identitetit

2.1.3.1 Modeli i parë i identitetit: Erik Erikson

Në fushën e psikanalizës, Erikson ishte i pari që i kushtoi një vëmendje shumë të madhe

psikologjisë së të rinjve (Roazen, 1976). Në të gjitha shkrimet e tij ai ka theksuar rolin

adaptiv të zhvillimit gjatë periudhës së adoleshencës. Sipas tij, adoleshenti është duke

formuar identitetin e egos. Pas periudhës së fëmijërisë zhvillohen shkathtësitë, shprehitë dhe

së bashku me maturimin seksual fillon faza e adoleshencës (Erikson, 1950). Adoleshenti

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

28

fillon të ngrejë pyetje për njëjtësinë dhe vazhdimësinë e sensit të vetes që ka krijuar gjatë

fëmijërisë (Erikson, 1950). Zhvillimi i identitetit personal është një detyrë e vështirë për

adoleshentët (Luyckx & Robitschek, 2014). Për të formuar identitetin, adoleshentët duhet të

luftojnë përsëri për betejat e humbura me prindërit gjatë viteve të fëmijërisë, megjithëse tani

ata duhet të përcaktojnë vetë figurat e reja në rolin e “armikut” me të cilin të luftojnë

(Erikson, 1950). Në një studim të kryer nga Luyckx dhe Robitschek (2014) me 551

adoleshentë, u zbulua se arritja e identitetit ishte faktori më i rëndësishëm që lidhte zhvillimin

psikologjik të adoleshentëve me vetëvlerësimin dhe simptomat depresive. Sipas rezultateve të

këtij studimi, arritja e identitetit do të ndikojë në rritjen e vetëvlerësimit dhe në uljen e

simptomave depresive pasi përcakton zhvillimin psikologjik të adoleshentit.

Pyetjet që adoleshenti ngre rreth sensit të vetes në këtë periudhë zhvillimi janë shumë

të ndryshme nga përcaktimi i “vetes” në fëmijëri (Kroger, 2004). Vetja e fëmijërisë zhvillohet

vetëm nëpërmjet ndërveprimit të shëndetshëm dhe ndërtimit të besimit tek figurat prindërore

(Erikson, 1968). Mekanizmat themelorë që formojnë veten në fëmijëri janë introjektimi dhe

identifikimi (Kroger, 2004). Për të marrë admirimin e prindërve, një fëmijë introjekton

figurat e tyre dhe identifikohet me ta. Por, ndryshe nga formimi i vetes, identiteti fillon të

formohet vetëm atëherë kur adoleshenti braktis disa prej identifikimeve të fëmijërisë dhe

zgjedh disa të tjera në përputhje me vlerat, interesat dhe talentet e tij (Kroger, 2004). Në vitin

2012, Wiley dhe Berman zbuluan se mbyllja e hershme e identitetit të prindërve dhe mungesa

e eksplorimit prej tyre, përcaktonin në nivelin 47% distresin që përjetonin adoleshentët në

përpjekje për të formuar identitetin. Sipas autorëve, adoleshentët ndjejnë presionin e

prindërve për t’u angazhuar në realizimin e qëllimeve, objektivave, vlerave, besimeve dhe

roleve, pa u përfshirë në procesin e domosdoshëm të eksplorimit (Wiley & Berman, 2012).

Autorët sugjerojnë se prindërit kërkojnë që adoleshentët të veprojnë në të njëjtën mënyrë siç

kanë vepruar ata me zgjedhjet e tyre (Wiley & Berman, 2012). Ky studim zbuloi se kërkesa e


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

29

prindërve për angazhime pa lejuar eksplorimin gjatë adoleshencës, rrit vuajtjen që përjetojnë

adoleshentët gjatë procesit të formimit të identitetit.

Gjatë adoleshencës, individi është gati që të brendësojë idealet dhe idhujt e tij

afatgjatë si “gardianë” të identitetit final (Erikson, 1950). Egoja që rritet gjatë adoleshencës

ka aftësinë që të integrojë identifikimet e fëmijërisë që kanë mundur të tejkalojnë peripecitë e

libidos, me prirjet e zhvilluara gjatë rritjes dhe me mundësitë që ofrohen nga rolet sociale

(Erikson, 1959). Arritja e identitetit të egos përfshin sintezën e identifikimeve të fëmijërisë,

në mënyrë që të krijojë një marrëdhënie reciproke me shoqërinë dhe të ruajë ndjenjën e

vazhdimësisë me veten (Kroger & Marcia, 2010). Kroger (2004) argumenton se arritja e

identitetit gjatë adoleshencës lidhet me ndërgjegjësimin për vlerat personale. Adoleshenti që

ka arritur formimin e identitetit ka aftësinë të zgjidhë me lehtësi dilemat sociale, të gjejë

kuptim në jetën e tij dhe të reduktojë përjetimin e boshllëkut ekzistencial (Kroger, 2004).

Identiteti i egos që integrohet gjatë periudhës së adoleshencës është më shumë se shuma e të

gjitha identifikimeve të fëmijërisë (Erikson, 1950).

Sipas teorisë psikosociale, identiteti i egos ka të bëjë me shfaqjen e besimit se

njëjtësia dhe vazhdimësia e brendshme individuale është në harmoni me njëjtësinë dhe

vazhdimësinë e kuptimit që kanë të tjerët për të dhe që shihet qartë në përzgjedhjen dhe

vazhdimin e karrierës (Erikson, 1950). Pra, është e rëndësishme që njeriu ta shikojë veten si

një person të ngjashëm në kontekste të ndryshme dhe që njerëzit e ndryshëm ta shohin atë si

të njëjtin ose të ngjashëm. Gjithashtu, formimi i identitetit të bën që ta shikosh mjedisin si të

kontrollueshëm dhe për më tepër të zbulosh që mjedisi ka pritshmëri të ngjashme me të tuat

rreth vetes tënde. Në vitin 1967, Constantinople studioi në Universitetin e Rochester 353

studentë të viteve të para dhe të dyta. Një nga qëllimet e studimit ishte të zbulonte

marrëdhënien midis nivelit të lumturisë të studentëve dhe nivelit që universiteti plotësonte

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

30

nevojat e tyre. Autorët zbuluan se studentët që po realizonin qëllimet e tyre në universitet

ishin më të lumtur se ata që raportonin se universiteti nuk i plotësonte nevojat e tyre

(Constantinople, 1967). Ky studim konfirmoi se realizimi i qëllimeve profesionale ndikon në

përjetimin e lumturisë dhe është në përputhje me teorinë e formimit të identitetit

(Constantinople, 1967). Pra, nëse adoleshenti gjen mjedisin social në të cilin mund të

realizojë qëllimet e tij profesionale ai do të ndjehet i lumtur pasi është duke formuar

identitetin e egos.

Adoleshenca është një periudhë zhvillimi që e detyron individin të kalojë nga

pozicioni i fëminor i “marrësit” drejt pozicionit të “dhënësit” (Kroger & Marcia, 2010). Për të

mbajtur imazhin e vetes të bashkuar, adoleshentët identifikohen me heronjtë, grupet dhe

turmat deri në pikën sa mund ta humbasin plotësisht identitetin e tyre (Erikson, 1950). Arritja

e identitetit kërkon që adoleshenti të ndryshojë botëkuptimin dhe të projektojë në mënyrë

imagjinare veten e tij në trajektoret profesionale (Skorikov & Vondracek, 2010). Ky proces i

rindërtimit të vetes pritet që të forcojë proceset e egos dhe ta bëjë të aftë adoleshentin të

përballojë më shumë detyra të reja zhvillimi (Kroger & Marcia, 2010). Sipas Erikson (1950)

fuqizimi i egos ndodh në dy nivele: në nivelin e brendshëm (vonesa apo kontrolli më i mirë i

impulseve) dhe në nivelin e jashtëm (përshtatja ndaj kërkesave sociale) (Kroger & Marcia,

2010). Studimet korrelacionale mbështesin qasjen e Eriksonit dhe kanë treguar se formimi i

identitetit është i lidhur me lokusin e brendshëm të kontrollit (Adams, Shea & Fitch, 1979)

dhe me zhvillimin më të mirë kognitiv të adoleshentit (Weiss, 1984). Gjithashtu, Adams dhe

Fitch (1983) kanë zbuluar se programet akademike që inkurajojnë të menduarin analitik dhe

ndërgjegjësimin social tek adoleshentët, janë parashikues të fortë të zhvillimit të identitetit.

Pra, mjedisi social mund të ndikojë në zhvillimin e identitetit të egos gjatë adoleshencës.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

31

Për të testuar ndikimin që kanë ndërhyrjet e mjedisit social, Markstrom-Adams (1993)

testuan nëse trajtimet afatshkurtra mund të promovojnë zhvillimin e identitetit të egos.

Autorët zhvilluan dy kuazi-eksperimente me studentë prej moshës 18 deri në 21 vjeç. Për të

matur konstruktin e identitetit u përdor EOM-EIS (Adams et al., 1979) dhe EIS (Rassmusen,

1964) të cilat janë instrumente që masin aspektin sasior të identitetit. Për të realizuar qëllimet

e studimit, u përgatit një ndërhyrje katërjavore me dy sesione në javë. Në sesionin e parë

adoleshentët shkruanin rreth vetes dhe më pas, në sesionin e dytë ata diskutonin me njëri-

tjetrin rreth shkrimeve të mëparshme. Në përfundim të studimit, autorët zbuluan se ndërhyrja

psikologjike nuk ishte shumë efektive, megjithatë ajo ndikoi në disa prej fushave të identitetit

(Markstrom-Adams, 1993). Për adoleshentët që vazhdonin studimet, trajnimi ndikoi në

fuqizimin e mëtejshëm të angazhimeve profesionale. Ndërkohë që pas trajnimit, djemtë

fuqizuan më shumë angazhimet e tyre të mëparshme në lidhje me fushën interpersonale. Një

nga rezultatet interesante ishte që trajnimi nuk ndikoi në rritjen e eksplorimin (Markstrom-

Adams, 1993). Ky ishte një nga studimet e pakta që tentoi të studiojë me metoda

eksperimentale ndikimin që ka mjedisi social në zhvillimin e identitetit të egos. Megjithatë,

ky studim kishte një sërë kufizimesh; (a) numri i adoleshentëve pjesëmarrës ishte i vogël

(N=50), (b) ndërhyrja ishte afatshkurtër, (c) nuk kishte matje longitudinale, dhe (d) një sërë

faktorësh të tjerë nuk u mbajtën në kontroll.

Sipas teorisë psikosociale identiteti është një dimension bipolar (Erikson, 1950). Në

njërin nga skajet qëndron sinteza e identitetit e cila është në sintoni me egon e adoleshentit,

ndërsa në polin tjetër qëndron konfuzioni i identitetit i cili është në mungesë sintonie me egon

e adoleshentit (Schwartz, 2001). Sinteza e identitetit përfaqëson shqyrtimin e identifikimeve

të fëmijërisë dhe ato aktuale në ideale më të mëdha, të cilat identifikohen dhe përcaktohen

nga vetë adoleshenti. Ndërsa konfuzioni i identitetit përfaqëson paaftësinë e adoleshentit për

të zhvilluar ideale mbi të cilat ai mund të krijojë identitetin e të rriturit (Schwartz, 2001). Pra,

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

32

sinteza e identitetit sipas Erikson përfaqëson një pikturë të qartë që adoleshenti ja tregon

vetes dhe botës. Ciaccio (1971) ishte ndër të parët studiues që testoi teorinë psikosociale. Ai

donte të kuptonte nëse zhvillimi psikologjik ndodh përmes përjetimit të krizave siç

parashikohej nga Eriskon. Ai zbuloi që prej moshës 5.8 deri në 11 vjeç, fuqitë dhe qëndrimet

psikosociale rriteshin me rritjen e moshës, por nuk konfirmoi asnjë nga krizat e përshkruara

nga Erikson (Ciaccio, 1971). Pra, Ciaccio mundi të zbulojë vetëm njërën anë të medaljes së

paradigmës së Eriksonit. Ai zbuloi rritjen psikosociale, jo anën pesimiste dhe përjetimin e

krizave psikologjike si pasojë e zhvillimit.

Sipas Schwarts (2001), zgjedhja e karrierës, zgjedhja e partnerit romantik, përcaktimi

ideologjisë fetare, përcaktimi i qëndrimeve politike dhe shumë aspekte të tjera formojnë

mozaikun që përfaqëson adoleshentin. Sa më i qartë dhe i qëndrueshëm që të jetë ky mozaik

aq më afër sintezës së identitetit është adoleshenti dhe e anasjellta, sa më i paplotë dhe i

copëzuar të jetë ky mozaik aq më konfuz do të jetë adoleshenti për identitetin e tij. Sipas

kësaj paradigme, identiteti ka të bëjë me integrimin e pjesëve të vetes në një figurë të qartë të

cilën adoleshenti ia paraqet vetes dhe po ashtu, pa e ndryshuar, ia paraqet edhe botës që

rrethon. Në vitin 2013, Hill dhe bashkëpunëtorët e tij, nëpërmjet studimeve longitudinale,

zbuluan se adoleshentët që janë autentikë dhe që marrin të njëjtat pritshmëri nga mjedisi,

perceptojnë nivel të lartë kontrolli dhe raportojnë nivele më të larta të personalitetit pozitiv.

Sipas autorëve, në mënyrë që adoleshentët të arrijnë të formojnë identitetin, miqtë, familja

dhe anëtarët e tjerë duhet të mbajnë të njëjtat standarde mbi adoleshentin (Hill et al., 2013).

Erikson (1968) e shikon sintezën e identitetit si një konstrukt psikologjik të së

tashmes që parashikon të ardhmen personale. Sipas kësaj pikëpamjeje, identiteti është burimi

prej nga rrjedhin qëllimet jetësore. Erikson, gjatë analizës së Gandit, shkruan se si identiteti i

tij kishte përcaktuar qëllimet e tij jetësore. Sipas të njëjtës linjë teorike, Jane Kroger (2010)


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

33

argumenton se identiteti është konstrukti psikologjik i cili na udhëheq në udhëkryqet e

pashmangshme jetësore.

Sipas Erikson (1968), konfuzioni i identitetit mund të marrë formën nga paqartësia se

çfarë dege studimore të zgjedhësh deri në mendimin që jeta është pa kuptim. Kur dilema të

tilla bazohen në dyshime të hershme mbi identitetin profesional, seksual, etnik apo fushat e

tjera të identitetit atëherë është e zakonshme që të përballemi me shqetësime psikologjike prej

sjelljeve delikuente deri në shfaqjen e simptomave psikotike (Erikson, 1959). Në vitin 1988,

Jones dhe Hartman zbuluan se adoleshentët që kanë konfuzion të identitetit, raportojnë

përqindje shumë të larta të përdorimit të duhanit, alkoolit dhe drogave psikoaktive.

Adoleshentët me konfuzion të identitetit përdorin dy herë më shumë cigaren dhe alkoolin, tre

herë më shumë marijuanën, katër herë më shumë drogat që merren nga rrugët e ajrit dhe pesë

herë më shumë kokainën (Jones & Hartman, 1988).

Në vitin 1959, Erikson duke shqyrtuar paradigmën e tij të identitetit, paraqiti katër

këndet nga mund të vëzhgohet identiteti i egos së adoleshentit. Në njërin kënd, identiteti

mund të shfaqet si një ndjesi e vetëdijshme për identitetin personal; në një kënd tjetër, ai

shfaqet si një luftë e pandërgjegjshme për vazhdimësinë e karakterit personal; në këndin e

tretë shfaqet si veprimet e integruara të sintezës së egos; dhe së fundi, mund të shfaqet si

ruajtja e solidaritetit të brendshëm me identitetin dhe idealet e grupit përkatës (Cit. Schwartz,

2001). Duke u bazuar në shkallën e pozicionimit tek vetja ose tek konteksti, Erikson i

organizoi këto katër kënde në tre nivele (Erikson 1959, 1980). Në nivelin më themelor, u

vendos identiteti i egos që përfshin sintezën e identitetit dhe vazhdimësinë e karakterit

personal (Schwartz, 2001). Në këtë nivel, gjenden besimet më bazike dhe më themelore për

veten që janë thellësisht personale dhe mund të përfaqësojnë konfliktet intrapsikike të

interiorizuara nga prindërit dhe që janë ruajtur gjatë zhvillimit (Erikson, 1974). Duke qënë se

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

34

ky nivel i identitetit është i përbërë nga besimet themelore është përgjithësisht i njëjtë dhe

rezistent ndaj ndryshimeve (Erikson, 1974).

Në pikën e takimit midis vetes dhe kontekstit, Erikson vendosi identitetin personal.

Identiteti personal përfshin qëllimet, vlerat dhe besimet që individi ia paraqet botës siç janë:

qëllimet profesionale, pëlqimet për partnerë të mundshëm, zgjedhjet e fjalëve dhe të gjitha

aspektet e vetes që diferencojnë një individ nga të tjerët (Schwartz, 2001). Në skajin tjetër, në

nivelin e orientuar nga konteksti, Erikson vendosi identitetin social. Sipas tij, identiteti social

përfaqëson solidaritetin e brendshëm me idealet e grupit dhe shkrirja e elementëve të marra

nga grupi i përkatësisë brenda vetes (Schwartz, 2001). Në këtë nivel mund të gjendet gjuha

amtare, vendi i origjinës, përkatësia krahinore, identiteti etnik etj.

Duke u bazuar në të gjitha shkrimet e Erikson vihet re që identiteti është përshkruar

në mënyrë shumëdimensionale: identiteti pasqyrohet në mënyrë shumë të pasur nëpërmjet

rasteve klinike dhe metaforave, por vihet re mungesa e saktësisë teorike dhe logjika

shkencore (Côté & Levine, 1987). Në disa pjesë, identiteti shfaqet si strukturë psikike dhe

herë të tjera si një proces psikologjik (Kroger, 2004). Gjithashtu, sipas Kroger (2004)

identiteti herë paraqitet si një eksperiencë subjektive e vetëdijshme dhe herë si një entitet i

pavetëdijshëm (Kroger, 2004). Sipas Côté (1984), Erikson nuk e operacionalizoi qasjen e tij

dhe pengoi kryerjen e studimeve empirike që të mund të testohej paradigma e tij. Pra,

mungesa e qartësisë shkencore pengoi testimin dhe verifikimin e pandehmave të ngritura nga

Erikson. Një nga kritikat themelore për qasjen e Erikson është që teoria e tij nuk merr

parasysh diferencat kulturore (Kroger, 2004). Krizat e identitetit mund të ndodhin vetëm në

kulturat që lejojnë eksplorimin dhe zgjedhjen e angazhimeve sociale, të karrierës, profesionit,

marrëdhënieve etj. Por, këto kriza të identitetit është shumë e vështirë që të ndodhin në

kulturat dominante ku eksplorimi pengohet nga shtrëngimet sociale.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

35

Si përfundim, Erikson e shikon identitetin si angazhimin më themelor të

adoleshentëve, dhe ruajtjen apo shqyrtimin e tij si detyrën më të rëndësishme gjatë periudhës

së rinisë dhe moshës së rritur (Kroger, 2004). Sipas tij, identiteti është një konstrukt

shumëdimensional që përfshin pikëprerjen midis fushave kognitive, morale, kulturore dhe

sociale, dhe që përfshin si dimensionin personal ashtu edhe atë social (Luyckx, Schwartz,

Goossens, Beyers & Missotten, 2010). Në shumë shkrime të tij, Erikson (1950, 1968) thekson

se formimi i identitetit nuk është asnjëherë final, por është një konstrukt që vazhdon të

ndryshojë vazhdimisht gjatë rritjes.

2.1.3.2 Ndërtimi i statuseve të identitetit: James Marcia

Shkrimet e Erikson mbi procesin dhe formimin e identitetit janë paraqitur si një sfidë shumë e

madhe për kërkuesit shkencorë (Marcia, 1980, 1988). Vështirësitë më të mëdha vijnë nga

pengesat për ta studiuar në mënyrë empirike këtë konstrukt psikologjik (Marcia, 1980, 1988;

Schwartz, 2001; Kroger, 2004; Kroger & Marcia 2010). Gjatë një internshipi klinik në

Harvard, nën supervizimin e David Gutmann (asistent i Erik Erikson) James Marcia u

intrigua nga shkrimet e Erikson mbi identitetin dhe vendosi t’i kushtonte vëmendje këtij

procesi psikologjik. (Marcia, 2004). Duke studiuar të gjitha shkrimet e Erikson, Marcia

(1966, 1967) përfundoi disertacionin me temë “Validimi i konstruktit Eriksonian të

identitetit” dhe ndërtoi intervistën e statusit të identitetit (ISI). Kjo intervistë mat fushat më të

rëndësishme të formimit të identitetit gjatë periudhës së adoleshencës si: planet profesionale,

besimet fetare, vlerat politike, prirjet seksuale dhe qëndrimet gjinore (Marcia 1966, 1967,

1993). Megjithëse Marcia (1989) e shikon formimin e identitetit si një proces që ndikohet nga

ndryshimet socio-kulturore, paradigma e tij kryesisht e shikon identitetin si një “strukturë të

brendshme të vetes” e cila funksionon si një organizëm dinamik dhe që përfshin historinë

individuale, aftësitë personale, instinktet, dhe besimet personale (Marcia, 1980: 190-161).

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

36

Për ndërtimin e statuseve të identitetit, Marcia (1980, 1988) përzgjodhi dy detyra

themelore zhvillimi dhe i vendosi ato si dimensione të pavarura në përcaktimin e identitetit.

Detyrat e zhvillimit të përzgjedhura nga Marcia (1966, 1967, 1993) janë eksplorimi dhe

angazhimi. Sipas tij, eksplorimi është një detyrë zhvillimi që përfaqëson mënyrat e zgjidhjes

së problemeve duke siguruar informacion për veten dhe për mjedisin në mënyrë që të

lehtësojë vendimmarrjen për qëllimet jetësore (Grotevant, 1987). Sipas perspektivës së

identitetit, eksplorimi përfshin shqyrtimin e alternativave rreth shkollimit, profesionit,

ideologjisë, politikës, sjelljeve seksuale dhe qëndrimeve ndaj roleve gjinore. Ndërsa,

angazhimi përfaqëson besnikërinë dhe ndjekjen e besimeve, vlerave dhe qëllimeve specifike

(Blustein et al.,1989). Sipas këtij operacionalizimi, eksplorimi ka të bëjë me shqyrtimin e sa

më shumë alternativave, ndërkohë që angazhimi ka të bëjë me përzgjedhjen midis këtyre

alternativave dhe ndjekjen në vijimësi të tyre (Schwartz, 2001). Duke qënë se angazhimi

përfaqëson adaptimin e një grupi idealesh ai e mbush individin me një sens besnikërie,

qëllimi dhe vazhdimësie (Marcia, 1980).

Duke u bazuar në sasinë e eksplorimit dhe angazhimit që përjeton adoleshenti, Marcia

(1966) veçoi katër statuse të veçanta të identitetit. Pra, nga kryqëzimi midis eksplorimit

(lartë/ulët) dhe angazhimit (lartë/ulët) mund të identifikohen katër statuse të identitetit.

Statuset e veçuar nga Marcia janë: difuzioni i identitetit (D), mbyllja e hershme e identitetit

(F), moratorium (M) dhe arritja e identitetit (A). Adoleshentët në statusin e identitetit të

difuzuar (D) nuk janë përfshirë në procesin e shqyrtimit të alternativave dhe as nuk janë

angazhuar në ndonjë nga fushat e identitetit; në statusin e mbylljes së hershme të identitetit

(F), adoleshentët janë përfshirë në angazhime me shumë pak ose aspak eksplorim; në statusin

e moratoriumit (M) adoleshentët janë duke shqyrtuar alternativat pa u angazhuar ende në

asnjë nga fushat e identitetit; arritja e identitetit (A), adoleshenti është angazhuar në fushat e

identitetit mbas një periudhe të gjatë dhe aktive eksplorimi ( Marcia, 1966, 1980, 1993).


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

37

Sipas Marcia (1979, 1994), adoleshentët me identitet të difuzuar përbëjnë grupin më

heterogjen midis statuseve të identitetit. Difuzioni i identitetit (D) tregon që adoleshenti nuk

ka bërë ende angazhime në lidhje me detyrat e zhvillimit dhe mund të mos ketë eksploruar

alternativat e mundshme në këtë fushë. Adoleshenti brilant që ngel në klasë pasi nuk

përfundon dot detyrat e tij apo i riu 30 vjeçar që vazhdon të jetojë me familjen pasi nuk mund

të përballojë një punë afatgjatë, janë shembujt tipikë të një individi me identitet të difuzuar.

Sipas Marcia (1980) adoleshentët me difuzion të identitetit janë apatikë, të painteresuar dhe

kanë probleme akademike (Berzonsky, 1985). Studimet empirike konfirmojnë që këta

adoleshentë kanë nivele shumë të ulëta të vetëvlerësimit dhe autonomisë (Marcia et al.,

1993), funksionojnë në nivelin parakonvencional ose konvencional të arsyetimit moral dhe

përdorin nivele të larta të shtrembërimeve kognitive (Podd, 1972; Skoe & Marcia 1991;

Slugoski et al., 1984). Gjithashtu, adoleshentët me këtë status të identitetit shfaqin distancë

emocionale nga familja (Adams et al., 1987; Jackson et al., 1990) dhe aftësi të dobëta në

marrëdhëniet interpersonale. Shumica e individëve të difuzuar funksionojnë në nivele shumë

të ulëta dhe i humbasin gjithmonë mundësitë që iu dalin përpara. Sipas Kroger (2004) këta

individë kanë patur probleme me introjektimin e figurave prindërore gjatë periudhës së

fëmijërisë. Josselson (1987), nëpërmjet studimeve empirike, ka zbuluar se prindërit e këtyre

adoleshentëve kanë qënë distantë dhe refuzues gjatë rritjes prej periudhës së fëmijërisë drejt

adoleshencës.

Mbyllja e hershme e identitetit (3F) tregon që adoleshenti është angazhuar pa

eksploruar alternativat e mundshme. Sipas Marcia (1979) këta adoleshentë gjatë intervistës së

parë, ngjajnë shumë me adoleshentët që e kanë arritur identitetit megjithëse ata ndryshojnë

shumë në zhvillimin psikologjik prej tyre. Mbyllja e hershme e identitetit ka të bëjë me

mbylljen e mendjes ndaj alternativave dhe shfaqjen e një vetëkënaqësie dhe rixhiditeti

3 Foreclosure

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

38

(Marcia, 1980). Në arsyetimin e tyre moral ata janë konvencionalë dhe janë shumë të ndikuar

nga vlerat e prindërve ose të një udhëheqësi që t’u tregojë se “kjo është mënyra e drejtë për të

vepruar” (Kroger, 2004). Adoleshentët që e mbyllin herët identitetin idealizojnë

marrëdhëniet me prindërit (Adams, Dyk, & Benion, 1987), shfaqin tipare autoritare (Marcia,

1967) dhe i rezistojnë eksplorimit apo ndryshimit me çdo kusht. Sipas Marcia (1995)

rezistenca e fortë ndaj ndryshimit dhe rezistenca ndaj eksplorimit funksionon si një mburojë

sigurie për ta. Nëse kjo mburojë do të hiqet, adoleshentët që e kanë mbyllur herët identitetin

do të përjetojnë krizë psikologjike pasi nuk dinë se si të veprojnë pa u mbështetur në normat,

rregullat dhe situatat me të cilat janë mësuar më parë (Schwartz, 2001). Në pamje të parë

duket sikur egoja e këtyre adoleshentëve nuk ka një funksion adaptiv ndaj mjedisit por

dominon morali i superegos. Megjithë vështirësitë që shfaq, në rastet kur vlerat e përbashkëta

janë të rëndësishme për mbijetesën e grupit, ky status i identitetit është më adaptivi (Marcia et

al., 1993). Sipas Kroger (2004), këta adoleshentë janë ende të padiferencuar intrapsikikisht

nga introjektimet prindërore gjatë fëmijërisë.

Moratorium (M) tregon që adoleshenti është ende në proces eksplorimi pa bërë asnjë

angazhim. Gjendja e moratoriumit mund të karakterizohet si një gjendje “stuhie” dhe stresi

(Kidwell, Dunham, Bacho, Pastorino, & Portes, 1995) dhe si rrjedhojë adoleshentët nuk

preferojnë që të qëndrojnë në këtë gjendje për një kohë të gjatë (Meeus, 1992). Studimet

empirike kanë zbuluar që adoleshentët me statusin e moratoriumit janë më ankthiozë se

adoleshentët që e kanë arritur identitetin ose e kanë mbyllur herët atë (Marcia 1967; Podd et

al., 1970). Statusi i moratoriumit lidhet me të menduarin kritik, gjenerimin e alternativave kur

individi përballet me probleme jetësore. Ky është statusi në të cilin adoleshenti është më

mendjehapur nga të gjithë statuset e tjerë pasi ai është gjithmonë në kërkim. Megjithatë,

procesi i kërkimit tek një adoleshent në statusin e moratoriumit shoqërohet me shumë

pasiguri (Schwartz, 2001). Në funksionin intrapsikik, adoleshentët me statusin e moratoriumit


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

39

janë duke u ndarë nga introjektimet prindërore dhe kanë më shumë lloje të ndryshme të

marrëdhënieve atashuese (Kroger & Haslett 1988). Këta adoleshentë shfaqin disa vështirësi

në ndarjen nga introjektimet prindërore sidomos nga prindi me seksin e kundërt (Kroger,

2004). Frank et al. (1990) kanë zbuluar që prindërit e këtyre adoleshentëve kanë theksuar

pavarësinë gjatë fazave të ndryshme të rritjes.

Statusi i fundit sipas Marcia (1966) është arritja e identitetit (A), që tregon se

adoleshenti ka eksploruar një serë alternativash dhe më pas ka bërë zgjedhjet e tij. Arritja e

identitetit përbën fundin e rrugëtimit në procesin e gjatë të formimit të identitetit (Marcia,

1966). Adoleshentët që kanë arritur statusin e formimit të identitetit janë shumë autonomë

dhe bazohen shumë pak në opinionet e të tjerëve (Kroger, 2004). Sipas studimeve empirike,

arritja e identitetit lidhet me të menduarin e balancuar (Boyes & Chandler, 1992),

vendimmarrjen efektive (Marcia, 1993) dhe marrëdhëniet e thella ndërpersonale (Craig-Bray,

Adams, & Dobson, 1988). Berzonsky dhe Adams (1999) zbuluan që adoleshentët me këtë

status identiteti kanë zhvillimin më të lartë të egos. Arritja e identitetit është një proces i gjatë

dhe i lodhshëm dhe adoleshenti që e arrin ka punuar më shumë se të gjithë adoleshentët që

janë në statuset e tjerë. Intrapsikisht këta adoleshentë janë më të diferencuar nga të tjerët dhe

kanë më shumë siguri në modelet e tyre të atashimit.(Kroger & Haslett 1988; Papini et al.,

1989).

Një numër shumë i madh studimesh kanë konfirmuar qasjen e Marcia mbi statuset e

identitetit (Meeus 2011). Megjithatë, shumë studiues argumentojnë se statuset e identitetit

mund të karakterizohen më mirë si tipe të karakterit sesa si stade të zhvillimit psikologjik

(Cote & Levine, 1988, Meueus, Iedema, Helsen, & Vollebergh, 1999). Ndërkohë që, Blasi

dhe Glodis (1995) argumentojnë se statuset e identitetit të Marcia (1966, 1967) nuk zbulojnë

botën fenomenologjike të identitetit. Sipas Cote and Levine (1988), paradigma e Marcia’s

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

40

nuk e kap të gjithë konceptin e identitetit të Erikson (1950) pasi injoron fokusin në kontekstin

zhvillimor. Për më tepër, Waterman (1982) argumenton se nuk ka një vijimësi të trajektores

së zhvillimit të statuseve. Teorikisht pritet që nga difuzioni i identitetit të shkojmë tek mbyllja

e hershme ose tek moratorium apo tek arritja e identitetit. Një hipotezë tjetër do të ishte

lëvizja nga mbyllja e hershme drejt moratoriumit ose arritjes së identitetit dhe së fundi lëvizja

nga moratorium drejt arritjes së identitetit (Kroger & Marcia, 2010). Por, kërkimet kanë

zbuluar që trajektoret e identitetit nuk janë përherë rritëse, drejtvizore dhe për më tepër

adoleshentët mund edhe të bëjnë regres dhe të lëvizin prej arritjes së identitetit drejt

difuzionit, mbylljes së hershme apo moratoriumit (Kroger & Marcia, 2010). Në një meta-

analizë të kryer nga Kroger, Martinussen dhe Marcia (2010) duke analizuar 287 botime dhe

278 studime doktorale, u zbulua që ndryshimet progresive ndodhnin dy herë më shumë se

ndryshimet regresive. Ndryshimi më i shpeshtë ndodhte prej statusit të moratoriumit drejt

arritjes së identitetit. Gjithashtu, studiuesit zbuluan që ndodhin edhe ndryshime regresive dhe

për këtë duhen të kryhen studime të tjera që të analizojnë me shumë kujdes këtë proces

(Kroger, Martinussen & Marcia, 2010).

Gjatë viteve të fundit Luyckx, Goossens, Soenens, dhe Beyers (2006), duke u

mbështetur në qasjen e Marcia (1966), zhvilluan paradigmën individuale të zhvillimit të

identitetit e cila është e orientuar në proceset psikologjike të formimit të identitetit. Sipas

kësaj paradigme, identiteti zhvillohet sipas një modeli katërdimensional që përfshin

eksplorimin e përgjithshëm, angazhimin, eksplorimin e thellë dhe identifikimin me

angazhimin. Sipas paradigmës individuale të orientuar nga procesi, eksplorimi dhe angazhimi

ndahen në dy dimensione të pavarura, por që janë të lidhur me njëri-tjetrin (Luyckx,

Schwartz, Goossens, Beyers & Missotten, 2010). Paradigma individuale e orientuar nga

procesi e shikon formimin e identitetit të përbërë nga (a) formimi i angazhimit dhe nga (b)


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

41

vlerësimi i angazhimit, ku secila prej tyre përfshin një dimension eksplorimi dhe një

dimension angazhimi (Luyckx, Schwartz, Goossens, Beyers & Missotten, 2010).

Procesi i formimit të angazhimit përfaqëson modelin sipas të cilit adoleshenti

përzgjedh një nga disa alternativat e mundshme të identitetit. Ky dimension përfshin

eksplorimin e gjerë dhe kryerjen e angazhimit (Luyckx, Goossens, Soenens, & Beyers, 2006).

Eksplorimi i gjerë është procesi psikologjik që ka të bëjë me zbulimin dhe mbledhjen e

informacionit së brendshmi dhe së jashtmi rreth alternativave të ndryshme të identitetit si:

unë mendoj në mënyrë aktive rreth drejtimeve të ndryshme që mund të marrë jeta ime, unë

mendoj rreth qëllimeve që mund të ndjek etj. Ndërsa, kryerja e angazhimit është procesi

psikologjik që ka të bëjë me kryerjen e zgjedhjeve të forta në fusha të ndryshme të identitetit

(Luyckx, Schwartz, Goossens, Beyers & Missotten, 2010). Kryesisht, këto zgjedhje bëhen

pas eksplorimit të gjerë të mundësive (Unë kam vendosur për drejtimin që do të ndjek gjatë

jetës time). Këto dimensione të identitetit përshkruhen shumë qartë edhe nga paradigma e

statuseve të identitetit e ndërtuar nga Marcia në vitin 1966.

Dimensionet e reja të përshkruara nga paradigma individuale e orientuar nga procesi

janë eksplorimi i thellë dhe identifikimi me angazhimin (Luyckx, Goossens, & Soenens, et al.,

2006). Të dyja këto dimensione përfshihen në konceptin e vlerësimit të angazhimit, e cila

përbën edhe risinë e këtij modeli në shpjegimin më të thellë të procesit të zhvillimit të

identitetit. Vlerësimi i angazhimit mbi fushat e identitetit ka të bëjë me vlerësimin dhe

riformulimin e angazhimeve të identitetit (Bosma & Kunnen, 2001; Meeus, 1996). Sipas

kësaj qasjeje adoleshentët i vlerësojnë angazhimet e tyre të identitetit vazhdimisht.

Eksplorimi i thellë i referohet mekanizmave të thellë intrapsikikë, mbledhjes së informacionit

dhe diskutimit me të tjerët rreth angazhimeve aktuale (Meeus, 1996). Eksplorimi i thellë

mund të shikohet në bisedat e adoleshentëve me veten “Unë mendoj nëse planet e mia për të

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

42

ardhmen më përshtaten vërtet mua” ose në diskutimet me bashkëmoshatarët “Unë përpiqem

të kuptoj se çfarë mendojnë të tjerët për drejtimet që unë kam marrë në jetë” (Luyckx,

Schwartz, Goossens, Beyers & Missotten, 2010). Identifikimi me angazhimin i referohet

shkallës së sigurisë dhe besnikërisë në lidhje me angazhimet aktuale dhe se sa këto

angazhime lidhen me dëshirat dhe kërkesat individuale (Bosma, 1985). Ky dimension mund

të shikohet në pohime të tilla si “Planet e mia për të ardhmen përputhen me interesat dhe

vlerat e mia të vërteta” ose “Unë jam i sigurt që qëllimet e mia afatgjata janë më të mirat për

mua” (Luyckx, Schwartz, Goossens, Beyers & Missotten, 2010). Në mënyrë të përmbledhur

paradigma individuale e orientuar nga procesi paraqitet më poshtë.

Sipas kësaj paradigme zhvillimi i identitetit ndodh në dy stade; në stadin e parë ndodh

formimi i angazhimit të identitetit përmes proceseve psikologjike të : (a) eksplorimit të gjerë

dhe (b) kryerjes së angazhimit, dhe në stadin e dytë ndodh vlerësimi i angazhimit përmes

proceseve psikologjike të (c) eksplorimit të thellë dhe (d) identifikimit me angazhimin. Për

një shpjegim të qartë të këtyre proceseve mund të analizojmë rastin e një maturanti përpara

përzgjedhjes së degës së studimit. Përpara se të marrë vendimin se çfarë dege do të studiojë,

maturanti bën një eksplorim të gjerë përmes marrjes së informacionit nga media, interneti,

bashkëmoshatarët ose familjarët. Më pas, kryen angazhimin duke zgjedhur një nga fushat e

studimit. Sapo fillon studimin në fushën e përzgjedhur, fillon procesi i eksplorimit të thellë

për të vlerësuar zgjedhjen e bërë. Pra, procesi i zhvillimit të identitetit nuk mbaron me të

përzgjedhur degën e studimit. Pas procesit të vlerësimit mund të ndodhë identifikimi me

fushën e përzgjedhur ose të rifillojë përsëri eksplorimi i gjerë nga fillimi.

Eksplorimi

i

gjerë

Kryerja

e

angazhimit

Eksplorimi

i

thellë

Identifikimi

me

angazhimin

FORMIMI I ANGAZHIMIT VLERËSIMI I ANGAZHIMIT


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

43

Paradigma individuale e orientuar nga procesi (Bosma & Kunnen, 2001; Meeus,

1996) i ka shtuar paradigmës së statuseve të identitetit (Marcia, 1966) procesin e

vazhdueshëm të vlerësimit të identitetit dhe kuptimin më të thellë të proceseve psikologjike të

secilit status. Ky model i ri duket se plotëson mangësinë më të madhe të modelit të ndërtuar

nga Marcia (1966), dimensionin zhvillimor të identitetit.

2.1.3.3 Paradigma social-kognitive e ndërtimit të identitetit

Për më shumë se tridhjetë vite identiteti është konceptuar dhe studiuar sipas qasjes së

Marcia-s (1966) mbi statuset e identitetit. Duke u mbështetur në qasjen e Marcia, Grotevant

(1987) e konsideroi konstruktin e eksplorimit si “punën që duhej bërë për të eksploruar

procesin e identitetit”. Sipas tij, në paradigmën e statuseve të identitetit, eksplorimi ishte

procesi që varion nga një individ tek tjetri dhe angazhimi vjen si rrjedhojë e tij (Schwarz,

2001, Bosma, 1992). Pra, Grotevant (1987) e pa eksplorimin si procesin që fshihej mbrapa

zhvillimit të identitetit. Sipas tij, eksplorimi gjatë adoleshencës ndodh si funksion i zhvillimit

të aftësive dhe orientimeve që një individ përdor gjatë procesit të formimit të identitetit

(Schwarz, 2001). Në këto aftësi mund të përfshihen të menduarit kritik, zgjidhja e

problemeve dhe parashikimi i së ardhmes (Grotevant, 1987). Ndërsa orientimi mund të shihet

në sjelljet (rixhiditeti dhe zvarritja) që ndikojnë në gatishmërinë e adoleshentit për t’u

përfshirë në procesin e eksplorimit (Schwarz, 2001).

Grotevant (1987) identifikoi pesë faktorë që ndikojnë në procesin e eksplorimit: (a)

prirja për të kërkuar informacion, (b) prezenca ose mungesa e forcave konkurruese në jetën e

adoleshentit, (c) kënaqësitë ose pakënaqësitë me identitetin aktual, (d) pritshmëritë ndaj

procesit të eksplorimit dhe (d) gatishmëria për të eksploruar. Të gjithë këta faktorë së bashku

mund të parashikojnë shkallën e eksplorimit nga një adoleshent (Schwarz, 2001). Kerpelman

et al.(1997) zbuloi që nëse procesi i eksplorimit të identitetit ka filluar, faktorët e mësipërm

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

44

vazhdojnë që ta udhëheqin, ndikojnë ose ta ndalojnë këtë proces. Nëse një adoleshent është i

kënaqur me identitetin që ka arritur, ai do ta ndërpresë procesin e eksplorimit, ndërsa nëse ai

është i pakënaqur, eksplorimi do të vazhdojë më gjatë (Grotevant, 1992). Studimet empirike

kanë zbuluar se sigurimi i informacionit është parë si një nga komponentët më të rëndësishëm

të eksplorimit (Marcia, 1980; Waterman, 1982). Qasja e Grotevant (1987) megjithëse

parashikon se cilët janë faktorët që ndikojnë në procesin e eksplorimit, nuk parashikon se kur

rivlerësohet identiteti dhe në cilat kushte rifillon eksplorimi. Gjithashtu, nuk ka shumë

studime empirike që e konfirmojnë këtë qasje (Shchwarts, 2001). Për më tepër, kjo qasje nuk

e kategorizon individin në një stil të veçantë të eksplorimit apo të zhvillimit të identitetit. Ky

model i ndërtuar nga Grotevant (1987) shihet si pararendës i modelit të stileve të identitetit

(Berzonsky, 1989).

Berzonsky (1990), duke u mbështetur në teorinë e konstrukteve psikologjike (Kelly,

1950), dhe qasjen e Grotevant (1987) kritikoi modelin e statuseve të identitetit (Marcia, 1966)

pasi ky model nuk përfshin mekanizmat e zhvillimit psikologjik. Sipas tij, modeli i statuseve

të identitetit (Marcia, 1966) nuk përfshin trajektoret e zhvillimit nga adoleshenca drejt rinisë

së hershme dhe nuk shpjegon faktorët që shtyjnë adoleshentin drejt eksplorimit dhe

angazhimit. Ndërkohë që statuset e identitetit të Marcia-s bazohen në raportimet për veten në

të shkuarën, modeli i ri identitetit (Berzonsky, 1989) i klasifikon adoleshentët në bazë të

raportimeve për veten në të tashmen dhe për mënyrën sesi ata përballojnë situatat e

përditshme (Schwartz, 2001). Paradigma e re, e ndërtuar nga Berzonsky, argumenton se

identiteti zhvillohet si një teori implicite për veten (Berzonsky 2010). Epstein (1980) e shikon

“teorinë për veten” si një strukturë kognitive që përbëhet nga sisteme të organizuara të

konstrukteve personale, të supozimeve, të hipotezave, të besimeve, të skemave dhe të

postulateve mbi ndërveprimin e vetes me botën që na rrethon.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

45

Sipas qasjes social-kognitive të ndërtimit të identitetit katër statuset e identitetit të

Marcia (1966) reflektojnë stile të ndryshme të përballimit të krizës së identitetit (Berzonsky,

2010). Stili i identitetit sipas Berzonsky (1989) përfshin strategjitë social-kognitive që

adoleshentët përdorin kur përfshihen ose shmangen nga detyrat që lidhen me ndërtimin ose

ruajtjen e sensit të identitetit. Për të matur formimin e identitetit Berzonky i mbajti

komponentët e eksplorimit dhe angazhimit që Marcia i kishte përzgjedhur më parë në

modelin e statuseve të identitetit (Berzonsky, 2011). Instrumenti i stileve të identitetit (ISI) i

ndërtuar nga Berzonsky (1989) përbëhet nga katër shkallë: tre prej tyre masin fusha të

ndryshme të eksplorimit dhe njëra mat angazhimin e adoleshentëve gjatë përballjes me krizën

e identitetit. Sipas modelit social-kognitiv, adoleshentët mund ta përballojnë krizën e

identitetit sipas tre stileve të ndryshme: (a) stili shmangës që vonon orientimin apo

angazhimin; (b) stili i mbyllur dhe jofleksibël që bazohet në konformizëm dhe, (c) stili i

hapur që përdor strategjitë e arsyetimit formal. Sipas këtyre proceseve Berzonsky (1989) e

konceptoi procesin e formimit të identitetit sipas tre stileve social-kognitive: (a) stili difuz-

shmangës i identitetit, (b) stili normativ i identitetit dhe (c) stili informativ i identitetit. Më

poshtë do të përshkruhen të tre stilet e përballimit të krizës së identitetit dhe rezultatet

empirike për secilin prej tyre.

Adoleshentët që karakterizohen nga stili difuz-shmangës i identitetit (Berzonsky,

1989) janë adoleshentët që mund të karakterizohen në statusin e identitetit të difuzuar sipas

Marcia-s (1966). Këta adoleshentë përpiqen të shmangin përballjen me problemet personale,

konfliktet dhe vendimet jetësore (Berzonsky, 2003). Një individ më këtë stil të identitetit i

zvarrit dhe i shtyn kërkesat situacionale deri në pikën që pasojat të diktojnë sjelljet e tij

(Berzonsky, 2003). Pra, këta adoleshentë e ndërtojnë teorinë për veten në çast, të ndikuar

plotësisht nga situata. Tek këta adoleshentë konstruktet e vetes janë të fragmentarizuara dhe

ju mungon qartësisht uniteti dhe harmonia e brendshme (Berzonsky, 2003). Megjithëse

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

46

adoleshenti me këtë stil të përballjes me krizat e identitetit mund të përfshihent në eksplorim,

eksplorimi është i çorganizuar, i rastësishëm dhe situacional (Berzonsky, 2011). Ky stil i

identitetit mund të karakterizojë studentin që bën detyrat e kursit një ditë përpara afatit të

dorëzimit ose një djalë/vajzë që ndërron shumë partnerë dhe refuzon të vendosë për

angazhime afatgjata romantike. Sipas kërkimeve empirike, stili difuz-shmangës i identitetit

lidhet me strategji funksionimi të bazuara emocionalisht, me pritshmëri për kontroll nga

jashtë, neuroticizëm dhe me reagime depresive (Berzonsky, 1990, 1994; Berzonsky &

Ferrari, 1996). Gjithashtu, adoleshentët me stilin difuz-shmangës bëjnë përpjekje për të

shfajësuar ose racionalizuar performancat e tyre negative, sjelljet vetëgjymtuese, dhe

mungesën e angazhimit në fushat e identitetit (Berzonsky & Ferrari, 1996, 2009, Berzonsky,

2010).

Stili normativ i identitetit karakterizohet nga imitimi dhe konformizmi (Schwartz,

2001). Këta adoleshentë janë teoricienët dogmatikë të vetes (Berzonsky, 2010). Kryesisht, ata

iu përmbahen fort dhe brendësojnë qëllimet, vlerat dhe rekomandimet e personave më të

rëndësishëm dhe/ose grupeve të caktuara në mënyrë automatike (Berzonsky, 2010). Këta

adoleshentë angazhohen në fushat e identitetit pa eksploruar dhe shqyrtuar alternativat në

mënyrë kritike (Berzonsky, 2010). Këta individë nuk e tolerojnë dot paqartësinë dhe kanë

nevojë që të marrin vendime racionale duke eliminuar alternativat. Qëllimi kryesor i tyre

është që të ruajnë pikëpamjet për veten dhe t’i mbrojnë ato nga informacione që kërcënojnë

sistemet themelore të vlerave dhe besimeve (Berzonsky, 2010). Adoleshentët me mbyllje të

hershme të identitetit sipas Marcia përfshihen në stilin normativ të procesimit sipas qasjes

social-kognitive (Berzonsky & Neimeyer, 1994). Kur duhet që të përballen me vendime të

rëndësishme jetësore ata këshillohen me figurat autoritare ose me individë të rëndësishëm,

prej nga kanë brendësuar standardet morale apo vlerat e tyre (Schwartz, 2001). Një

adoleshent tipik me stilin normativ të procesimit, këshillohet me nënën e tij çdo herë që


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

47

përballet me një vendim të rëndësishëm dhe përdor gjithmonë këshillën e saj. Një shembull

tjetër mund të jetë një kërkues shkencor sasior që nuk pranon të ndryshojë programin

statistikor të analizimit të të dhënave, edhe pse mund t’i duhet, pasi është mësuar me

programin e mëparshëm. Kërkimet tregojnë që adoleshentët me këtë stil të identitetit kanë

vetëdijshmëri të lartë, janë të gatshëm, kanë një sens të qartë drejtimi, nivel të lartë

mirëqënieje psikologjike, dhe një nevojë të lartë për strukturë (Berzonsky & Kinney, 1995;

Berzonsky & Kuk, 2000).

Stili më i shëndetshëm sipas kësaj paradigme është stili informativ i identitetit.

Individët më stilin informativ të procesimit kërkojnë, vlerësojnë, operacionalizojnë me kujdes

të gjitha informacionet që lidhen me identitetit e tyre (Berzonsky, 2010). Adoleshentët me

këtë stil të procesimit veprojnë në të njëjtën mënyrë si shkencëtarët intuitivë që duan të

mësojnë informacione të reja për veten dhe të sigurojnë informacion vetë-diagnostikues të

saktë (Berzonsky, 2010). Ata mbajnë një pozicion skeptik ndaj pikëpamjeve të tyre dhe

rivlerësojnë pjesët e ndërtimit të vetes kur ballafaqohen me mospërputhje (Berzonsky, 2010).

Këta adoleshentë konsiderohen si “agjentë” racionalë të cilët kërkojnë shpjegime ose

argumente racionale për të gjitha zgjidhjet ose veprimet e tyre (Berzonsky, 2010). Stili

informativ i identitetit përfshin aftësi të fokusuara tek problemi (Berzonsky, 1992), eksplorim

aktiv (Schwartz, 1996), angazhime fleksibël (Berzonsky & Neimeyer, 1994), dhe nivele të

larta të vetëvlerësimit (Berzonsky, 2004). Sipas kësaj qasjeje, adoleshenti me stil informativ

të identitetit është më i prirur të ndërtojë një teori të mirëdiferencuar të vetes e cila është edhe

e integruar hierarkisht (Berzonsky, 2010).

2.2 Ndikimi i sëmundjeve në trajektoret e zhvillimit gjatë periudhës së

adoleshencës

Në literaturën psikologjike, ekzistojnë shumë mundësi studimi për adoleshentët, si për

shembull si ndryshon fiziologjia e tyre, si sillen ata ndaj trupit, si krijojnë marrëdhënie me

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

48

seksin tjetër apo si i marrin vendimet. Adoleshenca është periudha e zhvillimit që

karakterizohet nga ndryshime biologjike, kognitive dhe psikosociale (Berger, 1998). Sipas

Huebner (2009) zhvillimi gjatë adoleshencës mund të shihet si një reflektim i ndërveprimit

midis organizmit të adoleshentit dhe sistemit ku ai jeton. Në sistemin që ndërvepron me

adoleshentin përfshihet marrëdhënia e tij me familjen, miqtë, shokët, komunitetin dhe

kulturën e vendit përkatës.

Megjithëse adoleshentët janë një grup shumë heterogjen, ata kanë një të përbashkët, të

gjithë zhvillohen vrullshëm në aspektin psikologjik (Moshman, 2005). Zhvillimi psikologjik i

adoleshentëve është një fushë shumë interesante për t’i kuptuar nga afër. Sipas Huebner

(2009), zhvillimi psikologjik i adoleshentëve vihet re në zhvillimin e identitetit personal,

rritjen e autonomisë, krijimin e intimitetit, qartësimin mbi seksualitetin dhe arritjen në fusha

të ndryshme të jetës. Warner dhe Hauser (2009) argumentojnë se adoleshentët përballen me

ndryshime të dukshme zhvillimi, me sfida dhe përpjekje për të fituar pavarësinë nga familja

dhe me angazhime për të realizuar qëllimet e orientuara nga e ardhmja.

Të gjitha detyrat e zhvillimit që duhet të kryhen nga adoleshentët mund të

komplikohen nga prezenca e sëmundjeve kronike. Schur, Gamsu, & Barley (1999) sugjerojnë

se diagnostikimi me një sëmundje kronike mund të shkaktojë një “çarje biografike” për

adoleshentin dhe si rrjedhojë e kësaj, zhvillimi i tij bëhet edhe më i vështirë. Krahas

përballjes me stresorët e jetës së përditshme, punën për realizimin e detyrave të zhvillimit dhe

mangësitë e burimeve personale, sëmundjet kronike afektojnë edhe më shumë trajektoret e

zhvillimit të çdo adoleshenti (Seiffge-Krenke, 1995). Secila prej sëmundjeve kronike që

shfaqet gjatë periudhës së adoleshencës ka karakteristikat e saj të veçanta në diagnostikim,

simptoma, trajtim dhe në prognozën e saj (Warner & Hauser, 2009). Secila sëmundje ndikon

në mënyrë unikale në zhvillimin e adoleshentit si gjatë ashtu edhe pas periudhës së


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

49

adoleshencës. Për më tepër, simptomat, trajtimi dhe prognoza nuk ndryshojnë vetëm nga

njëra sëmundje tek tjetra por edhe midis adoleshentëve që përjetojnë të njëjtën sëmundje

(Warner & Hauser, 2009). Si rrjedhojë e kësaj, kur analizojmë ndikimin e një sëmundje tek

adoleshenti duhet të merren parasysh transaksionet e adoleshentit me sistemin ku ai jeton:

familjen, miqtë, shokët, shkollën dhe kulturën. Cicchetti (2002) sugjeron që analiza e

ndikimit të sëmundjes tek adoleshenti duhet të bëhet në disa nivele, në formë dinamike, dhe

në mënyrë reciproke.

2.2.1 Ndikimi i kancerit në trajektoret e zhvillimit gjatë periudhës së adoleshencës

2.2.1.1 Epidemiologjia e kancerit gjatë periudhës së adoleshencës

Prania e sëmundjeve kancerogjene gjatë fëmijërisë dhe adoleshencës është një ngjarje

traumatike si për adoleshentët ashtu edhe për familjet e tyre (Schwartz et al., 2009). Kanceri

shfaqet në lloje të ndryshme, në forma të veçanta dhe për më tepër është përherë kërcënues

për jetën e adoleshentit. Sipas qasjeve mjekësore, etiologjia e kancerit është multifaktoriale

dhe mund të vijë si pasojë e faktorëve gjenetikë, organikë, sjellorë dhe mjedisorë (Schwartz

et al., 2009). Megjithatë, etiologjia dhe faktorët e riskut për shfaqjen e kancerit gjatë

adoleshencës janë ende shumë të paqartë.

Sipas raportit të statistikave në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SEER)

(Niederhuber, Reaman, Anderson, & Albritton, 2006) kanceri shfaqet 2.7 herë më shumë prej

moshës 15 deri në 30 vjeç në krahasim me 15 vitet e para të jetës. Gjatë studimit të të

dhënave për epidemiologjinë e kancerit tek adoleshentët dhe të rinjtë (Niederhuber, Reaman,

Anderson, & Albritton, 2006) zbulohet që në 25 vitet e fundit incidenca e kancerit tek

adoleshentët është rritur në mënyrë të qëndrueshme (Bleyer, 2002). Më poshtë paraqiten të

dhënat e studimit mbi epidemiologjinë e kancerit nga viti 1975 deri në vitin 1995 të kryera në

Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

50

Tabela 1: Mesatarja vjetore e incidencës së tumoreve të përshkruar për një milion adoleshentë prej

moshës 15 deri 19 vjeç për të gjitha racat dhe të dyja sekset nga viti 1975-1995

Shkalla

Tipi i Tumorit 1975-1979 1980-1984 1985-1989 1990-1994

Të gjithë lokalizimet 183.0 187.7 199.3 203.8

Leuçemi akute limfoblastike 10.6 13.2 12.4 13.0

Limfoma Jo Hodgkin 10.7 14.5 14.4 16.3

Osteosarkoma 6.6 8.9 9.7 9.3

Tumori i testeve me qeliza

germinale 22.1 26.7 24.9 28.4

Tumori ovarian me qeliza

germinale 7.9 8.3 11.8 13.3

Karcinoma gonadale 2.7 2.4 4.3 5.3

Rreth 95% e kancerit në adoleshencë shfaqet në forma të tilla si limfoma e Hodgkin,

melanoma, kanceri i testikujve, tumoret malinje të traktit gjenital femëror, kanceri i tiroides,

sarkomat e indeve të buta, leuçemia, tumoret e trurit dhe të medulës spinale, kanceri i gjirit,

sarkoma e kockave dhe tumore me qeliza germinale jogonadale (Niederhuber, Reaman,

Anderson, & Albritton, 2006). Sipas Schwartz et al., (2009) nuk vihen re diferenca gjinore në

shfaqjen e kancerit. Pra, si djemtë ashtu edhe vajzat preken njëlloj nga kanceri gjatë

periudhës së adoleshencës.

Nga studimi i raportit të SEER (2006) vihet re që incidenca e kancerit në grupmoshën

15-19 vjeç është e ngjashme me incidencën e grupmoshës 0-4 vjeç por ndërkohë është dy

herë më e madhe se incidenca e kancerit në grupmoshën 5-9 vjeç dhe grupmoshës 10-14 vjeç


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

51

(Bleyer, 2002). Raporti i SEER paraqet një studim shkencor me metodologji efikase për

zbulimin e incidencës dhe të prevalencës së kancerit tek adoleshentët dhe të rinjtë por nuk ka

mundur të shpjegojë faktorët që kanë ndikuar në këtë rritje të incidencës së kancerit. Kjo

rritje vihet re veçanërisht gjatë periudhës së adoleshencës. Autorët argumentojnë

(Niederhuber, Reaman, Anderson, & Albritton, 2006) se kur kanceri shfaqet përpara moshës

30 vjeç ai është spontan dhe nuk lidhet me faktorët predispozues mjedisor apo familjarë. Pra,

etiologjia e kancerit gjatë periudhës së adoleshencës është shumëfaktoriale dhe/ose ende nuk

janë izoluar faktorët që mund të shpjegojnë shfaqjen e tij.

Rezultate të ngjashme me raportin e SEER për incidencën e tipeve të kancerit gjatë

adoleshencës raporton edhe studimi i kryer në Skoci nga Black dhe kolegët në vitin 1993. Ky

studim, megjithëse është kryer përpara disa vitesh, është i rëndësishëm pasi krahas incidencës

së tipeve të kancerit gjatë adoleshencës, ka studiuar edhe mbijetesën e adoleshentëve 5 vite

pas diagnostikimit dhe trajtimit.

Nga analiza e tabelës më poshtë, vihet re se rreth 70% e adoleshentëve të

diagnostikuar nga kanceri jetojnë më shumë se 5 vite pas diagnostikimit. Gjithashtu,

rezultatet tregojnë se kanceri limfatik është tipi që ka prognozën më të keqe (38%), ndërsa

kanceri i testikujve ka prognozën më të mirë (90%). Sipas Black et al., (1993), në Skoci prej

vitit 1983 deri në vitin 1987, u diagnostikuan me kancer 846 adoleshentë dhe 70% prej tyre

mbijetuan për rreth 5 vjet.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

52

Tabela 2: Tipet më të shpeshta të kancerit gjatë adoleshencës në Skoci gjatë viteve 1983-1987 sipas

Black et al

Diagnoza Nr. i rasteve % e mbijetesës pas 5

vitesh

Morbus Hodgkin 145 86.1

Kanceri i testikujve 114 89.9

Kanceri i kockave 94 48.1

Kanceri Limfatik 89 38.2

Kanceri i SNQ 63 52.4

Sipas shumë studimeve për epidemiologjinë e kancerit, prognoza afatshkurtër e

adoleshentëve që vuajnë nga kanceri është relativisht e mirë. Afërsisht rreth 80-90% prej tyre

jetojnë deri në një vit pas diagnostikimit, por më pas shpeshtësia e mortalitetit prej

sëmundjeve primare ose sekondare rritet. Në vitet e fundit të shekullit XX është përmirësuar

ndjeshëm prognoza për adoleshentët që vuajnë nga kanceri, por vitet e fundit shkenca

mjekësore ka hasur pengesa në rritjen më tej të jetëgjatësisë së adoleshentëve. Sipas Bleyer

(2002) përmirësimi për rritjen e jetëgjatësisë së adoleshentëve që vuajnë nga kanceri nuk ka

avancuar aq sa përmirësimi i jetës së fëmijëve që vuajnë prej tij. Sipas studimeve, faktorët që

mund të ndikojnë në këto rezultate janë mungesa e vëmendjes ndaj diferencave biologjike të

adoleshentëve (Bleyer et al, 2008) dhe vonesa e diagnostikimit të adoleshentëve (Albritton &

Eden, 2008).

Sipas studimeve të ngjashme për prognozën e kancerit rreth 80% e fëmijëve të

diagnostikuar jetojnë mesatarisht pesë vite pas trajtimit (Greenlee, Murray, Bolden, &

Wingo, 2000,) dhe ndërkohë 328,000 prej adoleshentëve të diagnostikuar dhe të trajtuar nga


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

53

kanceri jetojnë sot në SHBA (Mariotto et al., 2009). Sipas vlerësimeve të kryera nga Robison

(1993) rreth 7500 fëmijë nën moshën 15 vjeç u diagnostikuan me kancer dhe 4800 (64%) prej

tyre mbijetuan nga sëmundja për një kohë të gjatë. Në vitin 1996, Shoqata Amerikane e

Kancerit vlerësoi/parashikoi që rreth 8,300 fëmijë do të vuajnë nga kanceri dhe rreth 70%

prej tyre do të jenë në gjendje t’i mbijetojnë sëmundjes. Bleyer (2002) parashikon që në vitin

2000 do të ketë rreth 200,000 fëmijë të mbijetuar nga kanceri në Shtetet e Bashkuara të

Amerikës të cilët do të përbëjnë 1/ 900 e individëve të moshës 16-44 vjeç (Bleyer, 2008).

Krahas pasojave të shumta që janë dokumentuar mbi pasojat e kancerit në

adoleshencë, pasoja më e rëndë është rritja e shanseve për të humbur jetën në moshë të re.

Faktorët që ndikojnë në humbjen e hershme të jetës janë malinjiteti primar ose komplikimet

akute si pasojë e terapive mjekësore (Nicholson, Fears & Bryne, 1994). Shumë studime të

tjera raportojnë pasoja të rënda që vijnë si pasojë e trajtimit me kirurgji, radioterapi dhe

kimioterapi ku përfshihen efektet negative në organe të ndryshme (Neglia & Nesbit 1993), në

sistemet e riprodhimit (Byrne et al., 1987), problemet neuropsikologjike (Brouwers, Riccardi.

& Fedio, 1985; Copeland, 1992) dhe dëmtimet vizive (O'Malley et al., 1980; Tebbi &

Mallon, 1988).

Duke analizuar dhe interpretuar këto rezultate mund të arrijmë në përfundimin që

adoleshentët janë një popullatë që preket si nga kanceri ashtu edhe nga pasojat që vijnë prej

tij. Kanceri i shfaqur në adoleshencë është unik si për faktorët e riskut ashtu edhe për tipet

dhe format në të cilat shfaqet. Sipas Schwartz (2009) regjimi i trajtimit të kancerit gjatë

adoleshencës është intensiv, ndërhyn në jetën e tyre dhe mund të zgjasë për vite me radhë.

Adoleshentët që vuajnë nga kanceri kanë nevoja të veçanta mjekësore, psikologjike

dhe sociale (SEER, 2006). Këto rezultate sugjerojnë që është e rëndësishme të studiohen

nevojat fizike, emocionale dhe sociale me të cilat përballen adoleshentët e prekur nga

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

54

kanceri. Pasojat që përjetojnë adoleshentët kur i mbijetojnë kancerit, janë unike dhe shumë të

vështira për jetën e tyre, familjeve që iu përkasin dhe për punonjësit shëndetësor në shërbimet

përkatëse.

2.2.1.2 Nevojat e adoleshentëve që i kanë mbijetuar kancerit

Trajtimi i kancerit nëpërmjet integrimit të kirurgjisë, radioterapisë dhe kimioterapisë,

megjithëse ka rritur ndjeshëm numrin e të mbijetuarve nga kanceri, ka shkaktuar shumë

pasoja afatgjata të cilat ndikojnë në jetën e adoleshentëve (Neglia & Nesbit, 1993). Duke

qënë se numri i fëmijëve dhe adoleshentëve të mbijetuar nga kanceri është në rritje, kuptimi i

eksperiencës së përjetuar gjatë “luftës” me të është një fenomen shumë i rëndësishëm për t’u

studiuar.

Diagnostikimi i një adoleshenti me kancer krahas përballjes më një diagnozë shumë të

frikshme e vendos adoleshentin përballë trajtimeve intensive dhe shumë të zgjatura

(Steinhorn 1981, Rechner 1990). Regjimi i trajtimit të kancerit kërkon hospitalizime afatgjata

dhe vizita shumë të shpeshta në spital duke e bërë adoleshentin të ndjehet i varur dhe të

shfaqë sjellje regresive. Grinyer (2002) shkruan se përpjekjet e adoleshentëve për të

kontrolluar jetën dhe për të ruajtur pavarësinë nga familja u shkaktojnë atyre dhe anëtarëve të

familjes një sërë problemesh. Nëse prindërit i lejojnë të bëjnë çfarë të duan ata përjetojnë

shumë ankth, ndërkohë nëse ata i pengojnë, atëherë adoleshentët priren të përballen me më

shumë konflikte.

Gjatë viteve të fundit janë kryer disa studime mbi rëndësinë e mbështetejes sociale për

fëmijët me kancer nga familjet e tyre. Studiuesit kanë arritur në përfundimin që familja dhe

mbështetja sociale kanë një ndikim shumë të madh në cilësinë e jetës së adoleshentëve me

kancer (Hinds, 1990; Ell, 1996; Katz & Varni, 1993; Neville, 1998; Quittner, 1992). Në të

njëjtën linjë me këtë studim, Kazak (2009) zbuloi që funksionimi problematik i familjes së


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

55

adoleshentit me kancer lidhej me përjetimin e simptomave të stresit post-traumatik nga

adoleshenti. Pra, mënyra sesi familja e përballon kancerin e adoleshentit ndikon në mënyrën

sesi adoleshenti do të përballojë sëmundjen e tij. Për adoleshentët që vuajnë nga kanceri, roli

i mbështetjes sociale është themelor pasi ata përballen me një krizë të dyfishtë; nga njëra anë

duhet të punojnë për realizimin e detyrave të vështira zhvillimore dhe nga ana tjetër të

luftojnë me stresorët dhe sfidat që vijnë nga kanceri (Kyngäs et al., 2001). Sipas shumë

studimeve për adoleshentët me kancer raportohet se pjestarët e familjes dhe veçanërisht nënat

janë burimi kryesor i mbështetjes (Enskär, Carlsson, Golsäter, & Hamrin, 1997; Foëler-

Kerry, 1990; Haluska, Jessee, & Nagy, 2002)

Disa autorë janë fokusuar në zbulimin e sjelljeve mbështetëse për të cilat adoleshentët

kanë nevojë. Adoleshentët perceptojnë si sjellje mbështetëse qëndrimin e familjarëve dhe

miqve së bashku me ta gjatë takimeve klinike ose gjatë shtrimit në spital, mungesën e

trajtimit ndryshe për shkak të kancerit, dhe “mbajtjen e dorës” gjatë procedurave të

dhimbshme spitalore (Ritchie, 2001; Weekes et al., 1993; Weekes & Kagan, 1994).

Gjithashtu, adoleshentët vlerësojnë mbështetjen humane të marrë nga anëtarët e ekipit

mjekësor, (Hedström, Skolin, & von Essen, 2004), miqtë (Manne & Miller, 1998; Ritchie,

2001) dhe veçanërisht mbështetjen që vjen nga familjet e tyre (Haluska et al., 2002; Harris &

Zakoëski, 2003; Kyngäs et al., 2001; Neville, 1998; Ritchie, 2001; Trask et al., 2003).

Woodgate në vitin 2006 zbuloi që “të qënit i pranishëm” për adoleshentët me kancer do të

thoshte shumë më tepër sesa prezenca fizike. Sipas tij, të qënit i pranishëm në vuajtjen e

adoleshentëve që vuajnë me kancer do të thotë prezencë emocionale dhe psikologjike që

shoqërohet me sjellje mbështetëse (Woodgate, 2006).

Kent dhe kolegët (2012) nëpërmjet analizës së të dhënave cilësore zbuluan që nevojat

e adoleshentëve që i kanë mbijetuar kancerit mund të grupohen në këto tema: (a)

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

56

përmirësimin e komunikimit në lidhje me kancerin, regjimin e trajtimit dhe efektet anësore;

(b) dhënien e një rëndësie më të madhe marrëdhënieve me familjen dhe me

bashkëmoshatarët; (c) përmirësimin e mbulimeve nga sigurimet shëndetësore, dhe (d) ofrimin

e këshillimit për arsimim dhe orientim për karrierë. Nevojat e adoleshentëve me kancer lindin

nga kërkesat për plotësimin e nevojave të tyre të zhvillimit dhe me sigurimin e mbështetjes

nga të gjithë sistemet që ndihmojnë rritjen e tyre.

2.2.1.3 Pasojat psikologjike të adoleshentëve me kancer

Për shkak të kushteve të veçanta të zhvillimit, adoleshentët që vuajnë nga kanceri, krijojnë

varësi për një periudhë të gjatë nga strukturat shëndetësore. Sipas Schwartz et al., (2009),

shumica prej tyre përjetojnë frikë dhe trishtim si pasojë e diagnostikimit, fillimit të trajtimit,

efekteve anësore prej medikamenteve dhe limiteve të shkaktuara nga sëmundja. Ata

përjetojnë ndalimin e zhvillimit psikologjik që Winnicott (1965) e quan “apati” dhe Erikson

(1968) e quan “difuzion”. Sipas pikëpamjeve psikanalitike, adoleshentët me kancer mund të

shfaqin një formë të autonomisë, por kjo autonomi represohet dhe shfaqet si varësi nga

familja e origjinës. Për më tepër, psikanalistët argumentojnë që individët që vuajnë nga

sëmundje të rënda shpeshherë ëndërrojnë sikur janë shëruar. Kesselring, Dodd, Lindsey &

Strauss (1986) zbuluan që 37% e pjesëmarrësve suedezë dhe 92% e pjesëmarrësve egjiptianë

besonin se Zoti mund t’i ndihmonte ata që të fitonin luftën ndaj kancerit. Adoleshentët

amerikanë shprehën një rritje të vetefikasitetit për përballimin e pasojave të kancerit kur u

përfshinë në një grup mbështetjeje me fokus spiritualitetin (Weiner, Burhansstipanov, Krebs,

& Restivo, 2005).

Studiuesit Koocher dhe O’Malley (1981) ishin të parët që arritën të kryenin studime

empirike mbi efektet e kancerit tek të rinjtë. Këta autorë zbuluan se adoleshentët që i

mbijetonin kancerit ishin shumë të riskuar për të vuajtur nga shqetësime të mëdha

psikologjike (Koocher & O’Malley, 1981). Weigers, Chester, Zebrack dhe Goldman në vitin


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

57

1999 zbuluan që adoleshentët me kancer vuajnë nga shqetësimet rreth shëndetit fizik,

problemet me vetëvlerësimin, difuzionin e identitetit, shqetësimet për marrëdhënien me botën

dhe ndjesinë e të qenit të ndryshëm nga të tjerët. Shumë shqetësime psikologjike të

adoleshentëve që i mbijetojnë kancerit vijnë si pasojë e humbjes së flokëve, heqjes së gjinjve,

sterilitetit permanent, të cilat mund të ndryshojnë thellësisht imazhin seksual dhe imazhin për

trupin e adoleshentëve.

Studimet e viteve të fundit tregojnë se rreth 12.000 fëmijë përballen me nivele shumë të

larta të stresit për shkak të diagnostikimit me kancer (Jemal, Siegel, Xu, & Ward, 2010).

Rodriguez dhe kolegët (2012) zbuluan se përjetimi i niveleve të larta të stresit të fëmijëve dhe

adoleshentëve të diagnostikuar me kancer vjen si rrjedhojë e ndërprerjes së aktiviteteve të

përditshme, roleve sociale, pasojave fizike nga trajtimi, pasiguria rreth sëmundjes dhe

trajtimit dhe frikës nga vdekja. Përjetimi i niveleve të larta të stresit rrit reagueshmërinë

emocionale duke përfshirë simptomat e ankthit dhe depresionit (Pinquart & Shen, 2011).

Sipas Bitsko dhe kolegëve (2008) interpretimi i së shkuarës në mënyrë negative ishte faktori

ndërmjetësues për shfaqjen e depresionit dhe ky faktor ndikonte më shumë tek vajzat

adoleshente. Për më tepër, vajzat adoleshente të diagnostikuara me kancer raportojnë cilësi

më të keqe jetese sesa djemtë (Ward-Smith et al., 2007). Pra, ndërkohë që nuk vihen re

diferenca gjinore përsa i përket epidemiologjisë së adoleshentëve që vuajnë nga kanceri

(krah. raporti SEER, 2006), vihen re ndryshime gjinore në lidhje me pasojat psikologjike tek

adoleshentët që i mbijetojnë kancerit.

Adoleshentët që sapo janë diagnostikuar me kancer, shfaqin pasiguri më të lartë rreth

kontrollit të dhimbjes, prognozës së sëmundjes, përgjegjësisë së stafit mjekësor si edhe ndaj

aftësisë së tyre për t’u kujdesur për veten (Decker, Haase, & Bell, 2007). Sipas Santacroce &

Lee (2006), kjo lloj pasigurie lidhet me vuajtjen nga simptomat e çrregullimit të stresit post-

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

58

traumatik. Sipas Schwartz et al., (2009) simptomat e çrregullimit të stresit post-traumatik janë

një konstrukt shumë ndihmues për të kuptuar reagimet psikosociale të adoleshentëve të

diagnostikuar me kancer. Studiuesit (Kazak, et al., 2004) kanë zbuluar nivele të larta të

simptomave të çrregullimit të stresit post-traumatik tek adoleshentët që i mbijetojnë kancerit,

tek familjet e tyre si edhe tek motrat apo vëllezërit e të diagnostikuarve. Schwartz dhe Drotar

në vitin 2006, zhvilluan një studim tek të mbijetuarit e kancerit nga mosha 18 deri në 28 vjeç

dhe zbuluan se çrregullimi i stresit post-traumatik lidhej me simptomat depresive, cilësinë e

jetës, dhe ndikimin e kancerit në vendosjen e qëllimeve afatgjata.

Adoleshentët që i mbijetojnë kancerit raportojnë më së shumti humbjen e perspektivës,

frikën nga simptomat fizike, frikën nga vdekja dhe ndjenjat e fajit (Schwartz et al., 2009).

Por, krahas sfidave unike, adoleshentët që i mbijetojnë kancerit, përballen me sfida të

ngjashme me ato të të rriturve dhe që përfshijnë; (a) pasojat afatgjata të trajtimit të kancerit,

(b) ankthin mbi rishfaqjen e sëmundjes, (c) rritjen e nevojave psikologjike dhe (d) vështirësitë

në përfitimin e shërbimeve psikologjike (Insitute of Medicine, 2006). Studime të tjera

theksojnë se pas diagnostikimit me kancer adoleshentët vuajnë nga (a) shqetësimet me

shëndetin fizik, (b) problemet me identitetin dhe vetëvlerësimin, (c) marrëdhëniet me botën

sociale, (d) ndjenjat e të qenit të ndryshëm, (e) riintegrimin e tyre në sistemin arsimor, (f)

mundësitë e tyre për të ardhmen duke përfshirë mundësitë për karrierë dhe punësim, dhe (g)

krijimin e sigurisë për mbështetjen nga sistemi shëndetësor (Chesler,1990; Koocher, 1984;

Lansky, List & Ritter-Sterr, 1986; Meadows et al.,1993; Ruccione, 1994; Zeltzer, 1993). Pra,

adoleshentët e diagnostikuar me kancer, krahas shqetësimeve fizike përballen me një sërë

shqetësimesh psikologjike të cilat ngelen të paadresuara herë pas here.

2.2.1.4 Zhvillimi i identitetit të adoleshentëve me kancer

Duke u bazuar në evidencat empirike të studimeve shkencore, arrijmë në përfundimin që

kanceri pengon trajektoret e njohura si normale të zhvillimit të adoleshentëve. Grotevant dhe


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

59

Cooper (1985) argumentojnë që shumë familje riorganizojnë kufijtë e vendosur me fëmijët e

tyre gjatë periudhës së adoleshencës. Duke u mbështetur në qasjen e Marcia (1966), vendosja

e kufizimeve nga familja bën që adoleshentët të heqin dorë nga përpjekjet e mëtejshme për

formimin e identitetit, ndërkohë që të tjerët i vazhdojnë ato përpjekje. Hauser dhe kolegët e tij

(2009) zbuluan që vendosja e kufizimeve për adoleshentët me sëmundje kronike ishte një nga

faktorët që pengon eksplorimin dhe zhvillimin e identitetit.

Shumë pak studiues janë fokusuar në ndikimin e kancerit në trajektoret e zhvillimit të

identitetit të adoleshentëve. Artikulli i parë empirik i botuar në lidhje me ndikimin e kancerit

në zhvillimin e identitetit është kryer nga Mary P. Gavaghan dhe Jane E. Roach në vitin

1987. Studimi u frymëzua nga kontradiktat teorike që ekzistonin në atë kohë në lidhje me

ndikimin e kancerit në zhvillimin e identitetit të egos. Autorët kampionuan 42 adoleshentë me

kancer në Spitalin e fëmijëve të Ohios në SH.B.A dhe një grup kontrolli me 42 adoleshentë të

shëndetshëm nga komuniteti përreth. Për të matur identitetin e egos autorët përdorën

intervistën e identitetit të egos (Archer & Waterman, 1982) dhe fjalitë e papërfunduara të

identitetit të egos (Marcia, 1966). Autorët zbuluan që adoleshentët e shëndetshëm kishin

identitet më të zhvilluar se adoleshentët me kancer (Gavaghan & Roach, 1987). Ata morën

pikë me të larta në instrumentin që mat zhvillimin e identitetit të egos. Gjithashtu, autorët

zbuluan se adoleshentët e shëndetshëm ishin më të avancuar në fushat e identitetit si martesa,

karriera dhe fëmijët. Vetëm në një nga fushat e identitetit nuk kishte ndryshime domethënëse

midis adoleshentëve me kancer dhe atyre të shëndetshëm, atë të përkatësisë fetare.

Megjithëse ky studim ka vlerën e të qenit studimi i parë empirik për formimin e identitetit tek

adoleshentët me kancer vihen re disa mangësi metodologjike si: (a) instrumentet e përdorur

janë krijuar për të matur zhvillimin e identitetit të adoleshentëve të shëndetshëm dhe jo të

atyre në kushte të ndryshme mjekësore, (b) mungesa e kontrollit tek adoleshentët e

shëndetshëm, (d) numri i vogël i kampionit dhe (c) të gjithë adoleshentët me kancer ishin në

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

60

fazën akute të kancerit dhe ishin duke marrë trajtim mjekësor. Pra, ky studim nuk fokusohet

në zhvillimin e identitetit të adoleshentëve që i mbijetojnë kancerit por në studimin e

identitetit të egos tek adoleshentët që janë në një fazë akute të diagnostikimit ose të trajtimit.

Duke u mbështetur në mangësitë e studimit të Gavaghan dhe Roach (1987), Madan-

Swain, Brown dhe kolegët (2000) zhvilluan studimin për zhvillimin e identitetit të

adoleshentëve që i kanë mbijetuar kancerit. Autorët përzgjodhën 52 adoleshentë me kancer,

pesë vite pas përfundimit të trajtimit, dhe 42 adoleshentë të shëndetshëm nga komuniteti

përreth. Autorët përdorën një sërë matjesh si: indeksi i vështirësisë së sëmundjes, matja

objektive e zgjatur e statusit të identitetit të egos-2 (EOMEIS-2) (Adams et al., 1989), shumë

teste me vetëraportim nga adoleshentët mbi përshtatjen sociale, Ç.S.P.T., dhe mbështetjen

sociale. Gjithashtu, autorët përdorën edhe një sërë matjesh me vetëraportim për nënat dhe

funksionimin e familjes së adoleshentëve me kancer.

Madan-Swain dhe kolegët (2000) zbuluan që shumë adoleshentë me kancer heqin

dorë nga përpjekjet e mëtejshme për formimin e identitetit, ndërkohë që të tjerët i vazhdojnë

ato përpjekje. Sipas autorëve adoleshentët me kancer e mbyllin herët formimin e identitetit

për shkak të kufizimeve fizike dhe kognitive dhe të pasojave që vijnë si rrjedhojë e trajtimeve

të zgjatura gjatë luftës me kancerin (Madan-Swain, et al., 2000). Sipas Phips dhe Srivastava

(1997) individët që diagnostikohen me kancer paraqesin një stil të mbyllur duke tentuar që të

ulin nivelin e stresit duke u shmangur dhe duke represuar emocionet e forta. Rezultatet e

studimit të Madan-Swain dhe kolegëve (2000) sugjerojnë që mbyllja e hershme e identitetit

mund të ketë një funksion mbrojtës ndaj përballjes me stresorët e ndryshëm të zhvillimit dhe

pasojave mjekësore dhe psikologjike. Adoleshentët me kancer duke brendësuar besimet e

njerëzve të rëndësishëm për ta, shmangin eksplorimin ndaj alternativave të ndryshme dhe

përballjen me pasiguritë e zgjedhjes ndaj paqartësive.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

61

Ky studim jep kontribute të rëndësishme mbi kuptimin e zhvillimit të identitetit të

adoleshentëve me kancer. Megjithatë, në këtë studim vihen re një sërë mangësish si: (a)

studimi është ndërseksional dhe nuk ka matjet longitudinale, (b) nuk u mat përjetimi i

kancerit, (c) nuk u eksplorua zhvillimi në fushat e ndryshme të identitetit, dhe (d) nuk u

morën parasysh ndryshimet e adoleshentëve përsa i përket moshës, kohës së trajtimit dhe tipit

të kancerit. Të dy studimet e botuara në lidhje me zhvillimin e identitetit të adoleshentëve me

kancer paraqesin kontribute të rëndësishme si teorike ashtu edhe empirike. Por, këto studime

paraqesin një sërë limitesh që duhen marrë në konsideratë, duke parashtruar nevojën për

studime të mëtejshme në këtë fushë.

2.2.2 Ndikimi i dhimbjes kronike në trajektoret e zhvillimit gjatë periudhës së

adoleshencës

2.2.2.1 Epidemiologjia e dhimbjes kronike gjatë periudhës së adoleshencës

Sipas Shoqatës Ndërkombëtare të Studimit të Dhimbjes (IASP, 1994) dhimbja

përkufizohet si një “eksperiencë e pakëndshme sensore dhe emocionale që lidhet me një

dëmtim aktual ose potencial të indit, ose të përshkruar në terma si e tillë”. Ky përkufizim

përbën një hap shumë të rëndësishëm në kuptimin më të thellë të eksperiencës së dhimbjes,

pasi krahas aspektit biologjik i jep rëndësi edhe aspektit emocional të dhimbjes kronike.

Megjithëse ky përkufizim përshkruan shumë qartë eksperiencën e dhimbjes akute (IASP,

1994), ende mungon një përkufizim shkencor për dhimbjen kronike. Kryesisht, ndarja midis

dhimbjes kronike dhe akute është bërë në bazë të kohëzgjatjes. Nëse kohëzgjatja e dhimbjes

është më e madhe se 3 muaj ajo konsiderohet kronike, në të kundërt diagnostikohet si

dhimbje akute (Walco, Rozelman & Maroof, 2009). Por, ky model konceptimi nuk mund të

shpjegojë fiziopatologjinë, faktorët e riskut dhe prognozën e dhimbjes kronike. Woolf dhe

Salter (2000) argumentojnë se ndryshimi midis dhimbjes kronike dhe akute nuk mund të

bazohet vetëm në sasinë e kohëzgjatjes por duhet të mbështetet edhe në bazë të ndryshimeve

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

62

të rëndësishme në rrjetet qëndrore të procesimit të dhimbjes në tru. Pra, sipas autorëve

(Woolf & Salter, 2000), për të diferencuar dhimbjen kronike me atë akute duhen marrë

parasysh ndryshimet e neurotransmetuesve dhe gjurmët e lëna në rrjetet e procesimit të

dhimbjes në sistemin nervor qëndror.

Megjithëse janë vënë re zhvillime të rëndësishme në kuptimin e faktorëve që shkaktojnë

dhimbjen kronike, shumë individë ende vazhdojnë të vuajnë pasojat afatgjata të saj (Wicksell,

Melin & Olsson, 2007). Për më tepër, dhimbja kronike duket një fenomen i zakonshëm edhe

gjatë moshës së fëmijërisë dhe adoleshencës (Roth-Isigkeit, Thyen, Stöven,

Schwarzenberger, & Schmucker, 2005). Në të njëjtën linjë me këta autorë, Perquin dhe

kolegët (2001) zbuluan se afërsisht 54% e fëmijëve dhe adoleshentëve raportojnë se kanë

vuajtur nga dhimbjet për një kohë më të gjatë se 3 muaj. Kjo e dhënë duket alarmante pasi

rezulton që 1 në 2 fëmijë ose adoleshentë të vuajë nga dhimbja kronike. Në vitin 2007, Brun

Sundblad Saartok and Engstrom zbuluan se dhimbjet kronike më të shpeshta për moshat 9, 12

dhe 15 vjeç ishin dhimbjet e kokës, dhimbjet abdominale dhe dhimbjet muskulo-skeletike.

Stahl dhe kolegët, (2004) zhvilluan një studim shumë të rëndësishëm për përjetimin e

dhimbjes kronike gjatë periudhës së adoleshencës. Autorët studiuan për një periudhë 4

vjeçare, adoleshentë që nuk ishin në kushte spitalore, dhe zbuluan se 21% prej tyre vuanin

nga dhimbjet kronike të qafës. Për më tepër, 32% e adoleshentëve, që nuk vuanin nga

dhimbjet në fillim të studimit, raportuan fillimin e dhimbjeve kronike të qafës gjatë periudhës

4 vjeçare që u zhvillua studimi (Ståhla, et al., 2004).

Megjithëse janë kryer një sërë studimesh epidemiologjike mbi incidencën dhe

prevalencën e dhimbjeve kronike gjatë periudhës së adoleshencës, shpeshherë rezultatet janë

kontradiktore dhe të paqarta. Në një metaanalizë të kryer nga King dhe kolegët në vitin 2011,

mbi epidemiologjinë e dhimbjes kronike gjatë periudhës së adoleshencës zbulohen të dhëna


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

63

kontradiktore; dhimbja e kokës raportohet nga 23% deri në 51%, ndërsa dhimbja e barkut nga

10% deri në 27%. Duke u bazuar në rezultatet shkencore të studimeve të ndryshme vihet re

që prevalenca e dhimbjes kronike varion nga njëri studim në tjetrin. Për më tepër, këto

rezultate janë aq të ndryshme sa është shumë e vështirë të arrish në rezultate të qarta edhe

duke llogaritur mesataret. Sipas Goodman JE dhe McGrath PJ (1991) rezultatet e prevalencës

së dhimbjes kronike ndryshojnë nga njëri studim në tjetrin për një sërë arsyesh; (1) përdorimi

i matjeve të papërshtatshme për vlerësimin e dhimbjes kronike, (2) përdorimi i matjeve të

ndryshme nga studiuesit, (3) mosdakordësia rreth përkufizimeve për tipet e ndryshme të

dhimbjes kronike, (4) përdorimi i pjesmarrësve të papërshtatshëm, si edhe (5) probleme

metodologjike me mbledhjen dhe analizën e të dhënave. Gjithashtu, Walco (2009)

argumenton që probleme të tjera që duhen marrë parasysh janë mungesa e përdorimit të

kritereve ndërkombëtare të diagnostikimit, moskryerja e ekzaminimeve fizike sistematike tek

adoleshentët, dhe kushtet e ndryshme të kryerjes së vlerësimit të dhimbjes kronike (shkollë

apo spital).

King dhe kolegët (2011), duke u mbështetur në mangësitë e përmendura më lart dhe në

nevojën për të zbuluar epidemiologjinë e dhimbjes kronike gjatë adoleshencës, analizuan 41

studime shkencore të kryera mbas vitit 1991. Mbas shqyrtimit statistikor të këtyre studimeve

u zbulua që dhimbja akute dhe kronike janë të përhapura tek fëmijët dhe tek adoleshentët

(King, et al., 2011). Sipas këtij studimi, vajzat adoleshente përjetojnë më shumë dhimbje

kronike sesa djemtë. Një rezultat tjetër interesant ishte që prevalenca e dhimbjes kronike rritet

me rritjen e moshës së adoleshentëve (King, et al., 2011).

Në bazë të të gjitha studimeve epidemiologjike të kryera deri në vitin 2011, dhimbja e

kokës ishte tipi më i studiuar i dhimbjes kronike gjatë adoleshencës, e cila kishte një mesatare

prevalence 23% (King, et al., 2011). Tipet e tjera të dhimbjeve (dhimbja abdominale, dhimbja

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

64

e mesit, dhimbja muskulo-skeletike, dhe kombinimi i dhimbjeve të ndryshme) ishin më pak

të studiuara dhe prevalenca e tyre varionte nga 11% deri në 38% (King, et al., 2011). King

dhe kolegët (2011) argumentojnë që dhimbja muskulo-skeletike gjatë periudhës së

adoleshencës ka një prevalencë të ngjashme me atë në moshën e rritur. Këto rezultate janë

shumë shqetësuese pasi prevalenca e dhimbjes kronike tek adoleshentët është shumë e lartë.

Sipas Bandell-Hoekstra dhe kolegëve (2001) më shqetësues është fakti që prevalenca e

dhimbjes kronike tek fëmjët dhe adoleshentët është rritur ndjeshëm gjatë dekadës së fundit.

Duke u bazuar në rezultatet e këtyre studimeve, klinicistët dhe kërkuesit shkencorë

duhet të jenë më të vëmendshëm ndaj dhimbjes kronike gjatë periudhës së adoleshencës.

King dhe kolegët (2011) arritën në përfundimin që dhimbja kronike është jashtëzakonisht e

përhapur tek fëmijët dhe adoleshentët. Gjithashtu, dhimbja kronike në këtë grupmoshë duhet

të vlerësohet si një nga nevojat më të mëdha shëndetësore. Megjithatë, për të ndërtuar politika

për parandalimin dhe trajtimin e dhimbjes kronike gjatë adoleshencës nevojiten përmirësime

në disa drejtime të metodologjive shkencore. Për të vlerësuar trajektoret e dhimbjeve kronike

në kohë të ndryshme, duhet të realizohen studime longitudinale, të merren në konsideratë

faktorët socio-demografikë dhe lidhja e tyre me dhimbjen kronike si edhe të zbulohet ndikimi

i faktorëve psikologjikë në fillimin, zhvillimin dhe mbajtjen e dhimbjes kronike (King, et al.,

2011).

2.2.2.2 Nevojat e adoleshentëve me dhimbje kronike

Sipas përkufizimeve të ndryshme, dhimbja kronike ka shkaqe biologjike, kognitive ose

psikologjike, zgjat më shumë se një vit, sjell kufizime në fusha të ndryshme të funksionimit

dhe kërkon përkujdesje të veçantë mjekësore, mbështetje psiko-sociale, mjekime ose

ndërhyrje të tjera për trajtimin e saj (Stein, Bauman, Westbrook, Coupey, & Ireys, 1993).

Sansom-Daly dhe kolegët (2012) argumentojnë se procesi i vazhdueshëm i menaxhimit të


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

65

dhimbjes kronike gjatë adoleshencës mund të sjellë varësi për shkak të kushteve fizike,

emocionale dhe financiare ndërkohë që detyra themelore e zhvillimit të adoleshentëve është

pavarësia. Pra, dhimbja kronike pengon rritjen e adoleshentit duke penguar prirjen e tyre të

brendshme për pavarësi dhe autonomi.Forgeron dhe kolegët (2010) në një shqyrtim

sistematik të studimeve mbi ndikimin e dhimbjes kronike në zhvillimin e adoleshentëve

zbuluan se dhimbja kronike dëmton cilësinë e jetës së adoleshentëve, shëndetin mendor dhe

marrëdhëniet me bashkëmoshatarët.

Krijimi i marrëdhënieve me bashkëmoshatarët përbën një sfidë shumë të madhe për

adoleshentët që vuajnë nga dhimbja kronike. Analiza e rezultateve të nëntë studimeve

empirike konfirmon hipotezën se dhimbja kronike gjatë periudhës së adoleshencës dëmton

cilësinë e marrëdhënieve me bashkëmoshatarët (Forgeron et al., 2010). Shumica e

adoleshentëve me dhimbje kronike e kanë të vështirë që të raportojnë numrin e shokëve me të

cilët kanë marrëdhënie reciproke ose të miqve të tyre të ngushtë. Për më tepër, adoleshentët

që vuajnë nga dhimbjet kronike marrin pjesë në shumë më pak aktivitete krahasuar me

bashkëmoshatarët e tyre. Gjithashtu, adoleshentët që vuajnë nga dhimbjet kronike

perceptohen si më të izoluar se ata që nuk vuajnë nga ndonjë sëmundje mjekësore (Forgeron

et al., 2010). Kashikar-Zuck dhe kolegët (2007) kanë zbuluar se të rinjtë që vuajnë nga

dhimbja kronike pëlqehen më pak nga bashkëmoshatarët e tyre në krahasim me ata që nuk

kanë ndonjë sëmundje. Si përfundim, shumë studime empirike konfirmojnë faktin që dhimbja

kronike ndikon në cilësinë e marrëdhënieve me bashkëmoshtarët gjatë periudhës së

adoleshencës.

Megjithatë, mënyra sesi dhimbja kronike ndikon në cilësinë e marrëdhënieve romantike

është ende e paqartë. Studimet e kryera deri tani nuk kanë arritur që të zbulojnë ndikimin e

intensitetit të dhimbjes, frekuencës së dhimbjes dhe kohëzgjatjes së saj në marrëdhëniet me

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

66

bashkëmoshatarët (Forgeron et al., 2010). Wagner dhe kolegët (2004) kanë zbuluar që

intensiteti i dhimbjes kronike ishtë një faktor kyç në shpjegimin e vështirësive të

adoleshentëve me dhimbje kronike për marrëdhëniet ndërpersonale me bashkëmoshatarët.

Por, edhe në këtë studim nuk u morën parasysh ndikimi që mund të kenë faktorët e tjerë të

dhimbjes kronike. Gjithashtu, dihet shumë pak për diferencat kulturore në lidhje me

marrëdhëniet me bashkëmoshatarët pasi të gjitha studimet empirike mbi dhimbjen kronike

janë kryer në vendet perëndimore (Forgeron et al., 2010). Këto rezultate parashtrojnë nevojën

që të kryhen studime duke përfshirë faktorët e dhimbjes kronike dhe ndërmarrjen e studimeve

në kultura të ndryshme.

Përveç ndikimit që dhimbja kronike ka mbi marrëdhëniet ndaj bashkëmoshatarëve, ajo

dëmton edhe cilësinë e jetës së adoleshentëve. Strine dhe kolegët (Strine et al., 2006) zbuluan

që fëmijët dhe adoleshentët që vuajnë nga dhimbjet kronike të kokës shfaqin 3.3 herë më

shumë vështirësi në ndërtimin e shoqërisë, 2 herë më shumë luajnë të vetmuar dhe 2.6 herë

më shumë viktimizohen nga të tjerët në krahasim me fëmijët dhe adoleshentët që nuk vuajnë

nga dhimbjet kronike. Rezultatet e një sërë studimeve tregojnë që aktivitetet sociale

pengohen ndjeshëm nga dhimbja kronike (Schanberg et al., 2003). Bennett dhe kolegët

(2000) shkuan më tej duke zbuluar që dhimbja kronike dëmton aktivitetet sociale të

adoleshentëve pasi pengon ndjekjen e shkollës dhe aktivitetet e kohës së lirë. Si përfundim

mund të themi që dhimbja kronike dëmton cilësinë e jetës së adoleshentëve pasi pengon

aktivitetet sociale, redukton frekuentimin e shkollës dhe si rrjedhojë ul ndjeshëm mundësinë e

tyre për të ndërtuar shoqëri.

Forgeron dhe kolegët (2010) kanë zbuluar që fusha e tretë e zhvillimit të adoleshentëve që

ndikohet nga dhimbja është shëndeti mendor. Hjern dhe kolegët (2008) kanë zbuluar që

adoleshentët me dhimbje kronike janë viktima të bullizmit nga bashkëmoshatarët. Ndërkohë


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

67

që Campo dhe kolegët (2004) kanë zbuluar shkallë shumë më të lartë të fobisë sociale në

krahasim me adoleshentët që nuk kanë sëmundje kronike. Në vitin 2004, Sandstrom dhe

Schanberg zbuluan se refuzimi social i bashkëmoshatarëve ishte faktori kyç në uljen e

kompetencave sociale dhe rritjen e simptomave depresive tek adoleshentët me dhimbje

kronike. Studime të tjera empirike kanë zbuluar se adoleshentët që vuajnë nga dhimbja

kronike raportojnë nivel të lartë të stesit emocional (Merlijn et al., 2002), simptoma të larta të

depresionit (Kashikar-Zuck et al., 2002) dhe simptoma të forta të ankthit (Smith et al., 2003).

Pra, dhimbja kronike prek edhe sferën e shëndetit mendor gjatë adoleshencës duke rritur

nivelet e ankthit, depresionit dhe fobisë sociale. Në anën tjetër, dhimbja kronike redukton

kompetencat sociale dhe ndërveprimin me bashkëmoshatarët.

Si përfundim mund të themi që dhimbja kronike afekton të gjitha sferat e zhvillimit të

adoleshentëve. Ajo pengon adoleshentët që të ndërtojnë raporte reciproke me

bashkëmoshatarët, dëmton cilësinë e jetës dhe prek sferën e shëndetit mendor. Pra, pasojat e

dhimbjes kronike gjatë adoleshencës janë serioze, afatgjata dhe pengojnë trajektoret e

zhvillimit individual.

2.2.2.3 Pasojat psikologjike të adoleshentëve me dhimbje kronike

Dhimbja kronike përbën një sfidë shumë të madhe për zhvillimin e adoleshentëve (Yoder,

2000). Dhimbjet kronike bëjnë që si adoleshenti ashtu edhe familja e tij të përballen me

kërkesat për ndryshim dhe me nevojën për t’u përshtatur vazhdimisht (Dobbie & Mellor,

2008). Ky ndryshim, i imponuar nga sfidat e përballimit të dhimbjes kronike, sjell pasoja të

mëdha psikologjike si për adoleshentin ashtu edhe për familjen e tij. Studimet empirike mbi

marrëdhënien midis dhimbjes kronike dhe cilësisë së jetës së të rinjve tregojnë për një

marrëdhënie negative midis tyre (Balague et al., 1995). Kjo marrëdhënie është më e fortë kur

cilësia e jetës së adoleshentëve operacionalizohet nëpërmjet variablave psikologjikë të nivelit

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

68

të stresit, ankesave somatike të raportuara tek mjekët dhe familjarët, dhe paaftësisë për t’u

përballur me detyrat e zhvillimit (Eccleston et al, 2007).

Palermo (2000), duke studiuar impaktin e dhimbjes kronike mbi zhvillimin e

adoleshentëve zbuloi që ajo dëmtonte cilësinë e gjumit, ndjekjen e shkollës, ndërtimin e

marrëdhënieve me bashkëmoshatarët dhe angazhimin në aktivitete fizike. Për më tepër,

adoleshentët që vuajnë nga dhimbjet kronike raportojnë përjetim të paaftësisë për t’ia dalë

mbanë (Fichtel & Larsson, 2002) dhe protektivitet të lartë prindëror (Walker et al., 2006). Një

sërë studimesh kanë zbuluar se protektiviteti i lartë i prindërve lidhet me raportim të lartë të

ankesave somatike (Walker, Claar, & Garber, 2002) dhe përdorim më të shpeshtë të shërbimit

mjekësor (Walker, Levy, & Whitehead, 2006). Pra, pasojat psikologjike të dhimbjes kronike

tek adoleshentët janë të dokumentuara qartë nga rezultatet e studimeve empirike. Nga njëra

anë, dhimbja kronike shkakton pasoja të forta psikologjike dhe emocionale duke penguar

zhvillimin, dhe nga ana tjetër bën që prindërit të bëhen protektivë duke penguar eksplorimin

dhe zhvillimin e adoleshentëve.

Gauntlett-Gilbert dhe Eccleston (2006) zhvilluan një studim për të parashikuar

faktorët që pengonin funksionimin e adoleshentëve me dhimbje kronike. Autorët (Gauntlett-

Gilbert & Eccleston, 2006) e operacionalizuan funksionimin e adoleshentëve sipas këtyre tre

komponentëve: funksionimi i përgjithshëm, kufizimet nga rolet sociale dhe vështirësitë në

ndjekjen e shkollës. Autorët përzgjodhën 110 adoleshentë nga spitalet e shërbimit terciar dhe

mblodhën të dhëna sasiore rreth dhimbjes, funksionimit shëndetësor dhe social, ndjekjes së

shkollës, funksionimit familjar, depresionit, dhe nivelit të ankthit. Të dhënat në këtë studim u

mblodhën nga dy burime; nga adoleshentët dhe nga prindërit. Rezultatet e studimit

konfirmuan se adoleshentët me dhimbje kronike vuanin nga depresioni dhe marrëdhëniet

problematike me prindërit. Autorët sugjerojnë që si fillim dhimbja kronike pengon


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

69

funksionimin e përgjithshëm të adoleshentit dhe më pas dëmtohet funksionimi social dhe

përshtatja me detyrat e tij zhvillimore. Megjithatë, kjo rrugë është pjesërisht e vërtetë dhe

mund të ndikohet nga faktorë të ndryshëm psikosocial në secilin nga stadet e parashikuara.

Trajektorja që tregon mënyrën sesi dhimbja kronike ndikon në simptomat depresive dhe në

marrëdhëniet midis adoleshentëve dhe prindërve mbetet ende e paqartë.

Olson dhe kolegët (2003) u përpoqën që të zbulonin pasojat psikologjike të dhimbjes

kronike nëpërmjet metodologjive cilësore. Në përfundim të studimit, autorët zbuluan që

dhimbja kronike cënon lirinë e adoleshentit dhe i jep atij një ndjenjë izolimi, ankthi dhe

trishtimi. Megjithatë këto reagime shpeshherë përballohen nga adoleshentët në mënyrë

aktive, me besim dhe energji. Pra, megjithëse dhimbja kronike kishte pasoja të forta disa

adoleshentë i përballonin në mënyrë proaktive. Për më tepër, disa prej tyre shpreheshin se

megjithëse dhimbja kronike kishte ndikuar në jetën e tyre ata kishin përjetuar edhe ndjenja

lumturie. Sipas raportimeve të adoleshentëve, pasojat psikologjike të dhimbjes kronike vinin

si rrjedhojë e vizitave të shpeshta në spital, kohës së gjatë tëtrajtimeve mjekësore, bullizmit

nga bashkëmoshatarët dhe mbiprotektiviteti i prindërve. Gjithashtu, për shkak të

deformimeve në trup dhe në lëkurë, adoleshentët raportojnë vetëvlerësim të ulët, refuzim nga

bashkëmoshatarët dhe stigmatizim. Si përfundim autorët (Olson et al., 2003) zbuluan që disa

prej adoleshentëve ishin të ndërgjegjshëm për veten dhe kishin filluar ta pranonin atë.

Ndërkohë që, shumica prej adoleshentëve me dhimbje kronike nuk e kanë të zhvilluar veten

dhe vazhdojnë që të shqetësohesen për mendimet e të tjerëve.

Duke u mbështetur në këto rezultate, arrijmë në përfundimin që si fillim dhimbja

kronike sjell një sërë pasojash fizike, sociale dhe psikologjike. Më pas, këto pasoja shtohen si

rrjedhojë e intensitetit dhe frekuencës së dhimbjes, protektivitetit prindëror, shtrimeve në

spital, refuzimit dhe sulmeve nga bashkëmoshatarët dhe shkaktojnë ankth, depresion dhe

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

70

dëmtim të zhvillimit të vetes. Si përfundim mund të themi që duke u mbështetur në rezultatet

empirike, pasojat psikologjike të dhimbjes kronike janë shumë të ngjashme me pasojat

psikologjike të kancerit gjatë periudhës së adoleshencës.

2.2.2.4 Zhvillimi i identitetit të adoleshentëve me dhimbje kronike

Adoleshentët që vuajnë nga dhimbja kronike përballen me një sërë sfidash dhe përjetojnë

pasoja të rënda sociale dhe psikologjike (Forgeron et al., 2010). Studimet sugjerojnë se

funksionimi social i adoleshentëve me dhimbje kronike nuk varet vetëm nga dhimbja dhe

paaftësia e shkaktuar prej saj (Gauntlett-Gilbert, 2007). Sipas Peterson dhe Palermo (2004),

funksionimi social i adoleshentëve me dhimbje kronike ndikohet ndjeshëm nga ndërveprimi

midis tyre dhe prindërve. Megjithatë, studimet empirike ende nuk kanë qartësuar ndikimin e

dhimbjes kronike në trajektoret e zhvillimit social të adoleshentëve.

Për të zbuluar ndikimin e dhimbjes kronike në zhvillimin e adoleshentëve, Eccleston

dhe kolegët (Eccleston et al, 2007) vlerësuan mënyrën sesi adoleshentët e gjykonin zhvillimin

e tyre në krahasim me bashkëmoshatarët. Autorët (Eccleston et al., 2007) zbuluan që 51% e

adoleshentëve me dhimbje kronike e gjykonin zhvillimin e tyre social më mbrapa në

krahasim me bashkëmoshatarët. Tre faktorët më të rëndësishëm të zhvillimit social të cilët

ndikojnë tek adoleshentët që t’a perceptojnë veten si më pak të zhvilluar në krahasim me

bashkëmoshatarët janë; pavarësia, rregullimi emocional dhe formimi i identitetit (Eccleston et

al., 2007). Intensiteti i dhimbjes kronike ka një ndikim negativ tek të gjithë faktorët e

zhvillimit social. Sa më i lartë të jetë intensiteti i dhimbjes kronike aq më shumë probleme

shfaqin adoleshentët në rregullimin emocional, zhvillimin e pavarësisë dhe formimin e

identitetit. Një sërë studimesh kanë zbuluar vazhdimisht që intensiteti i dhimbjes lidhet me

keqfunksionimin gjatë periudhës së adoleshencës (Logan & Scharff, 2005; Claar & Walker,

2006).


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

71

Gjatë adoleshencës, krahasimi i vetes me bashkëmoshatarët është një faktor shumë i

rëndësishëm. Gjykimi i vetes si më pak të zhvilluar se bashkëmoshatarët pengon adoleshentët

me dhimbje kronike që të ndërrmarin detyra moshore si vazhdimi i studimeve të larta,

angazhimi në punë dhe fillimi i jetesës larg familjes së origjinës (Eccleston et al., 2007).

Sipas paradigmave të zhvillimit të identitetit, shmangia nga detyrat e zhvillimit që tregojnë

eksplorim dhe angazhim pengojnë procesin e formimit të identitetit. Pra, eksplorimi i

çështjeve të zhvillimit gjatë adoleshencës dhe angazhimi në kryerjen e tyre ndihmon

adoleshentin në formimin e identitetit dhe në ndjenjën e tw qenit i vlefshëm. Harter dhe

Whitesell (2003) argumentojnë se të ndjerit i vlefshëm dhe zhvillimi i një vetëvlerësimi të

qëndrueshëm janë parakushte të rëndësishme për mirëfunksionimin dhe përshtatjen edhe më

pas në moshën e rritur. Duke u bazuar në këto rezultate, arrijmë në përfundimin që dhimbja

kronike pengon zhvillimin e identitetit të adoleshentëve dhe cënon vetëvlerësimin e

qëndrueshëm në të tashmen dhe në të ardhmen.

Sipas Chigier (1992), dhimbja kronike dhe paaftësitë e tjera gjatë periudhës së

adoleshencës shkaktojnë pengesa në procesin e formimit të identitetit. Dhimbja kronike

kthehet në fokusin e jetës së adoleshentit duke bërë që ai të vërë në pikëpyetje vlerën e vetes

si person, student ose shok/shoqe. Dhimbja ndërhyn në jetën e adoleshentit duke ebërë atë të

rishikojë sensin e vetes dhe pozicionin që ai zë në shoqëri (Forgeron et al., 2013). Pra,

dhimbja kronike ka aftësinë që të ndërhyjë në procesin e zhvillimit të adoleshentëve dhe në

proceset e brendshme të vetes.

Rainey (1982) argumenton se për shkak të kronicitetit të kancerit dhe të dhimbjeve që

vijnë prej tij, adoleshentët e kanë shumë të vështirë që të zhvillojnë sensin e identitetit

personal. Sipas tij (Rainey, 1982) sëmundjet kronike shkaktojnë varësi tek prindërit, pengojnë

socializimin me bashkëmoshatarët dhe për shkak të pasigurisë së sëmundjes adoleshentët nuk

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

72

zhvillojnë qëllime afatgjata. Sipas Forgeron dhe kolegëve (2013), mungesa e pjesëmarrjes në

aktivitetet e pëlqyera më parë është shenja e parë e pasojave negative të dhimbjes kronike.

Për më tepër, edhe në aktivitetet që adoleshentët marrin pjesë ata ndjejnë më shumë

ndryshimet e tyre me bashkëmoshatarët sesa ndjenjën e të qenit të lidhur me ta. Të gjitha këto

elemente theksojnë pengesën e madhe që hasin adoleshentët në procesin e formimit të

identitetit. Në të njëjtën linjë me këto rezultate, shumë kohë më parë, Sayer dhe kolegët

(1995) zbuluan që adoleshentët me diabet shfaqin nivele më të ulëta të zhvillimit të egos në

krahasim me bashkëmoshatarët e tyre.

Hosek dhe kolegët (2002) gjatë studimit të zhvillimit të identitetit tek adoleshentët me

HIV zbuluan rezultate interesante. Adoleshentët me HIV mund të kategorizoheshin ose në

statusin me identitet të arritur ose në statusin me identitet të difuzuar. Sipas autorëve (Hosek

et al., 2002) këto rezultate mund të shpjegoheshin me efektet e kundërta që mund të ketë

përballja me sëmundjen e HIV. Nga njëra anë, zbulimi që jeta mund të përfundojë mund t’i

shtyjë adoleshentët që të fillojnë procesin e eksplorimit dhe angazhimit më herët dhe si

rrjedhojë e kësaj të realizojnë qëllimet e tyre. Nga ana tjetër, zbulimi që jeta mund të

përfundojë, i pengon adoleshentët që të vendosin qëllime dhe si rrjedhojë frenon eksplorimin

dhe nxit shmangien nga angazhimet. Pra autorët (Hosek et al., 2002) zbuluan që HIV mund të

ketë dy efektet e kundërta tek adoleshentët: tek një grup i caktuar i adoleshentëve, HIV

lehtëson procesin e formimit të identitetit, ndërsa tek një kategori tjetër bën që adoleshentët të

shmangin zhvillimin e identitetit. Për të kuptuar më tepër këtë ndikim, duhen marrë parasysh

edhe variabla të tjerë si e shkuara personale, marrëdhëniet me familjen dhe orientimi seksual.

Dhimbja kronike pengon adoleshentët që të identifikojnë veten me aktivitetet që më

përpara i ndihmonin të përcaktonin se kush ishin (Forgeron et al., 2013). Meldrum dhe

kolegët (Meldrum et al., 2009) kanë zbuluar që adoleshentët hasnin vështirësi në integrimin e


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

73

dhimbjes kronike si një pjesë të vetes që ishte në zhvillim. Rezultate të ngjashme zbuluan

edhe Hosek dhe kolegët (Hosek et al., 2002) në lidhje me adoleshentët me HIV. Autorët

(Hosek et al., 2002) zbuluan që adoleshentët përdornin eufemiza për të përshkruar sëmundjen

e tyre dhe kjo kishte një funksion mbrojtës për t’ju treguar që nuk vuanin nga sëmundja. Pra,

nga njëra anë dhimbja kronike redukton aktivitetet që nxisin procesin e formimit të identitetit

dhe nga ana tjetër shikohet si një eksperiencë që nuk mund të integrohet apo të bëhet pjesë e

identitetit të adoleshentëve. Identiteti i adoleshentit me dhimbje kronike mund të ndahet në

forma të tilla si “unë pa dhimbje kronike”, “unë me dhimbje”, “unë kur bëja këto aktivitete”

dhe “unë që nuk bëj dot aktivitete”. Nëse i referohemi qasjes Eriskoniane (1950, 1968),

mozaiku i vetes është i shpërbërë dhe mungon integrimi si një i tërë.

2.3 Hipotezat e studimit aktual

Duke u mbështetur në modelet e zhvillimit të identitetit (Berzonsky, 1989; 2003; 2011;

Erikson, 1950; 1968; Marcia,1966; 1993) gjatë periudhës së adoleshencës u ngritën këto

hipoteza për tu testuar gjatë studimit.

Hipoteza 1: Vështirësitë e zhvillimit të identitetit gjatë periudhës së adoleshencës ndikojnë

në përjetimin e pakënaqësisë subjektive, simptomave psikologjike, problemeve jetësore dhe

në sjelljen e riskuese ndaj vetes dhe të tjerëve.

Hipoteza 2: Adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike (AmKDHK) shfaqin më shumë

probleme se adoleshentët pa kancer dhe dhimbje kronike (ApKDHK) për sa i përket

keqfunksionimit emocional, keqfunksionimit ditor, keqfunksionimin familjar dhe zhvillimit

individual.

Hipoteza 3: AmKDHK shfaqin më shumë probleme se ApKDHK për vendosjen e qëllimeve

jetësore, për administrimin e emocioneve të pakëndshme dhe të sjelljeve riskuese dhe për

raportimin e simptomave psikologjike.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

74

Hipoteza 4: AmKDHK ngelen më mbrapa me procesin e zhvillimit të identitetit personal

sesa ApKDHK.

Hipoteza 5: AmKDHK e përdorin identitetin e formuar për t’u mbrojtur nga pasojat e

sëmundjeve kronike dhe shqetësimet e shëndetit psikologjik.

Hipoteza 6: Procesi i zhvillimit të identitetit të AmKDHK ndërmjetëson ndikimin që kanë

pasojat e sëmundjes në shëndetin psikologjik të adoleshentëve.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

75

KAPITULLI III: METODOLOGJIA E STUDIMIT

3.1 Dizajni i studimit

3.1.1 Hyrje në dizajnin e studimit

Shkollat e mendimit shkencor janë ndarë në dy grupe të mëdha sipas metodologjive që kanë

përdorur për të studiuar proceset e zhvillimit të identitetit. Nga një anë qëndrojnë

metodologjitë sasiore, që e shikojnë zbulimin e të vërtetës mbi zhvillimin e identitetit përmes

matjeve objektive dhe të standardizuara, ndërsa në anën tjetër qëndrojnë metodologjitë

cilësore që e shikojnë zbulimin e të vërtetës përmes intervistimit dhe kuptimit të botës së

brendshme të adoleshentit. Diferencat mbi mënyrën sesi zbulohet procesi i zhvillimit të

identitetit nuk vihen re vetëm në këtë ndarje klasike midis metodologjive sasiore dhe atyre

cilësore, por edhe në nënndarjet midis secilës prej metodave (Vingoles, Schwartz & Luyckx,

2010). Studiuesit sasiorë ndahen midis tyre në përdorimin e metodave eksperimentale,

longitudinale ose ndërseksionale, ndërsa ata cilësorë midis metodës së diskursit ose

metodologjisë fenomenologjike.

Sipas Shaughnessy dhe kolegëve (2011) metodat eksperimentale janë metodat me

fuqinë më të madhe në studimet shkencore. Këto metoda kanë vlefshmërinë e brendshme

shumë të lartë, por karakterizohen nga një vlefshmëri e jashtme shumë e ulët (Shaughnessy et

al., 2011). Pra, përmes përdorimit të metodave eksperimentale mund të zbulohen shkaqet e

proceseve të zhvillimit të identitetit por rezultatet e tyre nuk mund të përgjithësohen për të

gjithë popullatën e adoleshentëve. Kushtet themelore për të realizuar një studim

eksperimental janë; (a) adoleshentët të randomizohen në grupin e eksperimentit ose në grupin

e kontrollit, (b) të manipulohet ndërhyrjet psikologjike në grupin e eksperimentit, dhe (c) të

matet/en efekti i ndërhyrjes duke krahasuar statistikisht zhvillimin e identitetit midis grupit të

eksperimentit dhe grupit të kontrollit (Sani & Todman, 2006). Megjithëse metodat

eksperimentale janë metodat më e fuqishme shkencore, në procesin e formimit të identitetit

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

76

këto metoda nuk shikohet si më të përshtatshmet. Metodologjitë eksperimentale janë të

përshtatshme vetëm kur modelet teorike të zhvillimit të identitetit të lejojnë izolimin dhe

reduktimin e konstrukteve psikologjike në faktorë të matshëm dhe të testueshëm. Por,

identiteti është një konstrukt psikologjik kompleks dhe i ndërvarur nga sistemet ku jeton

adoleshenti siç janë familja, shkolla, bashkëmoshatarët dhe sistemi social. Pra, për të

studjuar proceset e brendshme të zhvillimit gjatë periudhës së adoleshencës, modeli

determinist eksperimental nuk është më i përshtatshmi (Watzlawick et al., 1967; Raush,

1965). Izolimi dhe reduktimi i faktorëve që ndikojnë në proceset e zhvillimit të identitetit të

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike është një detyrë e pamundur. Si rrjedhojë e

kësaj, metodologjitë eksperimentale nuk mund të përdoren në studimin e trajektoreve të

zhvillimit të identitetit.

Një pengesë tjetër në përdorimin e metodave eksperimentale në procesin e zhvillimit

të identitetit është edhe dizenjimi i ndërhyrjeve në grupin e eksperimentit. Sipas Marcia

(1994), çdo adoleshentë në një status të caktuar të identitetit ka karakteristikat e tij, çka

sugjeron ndërhyrje të ndryshme për çdo adoleshent. Duke u mbështetur në këtë konkluzion,

ndërhyrjet ndaj zhvillimit të identitetit duhet të konceptohen vetëm për adoleshentin në një

status të caktuar dhe jo për grupin e adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike në tërësi.

Kjo mënyrë konceptimi, përjashton përdorimin e metodologjive eksperimentale ku ndërhyrjet

dizenjohen me bazë grupin dhe jo me bazë individin. Si përfundim mund të themi që për të

studiuar trajektoret e zhvillimit të identitetit të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike

nuk mund të përdoren metodologjitë eksperimentale.

Ky studim ka në fokus zhvillimin e identitetit të adoleshentëve shqiptarë nën ndikimin

e kancerit dhe dhimbjes kronike. Për të studiuar proceset e zhvillimit, dizajni duhet të jetë

longitudinal, që të maten ndryshimet intraindividuale (Baltes, et al., 1977; Collins, 2006).


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

77

Por, realizimi i studimeve longitudinale është shumë i vështirë kur bëhet fjalë për të studiuar

adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike. Shumë studime longitudinale kanë si mangësi

“4mortalitetin shkencor” të pjesëmarrësve, efektin e testimit në matje dhe ndryshimin e

sjelljes së pjesëmarrësve për shkak të përdorimit të instrumenteve (Shaughnessy et al., 2011).

Në rastin e studimit të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike krahas këtyre limiteve

shtohet edhe “5mortaliteti real” pasi shumë të rinj humbasin jetën në përballjen me kancerin.

Ky fakt vështirëson kryerjen e disa matjeve në kohë të ndryshme. Sipas Lerner, Schwartz, &

Phelps (2009), në botën ideale dizajni më i përshtatshëm përcaktohet nga qasjet teorike,

ndërsa në botën reale përcaktohet nga kushtet e studiuesit, burimet njerëzore dhe fondet në

dispozicion. Duke u bazuar në kushtet aktuale, ky studim realizohet për përmbushjen e

detyrimeve për titullin Doktor i Shkencave, koha për realizimin e tij është e limituar, burimet

njerëzore janë të pakta dhe nuk ka asnjë fond në mbështetje të studimit. Në këto kushte,

zhvillimi i një studimi longitudinal kthehet në një mision të pamundur. Waterman (1999)

sugjeron që studimet longitudinale për të matur ndryshimet intraindividuale në procesin e

zhvillimit të identitetit duhet të zgjasin nga 2 deri në 5 vite. Sipas tij, (Waterman, 1999),

identiteti nuk është një konstrukt që ndryshon me muaj, por me vite. Si përfundim, kufizimet

kohore, kushtet mjekësore të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike, kushtet

organizative në qendrat spitalore, dhe mungesa e burimeve njerëzore dhe financiare janë

pengesa shumë të mëdha në ndërrmarjen e studimeve longitudinale. Hesse dhe Biber (2010)

argumentojnën se një studim shkencor nuk duhet të niset nga dizajni më i mirë por nga

qëllimet dhe objektivat e studiuesit. Qëllimet dhe objektivat e studimit aktual mund të

realizohen përmes studimeve ndërseksionale korrelacionale. Përzgjedhja e metodologjisë

përcaktohet nga ngritja e pyetjeve teorike dhe nga përgjigjet që duhet të zbulohen (Lerner,

Schwartz, & Phelps, 2009; Reicher, 1994).

4 Humbja e pjesmarrësve në matjet e mëvonshme të studimeve longitudinale 5 Vdekja e pjesmarrësve

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

78

Sipas modelit shkencor aktual, zhvillimi i studimeve ndërseksionale, varet nga

besueshmëria dhe procedurat e matjeve që përdoren. Gjithashtu, rëndësia shkencore e

studimeve korrelacionale varet nga saktësia e matjeve mbi konstruktet psikologjike që

synohen të studiohen. Sipas Kroger & Marcia (2011) një sërë pyetësorësh janë zhvilluar në

shërbim të efiçencës dhe objektivitetit shkencor. Zhvillimi i këtyre matjeve objektive ka

lejuar studiuesit që të përdorin kampione të mëdha për të studiuar zhvillimin e identitetit

përmes procedurave statistikore aktuale. Pra, përdorimi i kampioneve të mëdha, përzgjedhja

rastësore e pjesëmarrësve, analizat e avancuara statistikore dhe koha e shkurtër për mbledhjen

e të dhënave i japin një sërë avantazhesh përdorimit të studimit ndërseksional korrelacional.

Kjo metodologji studimi është e përshtatshme si për studimin e adoleshentëve me kancer dhe

me dhimbje kronike ashtu edhe për kushtet në të cilat kryhet ky studim.

Megjithëse dizajni ndërseksional është më i përshtatshmi për këtë studim, pasuria

teorike e procesit të zhvillimit të identitetit nuk mund të matet vetëm përmes pyetësorëve të

standardizuar (Kroger & Marcia, 2011). Kërkimi shkencor që fokusohet në konteksin social

dhe formimin e identitetit duhet të marrë në konsideratë përjetimin dhe interpretimin

individual si një variabël ndërmjetësues (Kroger & Marcia, 2011). I njëjti kontekst social apo

mjekësor nuk do të lidhet me një model uniform të zhvillimit të identitetit për të gjithë

adoleshentët. Shumë të dhëna të vlefshme për të kuptuar procesin e formimit të identitetit

mund të zbulohen përmes ekzaminimit të kuptimit që adoleshentët i japin elementëve në

kontekstin e tyre social apo mjekësor. Waterman (1999) sugjeronte se intervista gjysmë e

strukturuar ka më shumë fleksibilitet dhe e lejon studiuesin që të kuptojë më mirë procesin e

zhvillimit të identitetit përmes përgjigjeve të vetë adoleshentit. Ndërkohë që pyetësorët me

laps dhe letër, i kategorizojnë adoleshentët në një status apo stili të caktuar të identitetit vetëm

në bazë të mesatares ose mesores së grupit përkatës. Kjo procedurë detyron çdo individ të

kategorizohet sipas një statusi dhe /apo stili të caktuar të identitetit. Për më tepër, rezultatet e


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

79

instrumenteve mbi statuset apo stilet e identitetit dalin nga të dhëna të kuantifikuara në

nivelin interval të matjeve. Këto të dhëna, që nuk janë numerike, vështirësojnë krahasimin

midis shkallëve dhe niveleve të ndryshme të zhvillimit të identitetit. Megjithatë, kjo është e

vetmja mënyrë statistikore që lejon krahasimin e të dhënave mbi zhvillimin e identitetit duke

patur rezultate objektive, të matshme dhe të testueshme.

Si përfundim, dizajni më i përshtatshëm për studimin e zhvillimit të identitetit të

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike në Shqipëri është dizajni ndërseksional i

plotësuar me të dhëna cilësore. Ky model lejon që objektivitetit shkencor ti shtohet edhe

interpretimi që adoleshenti i jep proceseve të brendshme të zhvillimit të identitetit.

Kompleksiteti i problemeve kërkimore mbi zhvillimin e identitetit të adoleshentëve me

kancer dhe dhimbje kronike shkon përtej përgjigjeve vetëm me numra ose vetëm me fjalë. Të

dhënat cilësore luajnë një rol të rëndësishëm në plotësimin e rezultatave sasiore.

3.1.2 Metodologjia miks e studimit

Gjatë dekadës së fundit ka një rritje të përdorimit të metodologjive miks në studimet

psikologjike. Kjo rritje shpjegohet me kërkesën e studiuesve për metoda shkencore që ju

përgjigjen pyetjeve kërkimore që sjellin risi si në konceptet teorike ashtu edhe në aplikimet

praktike (Hesse-Biber, 2010). Për më tepër, këto pyetje kërkimore janë injoruar duke i lënë

pa përgjigje nga kërkimet tradicionale shkencore. Në shumë projekte aktuale që kanë në

fokus studimin e shëndetit përdoren metodologjitë miks të studimit (Baskerville, Hogg, &

Lemelin, 2001). Ky studim ka në fokus zhvillimin e identitetit të adoleshentëve nën kushte të

veçanta shëndetësore dhe përdorimi i metodologjive miks iu përshtatet më së miri detyrave

kërkimore të ngritura në fillim të studimit.

Tashakkori dhe Teddlie (2003) i shikojnë metodologjitë miks si “lëvizja e tretë

metodologjike” pas atyre sasiore dhe cilësore. Sipas tyre (Tashakkori & Teddlie, 2003)

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

80

metodologjitë mikse tashmë kanë fituar statusin si një dizajn më vete krahas dizajnit sasior

dhe cilësor. Metodologjitë mikse të kërkimit shkencor kanë fuqi për t’ju përgjigjur pyetjeve

kërkimore komplekse që kanë në fokus ndërveprimet dinamike të sistemeve komplekse

(Hesse-Biber & Crofts, 2008; Hesse-Biber & Leavy, 2006). Zhvillimi i identitetit gjatë

adoleshencës është një proces kompleks dhe metodologjitë mikse janë të përshtatshme për

këtë temë. Greene, Caracelli, dhe Graham (1989) listojnë pesë avantazhe kryesore për

përdorimin e metodologjive mikse. Së pari, ata listojnë triangulimin metodologjik që ka të

bëjë me përdorimin e më shumë së një metode shkencore për t’ju përgjigjur të njëjtës pyetje

kërkimore. Përmes kësaj mënyre, studiuesi zbulon konvergjencën e të dhënave të mbledhura

nëpërmjet metodave të ndryshme dhe rritet besueshmëria e gjetjeve të studimit. Së dyti,

metodologjitë mikse qartësojnë rezultatet duke plotësuar të dhënat sasiore me ato cilësore dhe

si rrjedhojë e kësaj problemi kërkimor kuptohet në tërësi. Sipas Yauch dhe Steudel (2003),

triangulimi metodologjik dhe plotësimi i të dhënave përmes metodave të ndryshme rrisin

vlefshmërinë e studimit. Së treti, metodologjitë mikse zhvillojnë studimin në tërësi pasi

rezultatet e një metode ndihmojnë në ecurinë e metodës tjetër. Në studimin aktual, rezultatet

statistikore i dhanë formë intervistës gjysmë të strukturuar që eksploron zhvillimin e

identitetit të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike. Së katërti, metodologjitë mikse

nxisin qartësimin e rezultateve duke analizuar kontradiktat dhe paqartësitë. Së pesti,

metodologjitë mikse zgjerojnë hapësirën e kërkimit shkencor rreth një çështje specifike pasi

nxjerrin rekomandime specifike për kërkime të mëtejshme.

Duke u mbështetur në këto analiza, shihet qartë fuqia dhe sinergjia e metodologjive

mikse në përgjigjen ndaj pyetjeve të caktuara kërkimore. Nga njëra anë, të dhënat sasiore

lejojnë analiza të avancuara statistikore, i nënshtrohen standartizimit të matjeve dhe kanë

vlefshmëri edhe besueshmëri të lartë (Hesse-Biber, 2010). Nga ana tjetër, të dhënat cilësore

shtojnë të kuptuarin e thellë të rezultateve të studimit (Hesse-Biber, 2010). Pra, të dhënat


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

81

cilësore i japin kuptim rezultateve sasiore duke shtuar tek ato të kuptuarin narrativ të

pjesëmarrësve.

3.1.3 Dizajni miks interpretativ sekuencial

Duke u mbështetur në teoritë mbi përdorimin e metodologjive shkencore, është e pranuar

gjerësisht që metodat mikse janë shumë të rëndësishme për të patur një kuptim më të thellë

mbi problemin kërkimor (Keeves & Adams, 1994; Tobin & Fraser, 1998). Duke u mbështetur

në modelet teorike të zhvillimit të identitetit, pyetjet kërkimore të studimit, kushtet aktuale të

Shqipërisë dhe burimet njerëzore dhe financiare, u vendos që të përdorej dizajni miks

interpretativ sekuencial (Creswell & Clark, 2007; Hesse-Biber, 2010).

Ky studim synon të testojë disa hipoteza. Së pari, do testohet hipoteza që vështirësitë

e zhvillimit të identitetit gjatë periudhës së adoleshencës ndikojnë në shëndetin psikologjik të

adoleshentëve. Së dyti, do të testohet hipoteza që adoleshentët me kancer dhe dhimbje

kronike (AmKDHK) shfaqin më shumë probleme se adoleshentët pa kancer dhe dhimbje

kronike (ApKDHK) për sa i përket shëndetit psikologjik dhe zhvillimit të identitetit personal.

Së treti, do të testohet hipoteza se AmKDHK e përdorin identitetin e formuar për t’u mbrojtur

nga pasojat e sëmundjeve kronike dhe shqetësimet e shëndetit psikologjik. Së fundi, do të

testohet hipoteza se procesi i zhvillimit të identitetit të AmKDHK ndërmjetëson ndikimin që

kanë pasojat e sëmundjes në shëndetin psikologjik të adoleshentëve.

Në mënyrë që të testoheshin hipotezat e ngritura u vendos që të përdorej dizajni

interpretativ sekuencial (Creswell & Clark, 2007). Ky dizajn u pa si më i përshtashmi për

shkak se integron të dhënat sasiore me ato cilësore dhe realizohet në dy faza të ndryshme.

Qëllimi madhor i këtij dizajni është që të dhënat cilësore të shpjegojnë rezultatet e zbuluara

sasiore (Creswell, Plano Clark, Gutmann, & Hanson, 2003). Sipas Morse (1991), ky dizajn

është shumë i përshtatshëm kur të dhënat cilësore mund të shpjegojnë rezultatet e

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

82

rëndësishme statistikore, rezultatet e parëndësishme statistikore, rezultatet ekstreme ose

rezultatet e papritura. Ky dizajn u pa si më i përshtatshmi për të studiuar trajektoret e

zhvillimit të identitetit të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike dhe filloi me

mbledhjen dhe analizën e të dhënave sasiore dhe më pas u ndoq nga mbledhja dhe analiza e

të dhënave cilësore (Creswell & Clark, 2007). Duke qënë se dizajni filloi me mbledhjen dhe

analizën e të dhënave sasiore, i kushtohet më shumë rëndësi metodave sasiore sesa atyre

cilësore. Pra, në këtë studim të dhënat cilësore kanë një rëndësi sekondare.

Dizajni interpretativ sekuencial ndahet në dy modele; modeli me përzgjedhjen e

pjesëmarrësve dhe modelin me një fazë ndjekëse (Creswell & Clark, 2007). Për këtë studim u

përzgjodh dizajni interpretativ sekuencial me fazë ndjekëse (shiko figurën 2). Në këtë model,

u identifikuan rezultatet specifike sasiore si diferencat midis AmKDHK dhe ApKDHK dhe

lindi nevoja për shpjegime shtesë mbi këto rezultate (Creswell, Plano Clark et al., 2003). Më

pas, u mblodhën të dhënat cilësore nga pjesëmarrësit që mund të shpjegonin më së miri

rezultatet sasiore duke i kuptuar ato në thellësi.

Mbledhja e të

dhënave sasiore

Analiza e të

dhënave sasiore

Rezultatet e të

dhënave sasiore

Identifikimi i

rezultateve për

ndjekje

Mbledhja e të

dhënave

cilësore

Analiza e të

dhënave

cilësore

Rezultatet e të

dhënave

cilësore

INTERPRETIMI

SASIOR-cilësor

Figura 2: Dizajni interpretativ sekuencial me fazë ndjekëse


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

83

Për të testuar hipotezat e këtij studimi, në fillim u zhvilluan dy studime sasiore me

metodologji ndërseksionale korrelacionale dhe u ndoqën më pas nga studimi cilësor me

metodologji fenomenologjike. Të gjitha hapat dhe procedurat e metodologjisë së studimit

paraqiten në vijim.

3.2 Pozicioni i studiuesit

Pranohet gjerësisht që paradigmat epistemologjike përcaktojnë çfarë mund të dimë dhe si

mund ta zbulojmë atë (Willig, 2008). Pozicioni epistemologjik përmban pandehmat dhe

besimet themelore që udhëheqin studiuesin gjatë një kërkimi shkencor (Guba & Lincoln,

2005). Këto pozicione shihen si qasje filozofike të ngulitura thellë në eksperiencën, kulturën

dhe historinë personale. Për t’ju dhënë përgjigje pyetjeve kërkimore dhe për të testuar

hipotezat e ngritura, ky studim u mbështet në paradigmën pragmatiste (Slife & Williams,

1995; Lincoln & Cuba, 2000; Paul, 2005).

Paradigma pragmatiste është paradigma prej nga burojnë shumica e studimeve me

metodologji mikse (Creswell & Clark, 2007). Pragmatizmi përmbledh një sërë idesh nga

figura të rëndësishme si Dewey, James dhe Pierce. Gjithashtu, shumë filozofë bashkëkohorë

si Cherryholes (1992), Murphy (1990), dhe Rorty (1990) mbështesin këtë qasje (cituar nga

Creswell & Clark, 2007). Sipas tyre, në studime duhet të përdoret ajo metodologji që

funksionon. Sipas kësaj paradigme, rëndësinë më të madhe e kanë pyetjet kërkimore sesa

metodologjia specifike. Kjo paradigmë është pluraliste dhe rekomandon metoda të ndryshme

për mbledhjen e të dhënave (Creswell & Clark, 2007). Pra, në themel të kësaj paradigme

qëndron përdorimi i metodologjive që ju përshtatet më mirë pyetjeve kërkimore dhe kushteve

të studimit.

Gjatë eksperiencës katër vjeçare si lektor i lëndës hyrje në kërkim shkencor kam

zbuluar se asnjë metodologji nuk është më superiore se një metodologji tjetër. Për këtë arsye

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

84

pragmatizmi si paradigmë epistemologjike i përshtatet qasjes time studimore dhe qëllimeve e

objektivave të këtij studimi. Aktualisht, Tashakkori dhe Teddlie (2003) kanë lidhur teorikisht

pragmatizmin me metodat mikse të kërkimit shkencor (për shqyrtim shiko, Creswell & Clark,

2007) duke argumentuar se:

1. Metodologjitë sasiore mund të përdoren së bashku me metodologjitë cilësore në një

studim të vetëm.

2. Pyetjet kërkimore kanë rëndësinë më të madhe në një studim në krahasim me

pikëpamjet filozofike apo metodat shkencore specifike.

3. Duhet të braktiset zgjedhja e detyruar dikotomike midis postpositivizmit dhe

konstruktivizimit.

4. Duhet të braktisen konceptet metafizike si “e vërteta” dhe “realiteti”.

5. Filozofia e kërkimit shkencor që udhëheq zgjedhjet metodologjike duhet të jetë

praktike dhe e aplikuar në kontekst.

Si përfundim, mund të themi që pragmatizimi lejon kombinimin e të menduarit deduktiv

dhe induktiv dhe si rrjedhojë edhe përdorimin e metodologjive mikse. Pyetjet kërkimore të

këtij studimi mund të merrnin përgjigje përmes metodologjive mikse. Në mënyrë që të

merrnin përgjigje pyetjet kërkimore dhe të testoheshin hipotezat e ngritura u vendos që të

realizoheshin tre studime komplementare. Në fillim u zhvillua një studim korrelacional për të

përshkruar zhvillimin e identitetit të adoleshentëve shqiptarë dhe për të matur ndikimin e tij

në funksionimin psikologjik gjatë periudhës së adoleshencës. Më pas u zhvillua një studim

mbarëkombëtar me dizajn ndërseksional për të krahasuar zhvillimin e identitetit të

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike me adoleshentët në kushte normale. Së fundi,

u zhvillua një studim fenomenologjik për të shpjeguar procesin e zhvillimit të identitetit të

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike. Ky studim, me natyrë induktive, synonte të


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

85

zbulonte proceset e penguara të zhvillimit të identitetit për shkak të kancerit dhe dhimbjes

kronike përmes përjetimit të adoleshentëve.

3.3 Studimi fillestar mbi zhvillimin e identitetit dhe funksionimin e adoleshentëve

shqiptarë

Duke u bazuar në dizajnin e studimit të përshkruar më sipër, në fazën e parë u zhvillua

studimi fillestar me dizajn ndërseksional. Ky studim kishte disa qëllime: së pari, të testonte

instrumentet që do të përdoreshin për matjen e zhvillimit të identitetit, të qëllimeve jetësore,

mirëqënies subjektive, simptomave psikologjike, funksionimit total dhe për matjen e sjelljeve

riskuese ndaj vetes dhe të tjerëve gjatë periudhës së adoleshencës; së dyti, të përshkruante

procesin e zhvillimit të identitetit të adoleshentëve shqiptarë; së treti, të testonte hipotezën e

parë të studimit që ështirësitë e zhvillimit të identitetit gjatë periudhës së adoleshencës

ndikojnë në përjetimin e pakënaqësisë subjektive, simptomave psikologjike, problemeve

jetësore dhe në sjelljen e riskuese ndaj vetes dhe të tjerëve.

3.3.1 Pjesëmarrësit e studimit fillestar

Pjesëmarrësit e këtij studimi ishin 840 adoleshentë shqiptarë prej moshës 15 deri 23 vjeç (M

moshës = 16.85 vjeç, DS = 1.88). Të gjithë adoleshentët ishin nxënës në shkollat e mesme

(65.6%) ose studentë në Universitetet publike (34.4%). Gjashtëdhjetë përqind (60%) e

pjesëmarrësve ishin vajza dhe 34% ishin djem. Në tabelën 3 paraqiten të dhënat e

pjesëmarrësve të studimit fillestar.

Për të zgjedhur kampionin e studimit fillestar është përdorur metoda e konveniencës.

Ky kampion u përzgjodh në 7 qytetet me numrin më të madh të banorëve në Republikën e

Shqipërisë si Tirana, Durrësi, Vlora, Shkodra, Kamza, Fieri dhe Berati. Të dhënat e studimit

fillestar u mblodhën gjatë periudhës Maj-Qershor 2014. Në këtë kohë maturantët nuk

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

86

vazhdojnë ta ndjekin shkollën e mesme, çka shpjegon mungesën e tyre në kampionin e

studimit fillestar.

Tabela 3: Të dhënat e pjesëmarrësve të studimit fillestar

Gjinia Total

Vajzë Djalë

Viti i studimeve Viti “I” shkollë e mesme 120 73 193

Viti “II” shkollë e mesme 219 142 361

Viti “I” Universitet 79 18 97

Viti “II” Universitet 73 21 94

Viti “III” Universitet 66 33 99

Total 557 287 844

3.3.2 Procedura e studimit fillestar

Procedura e studimit fillestar është e ngjashme me të gjitha hapat që ndjekin studimet

ndërseksionale. Së pari u përzgjodhën 14 studentë nga Masteri i Psikologjisë klinike dhe

shkollore dhe trajnuan për përdorimin e matjeve dhe për procedurën e administrimit të

pyetësorit. Secili prej çifteve të studentëve u dërguan në 7 qytetet përkatëse për të mbledhur

të dhenat. Mbas përzgjedhjes fillestare të 7 qytetëve, u përzgjodhën shkollat sipas mundësisë

për akses. Mbas sigurimit të lejes në secilën shkollë, u përzgjodhën klasat ku do të

administroheshin pyetësorët. Të gjitha shkollat dhe klasat ku u administruan instrumentat u

përzgjodhën sipas konveniencës. Më pas, për përzgjedhjen e adoleshentëve në çdo klasë u

përdor metoda probabilitare e përzgjedhjes së kampionit në bazë të numrit të nxënësve në

klasë. Në vijim, administruesit shpërndanë pyetësorët në mënyrë anonime vetëm tek

adoleshentët e përzgjedhur dhe qëndruan në klasë për informim dhe monitorim deri në

dorëzimin final të pyetësorëve. Asnjë prej pjesëmarrësve nuk mori shpërblim për plotësimin e

pyetësorëve. Shkalla totale e pjesmarrësve që dorëzuan pyetësorët ishte 93%.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

87

3.3.3 Matjet e studimit fillestar

Për të mbledhur të dhënat e studimit fillestar u përdorën 4 instrumente: 6Inventari i Korrigjuar

i Stileve të Identitetit (ISI-5; Berzonsky, 2013), 7Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos

(EIPQ; Balistreri et al., 1995), 8CORE-OM (Bodinaku, 2014; Evans, 2002) dhe 9Testi i

Qëllimeve në Jetë (PIL; Crumbaugh & Maholick, 1964). Të katërt këto instrumente janë

përdorur në studime ndërkombëtare, në vende të ndryshme me pjesëmarrës adoleshentë. Të

gjitha matjet e përdorura në këtë studim janë përkthyer nga gjuha angleze duke u bazuar në

udhëzimet për përshtatjen dhe përkthimin e testeve (International Test Commission, ITC,

2010). Hapat e përdorur për përkthimin e këtyre instrumentave janë si më poshtë:

1. U studiuan të gjithë instrumentat e mundshëm për matjen e zhvillimit të identitetit,

funksionimit psikologjik, mirëqënien psikologjike dhe qëllimeve jetësore gjatë

periudhës së adoleshencës.

2. U analizuan anët pozitive dhe negative të çdo instrumenti të mundshëm për matjen e

zhvillimit të identitetit, funksionimit psikologjik, mirëqënien psikologjike dhe

qëllimeve jetësore gjatë periudhës së adoleshencës.

3. U studiua vlefshmëria e përdorimit të instrumentave të zgjedhur në kultura të

ndryshme përveç asaj perëndimore.

4. U sigurua leja prej autorëve primarë që kanë ndërtuar dhe kanë në pronësi

instrumentat10 për matjen e zhvillimit të identitetit, funksionimit psikologjik,

mirëqënien psikologjike dhe qëllimeve jetësore gjatë periudhës së adoleshencës.

5. U zhvillua përkthimi individual prej katër profesionistësh të ndryshëm (një përkthyes,

dy psikologë dhe një mjek).

6 Revised Identity Style Inventory (ISI-5; Berzonsky, 2013) 7 Ego Identity Process Questionnaire (EIPQ; Balistreri et al., 1995) 8 CORE-OM- Clinical Outcomes in Routine Evaluation Outcome Measure (Evans, 2002; Bodinaku, 2014) 9Purpose in Life Test (Crumbaugh & Maholick, 1964)

10 Shiko Apendix 1, 2 dhe 3

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

88

6. U zhvillua përkthimi në grup për secilin pohim të çdo instrumenti që është përdorur

në studim.

7. U zhvillua përkthimi nga gjuha shqipe në gjuhën angleze nga një përkthyese

amerikane që jetonte në Shqipëri prej vitesh.

8. U krahasuan instrumentat e përkthyer (nga shqip në anglisht) me instrumentat

origjinal në anglisht.

9. U bënë ndryshime në çdo pohim që shfaqte mospërputhje me pohimin origjinal.

10. Të gjithë instrumentat u formatuan sipas standarteve për administrimin e pyetësorëve

11. U pilotuan tek 40 studentë dhe u morën në shqyrtim sugjerimet e tyre.

12. 11U krijua instrumenti final për mbledhjen e të dhënave të studimit fillestar.

3.3.3.1 Inventari i Korrigjuar i Stileve të Identitetit (ISI-5)

Duke u mbështetur në qasjen social-kognitive të zhvillimit të identitetit (Berzonsky, 1989;

2011; 2013) u vendos që për të matur zhvillimin e identitetit të përdorej Inventari i Korrigjuar

i Stileve të Identitetit (ISI-5; Berzonsky, 2013). Ky instrument përbëhet nga 36 pohime me

vetëraportim dhe ka tre shkallë që masin 3 stile të ndryshme social-kognitive të identitetit dhe

një shkallë që mat angazhimin e adoleshentëve ndaj procesit të identitetit. Secili prej

pohimeve vlerësohet me 5 pikë të shkallës Likert prej 1 (aspak si unë) deri në 5 (shumë si

unë). Në këtë instrument, për vlerat e pohimeve 9, 13, 17 dhe 25 duhet të llogaritet vlera e

anasjelltë. Koefiçentët e besueshmërisë së brendshme për shkallët ISI-5 ishin të pranueshme

dhe varionin prej α = .60 për stilin normativ (9 pohime), α = .70 për stilin difuz-shmangës (9

pohime), α = .78 për stilin informativ (9 pohime) dhe α = .75 fuqinë e angazhimit (9 pohime).

Këto rezultate të besueshmërisë janë të ngjashme me rezultatet e Berzonsky (1997); α = .66

për stilin normativ (9 pohime), α = .76 për stilin difuz-shmangës (10 pohime), α = .70 për

stilin informativ (11 pohime). Po ashtu, Berman dhe kolegët (2001) zbuluan rezultate të

11 Shiko Apendix 7


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

89

ngjashme mbi besueshmërinë e brendshme të instrumentit; α = .70 për stilin normativ (9

pohime), α = .72 për stilin difuz-shmangës (10 pohime), α = .68 për stilin informativ (11

pohime). Duke u mbështetur në këto rezultate mund të themi që ky instrument është i

vlefshëm dhe i besueshëm për të matur stilet e identitetit.

3.3.3.2 Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos

Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos (EIPQ; Balistreri et al., 1995) u përdor për të

identifikuar statusin e identitetit të adoleshentëve. Ky instrument vlerëson eksplorimin dhe

angazhimin në katër fusha ideologjike (politika, feja, profesioni dhe vlerat) dhe në katër fusha

ndërpersonale (miqësia, marrëdhëniet romantike, rolet gjinore dhe familja). EIPQ është një

instrument me vetëraporim dhe ka 32 pohime me 6 pikë të shkallës Likert nga 1 (nuk jam

aspak dakord) deri në 6 (jam plotësisht dakord). Për secilën nga fushat EIPQ përmban dy

pohime që masin eksplorimin dhe dy pohime që masin angazhimin. Gjithashtu, EIPQ

përmban një shumë totale për eksplorimin dhe një shumë totale për angazhimin e

adoleshentëve ndaj proceseve të identitetit. Nga kombinimi i pikëve të marra në eksplorim

dhe angazhim, pjesëmarrësit ndahen në katër statuse të ndryshme të identitetit. EIPQ i ndan

pjesëmarrësit në çdo status të identitetit duke u mbështetur në analizën e mesoreve të secilës

prej dy variablave. Një adoleshent që ka marrë pikë të larta si në variablin e eksplorimit ashtu

dhe në atë të angazhimit kategorizohet me status të arritur të identitetit. Dikush që ka marrë

pikë të larta në shkallën e eksplorimit por pikë të ulta në shkallën e angazhimit kategorizohet

në statusin e moratoriumit. Një pjesëmarrës që ka marrë pikë të ulta në shkallën e eksplorimit

dhe pikë të larta në shkallën e angazhimit kategorizohet në statusin e mbylljes së hershme të

identitetit. Së fundi, adoleshenti që merr pikë të ulta në të dyja shkallët kategorizohet në

statusin e identitetit të difuzuar. Koefiçentët e besueshmërisë së brendshme për shkallët EIPQ

ishin të pranueshme; α = .67 për angazhimin (16 pohime) dhe α = .66 për eksplorimin (16

pohime).Është për tu theksuar që EIQP është një instrument i vështirë në përshtatje dhe se

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

90

këto koefiçentë besueshmërie janë shumë të rëndësishëm. Balistieri dhe kolegët (1995)

zbuluan se koefiçenti i besueshmërisë së brendshme për angazhimin ishte α = .75 (16

pohime), ndërsa për eksplorimin α = .66 (16 pohime).

3.3.3.3 CORE-OM

CORE-OM (Evans, 2002) është një instrument që mat katër kategori të mëdha të shëndetit

mendor të individid si (1) pakënaqësinë subjektive, (2) keqfunksionimin jetësor, (3)

simptomat psikologjike dhe (4) riskun për të dëmtuar veten dhe të tjerët. Ky instrument

përfshin 34 pohime të shkallës Likert prej 0 (aspak) deri në 4 (shumicën ose gjatë gjithë

kohës). CORE-OM është një instrument që përdoret kryesisht në vlerësimet klinike të

zakonshme por mund të përdoret edhe në studimet shkencore me kampione joklinike

(Bodinaku, 2014; Evans, 2002). Gjithashtu, avantazhi më i madh i këtij instrumenti qëndron

në faktin që është i validuar dhe i standartizuar për kulturën tonë (Bodinaku, 2014). Duke

qënë se CORE-OM është i standartizuar në kulturën tonë (Bodinaku, 2014), edhe në këtë

studim besueshmëria e brendshme globale është shumë e lartë α = .92. Gjithashtu, koefiçentët

e bësueshmërisë së brendshmë në këtë kampion për të gjitha shkallët ishin të pranueshme dhe

vlerat e tyre varionin prej α = .64 për (1) pakënaqësinë subjektive (4 pohime), α = .76 për (4)

riskun për të dëmtuar veten dhe të tjerët (6 pohime), α = .79 për (2) keqfunksionimin jetësor

(12 pohime) dhe, α = .88 për shkallën e (3) simptomave psikologjike (12 pohime). Lyne and

kolegët (2006) argumentojnë që CORE-OM ka një strukturë faktoriale komplekse dhe do të

ishte mirë që të ndahej vetëm në dy shkallë të mëdha; atë të distresit psikologjik dhe shkallën

e riskut për të dëmtuar veten dhe tjetrin. Megjithatë, CORE-OM mund të ndahet edhe në

nënkategori që masin (1) ankthin, (2) depresionin, (3) simptomat fizike, (4) traumat, (5)

keqfunksionimin e përgjithshëm, (6) keqfunksionimin në marrëdhëniet e afërta, (7)

keqfunksionimin social, (8) riskun për të dëmtuar veten dhe (9) riskun për të dëmtuar të


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

91

tjerët. Këto nënkategori janë shumë të rëndësishme për të vlerësuar aspekte të veçanta të

gjendjes psikologjike dhe funksionimin e individit në një periudhë kohore të caktuar.

3.3.3.4 Testi i qëllimeve në jetë

Testi i qëllimeve në jetë (PIL; Crumbaugh & Maholick, 1964) është hartuar për të matur

kuptimin e jetës dhe qëllimet në jetë. Ky instrument mbështetet në qasjen e logoterapisë

(Frankl 1985, 1988) dhe mat perceptimin e kuptimit për jetën dhe qëllimet jetësore dhe i

shikon këto konstrukte të lidhura me mirëqënien psikologjike. Testi i qëllimeve në jetë (PIL;

Crumbaugh & Maholick, 1964) përbëhet nga 20 pohime të shkallës Likert prej 1 deri në 5.

Përgjigjet e çdo pohimi mblidhen dhe japin një shumë totale të qëllimeve në jetë që varion

prej 20 deri në 100. Sa më shumë pikë që merr individi në këtë instrument, aq më të lartë e ka

ai kuptimin për jetën dhe aq më shumë i ka gjetur ai qëllimet jetësore. Besueshmëria e këtij

instrumenti në kampionin aktual ishte shumë e lartë α = .93, që sugjeron përdorimin e tij me

adoleshentët. Këto rezultate janë të ngjashme me rezultatet e studimeve të tjera ku

besueshmëria e brendshme varion prej α = .70 deri në α = .90 (Crumbaugh dhe Henrion 1988;

Hutzell 1988; McGregor and Little 1998; Melton dhe Schulenberg 2007, 2008).

3.3.4 Limitet e studimit fillestar

Limitet e studimit vijnë për shkak të dizajnit ndërseksional, mbledhjes së të dhënave vetëm

nga një burim dhe përdorimit të instrumentave të pastandartizuar për kulturën tonë.

Megjithatë, limitet më të mëdha të këtij studimi fillestar vijnë nga fakti që pjesëmarrësit janë

përzgjedhur me metodën e konveniencës dhe ka munguar përzgjedhja rastësore. Kjo mënyrë

përzgjedhje u përdor pasi në këtë fazë të studimit, qëllimi nuk ishte që të përgjithësoheshin

rezultatet por që të testoheshin instrumentat, të studiohej frekuenca e statuseve dhe stileve të

identitetit të adoleshentëve shqiptarë dhe të eksplorohej ndikimi i zhvillimit të identitetit në

mirëqënien subjektive, funksionimin jetësor dhe simptomat psikologjike.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

92

3.3.5 Analiza statistikore e studimit fillestar

Për analizën e të dhënave të studimit fillestar u ndoqën të gjitha hapat e rekomanduar për

analizën e të dhënat sasiore.Së pari, të dhënat u hodhën në paketët statistikore SPSS 22 dhe u

ndërtuan variablat e studimit sipas pyetësorëve përkatës. Së dyti, u zhvilluan testet e

besueshmërise, u pastruan vlerat ekstreme të çdo variabli të studimit, u zhvilluan testet e

shpërndarjes së normalitetit dhe testet e homogjenitetit midis grupeve. Së treti, u analizuan të

dhënat deskriptive dhe statistikat inferenciale përmes paketës statistikore SPSS. Më pas, për

të krahasuar mestaret midis grupeve u përdorë analiza e variancës ANOVA dhe testi-T. Në

fund, për të testuar hipotezën që vështirësitë e zhvillimit të identitetit gjatë periudhës së

adoleshencës ndikojnë në shëndetin psikologjik të adoleshentëve u përdor modeli i ekuacionit

strukturor (SEM) në paketën statistikore AMOS.

3.4 Studimi ndërseksional mbi krahasimin e trajektoreve të zhvillimit të identitetit të

adoleshentëve me kancer e dhimbje kronike dhe adoleshentëve në kushte normale

Duke u mbështetur në dizajnin miks interpretativ sekuencial (Creswell & Clark, 2007; Hesse-

Biber, 2010), studimi më i rëndësishëm i këtij punimi është studimi ndërseksional mbi

krahasimin e trajektoreve të zhvillimit të identitetit të adoleshentëve me kancer e dhimbje

kronike dhe adoleshentëve në kushte normale. Pasi është kryer studimi fillestar që ka testuar

instrumentat e studimit dhe ka eksploruar marrëdhëniet midis variablave, studimi themelor

duhet të testojë hipotezat kryesore të studimit dhe t’ju japë përgjigje pyetjeve kërkimore të

ngritura në fillim të studimit. Pra, përmes këtij studimi ndërseksional do të analizohet ndikimi

i kancerit dhe dhimbjes kronike në trajektoret e zhvillimit të identitetit dhe shëndetin

psikologjik gjatë periudhës së adoleshencës. Gjithashtu, do të analizohet nëse adoleshentët

me kancer dhe dhimbje kronike e përdorin identitetin e formuar për t’u mbrojtur nga pasojat e

sëmundjeve kronike dhe shqetësimet e shëndetit psikologjik. Në fund do të testohet hipoteza


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

93

nëse procesi i zhvillimit të identitetit të AmKDHK ndërmjetëson ndikimin që kanë pasojat e

sëmundjes në shëndetin psikologjik të adoleshentëve.

3.4.1 Pjesëmarrësit e studimit kryesor

Pjesëmarrësit e studimit kryesor ishin adoleshentët që vazhdonin studimet në shkollat e

mesme, adoleshentët që vazhdonin studimet në Universitetet Publike dhe adoleshentët që

vuanin nga kanceri dhe dhimbja kronike në Qendrën Spitalore Universitare “Nënë Tereza”.

Si fillim, u përzgjodhën nxënësit në shkollat e mesme të Republikës së Shqipërisë (Tabela 4).

Gjatë vitit shkollor 2014-2015 në shkollat e mesme në të gjithë vendin studionin 77 414

nxënës.

Tabela 4: Përzgjedhja e pjesmarrësve në shkollat e mesme të Republikës së Shqipërisë

Nr. Drejtoritë

Arsimore Rajonale Numri i nxënësve Përqindja Kampioni Pjesmarrësit

1 Tirana Qytet 19892 0.26 153.15 160

2 Tirana Qark 4207 0.05 32.39 33

3 Durrës 8707 0.11 67.03 68

4 Elbasan 8376 0.11 64.49 65

5 Korçë 4536 0.06 34.92 35

6 Fier 5794 0.07 44.61 45

7 Vlorë 5079 0.07 39.10 40

8 Gjirokastër 1272 0.02 9.79 98

9 Berat 4235 0.05 32.60 33

10 Shkodër 6649 0.09 51.19 52

11 Lezhë 3015 0.04 23.21 24

12 Kukës 2818 0.04 21.70 22

13 Dibër 2834 0.04 21.82 22

Total 77414 1 596 697

Duke u mbështetur në formulat statistikore mbi përcaktimin e 12madhësisë së

kampionit në bazë të numrit të popullatës së studimit në nivel besueshmërie 95% dhe me

12 http://www.surveysystem.com/sscalc.htm

http://www.surveysystem.com/sscalc.htm

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

94

shkallën e gabimit 4% duheshin përzgjedhur 596 nxënës. Në mënyrë që të arrihej ky numër

pjesëmarrësish, u shpërndanë 697 pyetësorë në të gjithë vendin përmes Institutit të Zhvillimit

të Arsimit (IZHA). Pas shpërndarjes së pyetësorëve, u rikthyen 600 pyetësorë të plotësuar në

të gjitha shkollat me një shkallë plotësimi 86 % prej nxënësve të shkollës së mesme. Asnjë

prej nxënësve nuk u shpërblye për plotësimin e instrumentave.

Së dyti, u përzgjodhën studentët në të gjitha Universitetet Publike të vendit (Tabela

5). Gjatë vitit akademik 2014-2015 në Universitetet publike në të gjithë vendin studionin 17

791 studentë (Tabela 5). Duke u mbështetur në formulat statistikore mbi përcaktimin e

13madhësisë së kampionit në bazë të popullatës së studimit në nivel besueshmërie 95% dhe

me shkallë gabimi 4% duheshin përzgjedhur 600 studentë. Në mënyrë që të arrihej ky numër

pjesëmarrësish u shpërndanë 710 pyetësorë në të gjithë vendin përmes pedagogëve që japin

mësim në Universitetet përkatëse. Pas shpërndarjes së pyetësorëve u rikthyen 680 pyetësorë

të plotësuar në të gjitha Universitetet Publike me një shkallë plotësimi 96% prej studentëve

në të gjithë vendin. Asnjë prej studentëve nuk u shpërblye për plotësimin e instrumentave.

13 http://www.surveysystem.com/sscalc.htm

http://www.surveysystem.com/sscalc.htm


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

95

Tabela 5: Përzgjedhja e pjesmarrësve në Universitetet Publike të Republikës së Shqipërisë

Nr Universiteti Numri Përqindja Kampioni Pjesmarrësit

1 Universiteti i Tiranës 4785 0.27 161.37 180

2 Universiteti Mjekësor Tiranë 630 0.04 21.25 30

3 Universiteti Politeknik i Tiranës 1412 0.08 47.62 60

4 Universiteti Bujqësor i Tiranës 1240 0.07 41.82 50

5 Universiteti i Arteve Tiranë 198 0.01 6.68 10

6 Universiteti i Sporteve 200 0.01 6.74 10

7 Universiteti "Aleksandër Xhuvani"Elbasan 2448 0.14 82.56 90

8 Universiteti "Fan S.Noli" Korçë 1006 0.06 33.93 50

9 Universiteti "Luigj Gurakuqi" Shkodër 1773 0.10 59.79 70

10 Universiteti "Eq'rem Çabej" Gjirokastër 357 0.02 12.04 20

11 Universiteti "Ismail Qemali" Vlorës 1845 0.10 62.22 70

12 Universiteti "Aleksandër Moisiu" Durrës 1897 0.11 63.98 70

Total 17791 1 600 710

Së fundi, u përzgjodh kampioni klinik me adoleshentë që vuajnë nga kanceri dhe dhimbja

kronike në shërbimet përkatëse pranë Qendrës Spitalore Universitare “Nënë Tereza” (Tabela

6). Kampioni klinik i adoleshentëve që vuajnë nga kanceri dhe dhimbja kronike u përzgjodh

në 6 shërbimet kryesore të Qendrës Spitalore Universitare “Nënë Tereza”. Më specifikisht,

pjesëmarrësit u përzgjodhën nga Shërbimet Terciare të Onkologjisë, Hematologjisë,

Endokrinologjisë, Neurologjisë, Neurokirurgjisë dhe Urgjencës. Të gjithë adoleshentët që

janë përzgjedhur si pjesë e kampionit klinik duhen të ishin të diagnostikuar me kancer ose të

vuanin nga dhimbja kronike për më shumë se tre muaj. Në përzgjedhjen e adoleshentëve me

kancer dhe dhimbje kronike kanë dhënë një ndihmë shumë të madhe të gjitha psikologet e

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

96

shërbimeve përkatëse që kanë identifikuar rastet dhe kanë administruar instrumentat e

studimit.

Tabela 6: Përzgjedhja e pjesmarrësve si pjesë e kampionit klinik pranë Q.S.U.T

Nr Shërbimi mjekësor Numri Përqindja Pjesmarrësit

1 Shërbimi Onklologjik 30 41% 20

2 Shërbimi Hematologjisë 15 24% 12

3 Shërbimi Endokrinologjisë 10 14% 7

4 Shërbimi i Neurologjisë 5 4% 2

5 Shërbimi i Urgjencës 10 8% 8

Total 70 100% 49

3.4.2 Procedura e studimit kryesor

Për të mbledhur të dhënat e studimit kryesor u ndoq procedura si më poshtë. Në fillim të

procesit u siguruan të dhënat mbi numrin e përgjithshëm të nxënësve në shkollat e mesme në

të gjithë vendin, numri i studentëve në Institucionet e Arsimit të Lartë publike (IAL publike)

dhe numri i adoleshentëve të prekur nga kanceri. Në lidhje me numrin e adoleshentëve me

dhimbje kronike ishte e pamundur që të sigurohej numri i tyre pasi kjo është një diagnozë

klinike që ende nuk është përfshirë në sistemin tonë shëndetësor dhe nuk përdoret në rutinën

klinike të mjekëve. Më pas, përmes formulës statistikore për përzgjedhjen e kampionit në

bazë të popullatës së studimit u përcaktua numri i pjesëmarrësve në shkollat e mesme (Tabela

4) dhe në Universitetet Publike (Tabela 5). Më pas, kampioni u shtresëzua në bazë të

nxënësve sipas secilës DAR dhe në bazë të studentëve sipas secilit Universitet Publik. Pra,

përqindja e kampionit të synuar në çdo DAR (Drejtoritë Arsimore Rajonale) dhe Universitete

ishte në përputhje me peshën që kishte secili grup në popullatën totale (Tabela 4, 5).


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

97

Mbledhja e të dhënave të studimit kryesor filloi menjëherë mbasi u sigurua mbështetja

nga Instituti i Zhvillimit të Arsimit (IZHA) për mbledhjen e të dhënave në të gjitha 14DAR në

mbarë vendin. Të gjithë inspektorët në DAR përkatëse u instruktuan që të shpërndanin

pyetësorët në mënyrë rastësore në shkolla të Rajonit të tyre. Më pas, në secilën shkollë do të

zgjidhnin rastësisht nxënësit në çdo klasë. Nxënësit e përzgjedhur, mbas miratimit të

informuar plotësuan në anonimat të plotë të gjithë instrumentat me vetëraportim. Mbas

mbledhjes së instrumentave nga inspektorët e arsimit ata u dërguan sërish përmes shërbimit

postar në Institutin e Zhvillimit të Arsimit.

Mbledhja e të dhënave në universitete u realizua me ndihmën e pedagogëve në secilin

Universitet. Të gjithë pedagogët u instruktuan që të shpërndanin pyetësorët në mënyrë

rastësore në secilin prej Fakulteteve ku jepnin mësim. Më pas, në secilin departament do të

zgjidhnin rastësisht studentët në çdo klasë. Studentët e përzgjedhur, mbas miratimit të

informuar plotësuan në anonimat të plotë të gjithë instrumentat me vetëraportim. Mbas

mbledhjes së instrumentave nga pedagogët ato u dërguan në Departamentin e Psikologjisë

dhe Pedagogjisë në Universitetin e Tiranës.

Faza më e vështirë e studimit kryesor ishte mbledhja e të dhënave nga kampioni klinik

i adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike. Procedura për mbledhjen e këtyre të

dhënave ka zgjatur rreth nje vit për shkak të vështirësive teknike dhe administrative. Në fillim

u sigurua leja nga Drejtoria e Qendrës Spitalore Universitare “Nënë Tereza” dhe nga

Drejtoria e Shërbimit Psikosocial pranë Drejtorisë Qëndrore. Më pas, u sigurua leja nga

Drejtorët e secilit Shërbim Spitalor (Shërbimet Terciare të Onkologjisë, Hematologjisë,

Endokrinologjisë, Neurologjisë, Neurokirurgjisë dhe Urgjencës) për të administruar

pyetësorët në shërbimet spitalore dhe pavionet përkatëse. Të dhënat u mblodhën nga

14 Shiko Apendix 4

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

98

psikologët e secilit spital mbas miratimit të informuar nga çdo adoleshent që vuante nga

kanceri ose dhimbja kronike. Këto të dhëna u mblodhën në anonimat të plotë. Asnjë nga

psikologët e spitaleve nuk kishte çelsin e instrumentave dhe nuk mund të interpretonte

rezultatet e matjeve. Të gjithë adoleshentët, që ishin në kushte spitalore, plotësonin pyetësorët

me vetëraportim dhe i dorëzonin menjëherë tek psikologët e shëndetit. Më pas të gjitha të

dhënat u mblodhën në Departamentin e Psikologjisë dhe Pedagogjisë në Universitetin e

Tiranës.

3.4.3. Matjet e studimit kryesor

Për të mbledhur të dhënat e studimit fillestar u përdorën 6 instrumente: Instrumenti i

përgjithshëm mbi të dhënat personale, 15Pyetësori “Bath” mbi dhimbjet e adoleshentëve

(BAPQ; Eccleston et al., 2005), Inventari i Korrigjuar i Stileve të Identitetit (ISI-5;

Berzonsky, 2013), Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos (EIPQ; Balistreri et al., 1995),

CORE-OM (Bodinaku, 2014; Evans, 2002) dhe Testi i Qëllimeve në Jetë (PIL; Crumbaugh

& Maholick, 1964). Të gjashtë keto instrumenta janë përdorur në studime ndërkombëtare, në

vende të ndryshme me pjesëmarrës adoleshentë. Ndërkohë që katër prej tyre janë përdorur në

studimin fillestar dha kaluan me sukses testet e vlefshmërisë dhe besueshmërisë me

adoleshentët shqiptarë. Të gjitha matjet e përdorura në këtë studim janë përkthyer nga gjuha

angleze duke u bazuar në udhëzimet për përshtatjen dhe përkthimin e testeve (International

Test Commission, ITC, 2010). Pra, të gjitha matjet e studimit kryesor mund të përdoren edhe

në kampionin klinik të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike.

3.3.3.1 Instrumenti i përgjithshëm mbi të dhënat personale

Ky instrument mbledh të dhëna për gjininë, moshën, përkatësinë fetare, shkollimin, familjen

dhe sëmundjet e adoleshentëve. Gjithashtu, në këtë instrument merren të dhëna rreth

pengesës që shkakton kanceri, dhimbja kronike ose sëmundje të tjera në ndjekjen e shkollës

15 Bath Adolescent Pain Questionnaire (BAPQ; Eccleston et al., 2005)


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

99

dhe funksionimin e adoleshentëve. Në instrumentin e përgjithshëm të të dhënave personale

matet edhe niveli i ndikimit të kancerit ose dhimbjes kronike sipas Shkallës Vizuale Analoge

(VAS) nga niveli 1 (aspak) në nivelin 10 (më e forta e mundshme). Të dhënat e mbledhura

nga ky instrument do të shërbejnë për të analizuar variablat kryesor të studimit sipas kushteve

personale, sociale dhe mjekësore.

3.3.3.2 Pyetësori “Bath” mbi dhimbjet e adoleshentëve

Pyetësori “Bath” mbi dhimbjet e adoleshentëve (Eccleston et al., 2005) është një instrument

që është hartuar nga Eccleston dhe kolegët në Universitetin e Bath në Angli. Ky instrument

është i përbërë nga shtatë seksione të veçanta që masin funksionimin social, funksionimin

fizik, depresionin, ankthin e përgjithësuar, ankthin specifik nga dhimbjet/sëmundjet,

funksionimin familjar dhe zhvillimin e adoleshentëve. Ky instrument përbëhet nga 61 pohime

të shkallës Likert prej 0 (kurrë) deri në 4 (gjithmonë) dhe besueshmëria e brendshme është α

= .89 (61 pohime). Në shkallën e fundit, atë të zhvillimit të adoleshentëve, pjesëmarrësit e

krahasojnë progresin e tyre me progresin e bashkëmoshatarëve. Koefiçentët e besueshmërisë

së brendshme për shkallët BAPQ ishin të pranueshme dhe varionin prej α = .71 për

keqfunksionimin social (9 pohime), α = .63 keqfunksionimin fizik (9 pohime), α = .77

depresionin (6 pohime), α = .72 ankthin e përgjithësuar (7 pohime), α = .90 ankthin specific

nga dhimbjet/sëmundjet (7 pohime), α = .79 keqfunksionimin familjar (12 pohime) dhe α =

.61 problemet me zhvillimin e adoleshentëve (11 pohime). Të dhënat e këtij instrumenti

mund të interpretohen edhe duke i bashkuar shkallët e përmendura më sipër në variablat e

mëposhtëm si; keqfunksionimi ditor, keqfunksionimi emocional, keqfunksionimi familjar dhe

problemet e zhvillimit të adoleshentëve. Këto shkallë të reja analizohen në bazë të të dhënave

të shkallëve të mësipërme (Eccleston et al., 2005). Sa më shumë pikë që të marrë një

adoleshentë me kancer dhe dhimbje kronike aq më shumë është penguar zhvillimi i tij dhe aq

më shumë janë prekur fushat e funksionimit për shkak të dhimbjes ose kancerit.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

100

3.3.3.3. Inventari i Korrigjuar i Stileve të Identitetit (ISI-5)

Duke u mbështetur në qasjen social-kognitive të zhvillimit të identitetit (Berzonsky, 1989;

2011; 2013) u vendos që për të matur zhvillimin e identitetit edhe në studimin kryesor të

përdorej Inventari i Korrigjuar i Stileve të Identitetit (ISI-5; Berzonsky, 2013). Ky instrument

përbëhet nga 36 pohime me vetëraportim dhe ka tre shkallë që masin 3 stile të ndryshme

social-kognitive të identitetit dhe një shkallë që mat angazhimin e adoleshentëve ndaj procesit

të identitetit. Secili prej pohimeve vlerësohet me 5 pikë të shkallës Likert prej 1 (aspak si

unë) deri në 5 (shumë si unë). Në këtë instrument, për vlerat e pohimeve 9, 13, 17 dhe 25

duhet të analizohet vlera e anasjelltë. Koefiçentët e besueshmërisë së brendshme për shkallët

ISI-5 për studimin kryesor varionin prej α = .63 për stilin normativ (9 pohime), α = .73 për

stilin difuz-shmangës (9 pohime), α = .76 për stilin informativ (9 pohime) and α = .70 fuqinë

e angazhimit (9 pohime). Duke u mbështetur në këto rezultate mund të themi që ky

instrument është i vlefshëm dhe i besueshëm për të matur stilet e identitetit.

3.3.3.4 Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos

Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos (EIPQ; Balistreri et al., 1995) u përdor për të

identifikuar statusin e identitetit të adoleshentëve në të njëjtën mënyrë si në studimin fillestar.

Ky instrument vlerëson eksplorimin dhe angazhimin në katër fusha ideologjike (politika, feja,

profesioni dhe vlerat) dhe në katër fusha ndërpersonale (miqësia, marrëdhëniet romantike,

rolet gjinore dhe familja). EIPQ është një instrument me vetëraporim dhe ka 32 pohime me 6

pikë të shkallës Likert nga 1 (nuk jam aspak dakord) deri në 6 (jam plotësisht dakord). Për

secilën nga fushat EIPQ përmban dy pohime që masin eksplorimin dhe dy pohime që masin

angazhimin. Gjithashtu, EIPQ përbman një shumë totale për eksplorimin dhe një shumë

totale për angazhimin e adoleshentëve ndaj proceseve të identitetit. Nga kombinimi i pikëve

të marra në eksplorim dhe angazhim, pjesmarrësit ndahen në katër statuse të ndryshme të


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

101

identitetit. EIPQ i ndan pjesëmarrësit në çdo status të identitetit duke u mbështetur në

analizën e mesoreve të secilës prej dy variablave. Një adoleshent që ka marrë pikë të larta si

në variablin e eksplorimit ashtu dhe në atë të angazhimit kategorizohet me status të arritur të

identitetit. Dikush që ka marrë pikë të larta në shkallën e eksplorimit por pikë të ulta në

shkallën e angazhimit kategorizohet në statusin e moratoriumit. Një pjesëmarrës që ka marrë

pikë të ulta në shkallën e eksplorimit dhe pikë të larta në shkallën e angazhimit kategorizohet

në statusin e mbylljes së hershme të identitetit. Së fundi, adoleshenti që merr pikë të ulta në të

dyja shkallët kategorizohet në statusin e identitetit të difuzuar. Koefiçentët e besueshmërisë

së brendshme për shkallët EIPQ ishin të pranueshme; α = .65 për angazhimin (16 pohime)

dhe α = .66 për eksplorimin (16 pohime).

3.3.3.5 CORE-OM

Duke u mbështetur në faktin që CORE-OM është një instrument që është i validuar dhe i

standartizuar për kulturën tonë (Bodinaku, 2014) dhe mund të përdoret edhe në studimet

shkencore me kampione klinike dhe joklinike (Bodinaku, 2014; Evans, 2002), u vendos që të

përdorej edhe në studimin kryesor. CORE-OM mat katër kategori të mëdha klinike si (1)

pakënaqësinë subjektive, (2) keqfunksionimin jetësor, (3) simptomat psikologjike dhe (4)

riskun për të dëmtuar veten dhe të tjerët. Ky instrument përfshin 34 pohime të shkallës Likert

prej 0 (aspak) deri në 4 (shumicën ose gjatë gjithë kohës). CORE-OM ka një besueshmëri të

brendshme globale shumë të lartë α = .90. Gjithashtu, koefiçentët e bësueshmërisë së

brendshmë në këtë kampion për të gjitha shkallët ishin të pranueshme dhe vlerat e tyre

varionin prej α = .84 për (4) riskun për të dëmtuar veten dhe të tjerët (6 pohime), α = .79 për

(2) keqfunksionimin jetësor (12 pohime) dhe, α = .89 për shkallën e (3) simptomave

psikologjike (12 pohime). Në këtë kampion, shkalla e (1) pakënaqësisë subjektive (4 pohime)

pati besueshmëri të brendshme shumë të ulët α = .30 dhe nuk u përfshi në rezultatet studimit.

Nga ana tjetër, CORE-OM mund të ndahet edhe në nënkategori që masin (1) ankthin, (2)

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

102

depresionin, (3) simptomat fizike, (4) traumat, (5) keqfunksionimin e përgjithshëm, (6)

keqfunksionimin në marrëdhëniet e afërta, (7) keqfunksionimin social, (8) riskun për të

dëmtuar veten dhe (9) riskun për të dëmtuar të tjerët. Këto nënkategori janë shumë të

rëndësishme për të vlerësuar aspekte të veçanta të gjendjes psikologjike dhe funksionimin e

individit në një periudhë kohore të caktuar.

3.3.3.6 Testi i qëllimeve në jetë

Testi i qëllimeve në jetë (PIL; Crumbaugh & Maholick, 1964) është hartuar për të matur

kuptimin e jetës dhe qëllimet në jetë. Ky instrument mbështetet në qasjen e logoterapisë

(Frankl 1985, 1988) dhe mat perceptimin e kuptimit për jetën dhe qëllimet jetësore dhe i

shikon këto konstrukte të lidhura me mirëqnënien psikologjike. Testi i qëllimeve në jetë (PIL;

Crumbaugh & Maholick, 1964) përbehët nga 20 pohime të shkallës Likert prej 1 deri në 5.

Përgjigjet e çdo pohimi mblidhen dhe japin një shumë totale të qëllimeve në jetë që varion

prej 20 deri në 100. Sa më shumë pikë që të marrë një individ aq më e lartë e ka ai kuptimin

për jetën dhe aq më shumë i ka gjetur ai qëllimet jetësore. Besueshmëria e këtij instrumenti

në kampionin e studimit kryesor ishte shumë e lartë α = .86 që sugjeron përdorimin e tij me

adoleshentët.

3.4.4 Limitet e studimit kryesor

Limitet e studimit kryesor lidhen me përzgjedhjen e kampionit të studimit, përdorimin e

instrumentave, mbledhjen e të dhënave vetëm nga një burim dhe mbledhjen e të dhënave

vetëm në një periudhë kohore të caktuar. Kampioni i studimit kryesor është përzgjedhur

vetëm në shkollat, universitetet dhe spitalet publike. Sektori privat është lënë jashtë kornizës

së kampionit për shkak të mungesës së aksesit dhe disponueshmërisë për të marrë pjesë në

këtë studim. Megjithëse sektori publik është shumë heterogjen dhe sektori privat është minor

në nivel numerik, përsëri kampioni i studimit mund të konsiderohet i anshëm. Gjithashtu, të

dhënat e studimit janë mbledhur nga profesionistë të tjerë (inspektorët e arsimit dhe


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

103

pedagogët e universiteteve) dhe kjo ka vështirësuar uniformitetin në administrimin e

instrumentave dhe dhënien e udhëzimeve.

Instrumentat e përdorur në studimin kryesor, megjithësë janë përdorur në studimin

fillestar dhe kanë nivel të lartë besueshmërie, nuk janë të standartizuar për kulturën tonë.

Duke mos qënë të standartizuar mungojnë normat e krahasimit me grupet e tjera dhe me

kulturat e tjera. Për më tepër, të gjithë instrumentat janë me vetë-raportim çka presupozon që

pjesëmarrësit do të thonë të vërtetën dhe do ta plotësojnë pyetësorin me saktësi. Mangësia

tjetër e këtij studimi lidhet me faktin që të dhenat janë siguruar vetëm nga raportimet e

adoleshentëve dhe nuk janë mbështetur nga burime të tjera si prindërit, mjekët,

bashkëmoshatarët apo mësuesit. Gjithashtu, këto të dhëna janë mbledhur vetëm në një kohë

të caktuar, çka ul vlefshmërinë kohore të të dhënave. Ndryshimet kohore nuk kanë shumë

rëndësi në zhvillimin e 16identitetit të adoleshentëve në kushte normale por janë shumë të

rëndësishme në zhvillimin e identitetit të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike.

Progresi i sëmundjes dhe faza ku ndodhen adoleshentët kur mblidhen të dhënat ndikon në

raportimet për zhvillimin e identitetit dhe proceset e brendshme psikologjike. Gjithashtu

kampioni klinik i adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike është një grup heterogjen

dhe jo homogjen.

3.4.5 Analiza statistikore e studimit kryesor

Për analizën e të dhënave të studimit kryesor u ndoqën të gjitha hapat e rekomanduar për

analizën e të dhënat sasiore.Në të njëjtën mënyrë si në studimin fillestar, të dhënat u hodhën

në paketët statistikore SPSS 22 dhe u ndërtuan variablat e studimit sipas pyetësorëve

përkatës. Pas familjarizimit me të dhënat, u zhvilluan testet e besueshmërise, testet e

shpërndarjes së normalitetit dhe testet e homogjenitetit midis grupeve. Në vijim, u analizuan

të dhënat deskriptive dhe statistikat inferenciale përmes paketës statistikore SPSS. Më pas,

16 Pasi është një proces që ndryshon ngadalë (Waterman, 1999).

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

104

për të krahasuar mestaret midis grupeve u përdorë analiza e variancës ANOVA dhe testi-T.

Për të testuar hipotezat e diferencave midis AmKDHK dhe ApKDHK u zhvillua analiza e

multivariancës MANOVA. Për të matur ndikimin e zhvillimit të identitetit në shëndetin

psikologjik të adoleshentëve dhe për të matur efektin e kancerit dhe dhimbjes kronike në

shëndetin psikologjik të adoleshentëve u zhvillua regresioni i shumfishtë. Së fundi, për të

testuar hipotezën që procesi i zhvillimit të identitetit ndërmjetëson ndikimin që kanë pasojat e

kancerit dhe dhimbjes kronike në shëndetin psikologjik të adoleshentëve u përdor paketa

PROCESS (Hayes, 2014) e cila u integrua në paketën statistikore SPSS 22.

3.5 Studimi fenomenologjik mbi pengesat në procesin e zhvillimit të identitetit të

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike

Duke u mbështetur në dizajnin miks interpretativ sekuencial (Creswell & Clark, 2007; Hesse-

Biber, 2010) hapi i fundit është mbledhja dhe analiza e të dhënave cilësore. Të dhënat

cilësore janë të rëndësishme për të eksploruar kuptimin që individët i japin eksperiencës së

tyre (Wertz, 2005). Për të realizuar këtë hap studimor u përzgjodh metodologjia

fenomenologjike. Duke u bazuar në filozofinë e Huserl, fenomenologjia është metoda

cilësore që studion botën ashtu siç ajo përjetohet nga qëniet humane në një kontekst të

caktuar dhe në një kohë të caktuar (Giorgi, 2002; Willig, 2008). Fenomenologjia vendos

gjuhën si esencën e eksperiencës së jetuar. Përjetimet e individëve shikohen si perceptime të

fenomeneve që varen nga vendndodhja dhe konteksti i individit, këndi i perceptimit dhe

gjendja e tij mendore (Willing, 2008). Sipas kësaj perspektive, zhvillimi i identitetit ndikohet

nga kushtet sociale, kushtet mjekësore, struktura dhe konteksti ku ndodhet adoleshenti. Për të

kuptuar ndikimin e kancerit dhe të dhimbjes kronike në zhvillimin e identitetit është e

rëndësishme që të eksplorohet perceptimi i vetë adoleshentëve për këtë proces. Si rrjedhojë e

kësaj, metoda fenomenologjike u pa si metodologjia më e përshtatshme për të studiuar

proceset e brendshme psikologjike që preken nga kanceri dhe dhimbja kronike dhe që


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

105

pengojnë adoleshentët në zhvillimin e identitetit personal. Studimi fenomenologjik kërkon

adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike të përfshihen në një udhëtim personal dhe

intelektual të procesit të zhvillimit të identitetit nën ndikimin e sëmundjes.

3.5.1 Pjesëmarrësit dhe procedura e studimit fenomenologjik

Pjesëmarrësit e këtij studimi ishin 7 adoleshentë me kancer dhe dhimbje kronike (Tabela 7).

Mosha e tyre varionte prej 17 deri në 22 vjeç . Adoleshentët u përzgjodhën në shërbimin e

Onkologjisë dhe Reumatologjisë në Qendrën Spitalore Universitare “Nënë Tereza”. Përgjatë

studimit do të përdoren pseudonimet që pjesmarrësit kanë rënë dakord për tu përdorur dhe të

dhënat e tyre personale të cilat janë siguruar nga kartelat personale mjekësore në secilin prej

pavioneve përkatëse. Të gjithë adoleshentët u kontaktuan në fillim nga psikologet e spitalave

ose të afërm të tyre dhe u pyetën nëse dëshironin të ishin pjesëmarrës të studimit. Më pas, iu

dorëzua miratimi i informuar mbi përshkrimin e studimit dhe temat kryesore që do të

intervistoheshin. Të gjithë pjesëmarrësit që ranë dakord për të qenë pjesë e studimit u

informuan që intervista do të zgjaste 30-40 minuta dhe se do të regjistrohej në versionin

audio. Tre pjesmarrës që vuanin nga kanceri nuk ranë dakord që të regjistroheshin. Në studim

pranuan që të merrnin pjesë 7 adoleshentë që vuanin nga kanceri dhe dhimbja kronike. Sipas

Creswell (1998), për të zhvilluar një studim fenomenologjik duhet të marrin pjesë nga 5 deri

në 10 individë. Sipas kësaj paradigme, të dhënat e mbledhura nga pjesëmarrësit do të

mjaftonin për të paraqitur rezultatate të pasura dhe të plota mbi procesin e zhvillimit të

identitetit nën ndikimin e kancerit dhe dhimbjes kronike.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

106

Tabela 7: Adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike në studimin fenomenologjik

Nr Rasti Shërbimi Sëmundja Kohëzgjatja Intensiteti

1 A.L Onkologjik Kancer 1 vit Terminal

2 B.V Onkologjik Kancer 4 muaj Terminal

3 E.L Onkologjik Kancer 1 vit Benign

4 V.H Reumatologjisë Skoliozë idiopatike 2 vite Shumë i fortë

5 E.S Nefrologjisë Dhimbje kronike 6 vite Shumë i fortë

6 E.N Onkologjik Kancer 3 muaj Terminal

7 E.M Reumatologjisë Dhimbje kronike 1 vit Shumë i fortë

3.5.2 Mbledhja e të dhënave të studimit fenomenologjik

Për të mbledhur të dhënat e studimit fenomenologjik u hartua intervista gjysmë e strukturuar

(Shiko Apendix 6) mbi zhvillimin e identitetit të adoleshentëve nën ndikimin e kancerit dhe

të dhimbjes kronike. Kjo intervistë u hartua duke u mbështetur në intervistën e statuseve të

identitetit të Marcia (1993), në Inventarin e Korrigjuar të Stileve të Identitetit (ISI-5;

Berzonsky, 2013) dhe në Pyetësorin mbi Proceset e Identitetit të Egos (EIPQ; Balistreri et

al., 1995). Kjo intervistë është e përbërë nga tre pjesë themelore. Pjesa e parë fokusohet në

një hyrje të përgjithshme për ndikimin e sëmundjes në jetën personale dhe sociale të

adoleshentëve; në pjesën e dytë intervista fokusohet në ndikimin e sëmundjeve në procesin e

zhvillimit të identitetit duke u ndalur në tema të tilla si siguria, besimi, reflektimi për

zgjedhjet personale, optimizmi rreth të ardhmes, zbulimi i vetes përmes marrëdhënieve me të

tjerët, eksplorimi i vlerave personale, eksplorimi i vetes dhe vendosja mbi drejtimin e jetës;

në pjesën e tretë intervista fokusohet në ndikimin e sëmundjeve në fushat e identitetit si

edukimi, punësimi, angazhimi politik, besimi fetar, marrëdhëniet sociale, marrëdhëniet

romantike, marrëdhëniet me familjen dhe diferencat gjinore.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

107

Përpara mbledhjes së të dhënave, për të përmbushur qëllimet e studimit u kryen dy

intervista pilot për të parë nëse protokolli i intervistës ishte strukturuar në mënyrë të

përshtatshme dhe nëse pyetjet masnin në thellësi ndikimin e kancerit dhe dhimbjes kronike në

procesin e zhvillimit të identitetit. Për të trianguluar të dhënat cilësore u analizuan kartelat

klinike të secilit rast dhe u zhvilluan intervista me psikologet e shëndetit për çdo adoleshent

që vuante nga kanceri dhe dhimbja kronike.

Intervistat u zhvilluan duke përdorur një qasje fleksibël, stil nondirektiv dhe pyetje të

hapura nga ana e intervistuesit (Seidman, 2015). Kjo metodë, i jep mundësinë çdo

pjesëmarrësi që të ndajë eksperiencën e tij mbi mënyën sesi sëmundja ka ndikuar në procesin

e zhvillimit të identitetit. Gjithashtu, kjo qasje i lejon intervistuesit të përshtasë stilin e

intervistës me personalitetin e secilit prej pjesëmarrësve në studim. Ky stil interviste u përdor

për të kuptuar më tepër nga adoleshentët procesin e zhvillimit të identitetit nën ndikimin e

kancerit dhe dhimbjes kronike.

Një element thelbësor i këtij studimi fenomenologjik ka qënë vetëreflektimi i

studiuesit. Husserl (1931) rekomandon që studiuesi duhet ta harrojë veten e tij gjatë studimit,

në mënyrë që perspektivat personale të mos ndikojnë në interpretimin e të dhënave

fenomenologjike. Pra, perceptimi i botës nga ana e studiuesit nuk duhet të ndikojë në

perceptimin e botës së pjesëmarrësve. Megjithatë, Wertz (1984) argumenton se është e

pamundur të largosh plotësisht veten por që duhet ta “vendosësh në kllapa” dhe të monitorosh

besimet personale, pritshmëritë ose paragjykimet që mund të influencojnë kërkimin. Gjatë

mbledhjes së të dhënave është bërë kujdes që rezultatet sasiore të mos ndikonin në mbledhjen

dhe interpretimin e të dhënave cilësore. Pra, përveç monitorimit të besimeve personale një

kujdes shumë i madh është treguar në monitorimin e ndikimit të rezultateve sasiore.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

108

3.5.3 Analiza e të dhënave cilësore

Analiza e të dhënave u krye duke u mbështetur në qasjen fenomenologjike dhe veçanërisht në

fenomenologjinë interpretative (Giorgi, 2002; Willig, 2008). Intervistat e regjistruara në

versionin audio u transkriptuan sipas modelit sekretarial. Më pas, të dhënat e transkriptuara u

hodhën në paketën e analizës së të dhënave cilësore Weft QDA. Së pari, u analizuan

intervistat njëra pas tjetrës duke identifikuar kodet e hapura, kodet aksiale dhe kodet selektive

për çdo pjesëmarrës. Më pas, në bazë të kodeve u oraganizuan kategoritë përkatëse sipas

qasjes fenomenologjike. Në vijim, u zhvilluan përpjekje që të vendosej strukturë në analizën

e të dhënave duke listuar dhe organizuar kategoritë në lidhje me njëra-tjetrën. Në këtë fazë, u

krijuan temat kryesore të studimit dhe secila prej tyre kontrollohej me të dhënat nga

intervistat. Më pas u krijua tabela e plotë e strukturuar me kategoritë, kodet dhe citimet e

adoleshentëve që ilustrojnë secilën prej tyre. Në fenomenologjinë interpretative, përshkrimi i

fenomeneve nuk ndahet nga interpretimi i tyre duke përfshirë traditën hermenautike të

zbulimit të kuptimit (Giorgi and Giorgi 2008). Pra, në fenomenologjinë interpretative,

studiuesi në vend që të theksojë çështje të caktuara ai përpiqet që të avancojë kuptimin e

fenomenit (Willig, 2008). Të gjitha rezultatet e studimit fenomenologjik do të paraqiten së

bashku me rezultatet sasiore në seksionin e rezultatave të studimit.

3.6 Çështjet etike të studimit

Në këtë studim, janë ndjekur të gjitha hapat për të plotësuar kriteret etike të një studimi

shkencor. Së pari, është siguruar miratimi i informuar nga të gjithë pjesëmarrësit e studimit

dhe nga institucionet ku ata janë pjesë. Në lidhje me adoleshentët që vuajnë nga kanceri dhe

dhimbja kronike miratimi i informuar është siguruar në disa nivele duke përfshirë Bordin e

Brendshëm të Fakultetit të Shkencave Sociale, Drejtorinë Q.S.U.T, Drejtorinë e Shërbimit

Psikosocial të Q.S.U.T dhe Drejtoritë e secilit prej Shërbimeve Spitalore përkatëse. Për më

tepër, të gjitha të dhënat e grupit vulnerabël janë mbledhur duke ruajtur anonimatin dhe nën


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

109

kujdesin e psikologëve të çdo shërbimi. Miratimi i informuar është kryer duke ndjekur

filozofinë që këta individë vulnerabël kanë nevojë për mbrojtje dhe kujdes të veçantë.

Një çështje tjetër më rëndësi në ndjekjen e hapave etikë të një studimi shkencor është

risku që përjetojnë pjesëmarrësit. Ky studim konsiderohet si një studim me risk minimal

(Shaughnessy et al., 2011) pasi nuk përfshin ndërhyrjen ose manipulimin e procedurave të

trajtimit. Risku që përjetojnë të gjithë adoleshentët në këtë studim nuk është më i madh se ai i

të plotësuarit të një kartele klinike mjekësore apo të një testi akademik. Pra, mbledhja e të

dhënave nuk shkakton më shumë stres emocional sesa ai që përjetojnë adoleshentët në jetën e

tyre të përditshme. Ndërkohë që të gjithë pjesëmarrësit e studimit janë siguruar se në

plotësimin e pyetësorëve nuk ka përgjigje të sakta ose të gabuara. Për këtë arsye, ky studim

konsiderohet si një studim me risk minimal. Gjithashtu, në asnjë pjesë të instrumentave nuk

është përdorur diagnoza e kancerit pasi në kulturën tonë mjekësore diagnoza nuk iu tregohet

pacientëve (Beqiri et al., 2012). Në të gjitha fazat e mbledhjes së të dhënave është përdorur

termi sëmundje ose dhimbje. Duke u mbështetur në këto analiza mund të arrijmë në

përfundimin që ky studim nuk shkel asnjë nga kriteret etike për mbledhjen e të dhënave dhe

shkrimin e rezultateve.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

110

KAPITULLI IV: REZULTATET E STUDIMIT

4.1 Rezultatet e studimit fillestar

Rezultatet e studimit u analizuan duke ndjekur hapat e rekomanduara të analizës së të

dhënave sasiore. Së pari, të gjitha të dhënat u hodhën në paketën statistikore SPSS dhe u vijua

me njohjen e të dhënave. Më pas të dhënat u pastruan nga vlerat ekstreme duke përdorur

vlerën e standardizuar Z-score dhe distancën Mahalanobis multivariate. Më pas, u zhvilluan

analizat përshkruese, analizat korrelacionale, ANOVA, dhe SEM për të testuar hipotezat e

studimit.

4.1.1 Rezultatet përshkruese të studimit fillestar

Për të testuar statistikisht dhe për të kuptuar të dhënat e studimit, së pari u analizuan rezultatet

përshkruese. Rezultatet përshkruese janë të rëndësishme për të kuptuar shpërndarjen e vlerave

në kampion dhe për të përzgjedhur testet statistikore me të cilat mund të analizohen. Në

tabelën 8, paraqiten rezultatet përshkruese të katër shkallëve kryesorë të CORE-OM. Gjatë

pastrimit të të dhënave nga vlerat ekstreme në variablin e pakënaqësisë subjektive janë

përjashtuar 7 vlera, në variablin e simptomave psikologjike janë përjashtuar 14 vlera

ekstreme, në variablin e keqfunksionimit jetësor janë përjashtuar 12 vlera ekstreme dhe në

variablin e riskut për të dëmtuar veten ose tjetrin janë përjashtuar 22 vlera ekstreme. Duke u

mbështetur në rezultatet e kësaj tabele (tabela 8) vihet re që mestarja dhe mesorja e secilës

prej variablave të sipërpërmenduar janë shumë pranë njëra-tjetrës dhe devijimet standarde

janë vlera shumë të vogla. Gjithashtu, vlerat e anshmërisë dhe lartësisë janë shumë pranë 0,

përveç variablit të riskut për të dëmtuar veten ose tjetrin. Këto rezultate sugjerojnë që të

dhënat mund të kenë një shpërndarje normale dhe që mesatarja është një vlerë e besueshme

për të analizuar të dhënat e studimit (Field, 2009). Gjithashtu, nga histogramat e rezultateve

të sudimit vihet re që ato janë të balancuara dhe shpërndarja e vlerave mund të konsiderdohet

pothuajse normale.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

111

Tabela 8: Të dhënat përshkruese të katër shkallëve të CORE-OM

Pakënaqësia

subjektive

Simptomat

psikologjike

Keqfunksionimi

jetësor

Risku për të

dëmtuar veten

ose tjetrin

N Vlefshëme 874.00 867.00 869.00 859.00

Mungojnë 7.00 14.00 12.00 22.00

Mesatarja 1.34 1.38 1.20 0.40

G.S i mesatares 0.03 0.02 0.02 0.02

Mesorja 1.25 1.33 1.17 0.17

Moda 1.00 0.92 0.83 0.00

Devijimi standard 0.83 0.73 0.60 0.54

Varianca 0.68 0.53 0.36 0.30

Anshmëria 0.50 0.39 0.54 1.54

G.S i anshmërisë 0.08 0.08 0.08 0.08

Lartësia -0.29 -0.32 -0.21 1.53

G.S i lartësisë 0.17 0.17 0.17 0.17

Minimumi 0.00 0.00 0.00 0.00

Maksimumi 3.75 3.42 2.92 2.25

Shuma 1167.42 1199.36 1046.63 339.27

Kuartilet 25 0.75 0.83 0.75 0.00

50 1.25 1.33 1.17 0.17

75 2.00 1.83 1.58 0.67

Në tabelën 9 paraqiten rezultatet përshkruese të shtatë nënshkallëve të CORE-OM. Gjatë

pastrimit të të dhënave nga vlerat ekstreme në variablin e ankthit janë përjashtuar nga analiza

2 vlera ekstreme, në variablin e depresionit janë përjashtuar nga analiza 2 vlera ekstreme, në

variablin e keqfunksionimit të përgjithshëm janë përjashtuar nga analiza 2 vlera ekstreme, në

variablin e keqfunksionimit në marrdhëniet e ngushta janë përjashtuar nga analiza 8 vlera

ekstreme, në variablin e keqfunksionimit në marrdhëniet sociale janë përjashtuar nga analiza

2 vlera ekstreme, në variablin e dëmtimit të vetes janë përjashtuar nga analiza 11 vlera

ekstreme dhe në variablin e dëmtimit të tjetrit janë përjashtuar nga analiza 11 vlera ekstreme .

Duke u mbështetur në rezultatet e kësaj tabele (tabela 9) vihet re që mestarja dhe mesorja e

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

112

secilës prej variablave të sipërpërmenduar janë shumë pranë njëra-tjetrës, devijimet standarde

janë vlera shumë të vogla, vlerat e anshmërisë dhe lartësisë janë shumë pranë 0 dhe të dhënat

mund të konsiderohen si me shpërndarje normale (Field, 2009).

Tabela 9: Të dhënat përshkruese të shtatë nënshkallëve të CORE-OM

Ankthi Depresioni Keq-

funksionim i

përgjithshëm

Keq-

funksionim

në marrdh.

ngushta

Keq-

funksionim

në marrdh.

Sociale

Dëmtim

i vetes

Dëmtim

i tjetrit

N 879.0 879.0 879.0 873.0 879.0 870.0 870.0

Mungojnë 2.0 2.0 2.0 8.0 2.0 11.0 11.0

Mesatarja 1.4 1.3 1.4 1.1 1.2 0.4 0.5

G.S. i mesatares 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

Mesorja 1.3 1.3 1.3 1.0 1.0 0.0 0.0

Moda 1.3 1.0 1.0 0.8 1.0 0.0 0.0

Devijimi standard 0.8 0.8 0.8 0.7 0.7 0.6 0.7

Varianca 0.7 0.7 0.6 0.5 0.6 0.4 0.5

Anshmëria 0.3 0.5 0.6 0.5 0.5 1.9 1.6

G.S. i anshmërisë 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1

Lartësia -0.4 -0.2 -0.1 -0.3 -0.2 2.9 1.6

G.S. i lartësisë 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2

Minimumi 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0

Maksimumi 3.8 3.8 3.8 3.3 3.5 2.8 3.0

Shuma 1220.1 1184.8 1197.2 955.4 1018.1 315.2 405.0

25 0.8 0.8 0.8 0.5 0.5 0.0 0.0

50 1.3 1.3 1.3 1.0 1.0 0.0 0.0

75 2.0 1.8 1.8 1.5 1.5 0.5 0.5

Në tabelën 10 paraqiten rezultatet përshkruese të dy shkallëve të EIPQ, eksplorimi dhe

angazhimi dhe si edhe rezultatet deskriptive të testit të qëllimeve në jetë. Gjatë pastrimit të të

dhënave, janë përjashtuar nga analiza e variablit të eksplorimit 10 vlera, nga variabli i

angazhimit 8 vlera dhe asnjë vlerë nga qëllimet jetësore. Duke u mbështetur në rezultatet e

kësaj tabele (tabela 10) vihet re që mesatarja dhe mesorja e secilës prej variablave të


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

113

sipërpërmendura janë shumë pranë njëra-tjetrës. Ndërkohë që devijimet standarde janë vlera

të mëdha pasi këto variabla janë llogaritur si rrjedhojë e shumës së të gjitha pyetjeve dhe jo si

mesatare e tyre. Vlerat e anshmërisë e lartësisë janë shumë pranë 0 dhe histogaramat kanë

paraqitje normale dhe si rrjedhojë e kësaj mund të themi që të dhënat konsiderohen me

shpërndarje normale (Field, 2009).

Tabela 10: Të dhënat përshkruese për shkallët e EIPQ dhe qëllimeve në jetë

Qëllimet

jetësore

Eksplorimi Angazhimi

N Vlefshëme 881.0 871.0 873.0

Mungojnë 0.0 10.0 8.0

Mesatarja 74.0 62.0 64.9

G.S i mesatares 0.5 0.4 0.4

Mesorja 77.0 62.0 65.0

Moda 88.0 62.0 59.0

Devijimi standard 15.6 10.6 10.7

Varianca 244.1 111.6 115.4

Anshmëria -0.7 -0.1 0.0

Gabimi standard i anshmërisë 0.1 0.1 0.1

Lartësia 0.3 0.2 -0.1

Gabimi standard i lartësisë 0.2 0.2 0.2

Minimumi 19.0 29.0 33.0

Maksimumi 100.0 93.0 93.0

Shuma 65201.0 53997.0 56632.0

Kuartilet 25 65.0 55.0 58.0

50 77.0 62.0 65.0

75 85.5 69.0 72.0

Në dy tabelat (Tabela 11 dhe 12) në vijim paraqiten të dhënat përshkruese për të gjitha

fushat e identitetit të matur nga Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos (EIPQ; Balistreri

et al., 1995). Këto rezultate janë ndarë sipas dy dimensioneve të identitetit; dimensionit

ideologjik dhe diomensionit intrapersonal. Në tabelën 11 paraqiten katër shkallët e

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

114

dimensionit ideologjik të identitetit. Në secilën prej shkallëve janë përjashtuar vlera ekstreme

nga 4 për variablin e vlerave personale deri në 10 për variablin e identitetit profesional.

Gjithashtu, vlerat e anshmërisë e lartësisë janë shumë pranë 0 dhe histogaramat kanë paraqitje

normale dhe si rrjedhojë e kësaj mund të themi që të dhënat konsiderohen si me shpërndarje

normale (Field, 2009)

Tabela 11: Të dhënat përshkruese të fushës ideologjike të identitetit

Identiteti

professional

Identiteti

politik

Identiteti

Fetar

Vlerat

personale

N Vlefshëme 871.0 875.0 876.0 877.0

Mungojnë 10.0 6.0 5.0 4.0

Mesatarja 17.0 13.9 15.7 16.6

Gabimi standard i mesatares 0.1 0.2 0.1 0.1

Mesorja 17.0 14.0 16.0 17.0

Moda 18.0 14.0 15.0 16.0


Varianca 14.6 23.7 12.7 15.9

Anshmëria -0.3 0.1 -0.2 -0.1

Gabimi standard i

anshmërisë

0.1 0.1 0.1 0.1

Lartësia -0.3 -0.5 -0.1 -0.6

Gabimi standard i lartësisë 0.2 0.2 0.2 0.2

Minimumi 6.0 2.0 5.0 6.0

Maksimumi 24.0 24.0 24.0 24.0

Shuma 14847.0 12155.0 13748.0 14601.0

Kuartilet 25 15.0 10.0 13.0 14.0

50 17.0 14.0 16.0 17.0

75 20.0 17.0 18.0 20.0

Të dhënat përshkruese për variablat e fushës intrapersonale të identitetit paraqiten në

tabelën 12. Në secilën prej shkallëve janë përjashtuar vlera ekstreme nga 5 për variablin e

rolit në familje deri në 7 për variablin e marrëdhënieve romantike. Vlerat e anshmërisë e


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

115

lartësisë për çdo variabël janë shumë pranë 0 dhe histogaramat kanë paraqitje normale edhe si

rrjedhojë e kësaj mund të themi që të dhënat konsiderohen si me shpërndarje normale (Field,

2009)

Tabela 12: Të dhënat përshkruese të fushës intrapersonale të identitetit

Miqësia Identiteti

gjinor

Roli

në familje

Marrëdhëniet

romantike

N Vlefshëme 875.0 875.0 876.0 874.0

Mungojnë 6.0 6.0 5.0 7.0

Mesatarja 15.4 15.5 17.0 15.7

G.S i mesatares 0.1 0.1 0.1 0.1

Mesorja 15.0 16.0 17.0 16.0

Moda 15.0 17.0 19.0 15.0


Varianca 10.8 15.0 13.9 16.9

Anshmëria -0.1 -0.1 -0.2 -0.2

G.S i anshmërisë 0.1 0.1 0.1 0.1

Lartësia 0.0 -0.1 -0.1 -0.3

G.S i lartësisë 0.2 0.2 0.2 0.2

Minimumi 6.0 4.0 6.0 4.0

Maksimumi 24.0 24.0 24.0 24.0

Shuma 13467.0 13548.0 14857.0 13757.0

Kuartilet 25 13.0 13.0 14.0 13.0

50 15.0 16.0 17.0 16.0

75 18.0 18.0 19.0 19.0

Në tabelën në vijim (tabela 13) parqiten të dhënat përshkruese për të gjitha shkallët e

Inventarit të Korrigjuar të Stileve të Identitetit (ISI-5; Berzonsky, 2013).

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

116

Tabela 13: Të dhënat përshkruese për katër shkallët e ISI-5

Stili

informativ i

identitetit

Stili

normativ i

identitetit

Stili difuz-

shmangës i

identitetit

Fuqia e

angazhimit

N Vlefshëme 880.0 879.0 878.0 880.0

Mungojnë 1.0 2.0 3.0 1.0

Mesatarja 3.6 3.2 2.5 3.7

G.S i mesatares 0.0 0.0 0.0 0.0

Mesorja 3.8 3.1 2.6 3.7

Moda 4.0 3.0 2.6 3.4


Varianca 0.6 0.4 0.5 0.6

Anshmëria -0.5 0.0 0.1 -0.3

G.S i anshmërisë 0.1 0.1 0.1 0.1

Lartësia -0.3 -0.2 -0.5 -0.6

G.S i lartësisë 0.2 0.2 0.2 0.2

Minimumi 1.4 1.4 1.0 1.2

Maksimumi 5.0 5.0 4.6 5.0

Shuma 3201.5 2799.4 2201.4 3248.0

Kuartilet 25 3.1 2.8 2.0 3.1

50 3.8 3.1 2.6 3.7

75 4.2 3.7 3.0 4.3

Nga këto variabla janë përjashturar shumë pak vlera ekstreme. Edhe në këtë

instrument vlerat e anshmërisë e lartësisë për çdo variabël janë shumë pranë 0 dhe

histogaramat kanë paraqitje normale. Si rrjedhojë e kësaj, mund të themi që të dhënat

konsiderohen si me shpërndarje normale (Field, 2009).

Megjithatë, për të testuar shpërndarjen normale të vlerave nuk mjaftojnë vetëm vlerat

e mesatares, mesores, paraqitja grafike në histogramë, vlerat e anshmërsië dhe lartësisë. Por,

është e rëndësishme që të kryhen testet statistikore që masin shpërndarjen e vlerave. Në vijim

(tabela 14) paraqiten testet e shpërndarjes Kolmogorov-Smirnov dhe Shapiro-Wilk.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

117

Tabela 14: Testet e shpërndarjes normale për variablat e studimit fillestar

Kolmogorov-Smirnov Shapiro-Wilk

Statistika df Sig. Statistika df Sig.

Pakënaqësia subjektive 0.120 839.000 0.000 0.966 839.000 0.000

Simptomat psikologjike 0.063 839.000 0.000 0.983 839.000 0.000

Keqfunksionimi jetësor 0.088 839.000 0.000 0.971 839.000 0.000

Risku për veten ose tjetrin 0.240 839.000 0.000 0.747 839.000 0.000

Qëllimet jetësore 0.086 839.000 0.000 0.961 839.000 0.000

Eksplorimi 0.029 839.000 0.093 0.997 839.000 0.153

Angazhimi 0.046 839.000 0.000 0.995 839.000 0.009

Stili informativ i identitetit 0.087 839.000 0.000 0.975 839.000 0.000

Stili normativ i identitetit 0.056 839.000 0.000 0.996 839.000 0.019

Stili difuz-shmangës 0.050 839.000 0.000 0.989 839.000 0.000

Fuqia e angazhimit 0.072 839.000 0.000 0.978 839.000 0.000

Duke u mbështetur në rezultatet e tabelës së mësipërme vihet re që përveç variablit të

eksplorimit, të gjithë variablat e tjerë janë të rëndësishëm statistikisht. Nëse testet

Kolmogorov-Smirnov dhe Shapiro-Wilk janë të rëndësishme statistikisht (p < .05) atëherë

variablat kanë shpërndarje të ndryshme nga shpërndarja normale. Megjithatë, të dy këta teste

statistikore kanë limite pasi janë shumë të ndjeshëm në rastet kur kampioni i studimit

konsiderohet i madh (N > 30) (Field, 2009). Në rastet kur kampioni është i madh (N > 30),

botimet statistikore rekomandjonë që vendimi për normalitetin e shpërndarjes të merret në

varësi të vlerave të testeve të shpërndarjes, anshmërisë, lartësisë, dhe paraqitjes grafike në

histogramë, P-P plots dhe Q-Q plots (Field, 2009). Për të gjithë variablat e mësipërm vlerat e

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

118

anshmërisë, lartësisë, dhe paraqitjes grafike në histograma, P-P plots dhe Q-Q plots mund të

konsideroheshin me shpërndarje normale. Gjithashtu, kampioni i këtij studimi është shumë

madh (N= 840) dhe testet e shpërndarjes Kolmogorov-Smirnov dhe Shapiro-Wilk duhen parë

më rezerva pasi ndikohen nga madhësia e kampionit. Duke u bazuar në këto të dhëna u

vendos që për të analizuar të dhënat e studimit fillestar do të përdoreshin testet statistikore

parametrike.

Në tabelën 15 paraqiten rezultatet deskriptive të statuseve të identitetit dhe stileve të

identitetit për të gjithë kampionin e studimit fillestar. Nga rezultatet e studimit vihet re

përqindja më e madhe e adoleshentëve kategorizohen në statusin e identitetit të difuzuar

(36%) dhe përdorin stilin difuz-shmangës të identitetit (42%). Pra, të dy instrumentet që

masin zhvillimin e identitetit kanë zbuluar që pjesa më e madhe e adoleshentëve shqiptarë

janë në statusin e identitetit të difuzuar dhe përdorin strategjitë e shmangies në përballjen me

krizën e identitetit. Sipas studimeve empirike ky status i identitetit lidhet më shumë me

shfaqjen e psikopatologjive (Kroger & Marcia, 2011; Schwarts, 2001) dhe ky stil i identitetit

lidhet me vështirësitë e funksionit, probleme në arritjet akademike dhe pakenaqësinë nga jeta

(Berzonsky 2003; 2011). Gjithashtu, rezultatet tregojnë që statusi dhe stili i identitetit më i

përhapur mbas atij difuz është statusi i arritur i identitetit (33%) dhe stili i dytë më i përdorur

është ai informativ (32%). Ky status dhe ky stil i identitetit është më i shëndetëshmi dhe

lidhet me mirëfunksionimin jetësor, mirëqënien subjektive dhe shëndetin psikologjik

(Berzonsky 2003; 2011; Kroger & Marcia, 2011; Schëarts, 2001). Statusi më pak i përhapur

është statusi i mbylljes së hershme të identitetit ndërsa stili më pak i përdorur është stili

normativ. Ky status dhe ky stil i identitetit karakerizohen nga ndjekja e vlerave, idealeve,

qëndrimeve të individëve të rëndësishëm në jetën e adoleshentit dhe nuk lejon eksplorimin e

zgjedhjeve personale.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

119

Tabela 15: Përshkrimi i stauseve dhe stileve të identitetit të adoleshentëve shqiptarë

Variablat N % % e vlefshëme

Statuset e identitetit Identitet i arritur 267 30.3 33.2

Mbyllje e hershme 115 13.1 14.3

Moratorium 134 15.2 16.6

Identitet i difuzuar 289 32.8 35.9

Total 805 91.4 100

Stilet e identitetit Stili informativ 284 32.2 32.3

Stili normativ 223 25.3 25.3

Stili difuz-shmangës 373 42.3 42.4

4.1.2 Diferencat gjinore dhe zhvillimore në studimin fillestar

Në këtë pjesë të rezultateve do të paraqiten diferencat gjinore për shëndetin mendor,

funksionimin jetësor dhe zhvillimin e identitetit. Në tabelën në vijim (Tabela 16) paraqiten

diferencat gjinore për të gjitha shkallët e CORE-OM. Vajzat adoleshentë raportojnë më

shumë pakenaqësi subjektive (M = 1.46; DS= 0.83) sesa djemtë (M = 1.10; DS= 0.76) dhe kjo

diferencë është statistikisht e rëndësishme t (872) = 6.141, p < .001. Po ashtu, vajzat

raportojnë simptoma psikologjike (M = 1.49; DS = 0.73) më shumë sesa djemtë (M = 1.17;

DS= 0.68) dhe kjo diferencë është statistikisht e rëndësishme t (865) = 6.191, p < .001. Në

lidhje me keqfunksionimin jetësor nuk vihen re diferenca gjinore, ndërsa për riskun për të

dëmtuar veten ose tjetrin djemtë rapotojnë më shumë problem sesa vajzat t (857) = -2.769, p

< .001.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

120

Table 16: Diferencat gjinore për shkallët kryesore të CORE-OM

Variablat Gjinia N M DS G.S M T df p

Pakënaqësia subjektive

Vajzë 579 1.46 0.83 0.03

6.141 872.000 0.000

Djalë 295 1.10 0.76 0.04

Simptomat psikologjike

Vajzë 573 1.49 0.73 0.03

6.191 865.000 0.000

Djalë 294 1.17 0.68 0.04

Keqfunksionimi jetësor

Vajzë 574 1.22 0.58 0.02

1.072 867.000 0.284

Djalë 295 1.17 0.62 0.04

Risku për të veten ose tjetrin

Vajzë 572 0.36 0.53 0.02

-2.769 857.000 0.006

Djalë 287 0.47 0.57 0.03

Në tabelën në vijim (Tabela 17) paraqiten diferencat gjinore për nënshkallët e CORE-OM.

Këto rezultate tregojnë që vajzat raportojnë më shumë simptoma ankthi t (877) = 7.037, p <

.001, më shumë simptoma depresioni t (877) = 4.226, p < .001 dhe keqfunksionim më të lartë

në marrëdhëniet sociale t (877) = 2.382, p < .05. Nga ana tjetër, djemtë raportojnë më shumë

probleme në riskun për të dëmtuar tjetrin t (877) = -6.215, p < .001. Në shkallët e tjera të

CORE-OM si keqfunksionimi i përgjithshëm, keqfunksionimi në marrëdhëniet e afërta dhe

risku për të dëmtuar veten nuk vihen re diferenca të rëndësishme statistikore midis djemve

dhe vajzave adoleshente. Megjithatë këto rezultate duhen parë në me pak rezerva pasi

kampioni nuk është përzgjedhur rastësisht dhe nuk është shtresëzuar sipas diferencave

gjinore.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

121

Tabela 17: Diferencat gjinore për nënshkallët e CORE-OM

Variablat Gjinia N M DS G.S M t df p

Simptomat e ankthit

Vajzë 580 1.52 0.82 0.03 7.037 877.000 0.000

Djalë 299 1.13 0.74 0.04

Simptomat e depresionit

Vajzë 580 1.43 0.84 0.04 4.226 877.000 0.000

Djalë 299 1.19 0.76 0.04

Keqfunksionimi i

përgjithshëm

Vajzë 581 1.39 0.78 0.03 1.369 877.000 0.171

Djalë 298 1.31 0.81 0.05

Keqfunksionimi në

marrëdhëniet e afërta

Vajzë 577 1.09 0.74 0.03 -0.245 871.000 0.807

Djalë 296 1.10 0.69 0.04

Keqfunksionimi në

marrëdhëniet sociale

Vajzë 580 1.20 0.73 0.03 2.382 877.000 0.017

Djalë 299 1.08 0.77 0.04

Risku për dëmtimin e vetes

Vajzë 573 0.35 0.61 0.03 -0.876 868.000 0.381

Djalë 297 0.39 0.67 0.04

Risku për dëmtimin e

tjetrit

Vajzë 579 0.36 0.66 0.03 -6.215 868.000 0.000

Djalë 291 0.68 0.84 0.05

Në lidhje me diferencat gjinore për zhvillimin e identitetit (Tabela 18) vihet re që vajzat

marrin më shumë angazhime (M = 65.69; DS= 10.87) në krahasim me djemtë (M = 63.27;

DS= 10.31) dhe kjo diference është statistikisht e rëndësishme t (871) = 3.166, p < .01. Po

ashtu, vajzat përdorin më shumë stilin informativ të identitetit (M = 3.71; DS=0.71) në

krahasim me djemtë (M = 3.50; DS= 0.80) dhe këto rezultate janë statistikisht të rëndësishme

t (878) = 3.839, p < .001. Për të gjithë variablat e tjerë të zhvillimit të identitetit nuk vihen re

ndryshime të rëndësishme statistikore. Duke u mbështetur në diferencat e sipërpërmendura si

angazhimi ashtu edhe përdorimi i stilit informativ janë mekanizmat më të shëndetshëm të

zhvillimin e procesit të identitetit gjatë periudhës së adoleshencës. Si përfundim mund të

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

122

themi që vajzat angazhohen më shumë në ndjekjen e qëllimeve dhe objektivave personal dhe

përdorin strategji më të shëndetshme social-kognitive në përballjen me krizën e identitetit

gjatë adoleshencës.

Tabela 18: Diferencat gjinore në procesin e zhvillimit të identitetit

Variablat Gjinia N M DS G.S M T df p

Qëllimet jetësore

Vajzë 582 74.05 15.48 0.64

0.115 879 0.908

Djalë 299 73.92 15.93 0.92

Eksplorimi

Vajzë 576 62.11 10.27 0.43

0.449 869 0.653

Djalë 295 61.77 11.14 0.65

Angazhimi

Vajzë 578 65.69 10.87 0.45

3.166 871 0.002

Djalë 295 63.27 10.31 0.60

Stili informativ

Vajzë 582 3.71 0.71 0.03

3.839 878 0.000

Djalë 298 3.50 0.80 0.05

Stili normativ

Vajzë 581 3.20 0.62 0.03

0.861 877 0.390

Djalë 298 3.16 0.66 0.04

Stili difuz-shmangës

Vajzë 581 2.48 0.74 0.03

-1.341 876 0.180

Djalë 297 2.55 0.70 0.04

Fuqia e angazhimit Vajzë 582 3.73 0.76 0.03

1.935 878 0.053

Djalë 298 3.62 0.74 0.04

Në tabelën në vijim (Tabela 19) paraqiten diferencat gjinore në lidhje me fushat e zhvillimit

të identitetit. Vajzat janë më të zhvilluara sesa djemtë në fushën ideologjike të identitetit t

(873) = 2.295, p < .05 dhe në zbulimin e vlerave personale t (875) = 4.444, p < .001. Pra,

vajzat janë më të qarta në lidhje me angazhimet profesionale, politike, fetare dhe njohjen e

vlerave sesa djemtë.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

123

Tabela 19: Diferencat gjinore në fushat e zhvillimit të identitetit

Variablat Gjinia N M DS G.S M t Df p

Fusha ideologjike

Vajzë 579 63.84 11.12 0.46

2.295 873 0.02 Djalë 296 62.04 10.79 0.63

Fusha intrapersonale

Vajzë 577 63.93 9.71 0.40

0.883 868 0.38 Djalë 293 63.32 9.38 0.55

Identiteti profesional

Vajzë 577 17.21 3.79 0.16

1.794 869 0.07 Djalë 294 16.72 3.86 0.22

Identiteti politik

Vajzë 580 13.79 4.97 0.21

-0.896 873 0.37 Djalë 295 14.10 4.68 0.27

Identiteti fetar

Vajzë 580 15.79 3.65 0.15

1.153 874 0.25 Djalë 296 15.50 3.37 0.20

Vlerat personale

Vajzë 580 17.07 4.04 0.17

4.444 875 0.00 Djalë 297 15.82 3.76 0.22

Miqësia

Vajzë 580 15.41 3.36 0.14

0.18 873 0.86 Djalë 295 15.36 3.15 0.18

Identiteti gjinor

Vajzë 579 15.65 3.91 0.16

1.811 873 0.07 Djalë 296 15.15 3.80 0.22

Roli në familje

Vajzë 581 17.10 3.76 0.16

1.522 874 0.13 Djalë 295 16.69 3.63 0.21

Marrëdhëniet

romantike

Vajzë 579 15.65 4.31 0.18

-0.917 872 0.36 Djalë 295 15.92 3.66 0.21

Në tabelën 20 paraqiten rezultatet e diferencave moshore në zhvillimin e identitetit.

Adoleshentët që vazhdojnë shkollën e lartë raportojnë angazhim më të lartë në ndjekjen e

qëllimeve dhe objektivave personale, kanë më të zhvilluar si fushën ideologjike ashtu edhe

atë interpersonale të identitetit dhe përdorin më shumë strategji të shëndetshme social-

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

124

kognitive në përballjen me krizën e identitetit. Ndërkohë që, nuk vihen re diferenca të

rëndësishme statistikore përsa i përket eksplorimit dhe stilit normativ të identitetit. Si

përfundim mund të themi që me rritjen e moshës adoleshentët angazhohen më shumë dhe

përdorin strategji më të shëndetshme social-kognitive në marrjen e informcioneve për veten

dhe për botën.

Tabela 20: Diferencat moshore në zhvillimin e identitetit

Variablat Shkolla N M D.S G.S.M t df p

Eksplorimi

Mesme 570 61.50 10.76 0.45

-1.896 869 0.058 Lartë 301 62.93 10.14 0.58

Angazhimi

Mesme 571 63.25 10.78 0.45

-6.247 871 0.000 Lartë 302 67.93 9.99 0.58

Fusha ideologjike e identiteti

Mesme 573 61.77 11.27 0.47

-5.494 873 0.000 Lartë 302 66.01 10.03 0.58

Fusha interpersonale e

identitetit

Mesme 569 63.14 9.79 0.41

-2.488 868 0.013 Lartë 301 64.83 9.15 0.53

Stili informativ i identitetit

Mesme 578 3.59 0.79 0.03

-2.418 878 0.016 Lartë 302 3.72 0.66 0.04

Stili normativ i identitetit

Mesme 577 3.18 0.65 0.03

-0.459 877 0.646 Lartë 302 3.20 0.59 0.03

Fuqia e angazhimit

Mesme 578 3.61 0.78 0.03

-4.44 878 0.000 Lartë 302 3.85 0.69 0.04

4.1.3 Analizat korrelacionale të studimit fillestar

Në këtë pjesë të rezultatateve do të paraqiten analizat korrelacionale midis variablave të

studimit fillestar. Në fillim do të analizohet lidhja midis stileve të identitetit dhe funksionimit

jetësor, simptomave psikologjike, pakënaqësisë subjektive dhe risku për të dëmtuar veten ose

tjetrin. Më pas do të paraqiten marrëdhënia midis eksplorimit e angazhimit me funksionimin


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

125

jetësor, simptomat psikologjike, pakënaqësinë subjektive dhe risku për të dëmtuar veten ose

tjetrin.

Tabela 21: Marrëdhëniet korrelacionale midis stileve të identitetit dhe shkallëve të CORE-OM

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1.Mosha 1 .08** .02 -.10** .14** .04 .08* .05 -.01

2.Stili informative 1 .47** -.16** .49** -.18** -.00 -.26** -.32*

3.Stili normative 1 .17** .29** -.08* -.01 -.20** -.18**

4.Stili difuz-shmangës 1 -.46** .20** .18** .24** .19**

5.Fuqia e angazhimit 1 -.37** -.24** -.47** -.36**

6.Pakënaqësia subjektive 1 .71** .67** .39**

7.Simptomat psikologjike 1 .65** .38**

8.Keqfunksionimi jetësor 1 .51**

9.Risku për veten ose

tjetrin

1

Shënim. *Korrelacioni është i rëndësishëm në nivelin 0.05, ** Korrelacioni është i rëndësishëm në nivelin 0.01.

Duke u bazuar në rezultatet statistikore në tabelën 21 vihet re që stili informativ lidhet

negativisht me pakënaqësinë subjektive r (840) = -.18, p < .01, me keqfunksionimin jetësor r

(840) = -.18, p < .01 dhe me riskun për dëmtimin e vetes ose tjetrit r (840) = -.32, p < .01. Po

ashtu, fuqia e angazhimit lidhet negativisht me pakënaqësinë subjektive r (840) = -.37, p <

.01, me keqfunksionimin jetësor r (840) = -.24, p < .01, me keqfunksionimin jetësor r (840) =

-.47, p < .01 dhe me riskun për dëmtimin e vetes ose tjetrit r (840) = -.36, p < .01. Nga këto të

dhëna vihet re që si stili informativ që karakterizohet nga arsyetimi formal ashtu edhe

angazhimi ndaj një seti të caktuar vlerash dhe angazhimesh lidhen negativisht me të gjitha

shqetësimet psikologjike dhe keqfunksionimin jetësor gjatë adoleshencës. Gjithashtu, në këto

të dhëna vihet re që angazhimi ka marrëdhënie negative më të fortë me të gjithë variablat e

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

126

keqfunksionimit jetësor dhe problemet e shëndetit psikologjik sesa stili informativ. Kjo mund

të interpretohet që angazhimi ndaj çështjeve të identitetit lidhet më fortë me shëndetin

psikologjik të adoleshentëve sesa eksplorimi.

Nga të dhënat e tabelës 21 vihet re që stili difuz-shmangës i identitetit lidhet

pozitivisht me pakënaqësinë subjektive r (840) = .20, p < .01, me simptomat psikologjike r

(840) = .18, p < .01, me keqfunksionimin jetësor r (840) = .24, p < .01, dhe me riskun për

dëmtimin e vetes ose tjetrit r (840) = .19, p < .01. Pra, stili më problematik i zhvillimit të

identitetit, lidhet pozitivisht me të gjithë 17variablat problematikë të shëndetit mendor gjatë

adoleshencës. Nga ana tjetër, stili normativ që përdor strategji të mbyllura dhe jofleksibël

lidhet negativisht me keqfunksionimin jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin. Por,

megjithëse ky stil duket i shëndetshëm, marrëdhënia me pakënaqësinë subjektive është shumë

e vogël r (840) = .08, p < .05. Pra, siç pritet ky stil i identitetit paraqitet funksional por

raporton pakënaqësi subjektive pasi mbështetet në standardet e të tjerëve dhe jo në standardet

personale.

Në tabelën në vijim paraqiten marrëdhëniet korrelacionale midis variablave të

identitetit të egos dhe shkallëve të CORE-OM. Në bazë të rezultateve të tabelës 22 vihet re që

si eksplorimi ashtu edhe angazhimi lidhen negativisht me të gjithë variablat negativ të

shëndetit mendor. Eksplorimi lidhet pozitivisht me gjetjen e qëllimeve në jetë r (840) = .22, p

< .01 dhe negativisht me keqëfunksionimin jetësor r (840) =- .12, p < .05 dhe pakënaqësinë

subjektive r (840) = .01, p < .01. Gjithashtu, angazhimi lidhet pozitivisht me qëllimet jetësore

r (840) = .43, p < .01 dhe negativisht me keqfunksionimin jetësor r (840) =- .31, p < .01, me

riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin r (840) =- .25, p < .01, me pakënaqësinë subjektive r

(840) = .19 p < .01 dhe simptomat psikologjike r (840) =- .12, p < .01. Edhe në këto rezultate

shihet qartë që angazhimi ndaj çështjeve të identitetit ka marrëdhënie më të fortë më

17 Të matur me instrumentin CORE-OM


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

127

shqetësimet psikologjike dhe keqfunksionimin jetësor sesa eksplorimi. Gjithashtu, nga

rezultatet e mëposhtme vihet re qartë që gjetja e qëllimeve në jetë lidhet negativisht me të

gjitha aspektet negative të shëndetit mendor gjatë adoleshencës. Në bazë të rezultateve kjo

marrëdhënie është mesatarisht e fortë dhe përgjithësuar në të gjithë sferën e problematikave

të shëndetit mendor.

Tabela 22: Marrëdhëniet korrelacionale midis variablave të identitetit të egos dhe shkallëve të CORE-

OM

1 2 3 4 5 6 7 8

1.Mosha 1 .076* .181** .068* 0.005 -0.018 0.045 .081*

2.Eksplorimi 1 .472** .222** -.118** -0.041 -.100** -0.066

3.Angazhimi

1 .426** -.314** -.253** -.197** -.124**

4.Qëllimet jetësore 1 -.588** -.443** -.494** -.411**

5.Keqfunksionimi

jetësor

1 .517** .672** .647**

6.Risku veten ose tjetrin

1 .393** .383**

7.Pakënaqësia

subjektive

1 .719**

8.Simptomat

psikologjike

1


4.1.4 Testimi i hipotezave të studimit fillestar

Për të testuar hipotezat e studimit fillestar u zhvillua analiza e variancës Anova dhe S.E.M në

paketën statistikore AMOS. Në vijim (Tabela 23) paraqiten rezultatet e One-Way Anova për

të matur ndikimin e stileve të identitetit në pakënaqësinë subjektive, simptomat psikologjike,

keqfunksionimin jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

128

Tabela 23: Mesataret, Devijimet standarde dhe Analiza e Variancës për efektin e stileve të identitetit

në pakënaqësinë subjektive, simptomat psikologjike, keqfunksionimin jetësor dhe riskun për të

dëmtuar veten ose tjetrin

Variablat

Stili informativ

Stili normative

Stili difuz

M DS M DS M DS F(2, 839) p

Pakënaqësia subjektive 1.14 0.77

1.21 0.80

1.56 0.83

25.019 0.000

Simptomat psikologjike 1.32 0.73

1.30 0.71

1.48 0.73

6.164 0.002

Keqfunksionimi jetësor 1.03 0.52

1.03 0.51

1.44 0.61

56.821 0.000

Risku për veten ose

tjetrin 0.23 0.40

0.27 0.42

0.60 0.64

50.171 0.000

Nga këto rezultate vihet re që ka diferenca të rëndësishme midis grupeve. Pra,

adoleshentët që përdorin një stil të caktuar të përballimit të krizës së identitetit ndryshojnë

nga të tjerët përsa i përket pakënaqësisë subjektive, simptomave psikologjike,

keqfunksionimit jetësor dhe riskut për të dëmtuar veten ose tjetrin. Në bazë të këtyre

rezultateve, stili informativ që karakterziohet nga përdorimi i strategjive formale shihet si stili

më i shëndetshëm. Nga ana tjetër, stili difuz-shmangës që karakterizohet nga vonesa,

shmangia e përballimit të krizës së identitetit shihet si stili më pak i shëndetshëm. Në

grafikun e mëposhtëm paraqiten rezultatet edhe për krahasimet midis grupeve përsa i përket

ndikimit të stileve të identitetit në shëndetin mendor të adoleshentëve.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

129

Figura 1: Ndikimi i stileve të identitetit në simptomat psikologjike, pakënaqësinë subjektive,

keqfunksionimin jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin

Duke u mbështetur në rezultatet e grafikut të mësipërm dhe në rezultatet e testeve post

hoc të Tukey HSD, Bonferroni dhe Games-Howell vihet re që ka ndryshime të rëndësishme

statistikore në variablat e simptomave psikologjike, pakënaqësisë subjektive, keqfunksionimit

jetësor dhe riskut për të dëmtuar veten ose tjetrin midis stilit informativ dhe stilit difuz-

shamngës si edhe midis stilit normativ dhe atij difuz shmangës. Por, nuk vihet re asnjë

ndryshim i rëndësishëm statistikor midis stilit normativ dhe atij informativ. Pra, është e

rëndësishme që adoleshentët të mos përdorin stilin difuz-shmangës që vonon orientimin apo

angazhimin në lidhje me krizat e identitetit pasi ky stil do të shoqërohet më shumë probleme

psikologjike, pakënaqësi subjektive dhe keqfunksionim jetësor.

Shënim. * p< .05.

** p< .01.

*** p < .001.

Nëse mungon * diferenca

nuk ka qënë e rëndësishëme

statistikisht

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

130

Në vijim (Tabela 24) paraqiten rezultatet e One-Way Anova për të matur ndikimin e

statuseve të identitetit në pakënaqësinë subjektive, simptomat psikologjike, keqfunksionimin

jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin.

Tabela 24: Mesataret, Devijimet standarde dhe Analiza e Variancës për efektin e statuseve të


për të dëmtuar veten ose tjetrin

Identitet i

arritur

Mbyllje e

hershme

Moratorium

Identitet i

difuzuar

Variabli M DS

M DS

M DS

M DS

F(3, 798) p

Pakënaqësia

subjektive

1.17 0.78

1.27 0.86

1.41 0.76

1.53 0.84

9.817 0.000

Simptomat

psikologjike

1.33 0.72

1.30 0.76

1.36 0.70

1.524 0.71

4.501 0.004

Keqfunksionimi

jetësor

1.01 0.51

1.08 0.53

1.36 0.66

1.384 0.6

24.77 0.000

Risku për veten

ose tjetrin

0.25 0.41

0.24 0.43

0.57 0.59

0.496 0.6

18.653 0.000

Nga këto rezultate vihet re që ka diferenca të rëndësishme midis grupeve. Pra,

adoleshentët që janë në një status të caktuar të zhvillimit të identitetit ndryshojnë nga të tjerët

përsa i përket pakënaqësisë subjektive, simptomave psikologjike, keqfunksionimit jetësor dhe

riskut për të dëmtuar veten ose tjetrin. Në bazë të këtyre rezultateve, adoleshentët që

karakterizohen në statusin e arritjes së identitetit raportojnë më pak probleme të shëndetit

mendor dhe më pak probleme me funksionimin jetësor. Pra, adoleshentët që janë angazhuar

në çështje të identitetit pasi kanë eksploruar një sërë mundësish raportojnë më pak probleme

psikologjike, keqfunksionim jetësor, pakënaqësi subjektive dhe risk për të dëmtuar veten ose

tjetrin. Nga ana tjetër, adoleshentët me identitet të difuzuar që as nuk eksplorojnë dhe as nuk

angazhohen shfaqin më shumë probleme të shëndetit mendor dhe keqfunksionim në jetë. Në


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

131

grafikun e mëposhtëm paraqiten rezultatet edhe për krahasimet midis grupeve përsa i përket

ndikimit të statuseve të identitetit në shëndetin mendor të adoleshentëve.

Figure 2: Ndikimi i statuseve të identitetit në simptomat psikologjike, pakënaqësinë subjektive, keqfunksionimin

jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin

Duke u mbështetur në rezultatet e grafikut të mësipërm dhe në rezultatet e testeve post hoc të

Tukey HSD, Bonferroni dhe Games-Howell vihet re që ka ndryshime të rëndësishme

statistikore në variablat e simptomave psikologjike, pakënaqësisë subjektive, keqfunksionimit

jetësor dhe riskut për të dëmtuar veten ose tjetrin midis adoleshentëve që kanë identitet të

arritur dhe adolehentëve në statusin e moratoriumit apo identitetit të difuzuar. Gjithashtu,

vihet re që ka ndryshime të rëndësishme statistikore në variablat e simptomave psikologjike,

pakënaqësisë subjektive, keqfunksionimit jetësor dhe riskut për të dëmtuar veten ose tjetrin

Shënim. * p< .05.

** p< .01.

*** p < .001.

Nëse mungon * diferenca

nuk ka qënë e

rëndësishëme statistikisht

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

132

midis adoleshentëve që kanë mbyllje të hershme të dhe adoleshentëve në statusin e

moratoriumit apo identitetit të difuzuar. Nga ana tjetër, nuk vihen re ndryshime në shëndetin

mendor midis adoleshentëve që janë në statusin e moratoriumit me ata që janë në statusin e

identitetit e identitetit të difuzuar. Po ashtu nuk vihen re ndryshime midis midis

adoleshentëve që janë në statusin e identitetit të arritur me ata që janë në statusin e mbylljes

së hershme të identitetit.

Duke u mbështetur në këto rezultate vihet re se kur adoleshentët janë angazhuar mbasi

kanë shqyrtuar alternativat rreth shkollimit, profesionit, ideologjisë, politikës, sjelljeve

seksuale dhe qëndrimeve ndaj roleve gjinore raportojnë shëndetet më të mirë psikologjik.

Por, këto rezultate tregojnë që angazhimi dhe ndjekja e vazhdueshme ndaj besimeve, vlerave

dhe qëllimeve specifike është faktori më i rëndësishëm që lidhet me funksionim më të mirë

jetësor dhe shëndet më të mirë psikologjik. Pra, angazhimi është një faktor më i rëndësishëm

sesa eksplorimi në ndikimin e simptomave psikologjike, pakënaqësisë subjektive,

keqfunksionimin jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin gjatë adoleshencës. Këto

rezultate vihen re si në analizat korrelacionale, në matjen e statuseve të identitetit ashtu edhe

në maatjen e stileve të identitetit.

Për testuar ndikimin një drejtimsh të stileve të identitetit në pakënaqësinë subjektive,

në simptomat psikologjike, në funksionimin jetësor dhe në sjelljeve e riskuese ndaj vetes dhe

të tjerëve u zhvillua SEM në paketën statistikore Amos. Për të analizuar të dhënat u ndërtua

një model njëdrejtimsh midis tre stileve të identitetit dhe katër rezultateve si pakënaqësia

subjektive, simptomat psikologjike, funksionimi jetësor dhe sjelljet riskuese ndaj vetes dhe të

tjerëve (Fig, 3). Korrelacionet midis stileve të identitetit u lejuan që të analizoheshin.

Rezultatet e modelit treguan një përshtatshmëri shumë të mirë χ2 (11) = .43, p = .836,

CFI = 1.000, RMSEA = .000. Vlerat e standardizuara të drejtimeve për marrëdhënien midis


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

133

stileve të identitetit dhe pakënaqësisë subjektive, simptomave psikologjike, funksionimit

jetësor dhe sjelljeve riskuese ndaj vetes dhe të tjerëve paraqiten në figurën 3. Duke u

mbështetur në rezultatet e figurës shihet qartë që stili informativ ndikon lehtësisht pozitivisht

në keqfunksionim jetësor por ndikon negativisht në simptomat psikologjike. Pra, përdorimi i

strategjive të arsyetimit formal ndikon në mbrojtjen nga simptomat psikologjike si ankthi,

depresioni, simptoma fizike, traumat etje. Ndërkohë stili normativ i identitetit ka një ndikim

mestar pozitiv në pakënaqësinë subjektive të adoleshentëve dhe në riskun për të dëmtuar

veten ose tjetrin. Pra, megjithëse stili normativ paraqitet si një stil funksional këto të dhëna

tregojnë që mungesa e fleksibilitetit në arsyetim, përdorimi i strategjive të mbyllura social-

kognitive, mbështetja në standardet e të tjerëve do të ndikojë në shfaqjen e pakënaqësisë

subjektive dhe në riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin. Po ashtu, stili difuz-shmangës i

identitetit që karakterizohet nga shmangia e përballjes me problemet personale do të ndikojë

në shfaqjen e më shumë pakënaqësive subjektive dhe më shumë risk për të dëmtuar veten ose

tjetrin. Si përfundim, këto rezultate konfirmuan paradigmën social-kognitive të zhvillimit të

identitetit duke zbuluar; stili informativ është stili më i shëndetshëm në lidhje me shëndetin

mendor gjatë adoleshencës, stili normativ megjithëse paraqitet si stil funksional ndikon në

pakënaqësinë e adoleshentëve dhe se stili difuz-shmangës është stili më disfunksional duke

ndikuar në pakënaqësinë subjektive dhe në riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin.

TRAJEKTORET E ZHVILLIMIT TË IDENTITETIT TË ADOLESHENTËVE NËN NDIKIMIN E KANCERIT DHE DHIMBJES

KRONIKE

Shënim. * p < .05. ** p < .01. *** p < .001.

Keq

funksionimi

jetësor

.17**

Stili informativ

i identitetit

.02**

-.19***

Pakënaqësia

subjektive

.09**

*

.17*

**

-.03

.54**

*

.20*

**

Stili normativ i

identitetit .03

.09*

Simptomat

psikologjike

.00

.70**

*

.51***

-.02

Risku për të

dëmtuar veten ose

të tjerët

Stili difuz-

shmangës i

identitetit

Figura 3. Testimi i Modelit për ndikimin e stileve të identitetit në shëndetit mendor të adoleshentëve.

.32***

TRAJEKTORET E ZHVILLIMIT TË IDENTITETIT TË ADOLESHENTËVE NËN

NDIKIMIN E KANCERIT DHE DHIMBJES KRONIKE

4.1.5. Përmbledhje e rezultateve të studimit fillestar

Duke u mbësthtetur në të gjitha rezultatet e studimit fillestar mund të arrijmë në përfundimet e

mëposhtme.

1. Identiteti është një konstrukt psikologjik që mund të matet në kulturën tonë dhe rezultatet

janë në përputhje me paradigmën e statuseve të identitetit dhe paradigmën social-kognitive të

zhvillimit të identitetit.

2. Të dyja matjet e zhvillimit të identitetit konfirmuan që përqindja më e madhe e

adoleshentëve shqiptarë kategorizohen në statusin e identitetit të difuzuar (36%) dhe përdorin

stilin difuz-shmangës të identitetit (42%). Statusi i difuzuar i identitetit karakterizohet nga

mungesa e eksplorimin dhe angazhimit, ndërsa stili difuz-shmangës karakterizohet nga

shmangia e përballjes me krizën e identitetit dhe problemet jetësore.

3. Gjithashtu, rezultatet tregojnë që statusi i dytë më i përhapur te adoleshentët shqiptarë është

statusi i arritur i identitetit (33%) dhe stili i dytë më i përdorur është stili informativ i

identitetit (32%). Statusi i arritur i identitetit karakterizohet nga angazhimi në fushat e

zhvillimit mbas eksplorimit ndërsa stili informativ karakterizohet nga përdorimi i strategjive

formale në përballjen me problemet jetësore.

4. Vajzat adoleshente raportojnë më shumë pakënaqësi subjektive, më shumë simptoma

psikologjike dhe më pak sjellje riskuese ndaj vetes ose tjetrit sesa djemtë.

5. Vajzat adoleshente përdorin më shumë stilin informativ, angazhohen më shumë në çështjet

identitare, marrin më shumë pikë në fushën ideologjike të identitetit dhe njohin më shumë

vlerat sesa djemtë adoleshentë.

6. Adoleshentët që vazhdojnë shkollën e lartë raportojnë angazhim më të lartë në ndjekjen e

qëllimeve dhe objektivave personale, kanë më të zhvilluar si fushën ideologjike ashtu edhe

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

140

atë interpersonale të identitetit dhe përdorin më shumë strategji të shëndetshme social-

kognitive në përballjen me krizën e identitetit dhe problemet jetësore.

7. Përdorimi i stilit informativ dhe angazhimi në çështjet identitare lidhen negativisht me të

gjithë variablat e keqfunksionimit jetësor dhe problemet e shëndetit psikologjik. Variabli i

angazhimit ka marrëdhënie më të forta sesa eksplorimi. Stili difuz-shmangës i identitetit

lidhet pozitivisht të gjithë variablat e keqfunksionimit jetësor dhe problemet e shëndetit

psikologjik.

8. Eksplorimi dhe angazhimi lidhen pozitivisht me zbulimin e qëllimeve jetësore dhe

negativisht me variablat e keqfunksionimit jetësor dhe problemet e shëndetit psikologjik.

9. Rezultatet e studimit konfirmuan ndryshime të rëndësishme statistikore në të gjithë variablat

e keqfunksionimit jetësor dhe problemet e shëndetit psikologjik midis stilit informativ dhe

stilit difuz-shmangës si edhe midis stilit normativ dhe atij difuz shmangës.

10. Rezultatet e studimit konfirmuan ndryshime të rëndësishme statistikore në të gjithë variablat

e keqfunksionimit jetësor dhe problemet e shëndetit psikologjik midis adoleshentëve që kanë

identitet të arritur dhe adoleshentëve në statusin e moratoriumit apo identitetit të difuzuar.

Gjithashtu, rezultatet e studimit konfirmuan që ka ndryshime të rëndësishme statistikore në

në të gjithë variablat e keqfunksionimit jetësor dhe problemet e shëndetit psikologjik midis

adoleshentëve që kanë mbyllje të hershme të dhe adoleshentëve në statusin e moratoriumit

apo identitetit të difuzuar.

11. Përdorimi i stilit informativ që karakterizohet nga përdorimi i strategjive të arsyetimit formal

ndikon në mbrojtjen nga simptomat psikologjike si ankthi, depresioni, simptoma fizike,

ankthi ndaj dhimbjes dhe traumat. Stili normativ që karakterizohet nga mungesa e

fleksibilitetit në arsyetim, përdorimi i strategjive të mbylluara social-kognitive dhe


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

141

mbështetja në standardet e të tjerëve do të ndikojë në shfaqjen e pakënaqësisë subjektive dhe

në riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin. Po ashtu, stili difuz-shmangës i identitetit që

karakterizohet nga shmangia e përballjes me problemet personale do të ndikojnë në shfaqjen

e më shumë pakënaqësive subjektive dhe më shumë risk për të dëmtuar veten ose tjetrin.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

142

4.2 Rezultatet e studimit kryesor

Rezultatet e studimit kryesor u analizuan duke ndjekur hapat e rekomanduara të analizës së të

dhënave sasiore. Së pari, të gjitha të dhënat u hodhën në paketën statistikore SPSS dhe u vijua

me njohjen e të dhënave. Këto të dhëna nuk u pastruan nga vlerat ekstreme pasi kampioni klinik i

studimit kishte një numër të madh të vlerave ekstreme dhe si rrjedhojë e kësaj ky nënkampion do

të dëmtohej. Kampioni i studimit kryesor nuk është një kampion homogjen pasi janë përfshirë

adoleshentë me kancer dhe dhimbje kronike në kushte spitalore, adoleshentë me dhimbje kronike

në shkollë dhe adoleshentë në kushte normale. Më pas, u zhvilluan analizat përshkruese, testi-t,

analizat korrelacionale, Anova, Manova, analizat e variablave moderator dhe mediator dhe SEM

në paketën statistikore AMOS për të testuar hipotezat e ngritura gjatë studimit.

4.2.1 Diferencat midis adoleshentëve me sëmundje kronike dhe adoleshentëve në kushte

normale

Gjatë kampionimit të 1167 adoleshentëve të përzgjedhur rastësisht në shkollat e mesme dhe

Universitetet e Republikës së Shqipërisë 150 prej tyre deklaruan që vuanin nga dhimbje kronike

ose sëmundje që shkaktojnë dhimbje. Prej tyre u përzgjodhën vetëm 110 adoleshentë që

raportuan se dhimbja kronike ose sëmundja ju shkaktonte vështirësi pres shkallës 3 dhe më

shumë sipas shkallës vizuale analoge (VAS) nga 1 në 10. Gjithashtu, 49 adoleshentë me kancer

dhe dhimbje kronike u kampionuan pranë Qendrës Spitalore Universitare “Nënë Tereza”. Si

rrjedhojë e kësaj, kampioni i adoleshentëve me sëmundje kronike dhe kancer shkoi 159

adoleshentë.

Në tabelën 25 paraqiten rezultatet për diferencat në zhvillimin individual dhe diferencat

në funksionimin jetësor dhe emocional midis adoleshentëve me sëmundje kronike dhe

adoleshentëve në kushte normale. Në këtë tabelë vihet re që, në të gjithë variablat e matur me


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

143

pyetësorin “Bath” mbi pasojat e sëmundjes dhe dhimbjes, adoleshentët që vuajnë nga dhimbjet

kronike dhe kanceri kanë mesatare më të lartë. Pra, adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike

raportojnë më shumë probleme me funksionimin ditor, më shumë vështirësi me përballimin

emocional, e shikojnë veten më mbrapa në zhvillim sesa bashkëmoshatarët dhe që mjedisi i tyre

familjar perceptohet më pak funksional.

Tabela 25: Diferencat zhvillimore dhe diferencat e funksionimit jetësor midis adoleshentëve me sëmundje

kronike dhe adoleshentëve në kushte normale

Kushtet e

adoleshentëve

N M D.S t df p r

Keqfunksionimi ditor

Pa sëmundje 1015 12.79 6.30 -4.343 1171 0.000 0.13

Me sëmundje 158 15.19 7.50

Keqfunksionimi

emocional

Pa sëmundje 894 28.69 11.15 -8.837 1047 0.000 0.26

Me sëmundje 155 37.25 10.99

Vështirësitë e

zhvillimit

Pa sëmundje 1039 14.92 6.53 -2.897 1194 0.004 0.08

Me sëmundje 157 16.53 5.99

Keqfunksionimi

familjar

Pa sëmundje 1023 12.64 7.00 -3.379 1179 0.001 0.10

Me sëmundje 158 14.64 6.32

Duke u mbështetur në rezultatet e madhësisë së efektit r vihet re që diferenca më e madhe

midis adoleshentëve me kancer e dhimbje kronike dhe adoleshentëve në kushte normale është në

funksionimin emocional (r= .26) dhe në funksionimin ditor (r = . 13). Sipas Rosenthal (1996),

madhësia e efektit mbi diferencat për keqfunksionimin emocional është mesatare, ndërsa në të

gjitha variablat e tjera është e vogël. Këto rezultate tregojnë që adoleshentët që vuajnë nga

kanceri dhe dhimbja kronike shfaqin më shumë probleme sesa adoleshentët në kushte normale

dhe se ndryshimi më domethënës vihet re në keqfunksionimin emocional.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

144

Tabela 26: Diferencat e funksionimit jetësor dhe funksionimit emocional midis adoleshentëve

me sëmundje dhe adoleshentëve në kushte normale

Kushtet e

adoleshentëve

N M D.S T Df P r

Keqfunksionimi

social

Pa sëmundje 1028 9.12 4.43 -4.571 1184 0.000 0.13

Me sëmundje 158 10.92 5.63

Keqfunksionimi

fizikë

Pa sëmundje 1015 3.66 3.57 -2.006 1171 0.045 0.06

Me sëmundje 158 4.27 3.38

Depresioni

Pa sëmundje 1015 8.54 4.18 -4.259 1169 0.000 0.12

Me sëmundje 156 10.06 3.95

Ankthi

Pa sëmundje 1016 12.17 4.27 -3.537 1171 0.000 0.10

Me sëmundje 157 13.46 4.01

Ankthi për

sëmundjen

Pa sëmundje 895 7.88 6.60 -10.292 1049 0.000 0.30

Me sëmundje 156 13.77 6.55

Në tabelën 26 paraqiten rezultatet për diferencat në funksionimin jetësor dhe emocional

midis adoleshentëve me sëmundje kronike dhe adoleshentëve në kushte normale. Në këtë tabelë

vihet re që, në të gjithë nënvariablat e matur me pyetësorin “Bath” mbi pasojat e sëmundjes dhe

dhimbjes, adoleshentët që vuajnë nga dhimbjet kronike dhe kanceri kanë mesatare më të lartë. Të

gjitha ndryshimet janë të rëndësishme statistikisht (p < .05). Pra, adoleshentët me kancer dhe

dhimbje kronike shfaqin më shumë probleme në keqfunksionimin social, keqfunksionimin fizikë,

depresionin, ankthin e përgjithshëm dhe ankthin për sëmundjen. Nga rezultatet e mësipërme

(tabela 26) vihet re që ndryshimi më i madh është në variablin e ankthit ndaj sëmundjes (r= .30).

Madhësia e efektit të ndryshimit për ankthin ndaj sëmundjes midis adoleshentëve që vuajnë nga

dhimbjet kronike dhe kanceri dhe adoleshentëve në kushte normale është në nivele mesatare


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

145

(Rosenthal, 1996). Të gjitha ndryshimet e tjera, megjithëse diferencat janë të rëndësishme

statistikisht, kanë madhësi të vogël efekti. Si përfundim, këto rezultate sugjerojnë që diferencat

më të mëdha midis adoleshentëve me sëmundje kronike dhe atyre pa sëmundje vihen re në

keqfunksionimin emocional dhe ankthin ndaj sëmundjes.

Tabela 27: Diferencat në stilet e identitetit midis adoleshentëve me sëmundje dhe adoleshentëve në kushte

normale

Kushtet e

adoleshentëve

N M D.S t Df p r

Stili informativ

Pa sëmundje 1048 3.93 0.66 2.017 1202 0.044 0.06


Stili normativ

Pa sëmundje 1048 3.34 0.68 -0.086 1202 0.932 0.00


Stili difuz-shmangës

Pa sëmundje 1048 2.57 0.76 -2.071 1202 0.039 0.06


Fortësia e angazhimit

Pa sëmundje 1049 3.86 0.69 2.422 1204 0.016 0.07


Në tabelën 27 paraqiten diferencat për stilet e midis adoleshentëve me kancer dhe

dhimbje kronike dhe adoleshentëve në kushte normale. Nga këto rezultate vihet re që

adoleshentët që vuajnë nga sëmundjet kronike përdorin më pak stilin informativ në përballjen me

krizën e identitetit t (1202) = 2.017, p < .05 dhe angazhohem më pak t (1204) = 2.422, p < .05

në fushat identitare. Nga ana tjetër, adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike përdorin më

shumë t (1202) = -2.071, p < .05 stilin difuz-shmangës se adoleshentët në kushte normale. Përsa

i përket stilit normativ nuk vihen re ndryshime të rëndësishme statistikore. Pra, adoleshentët me

kancer dhe dhimbje kronike shmangen nga detyrat që lidhen me ndërtimin ose ruajtjen e sensit të

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

146

identitetit dhe përdorin më pak strategji adaptive social-kognitive në përballimin e krizës së

identitetit. Megjithatë, vlen të theksohet se madhësia e efektit të këtyre ndryshimeve në stilet e

identitetit midis adoleshentëve me kancer e dhimbje kronike dhe adoleshentëve në kushte

normale është e vogël (Rosenthal, 1996).

Tabela 28: Diferencat në variablat e zhvillimit të identitetit midis adoleshentëve me sëmundje dhe

adoleshentëve në kushte normale

Kushtet e

adoleshentëve

N M D.S t Df P r

Eksplorimi Pa sëmundje 1033 63.21 11.77 1.831 1185 0.067 0.05

Me sëmundje 154 61.33 12.65

Angazhimi Pa sëmundje 1036 66.40 11.71 2.484 1188 0.013 0.07

Me sëmundje 154 63.92 10.35

Qëllimet jetësore Pa sëmundje 1036 77.20 13.58 3.82 1189 0.000 0.11

Me sëmundje 155 72.82 11.48

Në lidhje me diferencat e variablave të tjerë të identitetit vihet re që adoleshentët me

kancer dhe dhimbje kronike shfaqin më shumë probleme me angazhimin t(1188) = 2.484, p < .05

dhe me gjetjen e qëllimeve në jetë t(1189) = 3.82, p < .001. Përsa i përket eksplorimit nuk vihen

re ndryshime të rëndësishme statistikisht midis adoleshentëve me kancer e dhimbje kronike dhe

adoleshentëve në kushte normale. Pra, adoleshentët që vuajnë nga sëmundjet kronike raportojnë

më shumë vështirësi në gjetjen e qëllimeve dhe kuptimit të jetë si edhe në ndjekjen me besnikëri

të zgjedhjeve, vlerave dhe qëllimeve specifike. Megjithatë, vlen që të theksohet se madhësia e

efektit mbi ndryshimet e këtyre dy variablave është e vogël (Rosenthal, 1996).


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

147

Në tabelën në vijim (Tabela 29) paraqiten diferencat në funksionimin e shëndetit mendor

midis adoleshentëve me sëmundje kronike dhe atyre në kushte normale. Duke u bazuar në këto

rezultate vihet re që adoleshentët që vuajnë nga kanceri dhe dhimbjet kronike shfaqin më shumë

ankth, depresion, vështirësi në funksionimin e përgjithshëm, vështirësi në marrëdhëniet sociale,

vështirësi në marrëdhëniet e ngushta sociale, risk më të lartë për të dëmtuar veten dhe risk më të

lartë për të dëmtuar të tjerët. Pra, adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike shfaqin vështirësi

në shumë sfera të shëndetit mendor. Nga këto rezultate vihet re që ankthi, depresioni dhe risku

për të dëmtuar veten janë sferat që preken më shumë nën kushtet e sëmundjeve kronike si

kanceri dhe dhimbjet kronike.

Si përfundim, adoleshentët që vuajnë nga sëmundjet kronike shfaqin më shumë vështirësi

në përballimin emocional të sëmundjes që shoqërohet me ankth të lartë nga sëmundjet.

Gjithashtu, këta adoleshentë shfaqin vështirësi më të madhe në shumë sfera të shëndetit mendor

dhe veçanërisht në simptomat e ankthit, depresionit dhe riskun për të dëmtuar veten. Përsa i

përket zhvillimit të identitetit, adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike përdorin më pak

strategjitë e arsyetimit formal, angazhohen më pak në zgjidhjen e krizës së identitetit, paraqesin

më shumë vështirësi në ndjekjen me besnikëri të zgjedhjeve, vlerave dhe qëllimeve specifike,

gjejnë më pak kuptim në jetën e tyre dhe përdorin më shumë strategjitë social-kognitive

shmangëse dhe difuze në krijimin dhe/ose shqyrtimin e sensit të identitetit.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

148

Tabela 29: Diferencat në shëndetin mendor midis adoleshentëve me sëmundje dhe adoleshentëve në

kushte normale

Kushtet e

adoleshentëve

N M D.S T Df p r

Ankthi

Pa sëmundje 1030 1.27 0.91

-6.353 1180 0.000 0.18


Depresioni

Pa sëmundje 1029 1.23 0.90

-3.879 1178 0.000 0.11


Keqfunksionimi i

Përgjithshëm

Pa sëmundje 1027 1.32 0.78

-2.162 1176 0.031 0.06


Keqfunksionimi në


Pa sëmundje 1029 1.02 0.72

-2.269 1179 0.023 0.07


Keqfunksionimi në

marrëdhëniet e ngushta

Pa sëmundje 1028 1.04 0.81

-2.702 1177 0.007 0.08


Risku ndaj vetes

Pa sëmundje 1030 0.38 0.71

-3.151 1179 0.002 0.09


Risku ndaj tjetrit

Pa sëmundje 1029 0.46 0.81

-2.247 1178 0.025 0.07


4.2.2 Diferencat midis adoleshentëve në kushte spitalore, me adoleshentët me sëmundje dhe

adoleshentëve në kushte normale

Rezultatet e mëposhtme paraqesin diferencat mbi zhvillimin e identitetit, shëndetin mendor dhe

efektet e sëmundjes midis tre grupeve të kampionit kryesor; adoleshentëve me kancer dhe

dhimbje kronike në kushte spitalore, adoleshentëve me dhimbje kronike që nuk janë në spital dhe

adoleshentëve nën kushte normale zhvillimi. Në tabelën e mëposhtme (Tabela 30) paraqiten


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

149

diferencat e mesatares midis tre grupeve të kampionit kryesor për keqfunksionimin emocional,

keqfunksionimin ditor, keqfunksionimin familjar dhe vështirësitë e zhvillimit.


funksionimin jetësor dhe zhvillimin e adoleshentëve

Kushte

Normale

Me sëmundje

Spital

Variablat M DS

M DS

M DS F(2,1195) p r

Keqfunksionimi

emocional

28.69 11.15

37.42 9.99

36.85 13.06 39.052 0.000 0.26

Keqfunksionimi

ditor

12.79 6.30

15.07 7.03

15.46 8.57 9.484 0.000 0.12

Keqfunksionimi

familjar

12.64 7.00

14.30 5.97

15.42 7.06 6.146 0.002 0.10

Vështirësitë e

zhvillimit

14.92 6.53

15.65 5.76

18.57 6.08 7.59 0.001 0.11

Duke u bazuar në rezultatet e mësipërme vihet re që ka diferenca të rëndësishme statistikisht

midis tre grupeve përsa i përket secilës prej variablave të funksionimit jetësor dhe zhvillimit të

adoleshentëve.

Megjithatë, sipas testit post-hoc 18Hochberg’s GT2 ndryshime të rëndësishme midis të tre

grupeve me njëri-tjetrin vihen re vetëm në variablin e vështirësive të zhvillimit ku Madoleshentëve në

spital = 18.57, Madoleshentëve me sëmundje = 15.65 dhe Madoleshentëve nën kushte normale = 14.92 , p < .01, r =

0.11. Vetëm në këtë variabël vihen re ndryshime të rëndësishme statistikore midis adoleshentëve

18 Ky test post-hoc përdoret për të testuar diferencat midis mesatareve kur numri i pjesmarrësve është shumë i

ndryshëm midis grupeve (Field, 2009).

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

150

me sëmundje kronike në spital Madoleshentëve në spital = 18.57 dhe adoleshentëve me sëmundje

kronike që nuk janë të shtruar në spital Madoleshentëve me sëmundje = 15.65, p < .05. Pra, adoleshentët e

shtruar në spital e perceptojnë veten e tyre më mbrapa në zhvillim se adoleshentët që vuajnë nga

sëmundje kronike dhe nuk janë të shtruar dhe nga adoleshentët që janë në kushte normale. Nga

ana tjetër, adoleshentët që vuajnë nga sëmundje kronike por nuk janë të shtruar e perceptojnë

veten e tyre më mbrapa në zhvillimin e vetes sesa adoleshentët që janë në kushte normale.

Përsa i përket variablave të keqfunksionimin emocional, keqfunksionimin ditor dhe

keqfunksionimit familjar vihen re ndryshime të rëndësishme statistikore midis adoleshentëve me

sëmundje kronike në kushte spitalore ose jo spitalore dhe adoleshentëve në kushte normale.

Sipas testit post-hoc 19Hochberg’s GT2, në asnjë prej këtyre tre variablave nuk vihen re

ndryshime të rëndësishme statistikore (p > .05) midis adoleshentëve me sëmundje kronike në

kushte spitalore dhe atyre me sëmundje kronike që nuk janë në spital. Pra, vuajtja nga sëmundja

gjatë periudhës së adoleshencës është një faktor që ndikon në keqfunksionimin emocional,

keqfunksionimin ditor dhe keqfunksionimit familjar. Nga ana tjetër, shtrimi i adoleshentëve me

sëmundje kronike në spital nuk e ka këtë efekt. Shtrimi në spital gjatë adoleshencës ndikon

vetëm në perceptimin e zhvillimit të vetes më mbrapa në krahasim me bashkëmoshatarët.

19 Ky test post-hoc përdoret për të testuar diferencat midis mesatareve kur numri i pjesmarrësve është shumë i

ndryshëm midis grupeve (Field, 2009).


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

151


funksionimin social e fizik dhe ankthin e depresionin gjatë adoleshencës

Kushte normale

Me sëmundje

Në spital

Variablat M DS M DS M DS F(2,1195) P r

Keqfunksionimi

social

9.12 4.43

11.05 5.41

10.63 6.15 10.585 0.000 0.13

Keqfunksionimi

fizik

3.66 3.57

4.02 3.30

4.83 3.51 2.895 0.056 0.07

Depresioni 8.54 4.18

10.34 3.46

9.42 4.87 9.9 0.000 0.13

Ankthi 12.17 4.27

13.71 3.30

12.90 5.28 6.867 0.001 0.11

Ankthi për

sëmundjen

7.88 6.60

13.43 6.74

14.54 6.12 53.433 0.000 0.30

Në tabelën e mësipërme (Tabela 31) vihet re që ka ndryshime të rëndësishme statistikore

midis grupeve përsa i përket funksionimit social, ankthit, depresionit dhe ankthit ndaj sëmundjes.

Diferencat më të mëdha vihen re në ankthin ndaj sëmundjes (r = .30), depresionin (r = .13) dhe

keqfunksionimin social (r = .13). Adoleshentët që vuajnë nga sëmundjet në kushte spitalore ose

jo spitalore raportojnë ankth më të madh ndaj sëmundjes sesa adoleshentët në kushte normale.

Por, nuk vihet re ndryshime të rëndësishme statistikore midis adoleshentëve me sëmundje në

spital dhe atyre në kushte jospitalore përsa i përket ankthit ndaj sëmundjes. Në lidhje me ankthin

dhe depresionin ndryshime të rëndësishme statistikore kishte vetëm midis adoleshentëve me

sëmundje që nuk janë në kushte spitalore dhe adoleshentëve nën kushte normale (p < .05). Sipas

testit post-hoc Hochberg’s GT2, nuk viheshin re ndryshime të rëndësishme statistikore përsa i

përket ankthit dhe depresionit midis adoleshentëve në kushte spitalore dhe adoleshentëve nën

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

152

kushte normale. Përsa i përket variablit të keqfunksionimit social vihen re ndryshime të

rëndësishme vetëm midis adoleshentëve me sëmundje në kushte jospitalore dhe adoleshentëve

nën kushte normale (p < .05). Nga këto rezultate vihet re që ndryshimet më të mëdha janë midis

adoleshentëve me sëmundje kronike që nuk janë hospitalizuar dhe adoleshentëve nën kushte

normale. Shtrimi i adoleshentëve në spital nuk është një faktor që ndikon në keqfunksionimin

fizik, social dhe emocional.


adoleshencës në stilet e identitetit

Kushte normale

Me sëmundje

Në spital

M DS M DS M DS F(2,1205) p r

Stili informativ 3.93 0.66 3.85 0.62 3.74 0.81 2.461 0.086 0.06

Stili normative 3.34 0.68 3.29 0.58 3.50 0.79 1.66 0.191 0.05

Stili difuz-

shmangës

2.57 0.76 2.69 0.72 2.72 0.74 2.171 0.115 0.06

Fortësia e

angazhimit

3.86 0.69 3.69 0.66 3.77 0.74 3.143 0.043 0.07

Në tabelën 32 paraqiten rezultatet mbi diferencat në stilet e identitetit sipas tre grupeve

përkatëse. Nga këto të dhëna vihet re që ndryshime të rëndësishme statistikore shfaqen vetëm në

variablin e fortësisë së angazhimit F (2,1205) = 3.143, p < .05, r = . 07. Përsa i përket stileve të

identitet nuk vihen re ndryshime të rëndësishme statistikore midis tre grupeve. Sipas testit post-

hoc Hochberg’s GT2, ndryshimi në fortësinë e angazhimit shfaqet vetëm midis adoleshentëve

me sëmundje që nuk janë në kushte spitalore dhe adoleshentëve nën kushte normale. Pra,


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

153

sëmundja kronike ka një efekt të rëndësishëm statistikor (p < .05) në fortësinë me të cilët

adoleshentët, që nuk janë të hospitalizuar, angazhohen në procesin e zhvillimit të identitetit.


adoleshencës në zhvillimin e identitetit

Kushte normale Me sëmundje Spital

M DS M DS M DS F(2,1190) p r

Eksplorimi 63.21 11.77 61.02 12.07 62.07 14.04 1.8 0.166 0.06

Angazhimi 66.40 11.71 63.37 10.31 65.22 10.43 3.497 0.031 0.08

Qëllimet

jetësore

77.20 13.58 72.97 11.44 72.46 11.71 7.313 0.001 0.11

Në tabelën e mësipërme (Tabela 33) vihet re që sëmundja ka një ndikim të rëndësishëm

në angazhimin e adoleshentëve ndaj çështjeve të identitetit F(2,1190) = 3.497, p < .05, r = . 08.

Sipas testit post-hoc Hochberg’s GT2, diferenca vihet re vetëm midis adoleshentëve me

sëmundje kronike (M = 63.37) dhe adoleshentëve në kushte normale (M = 66.40), p < .05.

Gjithashtu, kanceri dhe dhimbja kronike ndikojnë në gjetjen e kuptimit në jetë dhe vendosjen e

qëllimeve jetësore gjatë periudhës së adoleshencës F(2,1190) = 7.313, p < .01, r = . 011. Edhe në

këtë rast, diferencat vihen re vetëm midis adoleshentëve nën kushte normale dhe adoleshentëve

me sëmundje që nuk janë të hospitalizuar.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

154

Tabela 34: Mesataret, Devijimet standarde dhe Analiza e Variancës për efektin e sëmundjes në shëndetin

mendor të adoleshentëve

Kushte normale Me sëmundje Spital

M DS M DS M DS F p r

Ankthi 1.27 0.91 1.81 1.03 1.72 1.14 20.34 0.000 0.18

Depresioni 1.23 0.90 1.50 0.84 1.61 1.10 7.755 0.000 0.11

Keqfunksionimi i

përgjithshëm

1.32 0.78 1.51 0.75 1.36 0.79 2.949 0.053 0.07

Keqfunksionimi në

marrëdhëniet e

ngushta

1.02 0.72 1.18 0.71 1.12 0.79 2.695 0.068 0.07

Keqfunksionimi në


1.04 0.81 1.24 0.71 1.20 1.01 3.694 0.025 0.08

Risku ndaj vetes 0.38 0.71 0.58 0.84 0.57 0.93 4.964 0.007 0.09

Risku ndaj tjetrit 0.46 0.81 0.68 1.01 0.49 0.93 3.361 0.035 0.08

Duke u mbështetur në rezultatet e tabelës 34, vihet re që sëmundjet kronike gjatë

periudhës së adoleshencës kanë një ndikim të rëndësishëm në shumicën e fushave të shëndetit

mendor. Këto rezultate tregojnë që midis adoleshentëve me sëmundje kronike në kushte

spitalore, adoleshentëve më sëmundje që nuk janë në kushte spitalore dhe adoleshentëve në

kushte normale shfaqen ndryshime në përjetimin e ankthit dhe depresionit, keqfunksionimin në

marrëdhëniet e sociale dhe riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin. Nga ana tjetër, nuk vihen re

ndryshime të rëndësishme statistikore përsa i përket keqfunksionimit të përgjithshëm F (2,1183)

= 2.949, p > .05 dhe keqfunksionimit në marrëdhëniet e ngushta F (2,1183) = 2.695, p > .05.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

155

Për të krahasuar ndikimin e sëmundjeve kronike në secilin prej grupeve u përdor testi

post-hoc Hochberg’s GT2. Këto rezultate treguan që viheshin re ndryshime të rëndësishme

statistikore (p < .05) në përjetimin e ankthit dhe depresionit midis adoleshentëve me sëmundje

kronike në kushte spitalore dhe/ose jo të hospitalizuar dhe adoleshentëve në kushte normale.

Ndërkohë që, nuk viheshin re ndryshime midis adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike në

kushte spitalore dhe adoleshentëve që nuk janë të shtruar në spital (p > .05). Për më tepër, në

variablat e keqfunksionimit në marrëdhëniet sociale, riskun ndaj dëmtimit të vetes dhe riskun

ndaj dëmtimit të tjetrit ndryshime të rëndësishme statistikisht vihen re vetëm midis

adoleshentëve me sëmundje që nuk janë të shtruar në spital dhe adoleshentëve nën kushte

normale (p < .05). Pra, nuk vihen re ndryshime të rëndësishme statistikore midis adoleshentëve

në kushte spitalore dhe adoleshentëve në kushte normale. Gjithashtu, nuk vihen re ndryshime

midis adoleshentëve me sëmundje kronike në kushte spitalore dhe adoleshentëve më sëmundje

kronike që nuk janë të shtruar në spital.

Si përfundim, këto rezultate sugjerojnë që sëmundjet kronike ndikojnë në shumicën e

fushave të zhvillimit të adoleshentëve dhe në shëndetin e tyre mendor. Por, vijimisht vihet re që

adoleshentët që nuk janë të hospitalizuar përjetojnë një ndikim më të madh të sëmundjeve

kronike sesa adoleshentët që janë të hospitalizuar. Në të vetmin variabël që adoleshentët e

hospitalizuar marrin më shumë pikë sesa adoleshentët më sëmundje por që nuk janë në kushte

spitalore është në variablin e vështirësive të zhvillimit.

4.2.3 Analizat korrelacionale të studimit kryesor

Në vijim paraqiten rezultatet e korrelacioneve midis të gjithë variablave të studimit kryesor. Në

tabelën 35 paraqiten marrëdhëniet korrelacionale midis fortësisë së sëmundjes dhe

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

156

keqfunksionimit e vështirësisë së zhvillimit të adoleshentëve. Në këto rezultatet vihet re që

fortësia e sëmundjes korrelon pozitivisht me të gjithë variablat e keqfunksionimit dhe vonesës së

zhvillimit gjatë adoleshencës. Nga këto rezultate vihet re që fortësia e sëmundjes ka një

marrëdhënie më të fortë pozitive me keqfunksionimin emocional (r = .40, p < .01),

keqfunksionimin ditor (r = .32, p < .01) dhe vështirësitë e zhvillimit (r = .21, p < .01).

Tabela 35: Marrëdhëniet korrelacionale midis fortësisë së sëmundjes dhe keqfunksionimit e vështirësisë

së zhvillimit të adoleshentëve

1 2 3 4 5 6

1.F.S javën e kaluar 1 .625** .270** .126* .278** .397**

2.F.S aktualisht 1 .196** .208** .321** .343**

3.Keqfunksionimi familjarë 1 .144** .362** .466**

4.Vështirësitë e zhvillimit

1 .236** .167**

5.Keqfunksionimi ditor

1 .377**

6.Keqfunksionimi emocional

1


Shënim. F.S është shkurtimi për variablin fortësia e sëmundjes

Në tabelën 36 paraqiten marrëdhëniet korrelacionale midis fortësisë së sëmundjes,

keqfunksionimit e vështirësisë të zhvillimit dhe stileve të identitetit gjatë periudhës së

adoleshencës. Në bazë të këtyre rezultateve vihet re që stili informativ i identitetit lidhet

negativisht me fortësinë e sëmundjes gjatë periudhës aktuale, vështirësitë e zhvillimit për shkak

të sëmundjes, keqfunksionimin ditor për shkak të sëmundjes dhe keqfunksionimin familjar për

shkak të sëmundjes kronike. Nga ana tjetër stili difuz-shmangës lidhet pozitivisht fortësinë e

sëmundjes gjatë periudhës aktuale dhe të shkuar, me vështirësitë e zhvillimit për shkak të

sëmundjes, keqfunksionimin familjar për shkak të sëmundjes, keqfunksionimin emocional si


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

157

rrjedhojë e sëmundjes dhe keqfunksionimin ditor të adoleshentëve të ndikuar nga sëmundja. Stili

normativ lidhet negativisht me keqfunksionimin familjar, vështirësitë e zhvillimit dhe

keqfunksionimin ditor. Gjithashtu, fortësia e angazhimit lidhet negativisht me të gjithë variablat

e sëmundjes kronike që pengojnë funksionimin dhe zhvillimin e adoleshentëve.

Tabela 36: Marrëdhëniet korrelacionale midis fortësisë së sëmundjes, keqfunksionimit e vështirësisë së

zhvillimit dhe stileve të identitetit

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1.F.S javën e kaluar 1.00 .625** .270** .126* .278** .397** -0.06 -0.03 .108* -0.05

2.F.S aktualisht

1.00 .196** .208** .321** .343** -.170** 0.00 .149** -0.10

3.Keqfunksionimi familjar

1.00 .144** .362** .466** -.143** -.170** .094** -.184**

4.Vështirësitë e zhvillimit

1.00 .236** .167** -.212** -.120** .061* -.258**

5.Keqfunksionimi ditor

1.00 .377** -.166** -.083** .142** -.196**

6.Keqfunksionimi

emocional

1.00 -0.05 -0.01 .168** -.233**

7.Stili informativ

1.00 .399** -0.04 .439**

8. Stili normativ

1.00 .312** .196**

9. Stili difuz-shmangës

1.00 -.409**

10. Fortësia e angazhimit

1.00



Duke u mbështetur në këto rezultate vihet re që vështirësitë e funksionimit për shkak të

sëmundjeve kronike gjatë adoleshencës lidhen negativisht me stilin informativ të identitetit dhe

me fortësinë e angazhimit dhe pozitivisht me stilin difuz-shmangës të identitetit. Pra, vështirësitë

e funksionimit për shkak të sëmundjeve kronike lidhen pozitivisht me shmangien dhe/ose

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

158

përballjen me problemet personale, konfliktet dhe vendimet jetësore dhe lidhen negativisht me

vlerësimin, shqyrtimin dhe ndjekjen me kujdes të të gjitha informacioneve që lidhen me

identitetin e adoleshentëve.


zhvillimit dhe variablave të identitetit

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1. F.S javën e kaluar 1 .625** .270** .126* .278** .397** -0.071 -0.096 -.250**

2. F.S aktualisht 1 .196** .208** .321** .343** -0.04 -0.103 -.192**

3. Keqfunksionimi familjar 1 .144** .362** .466** -.061* -.127** -.349**

4. Vështirësitë e zhvillimit 1 .236** .167** -.087** -0.038 -.258**

5. Keqfunksionimi ditor 1 .377** -.080** -.125** -.258**

6. Keqfunksionimi emocional 1 -0.053 -.150** -.334**

7. Eksplorimi 1 .502** .194**

8. Angazhimi 1 .288**

9. Qëllimet jetësore 1



Në tabelën 37 paraqiten marrëdhëniet korrelacionale midis fortësisë së sëmundjes, keqfunksionimit e

vështirësisë të zhvillimit dhe variablave të identitetit gjatë adoleshencës. Nga këto të dhëna vihet re që

angazhimi lidhet negativisht keqfunksionimin ditor, familjar dhe emocional. Gjithashtu, qëllimet jetësore

lidhen negativisht me të gjithë variablat e keqfunksionimit dhe vështirësive të zhvillimit të shkaktuara nga

sëmundja kronike gjatë periudhës së adoleshencës. Megjithëse eksplorimi lidhet negativisht me variablat

e keqfunksionimit të shkaktuara nga sëmundja gjatë adoleshencës, vlerat e marrëdhënieve korrelacioneve

janë shumë të vogla. Si përfundim, këto rezultate tregojnë që keqfunksionimi i adoleshentëve për shkak të


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

159

sëmundjeve kronike lidhet negativisht me ndjekjen e besimeve, vlerave dhe qëllimeve specifike si edhe

me gjetjen e qëllimeve dhe kuptimit në jetë.


zhvillimit dhe shëndetit mendor gjatë adoleshencës

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1. F.S javën e kaluar 1 .625** .270** .126* .278** .397** .346** .243** 0.102

2. F.S aktualisht 1 .196** .208** .321** .343** .301** .277** .218**

3. Keqfunksionimi familjar 1 .144** .362** .466** .390** .375** .182**

4. Vështirësitë e zhvillimit 1 .236** .167** .146** .183** .094**

5. Keqfunksionimi ditor 1 .377** .334** .343** .246**

6. Keqfunksionimi emocional 1 .563** .399** .216**

7. Simptomat psikologjike 1 .681** .508**

8. Keqfunksionimi jetësor 1 .604**

9. Risku ndaj vetes dhe tjetrit 1



Në tabelën 38 paraqiten marrëdhëniet korrelacionale midis fortësisë së sëmundjes,

keqfunksionimit e vështirësisë së zhvillimit dhe shëndetit mendor gjatë adoleshencës. Këto

rezultate tregojnë që të gjithë variablat e shëndetit mendor si keqfunksionimi jetësor, simptomat

psikologjike dhe risku ndaj vetes dhe tjetrit lidhen pozitivisht me keqfunksionimin emocional,

ditor, familjar dhe vështirësive të zhvillimit për shkak të sëmundjes kronike. Pra, sa më të larta të

jenë pengesat e shkaktuara nga sëmundjet kronike aq më të larta raportohen shqetësimet

mendore nga adoleshentët.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

160

Në tabelën në vijim (tabela 39) paraqiten marrëdhëniet korrelacionale midis fortësisë së

sëmundjes, keqfunksionimit e vështirësisë së zhvillimit dhe variablave të shëndetit mendor gjatë

adoleshencës si ankthi, depresioni, funksionimi në marrëdhëniet e ngusha, funksionimi në

marrëdhëniet sociale, risku për të dëmtuar veten dhe risku për të dëmtuar të tjerët. Nga këto

rezultate vihet re që keqfunksionimi emocional për shkak të sëmundjes lidhet pozitivisht në

nivele mesatare me ankthin (r = .497, p < .01) dhe depresionin (r = .506, p < .01). Gjithashtu,

keqfunksionimi emocional i shkaktuar nga sëmundja kronike është variabli që lidhet më fortë

pozitivisht me shqetësimet e shëndetit mendor. Në të njëjtën linjë më këto rezultate janë edhe

marrëdhëniet midis keqfunksionimit familjar, keqfunksionimit ditor dhe fortësisë së sëmundjes

më shqetësimet e shëndetit mendor. Pra, këto rezultate konfirmojnë që pasojat fizike dhe

psikologjike të shkaktuara nga kanceri dhe dhimbja kronike gjatë periudhës së adoleshencës

lidhen pozitivisht me shqetësimet e shëndetit mendor si ankthi, depresioni, vështirësitë

ndërpersonale dhe risku për të dëmtuar veten ose tjetrin.

TRAJEKTORET E ZHVILLIMIT TË IDENTITETIT TË ADOLESHENTËVE NËN NDIKIMIN E KANCERIT DHE DHIMBJES

KRONIKE

Tabela 39: Marrëdhëniet korrelacionale midis midis fortësisë së sëmundjes, keqfunksionimit e vështirësisë së zhvillimit dhe variablave të shëndetit

mendor gjatë adoleshencës

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

1. F.S javën e kaluar 1 .625** .270** .126* .278** .397** .320** .305** .218** .147** .191** .122* 0.041

2. F.S aktualisht 1 .196** .208** .321** .343** .275** .249** .143* .238** .260** .192** .198**

3. Keqfunksionimi familjar 1 .144** .362** .466** .296** .395** .247** .295** .345** .190** .118**

4. Vështirësitë e zhvillimit 1 .236** .167** .113** .151** .171** .156** .114** .095** .062*

5. Keqfunksionimi ditor 1 .377** .312** .301** .241** .291** .283** .245** .174**

6. Keqfunksionimi emocional 1 .497** .506** .218** .291** .425** .237** .121**

7. Ankthi 1 .682** .309** .429** .626** .427** .273**

8. Depresioni 1 .358** .509** .700** .526** .306**

9. Keqfunksionimi i përgjithshëm 1 .491** .316** .331** .242**

10. Keqfunksionimi në marrëdhëniet e ngushta 1 .514** .502** .356**

11. Keqfunksionimi në marrëdhëniet sociale 1 .606** .436**

12. Risku ndaj vetes 1 .590**

13. Risku ndaj tjetrit 1

Shënim. *Korrelacioni është i rëndësishëm në nivelin 0.05.

Shënim. ** Korrelacioni është i rëndësishëm në nivelin 0.01.


TRAJEKTORET E ZHVILLIMIT TË IDENTITETIT TË ADOLESHENTËVE NËN

NDIKIMIN E KANCERIT DHE DHIMBJES KRONIKE

4.2.4 Testimi i hipotezave të studimit kryesor

4.2.4.1 Testimi i hipotezave mbi ndikimin e kancerit dhe dhimbjes kronike në zhvillimin

dhe shëndetin mendor të adoleshentëve

Rezultatet në vijim paraqesin testimin e hipotezave të studimit kryesor. Në fillim do të testohet

hipoteza nëse adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike shfaqin më shumë probleme se

adoleshentët në kushte normale për sa i përket keqfunksionimin emocional, keqfunksionimin

ditor, keqfunksionimin familjar dhe zhvillimit individual. Në grafikun në vijim (Fig. 3) paraqiten

rezultatet e çdo variabli të keqfunksionimit dhe vështirësive të zhvillimit të adoleshentëve sipas

kushteve të tyre shëndetësore.

Figura 3: Ndikimi i kancerit dhe dhimbjes kronike në keqfunksionimin dhe zhvillimin e adoleshentëve

0

5

10

15

20

25

30

35

40

KF.Emocional KF.Ditor KF.Familjar Vësh. Zhvillimit

Adoleshentë pa sëmundje Adoleshentë me sëmundje Adoleshentë në spital


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

163

Nga këto rezultate vihet re që adoleshentët në spital dhe ata me sëmundje që nuk janë në

kushte spitalore kanë më shumë probleme me keqfunksionimin emocional, keqfunksionimin

ditor dhe keqfunksionimin familjar (për më shumë, shiko seksionin 4.4.2). Adoleshentët në

kushte spitalore e shikojnë zhvillimin e tyre më mbrapa sesa adoleshentët me sëmundje dhe sesa

adoleshentët në kushte normale. Për të testuar diferencat e vëzhguara më sipër u përdor analizat e

multivariancës MANOVA. Rezultatet e analizës së multivariancës dhe univariancës paraqiten në

tabelën 40.

Tabela 40: Analizat e multivariancës dhe univariancës për ndikimin e kancerit dhe të dhimbjes kronike në

keqfunksionimin dhe vështirësisë së zhvillimit të adoleshentëve

Në bazë të rezultatave të MANOVA vihet re që kanceri dhe dhimbja kronike kanë një

ndikim të rëndësishëm statistikor F= (8, 2058) = 10.896, p < .001 në keqfunksionimin

emocional, keqfunksionimin ditor, keqfunksionimin familjar dhe vështirësitë e zhvillimit.

Gjithashtu, analizat e univariancës treguan që kanceri dhe dhimbja kronike ndikojnë në secilën

prej variablava të keqfunksionimit dhe vështirësive të zhvillimit (për më shumë, shiko seksionin

Univarianca

Multivarianca

Keqfunksionimi

emocional

Keqfunksionimi

ditor

Keqfunksionimi

familjar

Vështirësitë e

zhvillimit

Burimi Fa p

Fb P

Fb P

Fb p

Fb p

Kushtet

shëndetësore

të

adoleshentëve

10.896 0.000

38.767 0.000

8.066 0.000

5.101 0.006

7.394 0.001

Shënim. Vlerat e F për analizën e multivariancës u gjeneruan nga testi statistikor Pillai.

aMultivarianca df = 8, 2058. bUnivarianca df = 2, 1031

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

164

4.4.2). Këto rezultate konfirmojnë hipotezën e dytë të studimit që adoleshentët me kancer dhe

dhimbje kronike shfaqin më shumë probleme se adoleshentët në kushte normale për sa i përket

keqfunksionimin emocional, keqfunksionimin ditor, keqfunksionimin familjar dhe zhvillimit

individual.

Në vijim do të testohet hipoteza nëse adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike

shfaqin më shumë probleme se adoleshentët në kushte normale për vendosjen e qëllimeve

jetësore, përjetimin e pakënaqësisë subjektive, raportimin e simptomave psikologjike,

funksionimin jetësor dhe sjelljet riskuese ndaj vetes dhe të tjerëve.

Figura 4: Ndikimi i kancerit dhe dhimbjes kronike në shëndetin mendor të adoleshentëve

Nga këto rezultatet vihet re qartë që adoleshentët në spital dhe ata me sëmundje që nuk

janë në kushte spitalore kanë më shumë simptoma psikologjike, janë më pak të kënaqur me

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4

1.6

1.8

2

Simp. Psikologjike Keq. jetësor Risku veten/tjetrin



DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

165

funksionimin jetësor dhe marrin më shumë pikë në riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin sesa

adoleshentët pa sëmundje kronike (për më shumë, shiko seksionin 4.4.2). Megjithatë, këto

rezultate nxjerrin në pah faktin që adoleshentët me sëmundje kronike që nuk janë të shtruar në

spital raportojnë më shumë pakënaqësi me jetën e tyre dhe marrin më shumë pikë në riskun për

të dëmtuar veten dhe/ose tjetrin sesa adoleshentët me sëmundje kronike që janë të shtruar në

spital. Në grafikun në vijim paraqiten rezultatet e testit të qëllimeve në jetë sipas tre kushteve

shëndetësore. Nga këto rezultatet vihet re që adoleshentët në spital dhe ata me sëmundje që nuk

janë në kushte spitalore marrin më pak pikë në vendosjen e qëllimeve në jetë sesa adoleshentët

pa sëmundje.

Figura 5: Ndikimi i kancerit dhe dhimbjes kronike në vendosjen e qëllimeve jetësore

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

166

Për të testuar diferencat e vëzhguara në grafikët e paraqitur më sipër u përdor analiza e

multivariancës MANOVA. Rezultatet e analizës së multivariancës dhe univariancës paraqiten në

tabelën 41. Në bazë të rezultateve të MANOVA vihet re që kanceri dhe dhimbja kronike kanë

një ndikim të rëndësishëm statistikor F= (8, 2330) = 6.221, p < .001 për vendosjen e qëllimeve

jetësore, përjetimin e pakënaqësisë subjektive, raportimin e simptomave psikologjike,

funksionimin jetësor dhe sjelljet riskuese ndaj vetes dhe të tjerëve. Gjithashtu, analizat e

univariancës treguan që kanceri dhe dhimbja kronike ndikojnë në secilën prej variablava të

shëndetit mendor gjatë periudhës së adoleshencës (për më shumë, shiko seksionin 4.4.2).

Tabela 41: Analizat e multivariancës dhe univariancës për ndikimin e kancerit dhe të dhimbjes kronike në

shëndetin mendor të adoleshentëve

Këto rezultate konfirmojnë hipotezën e tretë të studimit që adoleshentët me kancer dhe

dhimbje kronike shfaqin më shumë probleme se adoleshentët në kushte normale për vendosjen e

qëllimeve jetësore, raportimin e simptomave psikologjike, funksionimin jetësor dhe sjelljet

Univarianca

Multivarianc

a

Qëllimet

jetësore

Simptomat

psikologjike

Keqfunksionimi

jetësor

Risku ndaj

vetes dhe tjetrit

Burimi Fa p

Fb P

Fb p

Fb p

Fb p

Kushtet

shëndetësore

të

adoleshentëve

6.221 0.000

7.832 0.000

20.046 0.000

5.032 0.007

5.382 0.005




DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

167

riskuese ndaj vetes dhe të tjerëve. Gjithashtu, këto rezultate ngren edhe pyetjen që si mund të

shpjegohet që adoleshentët me dhimbje kronike në kushte jospitalore raportojnë më shumë

pakënaqësi me funksionimin jetësor dhe risk më të lartë për të dëmtuar veten ose tjetrin.

Rezultatet e analizuara deri tani kanë zbuluar që kanceri dhe dhimbja kronike ndikon në

shëndetin mendor, funksionimin dhe zhvillimin e adoleshentëve. Në të gjitha këto raste, ndikimi

i kancerit dhe i dhimbjes kronike ka qënë negativ. Në vijim do të analizojmë nëse kanceri dhe

dhimbja kronike ndikon në zhvillimin e identitetit. Rezultatet në vijim do të testojnë hipotezën

nëse adoleshentët që vuajnë nga kanceri dhe dhimbja kronike ngelen më mbrapa me procesin e

zhvillimit të identitetit personal sesa adoleshentët që janë në kushte normale zhvillimi.

Figura 6: Ndikimi i kancerit dhe dhimbjes kronike në zhvillimin e identitetit

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5

Stili informativ Fortësia e angazhimit Stili normativ Stili difuz-shmangës


SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

168

Në grafikun më sipër (Fig. 6) paraqiten vlerat mesatare të secilit prej stileve social-

kognitive të zhvillimit të identitetit sipas tre kushteve që mund të ndodhen adoleshentët (spital,

shtëpi, kushte normale). Duke u mbështetur në këto rezultate vihet re që adoleshentët në kushtet

spitalore kanë vlerat më të ulta në përdorimin e stilit informativ e fortësinë e angazhimit dhe

vlerat më të larta në përdorimin e stilit difuz-shmangës. Nga ana tjetër, adoleshentët në kushte

normale marrin më shumë pikë në stilin informativ e fortësinë e angazhimit dhe më pak pikë në

stilin difuz-shmangës. Për të testuar diferencat e vëzhguara në grafikun e paraqitur më sipër edhe

në këtë rast u përdor analiza e multivariancës MANOVA

Tabela 42: Analizat e multivariancës dhe univariancës mbi ndikimin kancerit dhe dhimbjes kronike në

stilet e identitetit

Rezultatet e testit MANOVA treguan që kushtet shëndetësore të adoleshentëve kanë

ndikim të rëndësishëm statistikor F= (8, 2389) = 2.134, p < .05 në procesin e zhvillimit të

identitetit. Pra, kanceri dhe dhimbja kronike ndikojnë në procesin e zhvillimit të identitetit gjatë

periudhës së adoleshencës. Analizat e univariancës treguan që kanceri dhe dhimbja kronike kanë

Univarianca

Multivarianca

Stili

informativ

Fortësia e

angazhimit

Stili

normativ

Stili difuz-

shmangës

Burimi Fa p

Fb p

Fb p

Fb p

Fb p

Kushtet

shëndetësore

të

adoleshentëve

2.134 0.03

2.461 0.086

2.998 0.05

1.66 0.191

2.171 0.115




DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

169

ndikim të rëndësishëm statistikor në angazhimin ndaj çështjeve të identitetit F= (2, 1201) =

2.998, p < .05. Këto rezultate konfirmojnë pjesërisht hipotezën se kanceri dhe dhimbja kronike

pengojnë procesin e zhvillimit të identitetit. Në bazë të analizës së univariancës, nuk viheshin re

ndryshime të rëndësishme statistikore në stilet social-kognitive të zhvillimit të identitetit por në

angazhimin ndaj çështjeve identitare. Pra, kanceri dhe dhimbja kronike gjatë adoleshencës kanë

një ndikim pengues në ndjekjen e besimeve individuale, zbulimin e vlerave personale dhe

realizimin e qëllimeve specifike.

4.2.4.2 Testimi i hipotezave mbi ndikimin e identitetit në zhvillimin dhe shëndetin mendor

të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike

Deri tani është zbuluar që kanceri dhe dhimbja kronike ndikojnë në funksionimin, zhvillimin,

shëndetin mendor dhe angazhimin ndaj çështjeve identitetare gjatë periudhës së adoleshencës.

Këto rezultate janë zbuluar duke krahasuar adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike në

kushte spitalore dhe në kushte jo spitalore me adoleshentët që nuk vuajnë nga sëmundjet kronike.

Në vijim do të testohet hipoteza nëse zhvillimi i identitetit personal tek adoleshentët me kancer

dhe dhimbje kronike shërben si një faktor mbrojtës ndaj pasojave të sëmundjeve kronike dhe

shqetësimeve të shëndetit mendor. Në fillim do të analizohen rezultatet mbi ndikimin e stileve të

identitetit në mbrojtjen ndaj pasojave të sëmundjeve kronike. Më pas, do të analizohen rezultatet

mbi ndikimin e stileve të identitetit në mbrojtjen ndaj shqetësimeve mendore tek adoleshentët me


SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

170

Figura 7: Ndikimi i zhvillimit të identitetit në pasojat e sëmundjeve kronike gjatë adoleshencës

Në grafikun e mësipërm (Fig.7) vihet re që adoleshentët me sëmundje kronike që

kategorizohen në stilin informativ të identitetit raportojnë më pak probleme emocionale, ditore

dhe e shohin veten e tyre më të zhvilluar. Adoleshentët që kategorizohen në stilin normativ të

zhvillimit të identitetit raportojnë më pak probleme në funksionimin e familjes së tyre. Nga ana

tjetër, të gjithë adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike që kategorizohen në stilin difuz-

shmangës të identitetit shfaqin më shumë probleme në të gjitha pasojat e sëmundjes kronike. Për

të testuar diferencat e vëzhguara në grafikët e paraqitur më sipër edhe në këtë rast u përdor

analiza multivariancës MANOVA.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

KF.Emocional KF. Ditor KF. Familjar V.Zhvillimit

Stili Informativ Stili normativ Stili difuz-shamngës


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

171

Tabela 43: Analizat e multivariancës dhe univariancës mbi ndikimin stileve të identitetit në pasojat e

sëmundjeve kronike

Rezultatet e testit MANOVA treguan që stilet e identitetit kanë një ndikim të

rëndësishëm në pasojat e kancerit dhe dhimbjes kronike F= (8, 294) = 2.428, p < .05. Analizat

univariancës tregojnë që stilet e identitetit ndikojnë më tepër në pasojat emocionale F= (2, 149) =

3.721, p < .05 dhe në funksionimin e familjes së adoleshentit me sëmundje kronike F= (2, 149) =

3.361, p < .05. Përsa i përket pasojave emocionale të sëmundjes, adoleshentët që kategorizohen

në stilin informativ raportojnë më pak problem ndërsa adoleshentët që kategorizohen në stilin

difuz –shmangës raportojnë më shumë shqetësime. Sipas paradigmës social-kognitive të

zhvillimit të identitetit (Berzonsky, 1989, 2010) adoleshentët me stilin difuz- shmangës vonojnë

orientimin dhe angazhimin ndërsa adoleshentët me stilin informativ përdorin strategjitë e

arsyetimit formal kur përballen me problem. Pra, strategjitë social-kognitive të adoleshentëve

ndikojnë në përballimin e pasojave emocionale të kancerit dhe dhimbjes kronike. Nga ana tjetër,

adoleshentët që kategorizohen në stilin normativ të zhvillimit të identitetit raportojnë më pak

probleme familjare. Sipas paradigmës social-kognitive të zhvillimit të identitetit (Berzonsky,

Univarianca

Multivarianca

Keqfunksionimi

emocional

Keqfunksionimi

ditor

Keqfunksionimi

familjar

Vështirësitë e

zhvillimit

Burimi Fa P

Fb p

Fb p

Fb P

Fb p

Stilet e

identitetit

2.428 .015 3.721 .026 2.871 .060 3.361 .037 2.818 .063



SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

172

1989, 2010) adoleshentët me stilin normativ të identitetit përfaqësojnë një stil të mbyllur dhe

jofleksibël që bazohet në konformizmin ndaj figurave të rëndësishme dhe interiorizimin e

vlerave nga familja e tyre e origjinës.

Këto rezultate konfirmojnë pjesërisht hipotezën se zhvillimi i identitetit shërben si një

faktor mbrojtës ndaj pasojave të kancerit dhe dhimbjes kronike. Ajo që u zbulua nga këto

rezultate është që zhvillimi i identitetit i adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike shërben

si një faktor mbrojtës ndaj pasojave emocionale të sëmundjes. Gjithashtu, këto rezultate

konfirmuan që stili i mbyllur i identitetit shërben si një faktor mbrojtës ndaj problemeve

familjare që vijnë për shkak të sëmundjes. Të gjithë adoleshentët që vuajnë nga kanceri dhe

dhimbja kronike dhe kategorizohen në stilin difuz-shmangës të zhvillimit të identitetit vuajnë më

shumë nga të gjitha pasojat e sëmundjes së tyre.

Në vijim do të testohet pjesa tjetër e hipotezës nëse zhvillimi i identitetit personal tek

adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike shërben si një faktor mbrojtës ndaj shqetësimeve të

shëndetit mendor. Në grafikun më poshtë (Fig.8) vihet re që adoleshentët me sëmundje kronike

që kategorizohen në stilin difuz-shmangës shfaqin më shumë simptoma psikologjike si ankth,

depresion, më shumë probleme me funksionimin jetësor dhe risk më të lartë për të dëmtuar veten

dhe ose/tjetrin. Ndërkohë që adoleshentët me sëmundje kronike që kategorizohen në stilin

informativ të identitetit shfaqin më pak shqetësime në të gjitha sferat e shëndetit mendor të

matura nga CORE-OM. Përsa i përket stilit normativ të zhvillimit të identitetit vihet re që

adoleshentët që përdorin këtë stil funksionojnë në jetën e tyre po aq mire sa adoleshentët që

përdorin strategjitë formale të përballjes me krizën e identitetit.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

173

Figura 8: Ndikimi i zhvillimit të identitetit në shëndetin mendor të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje

kronike

Në grafikun më poshtë (Fig.9) vihet re që adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike që

kategorizohen në stilin difuz-shmangës raportojnë më pak qëllime jetësore dhe më shumë

problem me gjetjen e kuptimit në jetë. Ndërsa, adoleshentët me sëmundje kronike që

kategorizohen në stilin informativ vendosin më shumë qëllime jetësore dhe gjejnë më shumë

kuptim në jetën e tyre. Për të testuar diferencat e vëzhguara në grafikët e paraqitur (Fig.8 dhe 9)

edhe në këtë rast u përdor testi analiza e multivariancës MANOVA.

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4

1.6

1.8

2

Simptomat psikologjike Keqfunksionimi jetësor Risku ndaj vetes dhe tjetrit

Stili Informativ Stili normativ Stili difuz-shamngës

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

174

Figura 9: Ndikimi i zhvillimit të identitetit në qëllimet jetësore të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje

kronik

Rezultatet e testit MANOVA (Tabela, treguan që stilet e identitetit kanë një ndikim të

rëndësishëm në shëndetin mendor të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike F= (8, 292) =

3.765, p < .001. Analizat e univariancës tregojnë që këto ndryshime gjendet në vendosjen e

qëllimeve jetësore, funksionimin jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin. Ndërkohë që

rezultatet e studimit treguan që stilet e identitetit nuk ndikojnë si mbrojtje në simptomat

psikologjike tek adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike F= (2, 148) = 1.373, p > .05. Pra,

strategjitë social-kognitive që adoleshentët përdorin për të përballuar krizën e identitetit nuk

ndikojnë si mbrojtje ndaj simptomave psikologjike por ndikojnë në vendosjen e qëllimeve

jetësore, funksionimin jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten dhe/ose tjetrin.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

175

Tabela 44: Analizat e multivariancës dhe univariancës mbi ndikimin stileve të identitetit në shëndetin

mendor të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike

Si përfundim, zhvillimi i identitetit i adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike

shërben si një faktor mbrojtës ndaj pasojave emocionale të sëmundjes, shërben si një faktor

ndihmues në vendosjen e qëllimeve jetësore, ndihmon në uljen e keqfunksionimit jetësor dhe

ndikon në uljen e riskut për të dëmtuar veten dhe/ose tjetrin. Megjithatë, ende nuk është zbuluar

se sa ndikon zhvillimi i identitetit gjatë periudhës së adoleshencës si një faktor mbrojtës ndaj

pasojave të kancerit dhe dhimbjes kronike dhe shqetësimeve psikologjke.

4.2.4.3 Testimi i hipotezave mbi rolin e identitetit si moderator midis pasojave të sëmundjes

kronike gjatë adoleshencës dhe shqetësimeve psikologjike

Në këtë seksion do të testohet madhësia e ndikimit që ka procesi i zhvillimit të identitetit në

shëndetin mendor të adoleshentëve. Gjithashtu, do të testohet efekti i kancerit dhe i dhimbjes

kronike në shëndetin mendor të adoleshentëve. Për më tepër do të testohet nëse pasojat e

shkaktuara nga kanceri dhe dhimbja kronike ndërveprojnë me proceset e zhvillimit të identitetit

dhe ndikojnë në uljen e qëllimeve jetësore, rritjen e pakënaqësisë subjektive, rritjen e

Univarianca

Multivarianca

Qëllimet

jetësore

Simptomat

psikologjike

Keqfunksionimi

jetësor

Risku ndaj

vetes dhe tjetrit

Burimi Fa p

Fb P

Fb p

Fb P

Fb p

Stilet e

identitetit

3.765 0.000

8.260 0.000

1.373 .257

5.919 .003

7.275 0.001



SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

176

simptomave psikologjike, rritjen e keqfunksionimit jetësor dhe në rritjen e sjelljeve riskuese ndaj

vetes dhe të tjerëve. Në tabelën në vijim (Tabela 45) paraqitet përmbledhja e analizave të

regresionit për ndikimin e zhvillimit të identitetit në shëndetin mendor të adoleshentëve.

Tabela 45: Përmbledhja e analizave të regresionit për ndikimin e zhvillimit të identitetit në shëndetin

mendor të adoleshentëve

B SE B β R2 p


Stili informativ -0.092 0.036 -0.074 0.005 0.012

Fortësia e angazhimit -0.294 0.035 -0.243 0.059 0.000

Stili normative -0.024 0.036 -0.020 0.000 0.505

Stili difuz-shmangës 0.212 0.031 0.196 0.038 0.000




Stili normative -0.088 0.027 -0.097 0.009 0.001


Risku ndaj vetes



Stili normative -0.068 0.032 -0.063 0.004 0.034


Risku ndaj tjetrit



Stili normative -0.062 0.037 -0.05 0.002 0.093



DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

177

Në bazë të rezultateve të tabelës së mësipërme vihet re që stili informativ dhe stili

normativ kanë ndikim negativ në të gjithë shqetësimet mendore gjatë periudhës së adoleshencës.

Nga ana tjetër, stili difuz-shmangës ka një ndikim pozitiv në të gjithë variablat negativ të

shëndetit mendor. Megjithatë, rezultati më i rëndësishëm në tabelën e mësipërme është që

fortësia e angazhimit ndaj çështjeve identitare ka ndikimin më të madh negativ në problemet e

shëndetit mendor gjatë adoleshencës.

Në tabelën në vijim (Tabela 46) paraqitet përmbledhja e analizave të regresionit të

shumëfishte për ndikimin e pasojave të sëmundjeve kronike në simptomat psikologjike të

përjetuara nga adoleshentët. Regresioni i shumëfishte u krye me metodën 20hap pas hapi duke

21kërkuar parashikuesit sipas rëndësisë statistikore. Rezultatet e regresionit të shumëfishtë

tregojnë që 31% e variancës së simptomave psikologjike ndikohet nga keqfunksionimi

emocional i adoleshentëve. Në hapin e dytë, keqfunksionimi familjar shton shpjegimin e 1.6% të

variances së simptomave psikologjike. Në hapin e tretë, keqfunksionimi ditor shton shpjegimin e

0.9% të variances së simptomave psikologjike. Këto rezultate tregojnë që simptomat

psikologjike të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike mund të parashikohen nga

keqfunksionimi emocional për shkak të sëmundjes kronike, nga perceptimi i keqfunksionimit të

familjes dhe nga keqfunksionimi ditor. Në bazë të këtyre rezultateve vihet re qartë që

parashikuesi më i fuqishëm i problemeve psikologjike është keqfunksionimi emocional për

shkak të kancerit dhe dhimbje kronike.

20 Stepwise methods 21 Forward

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

178

Tabela 46: Përmbledhja e analizave të regresionit të shumëfishtë për ndikimin e pasojave të sëmundjeve

kronike në simptomat psikologjike


B SE B Β

Hapi 1

Konstante 0.189 0.059

Keqfunksionimi emocional 0.039 0.002 0.559***

Hapi 2



Keqfunksionimi familjar 0.016 0.003 0.143***

Hapi 3




Keqfunksionimi ditor 0.013 0.004 0.107***

R2 = .312 për Hapin 1, p < .001, ΔR2 = .016 për Hapin 2, p < .001 dhe ΔR2 = .009 për Hapin 3, p < .001. * p <

.05*, **p < .01, *** p < .001.


shumëfishte për ndikimin e pasojave të sëmundjeve kronike në keqfunksionimin jetësor të

adoleshentëve. Regresioni i shumëfishte u krye me metodën 22hap pas hapi duke 23kërkuar

parashikuesit sipas rëndësisë statistikore.



DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

179

Tabela 47: Përmbledhja e analizave të regresionit të shumëfishte për ndikimin e pasojave të sëmundjeve

kronike në keqfunksionimin jetësor


B SE B β

Hapi 1



Hapi 2




Hapi 3





Hapi 4





Vështirësitë e zhvillimit 0.006 0.003 0.06600*

R2 = .156 për Hapin 1, p < .001, ΔR2 = .037 për Hapin 2, p < .001, ΔR2 = .022 për Hapin 3, p < .001 dhe ΔR2 =

.004 për Hapin 4, p < .001 * p < .05*, **p < .01, *** p < .001.

Rezultatet e regresionit të shumëfishte tregojnë që 15.6% e variancës së keqfunksionimit

jetësor ndikohet nga keqfunksionimi emocional i adoleshentëve. Në hapin e dytë,

keqfunksionimi familjar shton edhe shpjegimin e 3.7 % të variancës së keqfunksionimit jetësor.

Në hapin e tretë, keqfunksionimi ditor shton edhe shpjegimin e 2.2 % të variancës së

keqfunksionimit jetësor. Në hapin e katërt, perceptimi i vetes si më pak i zhvilluar shton edhe

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

180

shpjegimin e 0.4 % të variancës së keqfunksionimit jetësor. Këto rezultate tregojnë që

keqfunksionimi jetësor i adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike mund të parashikohet

nga keqfunksionimi emocional për shkak të sëmundjes kronike, nga perceptimi i

keqfunksionimit të familjes, keqfunksionimi ditor dhe perceptimi i vetes si më pak i zhvilluar.

Në të njëjtën mënyrë si në shpjegimin e simptomave psikologjike, parashikuesi më i fuqishëm i

keqfunksionimit jetësor është keqfunksionimi emocional për shkak të kancerit dhe dhimbjes

kronike.


shumëfishtë për ndikimin e pasojave të sëmundjeve kronike në riskun për të dëmtuar veten ose

tjetrin. Regresioni i shumfishtë u krye me metodën 24hap pas hapi duke 25kërkuar parashikuesit

sipas rëndësisë statistikore. Rezultatet e regresionit të shumfishtë tregojnë që 23% e variances së

riskut për të dëmtuar veten ose tjetrin ndikohet nga keqfunksionimi ditor i adoleshentëve. Në

hapin e dytë, keqfunksionimi emocional shton edhe shpjegimin e 1.7 % të variancës së së riskut

për të dëmtuar veten ose tjetrin. Këto rezultate tregojnë që risku për të kryer sjellje dëmtuese

ndaj vetes ose tjetrit ndikohet më shumë nga keqfunksionimi i përditshëm për shkak të kancerit

dhe dhimbje kronike. Ndërkohë që, simptomat psikologjike dhe keqfunksionimi jetësor ndikohen

më shumë nga pasojat emocionale dhe familjare të kancerit dhe dhimbjes kronike.



DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

181

Tabela 48: Përmbledhja e analizave të regresionit të shumfishtë për ndikimin e pasojave të sëmundjeve

kronike në riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin

Risku ndaj vetes dhe tjetrit

B SE B Β

Hapi 1



Hapi 2

Konstante -0.066 0.063



R2 = .231 për Hapin 1, p < .001, ΔR2 = .017 për Hapin 2, p < .001.

*p < .05*, **p < .01, *** p < .001.

Në vijim do të testohet hipoteza finale që zhvillimi i identitetit ndikon si moderator në

marrëdhënien pozitive midis pasojave të sëmundjeve kronike dhe shqetësimeve mendore gjatë

periudhës së adoleshencës. Kjo hipotezë paraqitet si diagramë në figurën më poshtë (Fig. 10).

Për të testuar këtë hipotezë u përdor paketa shtesë statistikore 26PROCESS nga Hayes (2014).

26 http://www.afhayes.com/introduction-to-mediation-moderation-and-conditional-process-analysis.html

http://www.afhayes.com/introduction-to-mediation-moderation-and-conditional-process-analysis.html

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

182

Në vijim do të paraqiten vetëm rezultatet e rëndësishme statistikore mbi rolin e identitetit si

moderator midis pasojave të sëmundjeve kronike gjatë periudhës së adoleshencës dhe

shqetësimeve mendore. Në këtë model, fuqia e angazhimit ndaj çështjeve identitare shërben si

një moderator midis keqfunksionimit ditor që vjen për shkak të sëmundjes kronike dhe

keqfunksinimit jetësor që karakterizohet nga keqfunksionimin i përgjithshëm, keqfunksionimi në

marrëdhëniet e afërta dhe keqfunksionimin social. Ky model (Fig.11) është i rëndësishëm

statistikisht për F (3,147) = 13.9455, p < .001 duke treguar që të tre këta faktorë shpjegojnë 24%

të variancës së keqfunksionimit jetësor të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike. Analiza

e mëtejshme e të dhënave tregon që kur angazhimi ndaj çështjeve identitare është i shumë i ulët

ose në nivele mesatar atëherë ka efekte më të mëdha në keqfunksionimi jetësor. Por, nuk vihen re

efekte të rëndësishme statistikore kur angazhimi është në nivele të larta.

Figura 10: Diagrama konceptuale e zhvillimit të identitetit si moderator midis pasojave të sëmundjes kronike

gjatë adoleshencës dhe shqetësimeve mendore

Pasojat e

sëmundjeve kronike

Zhvillimi i

procesit të identitetit

Shqetësimet

mendore


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

183

Për ta kuptuar më tepër këtë ndikim u analizuan të tre shkallët e keqfunksionimit jetësor dhe

u zbulua se angazhimi shërbente si moderator në keqfunksionimi në marrëdhëniet e afërta

R2= .16, F (3,147) = 12.0251, p < .001 dhe keqfunksionimin në marrëdhëniet sociale R2= .20,

F (3,146) = 10.7575, p < .001. Angazhimi ndaj çështjeve të identitetit nuk shërbente si një

moderator në keqfunksionimin e përgjithshëm të adoleshentëve. Të gjitha analizat e mëtejshme

të procesit të moderimit tregojnë që kur angazhimi ndaj çështjeve identitare është i shumë i ulët

ose në nivele mesatar atëherë ka efekte më të mëdha në keqfunksionimi jetësor. Për të qartësuar

më tepër rezultatet ato do të paraqiten në grafikun në vijim (Fig.12). Në këtë grafik shihet qartë

efekti që ka angazhimi ndaj çështjeve identitare në funksionimin jetësor të adoleshentëve me


Keqfunksionimi

ditor

Keqfunksionimi

jetësor Angazhimi

Ndërveprimi

-.2800**

Figura 11: Diagrama statistikore e analizës së fuqisë së angazhimit si moderator midis keqfunksionimit ditor dhe keqfunksionimit

jetësor

Shënim. * p< .05, ** p< .001

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

184

Figura 12: Roli mediator i fuqisë së angazhimit midis keqfunksionimit ditor dhe keqfunksionimit jetësor

Në vijim do të paraqiten rezultatet mbi rolin e angazhimit si moderator midis

keqfunksionimit ditor për shkak të kancerit dhe dhimbjes kronike gjatë periudhës së

adoleshencës dhe riskut për të dëmtuar veten. Ky model (Fig.13) është i rëndësishëm statistikisht

për F (3,146) = 6.6988, p < .001 duke treguar që të tre këta faktorë shpjegojnë 15% të variancës

së riskut për të dëmtuar veten tek adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike. Analiza e

mëtejshme e të dhënave tregon që kur angazhimi ndaj çështjeve identitare është e ulët atëherë ka

efekte më të mëdha në riskun për të dëmtuar veten. Por, nuk vihen re efekte të rëndësishme

statistikore kur angazhimi është në nivele të larta. Diagrama statistikore paraqitet në figurën 13.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

185

Në grafikun në vijim (Fig. 14) paraqitet ndikimi i fortësisë së angazhimit ndaj çështjeve

të identitetit si mbrojtës ndaj riskut për të dëmtuar veten. Pra, analiza moderatore tregoji që

besnikëria në ndjekjen e besimeve individuale, qëllimeve specifike dhe vlerave personale

shërben si një faktor mbrojtës ndaj riskut për të dëmtuar veten dhe keqfunksionimit në

marrëdhëniet e afërta dhe në marrëdhëniet sociale. Si përfundim, besnikëria në ndjekjen e

besimeve individuale, qëllimeve specifike dhe vlerave personale moderon keqfunksionimin e

përditshëm të adoleshentëve që vjen si rrjedhojë e kancerit dhe dhimbjes kronike.

Keqfunksionimi

ditor

Risku për të dëmtuar

veten Angazhimi

Ndërveprimi

Figura 13: Diagrama statistikore e analizës së fuqisë së angazhimit si moderator midis keqfunksionimit ditor dhe riskut

për të dëmtuar veten

Shënim. * p< .05, ** p< .001

-.2647**

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

186

Figura 14: Ndikimi i fuqisë së angazhimit si moderator midis keqfunksionimit ditor dhe riskut për të dëmtuar veten

Në vijim do të paraqiten rezultatet mbi rolin e angazhimit si moderator midis perceptimit të

vetes më mbrapa në zhvillim për shkak të kancerit dhe dhimbjes kronike gjatë periudhës së

adoleshencës dhe qëllimeve jetësore. Ky model (Fig.14) është i rëndësishëm statistikisht për

F (3,150) = 18.7750, p < .001 duke treguar që të tre këta faktorë shpjegojnë 28% të variancës të

qëllimeve jetësore dhe gjetjes së kuptimit në jetë tek adoleshentët me kancer dhe dhimbje

kronike. Edhe në këtë rast, analiza e mëtejshme e të dhënave tregon që kur angazhimi ndaj

çështjeve identitare është i ulët ose mesatar ka efekte më të mëdha në gjetjen e qëllimeve në jetë.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

187

Në grafikun në vijim (Fig. 16) paraqitet ndikimi i fortësisë së angazhimit ndaj çështjeve

të identitetit si ndihmues në gjetjen e qëllimeve në jetë. Edhe në këtë rast, angazhimi i

adoleshentëve në çështjet identitare moderon efektin negativ që ka perceptimin e vetes si më pak

të zhvilluar së bashkëmoshatarët në gjetjen e kuptimit në jetë dhe vendosjen e qëllimeve. Pra,

besnikëria në ndjekjen e besimeve individuale dhe vlerave personale ndihmon në gjetjen e

qëllimeve në jetë tek adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike.

Vështirësitë e

zhvillimit

Qëllimeve jetësore Angazhimi

Ndërveprimi

7.0846**

Figure 15: Diagrama statistikore e analizës së fuqisë së angazhimit si moderator midis vështirësive të zhvillimit dhe

qëllimeve jetësore

Shënim. * p< .05, ** p< .001

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

188

Të gjitha këto rezultate konfirmojnë pjesërisht hipotezën se zhvillimi i identitetit të

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike moderon ndikimin që kanë pasojat e sëmundjes

në shëndetin mendor të adoleshentëve. Së pari, stili informativ nuk shërbente si një moderator

midis pasojave të sëmundjes kronike dhe shëndetit mendor të adoleshentëve. Pra, përdorimi i

strategjive të arsyetimit formal dhe eksplorimi i vetes nuk i ndihmon adoleshentët në përballjen

me pasojat psikologjike kancerit dhe të dhimbjes kronike. Nga ana tjetët, angazhimi ndaj

çështjeve identitare, shërbente si moderator midis pasojave të sëmundjes kronike dhe shëndetit

mendor të adoleshentëve. Pra, besnikëria ndaj vlerave personale, besnikëria ndaj besimeve

individuale dhe angazhimi në arrtijen e qëllimeve specifike moderon efektin e kancerit dhe të

dhimbjes kronike në marrëdhëniet e ngushta personale, në marrëdhëniet sociale, riksun për të


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

189

dëmtuar veten, vendosjen e qëllimeve jetësore dhe gjetjen e kuptimit në jetë. Megjithatë, vlen të

theksohet që mungesa e zbulimit të marrëdhënieve korrelacionale nuk rrëzon marrëdhënien

shkakësore dhe po ashtu korrelacioni nuk është as kusht i nevojshëm dhe as i mjaftueshëm për të

zbuluar shkakun dhe pasojën (Bollen, 1989).

4.3 Rezultatet e studimit fenomenologjik

Pas analizës së të dhënave nëpërmjet metodës fënomenologjike interpretative u zbuluan gjashtë

tema themelore: (1) fshehtësia absolute e diagnozës, (2) trauma e bashkëjetesës me sëmundjen

kronike, (3) Angazhimi i vetëm është shërimi nga sëmundja, (4) të ndjehesh dikush tjetër, (5)

refuzimi për tu identifikuar me sëmundjen kronike dhe (6) identifikimi me sëmundjen kronike.

4.3.1 Fshehtësia absolute e diagnozës

Prindërit, familjarët, mjekët dhe infermjerët janë në një mendje: adoleshentët nuk duhet të jenë të

informuar për diagnozën e kancerit. Nga njëra anë, adoleshentët besojnë që vuajnë nga një

sëmundje për të cilën duhet të shtrohen në spital dhe nga ana tjetër nuk e dinë se çfarë është kjo

sëmundje. Adoleshentët kurohen por nuk e dinë se për çfarë! Ata marrin medikamente por nuk e

dinë se përse shërbejnë ato! Adoleshentët me kancer janë “të burgosur” në spital pa e ditur

arsyen. Asnjë prej adoleshentëve që vuan nga kanceri nuk e ka shkruajtur diagnozën në

pyetësorin e studimit. Në të gjitha rastet, ata e kanë shkruajtur ose një sëmundje të lehtë ose e

kanë lënë bosh.

“Kam shumë frikë nga kimioterapia.... (lodhje, trishim)....më ka dërrmuar... ja se do

kalojë....edhe pak kam....por më tremb shumë..shumë....”

Intervista 2, një djalë me kancer terminal [3629-3827]

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

190

Prindërit kujdesen që mjekët, infermierët, psikologët dhe të afërmit të mos ta përmendin

kurrë fjalën kancer. Gjatë procesit të intervistimit, frika më e madhe e prindërve ishte nëse

adoleshentët do pyeteshin mbi kancerin dhe pasojat e tij. Fjala kancer është e papranueshme! Ajo

nuk duhet të përdoret në prani të adoleshentëve, as nga mjekët, as nga infermjerët, as nga

psikologët dhe as nga familjarët. Përveç faktit që nuk flitet për kancerin, adoleshentët përballen

edhe me thjeshtimin e procesit e trajtimit mjekësor si nga mjekët ashtu edhe nga prindërit.

“Mua nuk ma thanë, mua si diagnozë më thanë vetëm anemi, pastaj kur më dhanë atë

fletën e shtrimit të spitalit, që pashë diagnozën, ishte....oh, mos... e lexova në internet”...Më

thonin që do dalësh shpejtë nga spitali.

Intervista 1 [2629-2827]

“Je më mirë, do shërohesh, do bësh disa analiza, do marrësh ca mjekime, mund të bësh

ndonjë operim të vogël..... Jo..... Jo hapur tamam. Gjithmonë mundoheshin të ma fshehnin”


Megjithatë, vihet re që përpjekjet e prindërve, familjarëve dhe mjekëve për ti mbrojtur

adoleshentët nga dhënia e diagnozës së kancerit nuk janë funksionale. Ndershmëria e prindërve

me adoleshentët është pjesë themelore e ndërtimit të një marrëdhënie besimi. Megjithatë, edhe në

këtë studim vihet re qartë që prindërit e kanë të vështirë të komunikojnë hapur me adoleshentët

për vuajtjen e tyre nga kanceri dhe dhimbja kronike. Adoleshentët nuk bëhen pjesë e luftës ndaj

kancerit dhe pasojave të tij. Ata janë duke luftuar, por ata nuk e njohin “armikun” që po ju

kërcënon jetën. Nga ana tjetër, adoleshentët kuptojnë nga reagimet e prindërve, mjekëve dhe të

familjarëve që sëmundja e tyre është e rëndë. Ata arrijnë që të interpretojnë sjelljet verbale dhe

joverbale të prindërve dhe familjarëve dhe të kuptojnë rëndësinë dhe fatalitetin e sëmundjes së

tyre.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

191

“Para se të hyja në opercion mbaj mend që disa të afërm, disa shumë të afërm më kishin

ardhur dhe unë isha në spital në katin e dytë, ata ishin poshtë në ballkon, tek lulishtja poshtë.

Dhe unë dal, i’ua bëj me dorë edhe… një i afërm i babit, ai është njeri shumë i mirë dhe shumë i

ndjeshëm…edhe gjithmonë më kujtohet fytyra e atij, sytë me lot dhe më shikonte mua kështu...

sikur s’do më shihte më... (oh)... dhe dridheshe”.

Intervista 5 [10647-10813]

Këto rezultate konfirmojnë që fshehtësia absolute e diagnozës vazhdon të jetë qëndrimi

dominant si i prindërve ashtu edhe i personelit mjekësor në lidhje me dhënien e diagnozës së

kancerit gjatë periudhës së adoleshencës. Prindërit mendojnë që mosdhënia e diagnozës së

kancerit do ti mbrojë ata nga nga vuajtja psikologjike dhe nga shoku emocional i përballjes me

kancerin. Prindërit besojnë që adoleshentët me kancer duhet të mbrohen prej përjetimit të

emocioneve negative. Sipas tyre emocionet negative janë të papranueshme. Ata zgjedhin që të

qajnë jashtë syve të adoleshentëve dhe të qeshin në prani të tyre. Ata zgjedhin që të shqetësohen

dhe të alarmohen jashtë syve të adoleshentëve dhe të duken të qetë në prani të tyre. Ka një

mospërputhje midis asaj që prindërit ndjejnë dhe asaj që ata shfaqin përpara adoleshentëve me


Në përgjithësi, fshehja e diagnozës dhe fshehja e reagimeve emocionale të prindërve ka si

qëllim mbrojtjen e adoleshentëve. Në këto kushte, fshehtësia absolute e diagnozës bën që kanceri

të mos jetë pjesë e identitetit të adoleshentëve. Megjithatë, sëmundja dhe pasojat e saj bëhet

pjesë e identitetit të adoleshentëve. Pra, adoleshentët e shikojnë veten e tyre si individ të sëmurë

por jo si të sëmurë nga kanceri.

4.3.2 Trauma e bashkëjetesës me sëmundjen kronike

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

192

Analiza fenomenologjike e të dhënave të studimit tregoi që kanceri dhe dhimbja kronike gjatë

periudhës së adoleshencës lënë pasoja të forta psikologjike. Megjithatë, shqetësimi më i madh

psikologjik që përjetojnë adoleshentët është bashkëjetesa afatgjatë me kancerin dhe dhimbjen

kronike. Sëmundjet kronike gjatë adoleshencës i pengojnë adoleshentët në funksionimin e tyre të

përditshëm si në: ndjekjen e shkollës, ecjen pa ndihmën e familjarëve, kryerjen e funksioneve

jetësore të zakonshme, veshjen e rrobave që pëlqejnë, ruajtjen e kontakteve me

bashkëmoshatarët, ndjekjen e festave rinore dhe shumë aktivitete të tjera të rëndësishme për

botën e tyre. Pra, pasoja e parë e sëmundjes kronike është pengesa për të funksionuar si më parë.

Tashmë adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike duhet të përballen me një realitet ri, një

realitet që nuk e njohin dhe që nuk ndjehen të përgatitur për ta përballuar. Ata janë të detyruar të

mos bëjnë gjërat që do të dëshironin të bënin.

“Më pengon që të eci shumë për shembull, nuk mbaj dot pesha të rënda...”


“Ka ditë për shembull që ndihem keq edhe kam shumë dhimbje, nuk shkoj dot në shkollë”


“Nëse do shkonim në një ekspeditë në Dajt, që është gjithë ajo rrugë në këmbë do

privohesha, se nuk mund të bëj shumë rrugë të gjata, do fillojë të më dhëmbë kurrizi, duhet të

qetësohem që të eci prap..nuk bëj dot shumë rrugë të gjata.... edhe nëpër qëndra tregtare

lodhem, me zor eci... imagjino si jam…”


Kanceri dhe dhimbja kronike dëmtojnë vetëbesimin e adoleshentëve dhe shkaktojnë

shumë trishtim dhe dëshpërim. Adoleshentët nuk janë të përgatitur emocionalisht për t’u

përballur me sëmundjet kronike. Sëmundjet kronike i shtyjnë adoleshentët që të distancohen nga


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

193

marrëdhëniet me figurat e rëndësishme të jetës së tyre dhe të përballen të vetëm me sëmundjen.

Nga njëra anë, vuajtja nga kanceri dhe dhimbja kronike bën që adoleshentët të përjetojnë

emocione negative shumë të forta dhe nga ana tjetër i lë ata të vetëm në këtë luftë. Këto

shqetësime psikologjike për shkak të kancerit dhe dhimbjes kronike ngjajnë me reagimet

depresive dhe simptomat e stresit post-traumatik. Sipas perspektivës së adoleshentëve, pasojat e

kancerit dhe të dhimbjes kronike mund të përjetohen si një ngjarje traumatike.

“Unë do vdes, unë kështu, nuk e di ndoshta, është ta imagjinosh veten, aty goc e re,

brenda një arkivoli....”

Intervista 3 [19053-19171]

“Diçka shumë e fortë, diçka, nuk e di, nuk arrij dot që ta shpjegoj, por e di që ishte

shumë tronditëse, shumë...”

Intervista 4 [10155-10265]

“Kam qënë dhe jam bërë akoma më shumë një person me vetëbesim shumë të ulët!

Intervista 5 [10887-10972]

“Domethënë kjo ka qënë pjesa më e dhimbshme, se duroja dot, filloja qaja, jo... jo nuk e dua

më këtë ...”

Intervista 7 [15709-15878]

Adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike përjetojnë ankth të fortë për diagnozën e

sëmundjes, ankth ndaj ndërhyrjeve mjekësore, ankt mbi ecurinë e sëmundjes dhe ankth të lartë se

mos humbasin jetën. Ankthi bëhet shoqëruesi më i afërt i adoleshentëve me kancer dhe dhimbje

kronike.

“Mendoja ndonjëherë se po vdisja, mund të kem jetuar por shumë pak, krahasuar me atë që

mund të jetoj vitet e ardhshme. Kjo është ideja që s’kam jetuar fare, doja, e kisha shumë të

madhe dëshirën që të jetoja...”

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

194

Intervista 3 [11729-11907]

“Unë mendoja se do hyjë në operacion, por nuk i dihet a do dal, këtë mendoja....”

Intervista 5 [11017-11094]

“Tani frika ime më e madhe është që do paralizohem një ditë. Kjo është ajo që s’dua, e di që

skolioza nuk shkakton vdekjen si kanceri apo ku di un, po e di që mund të paralizohem... mund të

bllokohen nervat dhe të ngelem në një karrige me rrota.”

Intervista 4 [20554-20814]

“Shumë keq, shkoi keq. Unë pata…, mbytesha, nuk merrja dot frymë. Pata shumë probleme.

Më vonë kam patur probleme me ankthin. Jam në terapi me një psikologe që prej 3 vitesh. Edhe

kjo është pasojë e sëmundjes.”

Intervista 6 [21224-21390]

“Tmerr, ishte shumë e frikshme. Thosha më mirë të rri kështu si jam dhe sa të jetoj sesa të

vdes në aparatura”.


Si përfundim, kanceri dhe dhimbja kronike përjetohen si ngjarje traumatike, pengojnë

funksionimin e përditshëm të adoleshentëve dhe shkaktojnë shumë ankth, dëshpërim, trishtim

dhe frikë nga vdekja. Adoleshentët duhet të bashkëjetojnë jo vetëm me pasojat e forta të kancerit

dhe dhimbjes kronike por edhe me traumën psikologjike që shkakton vuajtja prej sëmundjes.

4.3.3 Angazhimi i vetëm është shërimi nga sëmundja

Adoleshentët që vuajnë nga kanceri dhe dhimbja kronike kanë vetëm një detyrë: të shërohen nga

sëmundja. Prindërit, mjekët, familjarët dhe të gjitha sistemet mbështetëse të adoleshentëve

përpiqen që adoleshentët të mos merren me asgjë tjetër përveç se më sëmundjen e tyre.

Sëmundja kronike, sjellja e prindërve dhe sjellja e personelit mjekësor i shtyn adoleshentët që të


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

195

braktisin çdo gjë tjetër që nuk lidhet me sëmundjen. Ata nuk vazhdojnë që të ndjekin detyrat e

tyre zhvillimore. Fokusi i jetës së tyre është vetëm shërimi nga sëmundja.

“Po, lashë çdo gjë, lashë shumë gjëra.... të gjitha”


“Nuk e di, un nuk shikoja asnjë gjë, thjesht shikoja si një tip reje të zezë përpara syve, edhe

kaq. Nuk e mendoja si do vazhdonte jeta thjesht kshu, jeto momentin, dali ku të dali”


Mbrojtja prindërore dhe pengesat e kancerit dhe dhimbjes kronike pengojnë adoleshentët që

të ndjekin ëndrrat e tyre, besimet personale dhe qëllimet individuale. Angazhimet individuale të

adoleshencës ia kanë lënë vendin shërimit nga sëmundja dhe trajtimeve mjekësore. Ëndrrat e

adoleshentëve janë që të kenë më pak dhimbje, të ketë më pak radhë gjatë ditëve të

kimioterapisë, të gjenden medikamentet e duhura, procedurat mjekësore të shkojnë mirë dhe të

dalin sa më herët nga spitali.

Adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike kalojnë shumë kohë me prindërit, mjekët dhe

familjarët ndërkohë që, kalojnë pak kohë me bashkëmoshatarët e tyre. Marrëdhëniet me

bashkëmoshatarët i ruajnë kryesisht përmes rrjeteve sociale dhe komunikimeve telefonike.

Prindërit dhe mjekët marrin një vlerë shumë të madhe për ta, dhe si rrjedhojë e kësaj, ata fillojnë

që të brendësojne vlerat, qëndrimet dhe besimet e tyre. Ata nuk zhvillojnë idealet e tyre të reja

por marrin të gatshme idealet e prindërve dhe modelet e mjekëve. Për më tepër, kushtet

shëndetësore dhe familjare i pengojnë që të shqyrtojnë dhe të ridimensionojnë idealet e

brendësuara gjatë periudhës së fëmijërisë.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

196

4.3.4 Të ndjehesh dikush tjetër

Adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike raportojnë që kushtet e tyre shëndetësore, situata

familjare e sociale në të cilën ndodhen dhe përjetimet emocionale ndikojnë që ata të ndjehen si

“dikush tjetër”. Një nga faktorët kryesorë që ndikon në këto ndjesi është kroniciteti i kancerit dhe

i dhimbjes kronike. Vuajtja nga kanceri dhe dhimbja kronike gjatë periudhës së adoleshencës

bëhet më e rëndë për shkak të vazhdimësisë së sëmundjes për një kohë të gjatë dhe për një kohë

të pacaktuar. Adoleshentët, krahas përballjes me dhimbjet e forta, me pengesat e mëdha dhe

pasojat e shumta të kancerit dhe dhimbjes kronike, duhet të përballen me sëmundjen për një kohë

shumë të gjatë. Për më tepër, ata nuk kanë asnjë siguri se sa do të zgjasë vuajtja e tyre.

“Shkoj në shtëpi, shtrihem...edhe nja dymbëdhjetë orë shtrirë, pi ndonjë qetësues, s’më

vjen të çohem nga krevati pastaj, them ok u lodha sot, do rri gjithë ditën shtrirë”.


Kroniciteti i kancerit dhe i dhimbjes kronike ndikon në vetëmbylljen e adoleshentëve.

Ata e shikojnë veten ndryshe nga bashkëmoshatarët, ndryshe nga çkanë qënë më parë dhe

ndryshe nga ajo që dëshirojnë të jenë. Ata e shikojnë veten e tyre të tjetërsuar si pasojë e kancerit

dhe dhimbjes kronike.

“Po! E dija që… diçka nuk shkonte tek unë domethën...që… thellë, thellë nuk isha si

ata...”


“Mendoj…pse, pse unë, pse, pse mos të jem dhe unë njëlloj më të tjerët?”



DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

197

Ehe në fakt po, domethënë kështu ka qënë, më mirë të dukesha bukur dhe të kisha pak

dhimbje, se sa të isha mirë, dhe të dukesha keq. Duket pak idiotsi tani, po... por ashtu e

ndjeja...doja të isha ndryshe

Intervista 4 [11536-11695]

4.3.5 Refuzimi për tu identifikuar me sëmundjen kronike

Reagimi më i shpeshtë i adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike është refuzimi për tu

identifikuar me sëmundjen. Ky reagim vjen si rrjedhojë e faktit që adoleshentët nuk e dinë që

vuajnë nga kanceri. Adoleshentët nuk janë në dijeni të diagnozës që janë duke vuajtur dhe për

më tepër, nuk i kuptojnë simptomat e tyre si shenjë të një sëmundje të rëndë. Si rrjedhojë e kësaj,

ata nuk identifikohen me sëmundjen kronike por e shikojnë atë si diçka kalimtare. Ata besojnë që

shumë shpejt do të çlirohen prej sëmundjes dhe pasojave të saj. Për më tepër, adoleshentët nuk

duan që të tjerët ti shikojnë si të sëmurë dhe/ose si individë që duhet të ndryshojnë stilin e jetës

për shkak të sëmundjes. Reagimi i tyre është që “unë jam ai/ajo që kam qënë dhe mos më trajto

ndryshe”.

“Nuk dua që të më shohin ndryshe a ku di unë. Në qoftë se do isha në një tavolinë me 10

veta e do çohesha, e do i thoja që; unë po iki në shtëpi se po më dhemb kurrizi tani..eee di që nuk

do ta bëja kurrë këtë, nuk do ia shprehja kurrë asnjeriu që më dhemb kurrizi, më mirë e mbaja

vetë, vuaja pasojat por jo tek të tjerët”

Intervista 5 [16927-17249]

“Të tjerët më shohin që ja ke një sëmundje tani, je e diagnostikuar nga një sëmundje,

ndiqesh nga një sëmundje, vazhdon të kesh një sëmundje. E shikonin si një ulje për mua,

ndërkohë që unë se kam parë asnjëherë kështu... se kam parë asnjëherë veten si të sëmurë”

Intervista 4 [19917-20169]

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

198

Mekanizmat psikologjike, që ndihmojnë adoleshentët për të mos u identifikuar me

kancerin dhe dhimbjen kronike janë mohimi dhe intelektualizimi. Adoleshentët mohojnë

gjendjen shëndetësore në të cilën ndodhen ose e shikojnë atë përmes ftohtësisë shkencore dhe

evidencave empirike. Edhe gjatë procesit të intervistimit adoleshentët e tregojnë ngjarjen e tyre

në mënyrë faktike. Ata përpiqen që të shmangin përjetimet emocionale në lidhje me sëmundjen

dhe pasojat e saj.

“Të thashë, nuk e dhashë veten, për të tjerët unë isha komplet ai njeriu normal që kam qënë

gjithmonë. Nuk e dhashë për asnjë moment veten.”

Intervista 3 [12564-12702]

“Tek mua nuk ndikoi fare, vetë nga mua, por të tjerët ma vinin në dukje edhe i

kundërshtoja gjithmonë që ça ka ndodhur, asnjë gjë s’ka ndodhur.”

Intervista 6 [19728-19871]

Adoleshentët nuk e bëjnë pjesë të identitetit personal kancerin dhe dhimbjen kronike. Ata

nuk e shikojnë veten si të sëmurë me kancer dhe përpiqen që dhimbja kronike dhe pasojat e saj të

mos bëhet pjesë e identitetit të tyre.

“Ëëë për momentin nuk e kam lejuar skoliozën që të ndikojë tek këto pyetjet që unë i bëj

vetes”.

Intervista 4 [14849-14924]

“Ëë është, jemi në rivalitet në fakt, në përpjestim të zhdrejtë, unë rritem dhe ajo.. jo.. unë

rritem rritet dhe ajo, dhe unë dua që të rritem unë dhe të zvogëlohet dhimbja...”

Intervista 7 [15405-15574]


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

199

4.3.6 Identifikimi me sëmundjen kronike

Rezultatet e studimit treguan që kanceri dhe dhimbja kronike nuk bëhen pjesë e identitetit të

adoleshentëve, por pasojat e tyre bëhen pjesë e identitetit personal. Adoleshentët nuk e shikojnë

veten e tyre si dikush që vuan nga kanceri por e shikojnë si dikush që duhet të shkojë në spital, si

dikush që duhet të marrë medikamente, si dikush që ka dhimbje, si dikush që të tjerët kujdesen

për të dhe si dikush që ka një sëmundje.

“Me kalimin e kohës kjo korseja u bë pjesë e imja le të themi”.


“Ëëë..se di shikoja veten në pasqyrë dhe thoja, ok kjo jam unë tani duhet të mësohem me

këtë idenë.”


Për shkak të kancerit dhe dhimbjes kronike adoleshentët pësojnë ndryshime në imazhin e

vetes dhe në imazhin e trupit. Ata bëhen më pak të fuqishëm dhe më shumë të varur. Në fillim,

këto ndryshime janë shumë shokuese për ta, por me kalimin e kohës ata fillojnë të përshtaten.

“Ku jam unë është dhe skolioza. Unë bashkëjetoj me skoliozën, jemi shoqe të mira tani”.

Intervista 4[18313-18400]

“Kur bëj projekte gjithmonë shkoj tek njeriu, dhe sidomos tek kjo (kanceri), pasi e kalova. Më

përpara shkoja tek këto sëmundjet e zemrës apo të veshkave, shkoja dhe tek kafshët se nisemi më

përpara, po kur mësova këtë gjë (kancerin) shkova tek sëmundjet e gjakut, tek gjaku”

Intervista 3 [15295-15642]

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

200

Adoleshentët me dhimbje kronike fillojnë që ta bëjnë pjesë të identitetit sëmundjen e tyre,

ndërkohë që adoleshentët me kancer nuk e kanë këtë mundësi. Nëse ndodh ky proces

psikologjik, adoleshentët fillojnë që të lexojnë dhe fillojnë që të bëhen pjesë e grupeve ku

gjenden edhe adoleshentë të tjerë në kushte të ngjashme. Në këto grupe, adoleshentët flasin për

frikërat, ankthet dhe shqetësimet e tyre. Gjithashtu, në këto grupe adoleshentët vazhdojnë që të

zhvillojnë procesin e formimit të identitetit si individë që vuajnë nga dhimbjet kronike.

“Në fillim aty kishte vetëm të huaj Amerikanë, Latinë edhe kështu, pastaj kam parë nja dy

shqiptarë aty te grupi dhe mu bë zemra mal, ua domethënë nuk qenkam unë e vetmja, mendoja

se..”

Intervista 4[12838-13049]

“Ndoshta më bëri më mirë fakti që aty mësova që nuk isha unë e vetmja që e bëja publike, se

aty e kisha publike, kishte dhe njerëz të tjerë që e bënin publike, nuk e di, ishte pak e çuditshme

por u ndjeva mirë që kisha njerëz të tjerë.”

Intervista 6 [13902-14137]


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

201

KAPITULLI V: DISKUTIME

5.1 Zhvillimi i identitetit të adoleshentëve

Sipas qasjes psikosociale, një nga funksionet konstruktive të egos gjatë periudhës së

adoleshencës është që të ruaje dhe të zhvillojë sensin e identitetit (Erikson, 1950, 1968).

Adoleshentët e zhvillojnë identitetin e tyre në bashkëveprim me shoqërinë ku jetojnë. Për të

matur zhvillimin e identitetit në këtë studim u përdor Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos

(EIPQ; Balistreri et al., 1995) dhe Inventari i Korrigjuar i Stileve të Identitetit (ISI-5; Berzonsky,

2013). Sipas rezultateve të EIPQ në studimin fillestar, 33.2% e adoleshentëve u kategorizuan me

identitet të arritur, 14.3% me mbyllje të hershme të identitetit, 16.6% me statusin e moratoriumit

dhe 35.9% me identitetet të difuzuar. Po ashtu, sipas rezultateve të EIPQ në studimin kryesor,

32.6% e adoleshentëve u kategorizuan me identitet të arritur, 20.3% me mbyllje të hershme të

identitetit, 16.7% me statusin e moratoriumit dhe 30.5% me identitetet të difuzuar. Nga këto të

dhëna, vihet re që përsa i përket kategorizimit të adoleshentëve sipas statuseve të identitetit nuk

vihen re ndryshime të rëndësishme midis kampionit të përzgjedhur me konveniencë në studimin

fillestar dhe kampionit të përzgjedhur rastësisht në studimin kryesor. Pra, EIPQ është një

instrument që tregon besueshmëri në kohë përsa i përket kategorizimit të adoleshentëve në një

nga katër statuset e identitetit. Këto rezultate janë shqetësuese pasi tregojnë për një numër të

madh të adoleshentëve në statusin e difuzuar të identitetit.

Sipas rezultateve të ISI-5 në studimin fillestar, 33.3% e adoleshentëve u kategorizuan

në stilin informativ të identitetit, 25.3% në stilin normativ të identitetit dhe 42.4% në stilin difuz-

shmangës të identitetit. Po ashtu, sipas rezultateve të ISI-5 në studimin kryesor, 34.9% e

adoleshentëve u kategorizuan në stilin informativ të identitetit, 27.4% në stilin normativ të

identitetit dhe 37.7% në stilin difuz-shmangës të identitetit. Edhe në këtë rast vihet re që përsa i

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

202

përket kategorizimit të adoleshentëve sipas stileve të identitetit nuk vihen re ndryshime të

rëndësishme midis kampionit të përzgjedhur me konveniencë në studimin fillestar dhe kampionit

të përzgjedhur rastësisht në studimin kryesor. Pra, ISI-5 është një instrument që tregon

besueshmëri në kohë përsa i përket kategorizimit të adoleshentëve në një nga tre stilet e

identitetit. Po ashtu, këto rezultate konfirmojnë faktin për një numër të madh të adoleshentëve

shqiptarë në stilin difuz-shmangës të identitetit.

Në bazë të këtyre rezultateve vihet re që më shumë se 1/3 e adoleshentëve shqiptarë nuk e

kanë zhvilluar individualitetin e tyre. Për më tepër, këta adoleshentë nuk kanë eksploruar

alternativat e mundshme që ofron shoqëria shqiptare dhe nuk janë të angazhuar në realizimin e

detyrave zhvillimore. Adoleshentët e difuzuar funksionojnë në nivele shumë të ulëta sociale dhe

i humbasin gjithmonë mundësitë që iu ofrohen. Këta adoleshentë përpiqen të shmangin

përballjen me problemet personale, konfliktet dhe vendimet jetësore (Berzonsky, 2003). Për më

tepër, ata shfaqin probleme me ecurinë në shkollë dhe/ose punë, probleme familjare dhe

vështirësi në marrëdhëniet ndërpersonale. Adoleshentët që përdorin këtë stil të identitetit i

zvarrisin kërkesat zhvillimore deri në pikën që pasojat e shtyrjes të diktojnë sjelljet e tyre

(Berzonsky, 2003).

Studimet tregojnë që adoleshentët me difuzion të identitetit janë të painteresuar (Marcia,

1980), shfaqin vështirësi me rezultatet akademike (Berzonsky, 1985), shfaqin nivele të ulëta të

vetëvlerësimit, janë të varur (Marcia et al, 1993) dhe shmangin përballjen me detyrat zhvillimore

(Berzonsky, 2003). Adoleshentët me identitet të difuzuar shihen si një problem nga të gjitha

sistemet ku ata bëjnë pjesë si familja, shkolla dhe shoqëria. Kroger dhe kolegët (2010) përmes

një studimi meta-analitik zbuluan që një pjesë e madhe e adoleshentëve dhe veçanërisht ata me


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

203

identitet të difuzuar nuk e përfundojnë procesin e zhvillimit të identitetit. Si përfundim,

adoleshenti i difuzuar është një shqetësim për familjen, shkollën dhe shoqërinë.

Sipas Kroger (2004), roli i shoqërisë dhe i familjes është themelor në procesin e

zhvillimit të identitetit gjatë periudhës së adoleshencës. Familja, shkolla, feja, organizatat dhe

mundësitë për punësim janë esenciale në ndihmën e adoleshentëve për të përcaktuar veten dhe

për të zhvilluar individualitetin e tyre. Të gjitha këto sisteme sociale në Shqipëri duhet të luajnë

një rol të madh në ndihmën e 37% të adoleshentëve që nuk po zhvillojnë identitetin personal.

Shpeshherë, familja, psikologët e shkollave, mësuesit, klerikët dhe punëdhënësit marrin rolin e

mentorit kur përballen me një adoleshentë me difuzion të identitetit, duke u treguar atyre se çfarë

duhet që të bëjnë. Në shumicën e rasteve, kjo mënyrë rezulton e gabuar. Sistemet sociale ku

zhvillohet adoleshenti nuk duhet të sigurojnë role të gatshme për adoleshentët dhe as nuk duhet

t’i trajtojnë eksperimentet e tyre me veten si stadin final të identitetit (Kroger, 2004). Sipas

modelit psikosocial, shoqëria duhet të ofrojë mundësitë dhe të mbështesë adoleshentët në

procesin e eskplorimit dhe të eksperimentimit, në mënyrë që ata të ndërtojnë dhe/ose zbulojnë

identitetin e tyre. Pra, sistemet sociale duhet të ofrojnë mundësitë dhe mbështetjen për rritjen e

adoleshentitit por jo të udhëheqin adoleshentin në rrugët që ata mendojnë se janë të përshtatshme

për ta.

Sipas principit epigjenetik (Erikson, 1950; 1968), struktura, procesi dhe përfitimet nga

zhvillimi i identitetit gjatë adoleshencës janë parë si universale, transkulturore dhe të pandikuara

nga diferencat gjinore. Zhvillimet postmoderniste sugjerojnë që struktura, procesi dhe zhvillimi i

identitetit jo vetëm që ndikohen nga kultura dhe gjinia, por përcaktohen në një shkallë të madhe

prej tyre (Schwartz & Montgomery, 2002). Rezultatet e studimit fillestar konfirmuan që vajzat

angazhohen më shumë në ndjekjen e qëllimeve dhe objektivave personalë dhe përdorin strategji

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

204

më të shëndetshme social-kognitive në përballjen me krizën e identitetit gjatë periudhës së

adoleshencës. Përsa i përket fushave të identitetit, vajzat paraqesin nivele më të zhvilluara në

fushën profesionale dhe në zbulimin e vlerave personale.

Erikson (1968) argumentoi për herë të parë idenë që vajzat ndjekin drejtime të ndryshme

në krahasim me djemtë në procesin e formimit të identitetit. Rezultatet e studimit fillestar

konfirmuan idenë që vajzat janë më të zhvilluara sesa djemtë në procesin e zhvillimit të

identitetit. Rezultate të ngjashme mbi zhvillimin e identitetit tek vajzat janë konfirmuar edhe në

shumë studime të tjera (Berzonsky, 1992, 2008; Berzonsky & Kinney, 2008). Kroger (1997) e ka

parë zhvillimin më të shpejtë të identitetit tek vajzat të lidhur me maturimin e tyre fizik. Pra,

vajzat maturohen më herët fizikisht dhe si rrjedhojë përballen më herët me çështjet e identitetit.

Nga ana tjetët, Berzonsky (Berzonsky & Kinney, 2008) e shikon zhvillimin më të shpejtë të

identitetit tek vajzat të lidhur me procesin e prindërimit në familje. Prindërit i rrisin vajzat me

kujdesin për të kuptuar veten, ndërsa djemtë me kujdesin për të kuptuar botën.

Rezultatet mbi diferencat gjinore në kulturën tonë janë shumë interesante, pasi në një shoqëri

vertikale dhe konvencionale djemtë marrin më shumë liri nga familjet e origjinës sesa vajzat.

Megjithatë, duket që liria që marrin djemtë nuk shndërrohet në eksplorimin dhe angazhimin e

vetes gjatë periudhës së adoleshencës. Gjithashtu, kufizimi familjar që ju bëhet vajzava në

shoqëritë konvencionale nuk pengon eksplorimin dhe angazhimin e tyre gjatë adoleshencës.

Studiuesit e kanë shumë të vështirë që të zbulojnë shkaqet e diferencave gjinore përsa i përket

zhvillimit të identitetit. Për të kuptuar më thellë këtë proces rekomandohen studime

fenomenologjike mbi diferencat gjinore në procesin e zhvillimit të identitetit. Megjithatë,

studimet kanë konfirmuar që gjinia nuk shërben as si moderator dhe as si mediator midis

zhvillimit të identitetit dhe variablave të tjerë psikologjikë (Berzonsky, 2011).


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

205

Rezultatet e studimit fillestar, treguan gjithashtu që identiteti ndikohet nga stadi moshor i

zhvillimit të adoleshentit. Rezultatet konfirmuan që me rritjen e moshës adoleshentët angazhohen

më shumë në çështjet e identitetit dhe përdorin strategji më të shëndetshme social-kognitive në

marrjen e informacioneve për veten dhe për botën. Waterman (1999) argumenton që me

zhvillimin moshor pritet të ketë një lëvizje prej statusit të identitetit të difuzuar drejt arritjes së

identitetit. Rezultate të ngjashme zbuluan edhe Berzonsky dhe kolegët ( Berzonsky, Klimstra,

Keijsers, & Meeus , 2009) në një studim longitudinal 4 vjeçar ku vihej re një rritje lineare e

përdorimit të stilit informativ dhe një ulje e përdorimit të stilit normativ. Po ashtu, Luyckx dhe

kolegët (2010) zbuluan që përdorimi i stilit informativ rritej ndjeshëm gjatë katër muajve të parë

të studimeve universitare. Pra, identiteti është një proces zhvillimor. Në këtë studim, vihet re

qartë që adoleshentët në universitet kanë identitet më të zhvilluar sesa adoleshentët në shkollë të

mesme. Megjithatë, për të testuar më mirë hipotezën për zhvillimin e identitetit në kulturën tonë,

lind nevoja për studime longitudinale katër deri pesë vjeçare. Në studimin aktual, të dhënat janë

ndërseksionale dhe këto rezultate duhen parë me rezerva përsa i përket karakterit zhvillimor të

formimit të identitetit.

5.2 Roli i zhvillimit të identitetit në shëndetin psikologjik të adoleshentëve

Sipas qasjes psikosociale (Erikson 1950, 1968), zhvillimi i identitetit i siguron adoleshentit

veçantinë e ekzistencës si një entitet i ndarë prej të tjerëve. Nga ana tjetër, zhvillimi i identitetitit

i jep adoleshentit një sens të brendshëm plotësie dhe pandashmërie (Erikson 1950, 1968). Pra,

zhvillimi i identitetit gjatë periudhës së adoleshencës integron format e fragmentarizuara të vetë-

imazheve në një entitet kuptimplotë duke e bërë adoleshentin të ndjehet unik në krahasim me të

tjerët. Gjithashtu, zhvillimi i identitetit i siguron adoleshentit njëjtësinë dhe vazhdimësinë midis

asaj që ka qënë në të shkuarën dhe asaj që do të bëhet në të ardhmen (Erikson, 1959). Në

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

206

shkrimet e Eriksonit (1950, 1968) paraqitet qartë struktura e formimit të identitetit dhe

funksionet që ka formimi i identitetit për psikikën e adoleshentit dhe të rriturit. Duke u bazuar në

qasjen e Eriksonit mbi funksionet e zhvillimit të identitetit, një sërë psikologësh kanë studiuar

ndikimin e zhvillimit të identitetit në funksionimin mendor dhe funksionimin social të

adoleshentëve (Berzonsky, 2003, 2011; Kroger, 2004: Kroger & Marcia, 2011).

Rezultatet e studimit fillestar, treguan se procesi i zhvillimit të identitetit ndikon në

shëndetin mendor gjatë adoleshencës. Këto rezultate konfirmuan ndryshime të rëndësishme

statistikore në të gjithë variablat e keqfunksionimit jetësor dhe keqfunksionimit mendor midis

adoleshentëve me identitet të arritur dhe adoleshentëve në statusin e moratoriumit apo identitetit

të difuzuar. Variablat themelorë të zhvillimit të identitetit lidhen pozitivisht me zbulimin e

qëllimeve jetësore dhe lidhen negativisht me keqfunksionimin jetësor dhe keqfunksionimin

mendor gjatë periudhës së adoleshencës. Pra, shqyrtimi i alternativave rreth vetes e mjedisit dhe

besnikëria në ndjekjen e besimeve, vlerave dhe qëllimeve personale lidhen pozitivisht me gjetjen

e kuptimit në jetë dhe lidhen negativisht me keqfunksionimin mendor të adoleshentëve.

Rezultate të ngjashme me studimin fillestar përsa i përket ndikimit të statusit të identitetit në

shëndetin mendor të adoleshentëve janë konfirmuar edhe në shumë studime të tjera (Kroger &

Marcia, 2011). Adoleshentët me identitet të difuzuar shfaqin nivele shumë të ulëta të

vetëvlerësimit dhe autonomisë (Marcia et al, 1993) si edhe përdorin nivele të larta të

shtrembërimeve kognitive (Skoe dhe Marcia 1991). Studimet empirike kanë treguar që arritja e

identitetit lidhet pozitivisht me të menduarin e balancuar (Boyes & Chandler, 1992),

vendimmarrjen efektive (Marcia, 1993) dhe marrëdhëniet e thella ndërpersonale me individët e

rëndësishëm në jetën e adoleshentit (Craig-Bray, Adams, & Dobson, 1988). Për rreth katër


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

207

dekada, është konfirmuar që adoleshentët me statusin e arritur të identitetit kanë shëndet më të

mirë mendor se adoleshentët me identitet të difuzuar.

Përsa i përket rezultateve mbi ndikimin e procesit të zhvillimit të identitetit në shëndetin

mendor të adoleshentëve, vihet re që stili informativ dhe angazhimi i adoleshentiti ndaj çështjeve

të identitetit lidhen negativisht me të gjithë variablat e keqfunksionimit jetësor dhe shqetësimit e

shëndetit mendor. Nga ana tjetër, përdorimi i stilit difuz-shmangës të identitetit lidhet pozitivisht

me të gjithë variablat e keqfunksionimit jetësor dhe problemet e shëndetit mendor të

adoleshentëve. Rezultatet 27S.E.M konfirmuan se përdorimi i stilit informativ nga adoleshentët

që karakterizohet nga përdorimi i strategjive të arsyetimit formal ndikon në mbrojtjen nga

simptomat psikologjike si ankthi, depresioni, simptoma fizike, ankthi ndaj dhimbjes dhe traumat.

Stili normativ që karakterizohet nga mungesa e fleksibilitetit në arsyetim, përdorimi i strategjive

të mbylluara social-kognitive dhe mbështetja në standardet e të tjerëve ndikon në shfaqjen e

pakënaqësisë subjektive dhe në riskun për të dëmtuar veten ose tjetrin. Po ashtu, stili difuz-

shmangës i identitetit që karakterizohet nga shmangia e përballjes me problemet personale

ndikon në shfaqjen e pakënaqësisë subjektive dhe risk më të lartë për të dëmtuar veten ose

tjetrin. Këto rezultate statistikore konfirmuan ndikimin e drejtëpërdrejtë që ka procesi i zhvillimit

të identitetit në shëndetin mendor të adoleshentëve.

Rezultate të ngjashme me studimin fillestar përsa i përket ndikimit të stileve të identitetit

në shëndetin mendor të adoleshentëve janë konfirmuar edhe në shumë studime të tjera

(Berzonsky, 2011). Adoleshentët që karakterizohen nga stili difuz-shmangës i identitetit shfaqin

nivele të larta të neuroticizmit dhe nivele të larta të simptomave depresive (Berzonsky, 1990,

1994; Berzonsky & Ferrari, 1996). Gjithashtu, adoleshentët me stilin difuz-shmangës të

27 Structural Equation Modeling

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

208

identitetit bëjnë përpjekje për të shfajësuar ose racionalizuar performancën e tyre negative dhe

mungesën e angazhimit në detyra të ndryshme zhvillimore (Berzonsky & Ferrari, 1996, 2009,

Berzonsky, 2011). Për rreth dy dekada, kërkimet empirike mbi modelin social-kognitiv kanë

konfirmuar që adoleshentët që përdorin stilin informativ të identitetit kanë shëndet më të mirë

mendor se adoleshentët me stilin difuz-shmangës.

Rezultatet e studimit fillestar konfirmojnë qasjen social-kognitive (Berzonsky, 1989,

2011) që stili informativ është stili më i shëndetshëm dhe që stili difuz-shmangës është stili më

problematik për shëndetin mendor dhe funksionimin e adoleshentëve shqiptarë. Gjithashtu, këto

rezultate treguan që stili normativ i identitetit ndikon në pakënaqësi të lartë subjektive si edhe në

risk të lartë për të dëmtuar veten. Pra, megjithëse stili normativ shfaqet funksional përsa i përket

simptomave psikologjike, adoleshentët që e përdorin këtë stil janë të pakënaqur me veten. E

thënë me fjalë të tjera, brendësimi i qëllimeve, vlerave dhe besimet e personave më të

rëndësishëm në mënyrë automatike mund ti mbrojë adoleshentët nga simptomat psikologjike por

shoqërohen me nivele të larta të pakënaqësisë subjektive.

Gjithashtu, rezultatet e studimit fillestar tregojnë që angazhimi ndaj çështjeve të

identitetit ka marrëdhënie më të forta negative me keqfunksionimin e shëndetit mendor sesa

eksplorimi i vetes dhe i botës gjatë adoleshencës. Pra, besnikëria e adoleshentëve në ndjekjen e

besimeve individuale, besnikëria në ndjekjen e vlerave të zbuluara gjatë proçesit të eksplorimit

dhe realizimi i qëllimeve personale ndikojnë pozitivisht në shëndetin mendor të adoleshentëve.

Në paradigmën e ndërtimit të statuseve të identitetit (Marcia,1966) i është kushtuar shumë pak

rëndësi dimensionit të angazhimit. Megjithatë, shumë studime social-kognitive (Campbell, 1990;

Meeus, Iedema, Helsen, & Vollebergh, 1999) kanë konfirmuar që angazhimet personale të

qëndrueshme luajnë një rol themelor në funksionimin dhe mirëqënien personale. Angazhimi i


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

209

referohet fuqisë dhe qartësisë së standarteve, qëllimeve, bindjeve, besimeve që adoleshenti ka

ndërtuar. Rezultatet treguan që sa më të forta dhe të qarta të jenë këto angazhime aq më të ulëta

do të jenë shqetësimet e shëndetit psikologjik gjatë adoleshencës. Sipas Brickman (1987),

angazhimi përcakton sjelljen e individit në rrethanat kur ai joshet nga ideja e ndryshimit. Si

përfundim, këto rezultate treguan që zhvillimi i identitetit ndikon në shëndetin psikologjik të

adoleshentëve shqiptarë dhe ndikimin më të madh e shkakton angazhimi.

5.3 Ndikimi i kancerit dhe dhimbjes kronike në shëndetin psikologjik të adoleshentëve

Rezultatet e studimit aktual konfirmuan se kanceri dhe dhimbja kronike janë prezente edhe gjatë

periudhës së adoleshencës. Ndërkohë që për ndikimin e kancerit dhe dhimbjes kronike në

shëndetin mendor të moshës së rritur ka një numër shumë të madh studimesh empirike, për

ndikimin e kancerit dhe dhimbjes kronike në shëndetin mendor të adoleshentëve studimet janë të

kufizuara. Në këtë seksion do të diskutohet ndikimi i sëmundjve kronike në shëndetin

psikologjik të adoleshentëve.

Rezultatet e studimit treguan që kanceri dhe dhimbja kronike gjatë periudhës së adoleshencës

ndikojnë në shëndetin e tyre psikologjik. Adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike shfaqin

më shumë probleme me keqfunksionimin emocional, keqfunksionimin ditor dhe

keqfunksionimin familjar. Sipas analizave statistikore, ndikimi më i madh i sëmundjeve kronike

vihet re në funksionimin emocional dhe në funksionimin ditor të adoleshentëve. Kanceri dhe

dhimbja kronike i pengojnë adoleshentët të ecin, të flenë gjumë, të pushojnë, të vishen, të dalin

vetëm nga shtëpia dhe të marrin pjesë në aktivitetet me bashkëmoshatarët. Po ashtu, rezultatet e

studimit fenomenologjik treguan që një nga vështirësitë më të mëdha të adoleshentëve me kancer

dhe dhimbje kronike është bashkëjetesa me sëmundjen kronike. Për sa i përket bashkëjetesës me

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

210

sëmundjen, Palermo (2000) ka zbuluar që dhimbja kronike dëmton cilësinë e gjumit, ndjekjen e

shkollës, ndërtimin e marrëdhënieve me bashkëmoshatarët dhe angazhimin në aktivitete fizike.

Adoleshentët e kanë shumë të vështirë që të përballen me pasojat e sëmundjes kronike dhe si

rrjedhojë përjetojnë një sërë pasojash psikologjike. Adoleshentët ndjejnë që nuk janë më si më

parë dhe e kanë të vështirë që të përshtaten me realitetin e ri jetësor.

Vuajtja nga kanceri dhe dhimbja kronike ndikon që adoleshentët të tërhiqen nga

marrëdhëniet me bashkëmoshatarët dhe të mbyllen më shumë në vetmi. Ata përjetojnë reagime

psikologjike që ngjajnë me atë që Winnicott (1965) në shkrimet e tij e quan “apati”. Këta

adoleshentë e kanë shumë të vështirë që të dalin nga gjendja e apatisë dhe të vijojnë procesin

normal të eksplorimit të vetes dhe të botës. Sëmundjet kronike ndikojnë që adoleshentët të

shfaqin sjellje regresive dhe të bëhen më të varur nga prindërit, nga mjekët dhe nga familjarët.

Ata presin që prindërit të përkujdesen për ta dhe e kanë të vështirë që të marrin përgjegjësi.

Kanceri dhe dhimbja kronike ndikojnë në shëndetin mendor të adoleshentëve dhe pengojnë

procesin normal të zhvillimit psikologjik. Phips dhe Srivastava (1997) argumentojnë se individët

që diagnostikohen me kancer paraqesin një stil të mbyllur duke tentuar që të ulin nivelin e stresit

duke u shmangur dhe duke represuar emocionet e forta.

Rezultatet sasiore dhe cilësore të studimit treguan që kanceri dhe dhimbja kronike

përjetohen si ngjarje traumatike dhe ndikojnë tek adoleshentët duke i bërë ata të ndjejnë trishtim,

pashpresshmëri, inat, pasiguri, frikë dhe shqetësim për të ardhmen personale. Në të njëjtën linjë

me rezultatet e studimit aktual, Kazak dhe kolegët (2004) kanë zbuluar nivele të larta të

simptomave të çrregullimit të stresit post-traumatik tek adoleshentët që i kanë mbijetuar kancerit.

Adoleshentët vuajnë nga kujtimet traumatike të kancerit dhe pasojave të tij. Sipas Schwartz et al.

(2009) simptomat e çrregullimit të stresit post-traumatik janë një konstrukt psikologjik shumë


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

211

ndihmues për të kuptuar reagimet e adoleshentëve me kancer. Megjithatë, çrregullimi i stresit

post-traumatik është një çrregullim që karakterizohet nga kujtimet traumatike, ndërkohë që

adoleshentët shqiptarë vuajnë më tepër nga e “tashmja traumatike”. Rezultatet e studimit treguan

se vështirësia më e madhe nuk janë kujtimet për kancerin dhe dhimbjen kronike, por

bashkëjetesa në të tashmen me pasojat e tyre.

Schwartz et al. (2009) argumenton se adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike

përjetojnë frikë dhe trishtim si pasojë e diagnostikimit, fillimit të trajtimit dhe efekteve anësore

prej medikamenteve. Rezultatet e studimit aktual konfirmuan se ndryshimi më i madh midis

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike dhe adoleshentëve pa sëmundje ishte në

përjetimin e ankthit për sëmundjet. Adoleshentët me kancer kanë nivele të larta të ankthit pasi ata

nuk e dinë diagnozën e tyre, kimioterapia ju shkakton reagime të forta emocionale dhe ata

lexojnë ankthin e fortë në sytë e prindërve. Nga ana tjetër, adoleshentët me dhimbje kronike

shfaqin nivele të larta të ankthit për shkak të intensitetit të lartë dhe kronicitetit të dhimbjes. Ata

përjetojnë nivele të larta të dhimbjeve pa ditur një shkak të qartë mjekësor si edhe pa e ditur sesa

kohë do vuajnë prej tyre. Ankthi bëhet shoqëruesi më i afërt i adoleshentëve me kancer dhe

dhimbje kronike pasi ata ndjejnë ankth për ndërhyrjet mjekësore, ankth mbi prognozën e

sëmundjes dhe ankth të lartë për humbjen e jetës në një moshë të re. Si rrjedhojë e ankthit të

madh që përjetojnë, shëndeti bëhet fokusi i jetës së tyre. Ankthi i tyre vjen për “jetën” që ata

kanë frikë se nuk do ta jetojnë, si edhe për “jetën” që po vdes ndërkohë që ata janë gjallë.

Rezultatet e studimit treguan se adoleshentët e shtruar në spital e perceptojnë veten e tyre

më mbrapa në procesin e zhvillimit sesa adoleshentët që vuajnë nga sëmundje kronike dhe nuk

janë të shtruar dhe nga adoleshentët që janë në kushte normale. Nga ana tjetër, adoleshentët që

vuajnë nga sëmundje kronike por nuk janë të shtruar e perceptojnë veten e tyre më mbrapa në

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

212

procesin e zhvillimit të vetes sesa adoleshentët që janë në kushte normale. Sëmundjet kronike

ndikojnë që adoleshentët ta perceptojnë veten e tyre më mbrapa në procesin e zhvillimit. Ata e

perceptojnë veten e tyre më mbrapa në progresin shkollor, planet e përgjithshme, pavarësinë,

mënyrat për të përballuar problemet dhe aftësitë për tu përshtatur. Shtrimi në spital gjatë

adoleshencës, ndikon në perceptimin e zhvillimit të vetes më mbrapa sesa adoleshentët.

Adoleshentët e shtruar në spital kanë vetëm një angazhim, të shërohen nga sëmundja. Nëse

moshatarët e tyre janë të angazhuar në realizimin e detyrave zhvillimore, ata janë të angazhuar

vetëm në përballimin e kancerit dhe të dhimbjes kronike.

Në rezultatet e studimit vihet re qartë që adoleshentët në spital dhe ata me sëmundje që nuk

janë në kushte spitalore vuajnë më shumë nga simptomat psikologjike si ankthi, depresioni,

simptomat traumatike dhe ankesat psikosomatike sesa adoleshentët në kushte normale.

Gjithashtu, adoleshentët që vuajnë nga kanceri dhe dhimbja kronike dhe janë në kushte spitalore

shfaqin më shumë probleme psikologjike sesa ata me sëmundje që nuk janë në kushte spitalore.

Weigers, Chester, Zebrack dhe Goldman (1999) zbuluan rezultate të ngjashme duke theksuar se

adoleshentët me kancer vuajnë nga shqetësimet rreth shëndetit fizik, problemet me

vetëvlerësimin, difuzionin e identitetit, shqetësime për marrëdhënien me botën dhe ndjesinë e të

qenit të ndryshëm nga të tjerët. Studimi aktual zbuloi gjithashtu që adoleshentët me kancer dhe

dhimbje kronike vuanin nga ndjesia e të qënit dikush tjetër. Ata ndjenin që ishin ndryshe nga

bashkëmoshatarët dhe ndryshe nga çfarë donin të ishin. Sipas Weigers dhe kolegëve (1999),

shqetësimet psikologjike të adoleshentëve me kancer vijnë si pasojë e humbjes së flokëve, heqjes

së gjinjve, sterilitetit permanent, të cilat mund të ndryshojnë thellësisht imazhin për veten,

imazhin seksual dhe imazhin për trupin.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

213

Rezultatet e studimit aktual u krahasuan me rezultatet e standartizimit të CORE-OM

(Bodinaku, 2014) në 501 banorë të Tiranës. Në bazë të rezultateve u zbulua që adoleshentët me

kancer dhe dhimbje kronike në kushte spitalore janë në risk për të shfaqur probleme në nivelin

klinik përsa i përket simptomave psikologjike. Megjithatë, vlen të theksohet se CORE-OM është

standartizuar vetëm në qytetin e Tiranës dhe se nuk ka patur në fokus popullatën e

adoleshentëve. Por, rezultatet mbi pasojat psikologjike të kancerit dhe dhimbjes kronike janë

konsistente si në studimin sasior ashtu edhe në studimin fenomenologjik. Pra, kanceri dhe

dhimbja kronike gjatë periudhës së adoleshencës ndikojnë në shfaqjen e më shumë problemeve

psikologjike krahasuar me adoleshentët e tjerë si edhe krahasuar me popullatën normale.

Pinquart dhe Shen (2011) i kanë shpjeguar simptomat psikologjike të adoleshentëve me

sëmundje kronike si rrjedhojë e përjetimit të lartë të stresit që rrit reagueshmërinë emocionale,

rrit simptomat e ankthit dhe simptomat e depresionit.

Gjithashtu, rezultatet e studimit treguan se adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike

shfaqin më shumë probleme me funksionimin jetësor dhe marrin më shumë pikë në riskun për të

dëmtuar veten ose tjetrin sesa adoleshentët pa sëmundje kronike. Rezultatet mbi funksionimin

jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten u krahasuan me rezultatet e standartizimit të CORE-OM

dhe u zbulua se në këto dy variabla adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike janë në nivele

normale. Duke i analizuar nga afër këto rezultate, vihet re se adoleshentët me sëmundje kronike

që nuk janë të shtruar në spital raportojnë më shumë pakënaqësi për jetën e tyre dhe marrin më

shumë pikë në riskun për të dëmtuar veten dhe/ose tjetrin sesa adoleshentët me sëmundje kronike

që janë të shtruar në spital. Në bazë të këtyre rezultateve duket që shtrimi në spital nuk ndikon në

pakënaqësinë e adoleshentëve me funksionimin e tyre jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten ose

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

214

tjetrin. Nga ana tjetër, adoleshentët që vuajnë nga kanceri dhe dhimbja kronike dhe shkojnë në

shkollë, janë më të pakënaqur me funksionimin e tyre jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten.

Këto rezultate mund të shpjegohen me faktin që adoleshentët që janë në spital kanë vetëm një

angazhim, të shërohen nga sëmundja. Ndërsa, adoleshentët e sëmurë që nuk janë të shtruar në

spital përballen me shumë detyra dhe ndjejnë më shumë pengesat e sëmudjes. Krahasimi social i

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike që nuk janë të shtruar në spital është më i madh.

Ata shikojnë sesi bashkëmoshatarët e tyre ndjekin aktivitetet rinore, veshin rrobat që duan, nuk

pësojnë ndryshime trupore dhe nuk vuajnë nga dhimbja. Ata shikojnë sesi adoleshentët e

shëndetshëm nuk duhet që të bashkëjetojnë me sëmundjen kronike dhe nuk kufizohen nga

pasojat e saj. Krahasimi social dhe krahasimi me veten e mëparshme bën që ata të kenë më

shumë pakënaqësi me funksionimin e tyre dhe risk më të lartë për të dëmtuar veten. Ndërkohë që

adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike në kushte spitalore krahasohen me adoleshentët e

tjerë dhe të rriturit që po ashtu janë në kushte spitalore. Rodriguez dhe kolegët (2012) zbuluan

rezultate të ngjashme duke theksuar se nivelet e larta të stresit të adoleshentëve të diagnostikuar

me kancer vijnë si rrjedhojë e ndërprerjes së aktiviteteve të përditshme, ndërrimeve të roleve

sociale, pasojave fizike nga trajtimi me kimioterapi, pasigurisë rreth shfaqjes së sëmundjes dhe

frikës nga vdekja e hershme. Rezultatet cilësore të studimit zbuluan po ashtu që adoleshentët

kanë frikë nga vdekja, braktisin shumë angazhime dhe ndjehen të pakënaqur me sëmundjen

kronike dhe pasojat e saj. Në të njëjtin përfundim arriti edhe Olson me kolegët (2003), kur

zbuluan që dhimbja kronike cënon lirinë e adoleshentit dhe i jep atij një ndjenjë izolimi, ankthi

dhe trishtimi.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

215

5.4 Ndikimi i kancerit dhe dhimbjes kronike në trajektoret e zhvillimit të identitetit

Duke u mbështetur në qasjen psikosociale (Erikson, 1950: 1968), procesi i zhvillimit të identitetit

personal është shumë i vështirë për segmente të caktuara të shoqërisë siç janë gratë në një

shoqëri patriarkale dhe/ose pjesëtarët e grupeve etnike e minoritare në shoqëritë unikulturore.

Pra, sipas qasjeve teorike, kufizimet e shkatuara nga shoqëria pengojnë procesin e zhvillimit të

identitetit. Në këtë seksion do të diskutohet ndikimi i kufizimeve të shkaktuara nga shëndeti në

procesin e e zhvillimit të identitetit. Në vijim, do të analizohet ndikimi i kancerit dhe i dhimbjes

kronike në trajektoret e zhvillimit të identitetit gjatë periudhës së adoleshencës. Qasjet teorike

sugjerojnë se sëmundjet kronike ndërhyjnë në jetën e adoleshentit duke e bërë atë të rishikojë

sensin e vetes dhe pozicionin që ai zë në shoqëri (Forgeron et al, 2013).

Për të matur procesin e zhvillimit të identitetit të adoleshentëve u përdor Inventari i

Korrigjuar i Stileve të Identitetit (ISI-5; Berzonsky, 2013), ndërsa për të matur statuset e

identitetit u përdor Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos (EIPQ; Balistreri et al., 1995).

Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos (EIPQ; Balistreri et al., 1995) mat ndikimin që ka

patur kanceri dhe dhimbja kronike në nivelin e eksplorimit dhe angazhimit të adoleshentit,

ndërsa Inventari i Korrigjuar i Stileve të Identitetit (ISI-5; Berzonsky, 2013) mat proceset social-

kognitive dhe angazhimin e adoleshentëve ndërkohë që vuajnë nga kanceri dhe dhimbja kronike.

Pra, njëri nga instrumentat (EIPQ) mat ndikimin që ka patur sëmundja kronike, ndërsa tjetri (ISI-

5) mat ndikimin që aktualisht ka sëmundja kronike në proceset aktuale të zhvillimit të identitetit.

Pyetësori mbi Proceset e Identitetit të Egos (EIPQ; Balistreri et al., 1995) është ndërtuar në bazë

të paradigmës së statuseve të identitetit (Marcia, 1966, 2011), ndërsa Inventari i Korrigjuar i

Stileve të Identitetit (ISI-5; Berzonsky, 2013) është ndërtuar në bazë të modelit social-kognitiv të

zhvillimit të identitetit (Berzonsky, 1989, 2011).

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

216

Rezultatet e studimit (EIPQ) treguan që adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike

shfaqin më shumë probleme se adoleshentët në kushte normale në variablin e angazhimit t(1188)

= 2.484, p < .05 dhe në gjetjen e qëllimeve jetësore t(1189) = 3.82, p < .001 (PIL; Crumbaugh &

Maholick, 1964). Përsa i përket variablit të eksplorimit, nuk u vunë re ndryshime të rëndësishme

statistikisht midis adoleshentëve me kancer e dhimbje kronike dhe adoleshentëve në kushte

normale. Pra, kanceri dhe dhimbja kronike ndikojnë që adoleshentët të raportojnë më shumë

vështirësi në gjetjen e qëllimeve personale dhe zbulimin e kuptimit të jetës. Sipas konceptit të

Viktor Frankl (Crumbaugh & Maholick, 1964), individët që marrin pak pikë në testin e

qëllimeve në jetë vuajnë nga frustrimi ekzistencial i cili merr formën e trishtimit, apatisë dhe

depresionit. Pra, kanceri dhe dhimbja kronike ndikojnë në përjetimin e vakuumit ekzistencial dhe

mungesës së qëllimeve në jetë. Gjithashtu, adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike hasin

vështirësi në ndjekjen me besnikëri të zgjedhjeve personale, vlerave dhe synimeve të tyre.

Rezultatet cilësore të studimit treguan që adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike heqin

dorë nga angazhimet personale dhe angazhohen vetëm në përballimin e sëmundjes. Gjithashtu,

pasojat e kancerit dhe dhimbjes kronike bënin që adoleshentët të ndjeheshin si dikush tjetër. Pra,

kufizimet shëndetësore luajnë një rol pengues në angazhimin e adoleshentëve ndaj çështjeve

identitare dhe në gjetjen e qëllimeve jetësore.

Madan-Swain, Brown dhe kolegët (2000) gjithashtu, kanë zbuluar që shumë adoleshentë

me kancer heqin dorë nga përpjekjet e mëtejshme për formimin e identitetit. Adoleshentët me

kancer e mbyllin herët formimin e identitetit për shkak të kufizimeve fizike dhe të pasojave që

vijnë si rrjedhojë e trajtimeve të zgjatura gjatë luftës me kancerin (Madan-Swain, Brown dhe

kolegët, 2000). Hauser dhe kolegët (2009) zbuluan që kufizimet e adoleshentëve nga sëmundjet

kronike pengonin eksplorimin dhe zhvillimin e identitetit tek adoleshentët. Në studimin aktual,


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

217

rezultatet sasiore dhe cilësore treguan që sëmundjet kronike nuk pengonin procesin e eksplorimit

por vetëm procesin e angazhimit. Kanceri dhe dhimbja kronike nuk ndikonin në mënyrat e

zgjidhjes së problemeve apo në shqyrtimin e informacioneve për veten dhe për mjedisin.

Adoleshentët nuk kufizohen për shkak të kancerit dhe dhimbjes kronike në shqyrtimin e

alternativave rreth shkollimit, profesionit, ideologjisë, politikës, sjelljeve seksuale dhe

qëndrimeve ndaj roleve gjinore. Por, sëmundjet kronike pengojnë zhvillimin e një sensi

besnikërie, qëllimi dhe vazhdimësie të identitetit gjatë periudhës së adoleshencës. Pra, kanceri

dhe dhimbja kronike prekin besimin, sigurinë dhe qëndrueshmërinë e projekteve, ideve, vlerave

të adoleshentëve. Sëmundjet kronike pengojnë adoleshentët në gjetjen e qëllimeve jetësore dhe

në projektimin e vetes në të ardhmen.

Rezultatet e studimit (ISI-5) treguan se adoleshentët që vuajnë nga kanceri dhe dhimbja

kronike përdorin më pak stilin informativ në përballjen me krizën e identitetit t (1202) = 2.017, p

< .05 dhe angazhohem më pak t (1204) = 2.422, p < .05 në çështjet e identitetit sesa

adoleshentët në kushte normale. Gjithashtu, ata përdorin më shumë stilin difuz-shmangës

t(1202) = -2.071, p < .05 sesa adoleshentët në kushte normale. Pra, adoleshentët me kancer dhe

dhimbje kronike shmangen më shumë nga detyrat që lidhen me ndërtimin ose ruajtjen e sensit të

identitetit dhe përdorin më pak strategji adaptive social-kognitive në përballimin e krizës së

identitetit. Në të njëjtën linjë me këto rezultate, Gavaghan dhe Roach (1987) kanë zbuluar se

adoleshentët e shëndetshëm kishin identitet më të zhvilluar se adoleshentët me kancer.

Gjithashtu, këta autorë (Gavaghan & Roach, 1987) zbuluan se adoleshentët e shëndetshëm ishin

më të avancuar në fushat e identitetit si martesa, karriera dhe fëmijët. Chigier (1992) argumenton

se sëmundjet kronike dhe paaftësitë e tjera gjatë periudhës së adoleshencës shkaktojnë pengesa

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

218

në procesin e formimit të identitetit pasi bëjnë që adoleshenti të vërë në pikëpyetje vlerën e vetes

si qenie njerëzore.

Krahasimi midis grupit të adoleshentëve me sëmundje kronike me grupin e adoleshentëve

në kushte normale tregoi se sëmundjet kronike ndikojnë në procesin e zhvillimit të identitetit.

Adoleshentët e prekur nga sëmundjet përdorin më shumë strategji shmangëse dhe më pak

strategji të shëndetshme në përballjen me ndërtimin dhe ruajtjen e sensit të identitetit.

Adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike përpiqen të shmangin përballjen me problemet

personale, konfliktet dhe vendimet jetësore. Sëmundja ndikon që ata ta ndërtojnë teorinë për

veten në çast. Gjatë intervistave, një djalë me kancer terminal, pasi u pyet sesi e përshkruante

veten u përgjigj: do të pyesja të tjerët se çfarë mendojnë për mua dhe pastaj do thoja unë se çfarë

mendoj për veten. Identiteti i tij do të krijohej në çast, në bazë të përgjigjeve që do të merrte nga

të tjerët. Adoleshentë me kancer dhe dhimbje kronike mund të përfshihen në eksplorim, por

kryesisht eksplorimi është i çorganizuar, i rastësishëm dhe situacional. Rezultatet sasiore (EIPQ)

treguan që diferencat më të mëdha ishin në variablin e angazhimit dhe se nuk kishte diferenca në

variablin e eksplorimit. Nga ana tjetër, rezultatet e Inventarit të Korrigjuar i Stileve të Identitetit

(ISI-5; Berzonsky, 2013) dhe rezultatet fenomenologjike treguan që adoleshentët nën ndikimin e

kancerit dhe dhimbjes kronike përdorin më shumë strategjitë difuz-shmangëse të përballjes me

zhvillimin e identitetit, ndjehen si një “person tjetër” dhe braktisin shumë angazhime të çështjeve

të identitetit. Sëmundjet kronike ndikojnë që adoleshentët të kërkojnë, të vlerësojnë dhe të

operacionalizojnë më pak të gjitha informacionet që lidhen me formimin dhe ruajtjen e identitetit

të tyre. Si përfundim, sëmundjet kronike kanë penguar angazhimin dhe gjetjen e qëllimeve në

jetë dhe ndikojnë në strategjitë social-kognitive që adoleshentët përdorin për të ndërtuar dhe

ruajtur sensin e identitetit personal.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

219

Në të njëjtën linjë me këto rezultate, Eccleston dhe kolegët (2007) zbuluan që 51% e

adoleshentëve me dhimbje kronike e gjykonin zhvillimin e tyre social më mbrapa në krahasim

me bashkëmoshatarët e tyre. Faktorët më të rëndësishëm të zhvillimit social të cilët ndikojnë tek

adoleshentët në perceptimin e vetes si më pak të zhvilluar në krahasim me bashkëmoshatarët

ishin pavarësia, rregullimi emocional dhe formimi i identitetit (Eccleston et al, 2007). Po ashtu,

Rainey (1982) vite më parë kishte zbuluar se për shkak të kronicitetit të kancerit dhe të pasojave

të tij, adoleshentët e kanë shumë të vështirë që të zhvillojnë sensin e identitetit personal dhe të

ndjekin qëllime afatgjata. Përballja me idenë që jeta mund të përfundojë, i pengon adoleshentët

që të vendosin qëllime afatgjata dhe si rrjedhojë frenon eksplorimin dhe nxit shmangien nga

angazhimet.

Megjithatë, për të vijuar analizën më të thellë të rezultateve të studimit u krahasuan të tre

grupet e adoleshentëve: adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike në kushte spitalore,

adoleshentët me sëmundje kronike në shkollë dhe adoleshentët pa sëmundje kronike. Mbas

analizës së këtyre rezultateve u vunë re ndryshime të rëndësishme statistikore vetëm në variablin

e fortësisë së angazhimit F (2,1205) = 3.143, p < .05, r = . 07. Përsa i përket përdorimit të tre

stileve të identitet nuk u vunë re ndryshime të rëndësishme statistikore midis tre grupeve. Për më

tepër, në bazë te rezultateve të testit post-hoc Hochberg’s GT2, ndryshimi në fortësinë e

angazhimit shfaqet vetëm midis adoleshentëve me sëmundje që nuk janë në kushte spitalore dhe

adoleshentëve në kushte normale. Pra, sëmundja kronike ka një efekt të rëndësishëm statistikor

në fortësinë me të cilën adoleshentët, që nuk janë të hospitalizuar, angazhohen në procesin e

zhvillimit të identitetit. Këto rezultate konfirmojnë pjesërisht hipotezën që adoleshentët me

kancer dhe dhimbje kronike ngelen më mbrapa me procesin e zhvillimit të identitetit personal.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

220

Së pari, nuk vihen re ndryshime në procesin e zhvillimit të identitetit midis adoleshentëve

me kancer dhe dhimbje kronike në kushte spitalore dhe adoleshentëve në kushte normale. Së

dyti, nuk vihen re ndryshime në procesin e zhvillimit të identitetit midis adoleshentëve me

kancer dhe dhimbje kronike në kushte spitalore dhe adoleshentëve me kancer dhe dhimbje

kronike që janë në shkollë. Së treti, vihen re ndryshime të rëndësishme statistikore vetëm në

variablin e angazhimit ndaj çështjeve të identitetit vetëm midis adoleshentëve me kancer dhe

dhimbje kronike në shkollë dhe adoleshentëve në kushte normale. Shpjegimi i këtyre rezultateve

të studimit është një proces i ndërlikuar. Nga pikëpamja metodologjike, madhësia e secilit prej

kampioneve është e ndryshme dhe rezultatet mund të shpjegoheshin si rrjedhojë e variancës së

kampioneve. Kampioni i adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike në kushte spitalore është

më i vogli në krahasim me dy kampionet e tjerë. Megjithatë, testi i homogjenitetit të variancës

dhe analiza e rezultateve të instrumentave të tjerë e rrëzon këtë hipotezë. Nuk ka asnjë arsye

shkencore që madhësia e kampionit të ndikojë vetëm në instrumentin e identitetit dhe jo në

instrumentat e tjerë. Për më tepër, përzgjedhja e kampionit në studimin kryesor është bërë në

mënyrë rastësore. Pra, këto rezultate nuk mund të shpjegohen si rrjedhojë e madhësisë së

kampionit.

Për të shpjeguar këto rezultate mund të analizohen instrumentat që janë përdorur për të

matur procesin e zhvillimit të identitetit. Së pari, instrumentat (EIPQ dhe ISI-5) nuk janë

ndërtuar për të matur zhvillimin e identitetit të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike.

Për më tepër, gjatë procesit të standartizimit autorët (Balistreri et al., 1995; Berzonsky, 2013)

nuk i kanë administruar instrumentat në kampione me adoleshentë që vuajnë nga sëmundjet

kronike. Kryesisht, instrumentat e matjes së zhvillimit të identitetit testohen në kampione me

studentë universitarë. Për më tepër, nuk ka asnjë instrument që mat procesin e zhvillimit të


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

221

identitetit të adoleshentëve me sëmundje kronike. Procesi i zhvillimit të identitetit të

adoleshentëve që shkojnë përditë në shkollë dhe adoleshentëve që shkojnë përditë në spital është

i ndryshëm. Procesi i vetë-eksplorimit, interesat, qëllimet, vlerat dhe angazhimet e adoleshentëve

që ndjekin procesin shkollor janë të ndryshme nga vetë-eksplorimi, interesat, qëllimet, vlerat dhe

angazhimet e adoleshentëve që janë të hospitalizuar. Pra, ky kufizim i instrumentave mund të

shpjegojë rezultatet se përse nuk vihen re ndryshime në zhvillimin e identitetit midis

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike në kushte spitalore dhe adoleshentëve në kushte

normale zhvillimi. Mënyra e ndërtimit dhe standartizimit të instrumentave të identitetit mund të

shpjegojë ndryshimin në variablin e angazhimit midis adoleshentëve me dhimbje kronike që nuk

janë të shtruar në spital dhe adoleshentëve në kushte normale. Pra, instrumentat që masin

zhvillimin e identitetit janë të besueshëm kryesisht për adoleshentët që ndjekin rregullisht

shkollën dhe kanë kufizime për adoleshentët që vuajnë nga sëmundjet kronike. Së dyti,

instrumentat e identitetit masin variablat e angazhimit dhe të ekplorimit në fusha të ndryshme të

identitetit si profesioni, shkollimi, vlerat, familja, marrëdhëniet ndërpersonale etj. Sipas Cote and

Levine (1988), paradigma e Marcia’s dhe instrumentat e matjes së formimit të identitetit nuk e

kapin të gjithë konceptin e identitetit të përshkruar nga Erikson (1950; 1968). Eksplorimi dhe

angazhimi nuk mund të shpjegojnë të gjithë procesin kompleks të zhvillimit të identitetit. Pra,

kufizimet mbi vlefshmërinë e instrumentave të identitetit mund të shpjegojnë edhe më tej

rezultatet e studimit aktual. Së treti, instrumentat e zhvillimit të identitetit nuk masin zhvillimin e

identitetit si një konstrukt i tërë por masin variablat përbërës të identitetit. Këta instrumenta

masin statuset e identitetit, stilet social-kognitive të identitetit dhe angazhimin e adoleshentëve

ndaj çështjeve të identitetit. Kategorizimi i adoleshentëve në një status apo në një stil të caktuar

të identitetit është më shumë një ndarje artificiale që nuk e përshkruan procesin kompleks të

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

222

zhvillimit të identitetit gjatë periudhës së adoleshencës. Gjithashtu, mungesa e një instrumenti që

mund ta shndërrojë zhvillimin e identitetit në një numër e bën më të vështirë procesin e

krahasimit midis grupeve. Të gjitha këto limite mund të shpjegojnë rezultatet sasiore të

krahasimit mbi procesin e zhvillimit të identitetit. Megjithëse instrumentat e përdorur në këtë

studim për matjen e zhvillimit të identitetit kanë këto limite, ata janë aktualisht instrumentat më

të mirë për të matur procesin e zhvillimit të identitetit objektivisht.

Në mënyrë që të shpjegoheshin më thellë rezultatet sasiore mbi procesin e zhvillimit të

identitetit, ato u integruan me rezultatet cilësore të studimit fenomenologjik. Rezultatet e studimit

fenomenologjik tregojnë që adoleshentët me kancer nuk e dinë diagnozën e tyre dhe si rrjedhojë

e kësaj kanceri nuk mund të bëhet pjesë e identitetit të tyre. Po ashtu, adoleshentët me dhimbje

kronike nuk kanë një diagnozë të përcaktuar dhe ata nuk e bëjnë pjesë të identitetit të tyre

dhimbjen kronike. Gjithashtu, rezultatet cilësore treguan që adoleshentët refuzonin për tu

identifikuar me kancerin dhe dhimbjen kronike. Një ndihmë të madhe në këtë proces refuzimi

dhe mohimi jep edhe fshehja absolute e diagnozës. Të gjitha sistemet mbështetëse të

adoleshenëve nuk lejojnë që adoleshentët të procesojnë kancerin dhe dhimbjen kronike. Në bazë

të këtyre rezultateve mund të thuhet se kanceri dhe dhimbja kronike nuk e prekin identitetin e

egos së adoleshentëve. Në nivelin e identitetit të egos, gjenden besimet më bazike dhe më

themelore për veten që janë thellësisht personale dhe mund të përfaqësojnë konfliktet

intrapsikike të interiorizuara nga prindërit dhe që janë ruajtur gjatë gjithë procesit të zhvillimit

(Erikson, 1974). Rezultatet e këtij studimi mbështesin idenë e Erik Erikson (1974) se ky nivel i

identitetit është i përbërë nga besimet themelore dhe është përgjithësisht i njëjtë dhe rezistent

ndaj ndryshimeve (Erikson, 1974). Megjithatë, vlen të theksohet që konteksti familjar shqiptar

nuk lejon përballjen e adoleshentëve me kancerin dhe dhimbjen kronike dhe si rrjedhojë e kësaj


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

223

nuk ka sesi të ndryshojë identiteti i egos. Gjithashtu, është shumë e vështirë që të studiosh

identitetin e egos gjatë adoleshencës në mënyrë empirike.

Në pikën e takimit midis vetes dhe kontekstit, Erikson (1974) vendosi identitetin

personal. Sipas tij (1974) identiteti personal përfshin qëllimet, vlerat, angazhimet dhe besimet që

individi ia paraqet botës. Rezultatet e studimit aktual treguan që kanceri dhe dhimbja kronike

gjatë periudhës së adoleshencës pengojnë zhvillimin e identitetit personal. Ky ndikim vihet re

kryesisht në angazhimin e adoleshentëve ndaj çështjeve të identitetit dhe në gjetjen e qëllimeve

jetësore. Gjithashtu, pasojat e kancerit dhe të dhimbjes kronike bëheshin pjesë e identitetit

personal të adoleshentëve. Pra, kanceri dhe dhimbja kronike ndikojnë në atë pjesë të identitetit që

e diferencon një adoleshentë nga të tjerët (Schwartz, 2001). Nëse identitetin e egos të përshkruar

nga Erikson (1974) e shikojmë si konstruktin psikologjik të barabartë me veten, mund të themi

që kanceri dhe dhimbja kronike nuk e dëmtojnë atë. Por, kanceri dhe dhimbja kronike ndikojnë

në trajektoret e identitetin personal që është struktura e vetes që prezanton atë se çfarë

adoleshenti beson se është.

5.5 Roli i zhvillimi të identitetit si moderator midis pasojave të sëmundjes kronike dhe

shëndetit psikologjik të adoleshentëve

Rezultatet e studimit treguan që kanceri dhe dhimbja kronike pengojnë zhvillimin e identitetit

personal dhe specifikisht angazhimin e adoleshentëve ndaj çështjeve të identitetit. Pra, kanceri

dhe dhimbja kronike pengojnë adoleshentët që të ndjekin me besnikëri besimet, qëllimet, idealet

dhe vlerat personale. Me fjalë të tjera, sëmundja kronike gjatë periudhës së adoleshencës pengon

gjetjen e kuptimit në jetë dhe projektimin e vetes në të ardhmen. Megjithëse në perspektivat

teorike të zhvillimit të identitetit (Erikson, 1950: 1968, Marcia, 1966) dimensioni i angazhimit ka

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

224

marrë më pak vëmendje, një numër i madh studimesh social-kognitive (Berzonsky, 2003; Meeus,

Iedema, Helsen, & Vollebergh, 1999) tregojnë që angazhimet e qëndrueshme personale luajnë

një rol të rëndësishëm në funksionimin dhe mirëqënien e adoleshentit. Sipas perspektivës social-

kognitive, angazhimi ndaj çështjeve të identitetit ka të bëjë me fortësinë dhe qartësinë e

besimeve, bindjeve, qëllimeve dhe standarteve të vetes gjatë periudhës së adoleshencës

(Berzonsky, 2003). Sipas Brickman (1987), angazhimi ka fuqinë që të udhëheqë sjelljen e

adoleshentit në kushtet kur ai është i joshur për të ndryshuar. Kanceri dhe dhimbja kronike

lëkundin fortësinë e adoleshentëve në angazhimin ndaj çështjeve të identitetit dhe si rrjedhojë e

kësaj ata vuajnë më shumë nga problemet psikologjike, keqfunksionimi jetësor dhe nga risku për

të dëmtuar veten. Në vijim do të diskutohet roli i zhvillimit të identitetit si moderator midis

pasojave të sëmundjes kronike dhe shëndetit psikologjik të adoleshentëve.

Në bazë të rezultateve të studimit, vihet re që adoleshentët me kancer dhe dhimbje

kronike që kategorizohen në stilin difuz-shmangës raportojnë më pak qëllime jetësore dhe më

shumë probleme me gjetjen e kuptimit në jetë. Ndërsa, adoleshentët me sëmundje kronike që

kategorizohen në stilin informativ vendosin më shumë qëllime jetësore dhe gjejnë më shumë

kuptim në jetën e tyre. Rezultatet tregojnë se strategjitë social-kognitive që adoleshentët përdorin

për të përballuar krizën e identitetit ndikojnë në vendosjen e qëllimeve jetësore, funksionimin

jetësor dhe riskun për të dëmtuar veten. Po ashtu, rezultatet e studimit tregojnë se stili informativ

dhe stili normativ kanë ndikim mbrojtës në të gjithë shqetësimet psikologjike gjatë periudhës së

adoleshencës. Gjithashtu, fortësia e angazhimit ndaj çështjeve të identitetit ka ndikimin më të

madh mbrojtës në problemet e shëndetit psikologjik gjatë adoleshencës. Nga ana tjetër, stili

difuz-shmangës i identitetit shihet si një faktor risku për të gjithë variablat e shëndetit

psikologjik.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

225

Në tërësi, rezultatet e studimit tregojnë se procesi i zhvillimit të identitetit i

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike ndikon në shëndetin e tyre psikologjik. Përdorimi

i stilit informativ dhe angazhimi ndaj çështjeve të identitetit i adoleshentëve me kancer dhe

dhimbje kronike luajnë një rol mbrojtës ndaj shqetësimeve të shëndetit mendor. Pra, si në rastin e

adoleshentëve që janë të shëndetshëm ashtu edhe në rastin kur adoleshentët vuajnë nga kanceri

dhe dhimbja kronike, zhvillimi i identitetit ka një rol të rëndësishën mbrojtës në shëndetin e tyre

mendor. Rezultatet e studimit fillestar dhe rezultatet e studimit kryesor theksojnë idenë që

procesi i zhvillimit të identitetit është themelor për shëndetin mendor të adoleshentëve. Studimet

empirike me adoleshentë të shëndetshëm kanë zbuluar rezultate të ngjashme, duke e lidhur

zhvillimin e identitetit gjatë periudhës së adoleshencës me të menduarin e balancuar (Boyes &

Chandler, 1992), me marrëdhëniet e thella ndërpersonale (Craig-Bray, Adams, & Dobson, 1988),

me aftësi të fokusuara tek zgjidhja e problemeve (Berzonsky, 1992) dhe me nivele të larta të

vetëvlerësimit (Berzonsky, 2004). Nga ana tjetër, vështirësitë e zhvillimit të identitetit të

adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike lidhen me më shumë probleme të shëndetit

mendor. Studimet empirike me adoleshentë të shëndetshëm kanë zbuluar rezultate të ngjashme,

duke e lidhur mungesën e zhvillimit të identitetit gjatë periudhës së adoleshencës me nivele

shumë të ulëta të vetëvlerësimit dhe autonomisë (Marcia et al, 1993), me nivele të larta të

shtrembërimeve kognitive (Skoe dhe Marcia 1991), me distancë emocionale nga familja e

origjinës (Jackson et al., 1990), me nivele të larta të neuroticizmit dhe reagimeve depresive

(Berzonsky, 1990, 1994). Në këtë pikë, vlen të theksohet se ky është studimi i parë që studion

lidhjen midis pasojave të kancerit dhe dhimbjes kronike, me procesin e zhvillimit të identitetit

dhe shëndetin mendor gjatë periudhës së adoleshencës. Ndërkohë që ka një numër të pafund

studimesh mbi procesin e zhvillimit të identitetit të adoleshentëve normal dhe një sërë studimesh

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

226

mbi procesin e zhvillimit të identitetit me kancer dhe dhimbje kronike, mungojnë studimet që

shpjegojnë rolin e zhvillimit të identitetit si ndërmjetës midis pasojave të kancerit e dhimbjes

kronike dhe shqetësimeve mendore gjatë periudhës së adoleshencës. Më poshtë do të diskutohet

roli i procesit të zhvillimit të identitetit si moderator midis pasojave të kancerit dhe shëndetit

mendor të adoleshentëve.

Rezultatet e studimit treguan se variabli i identitetit që mbron shëndetin mendor të

adoleshentëve nga pasojat e kancerit dhe të dhimbjes kronike është angazhimi ndaj çështjeve të

identitetit. Angazhimi ndaj çështjeve të identitetit moderon efektin e keqfunksionimit ditor për

shkak të kancerit dhe dhimbjes kronike në keqfunksionimin e adoleshentëve në marrëdhëniet e

afërta dhe në marrëdhëniet sociale. Pra, vështirësitë e adoleshentëve në marrëdhëniet me

bashkëmoshatarët dhe familjarët për shkak të pengesave të aktiviteteve të përditshme si rrjedhojë

e sëmundjes kronike moderohen nga angazhimi ndaj çështjeve të identitetit. Nëse adoleshentët

me kancer dhe dhimbje kronike nuk ndjekin me besnikëri qëllimet, vlerat dhe besimet e tyre,

keqfunksionimi i përditshëm për shkak të kancerit dhe dhimbjes kronike do të ndikojë në

shfaqjen e problemeve në marrëdhënie me bashkëmoshatarët, familjarët dhe të afërmit. Nga ana

tjetër, nëse adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike ndjekin me besnikëri qëllimet, vlerat

dhe besimet e tyre, keqfunksionimi i përditshëm për shkak të kancerit dhe dhimbjes kronike do të

ndikojë shumë më pak në shfaqjen e problemeve në marrëdhëniet sociale dhe në marrëdhëniet e

afërta. Po ashtu, angazhimi ndaj çështjeve të identitetit moderon ndikimin e keqfunksionimit

ditor për shkak të kancerit dhe dhimbjes kronike në riskun për të dëmtuar veten. Pra, pengesat e

aktiviteteve të përditshme si rrjedhojë e kancerit dhe dhimbjes kronike rrisin riskun për të

dëmtuar veten. Ky risk është më i lartë nëse angazhimi ndaj çështjeve të identitetit është i ulët.

Nga ana tjetër, nëse adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike ndjekin me besnikëri qëllimet,


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

227

vlerat dhe besimet e tyre keqfunksionimi i përditshëm për shkak të kancerit dhe dhimbjes

kronike do të ndikojë shumë më pak në riskun për të dëmtuar veten. Gjithashtu, angazhimi ndaj

çështjeve të identitetit moderon efektin që ka perceptimi i vetes si më pak i zhvilluar për shkak të

kancerit dhe dhimbjes kronike në zbulimin e qëllimeve jetësore. Pra, megjithëse adoleshentët e

shikojnë zhvillimin e tyre më mbrapa sesa bashkëmoshatarët, angazhimi ndaj çështjeve të

identitetit lehtëson gjetjen e qëllimeve jetësore dhe zbulimin e kuptimit në jetë. Besimi i

adoleshentit në zgjedhjet e tij, në vlerat e tij dhe projektimi i vetes në të ardhmen, mbron

adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike nga përjetimi i trishtimit, apatisë dhe depresionit.

Pasojat e kancerit dhe të dhimbjes kronike ndikojnë në përjetimin e vakumit ekzistencial, ndërsa

angazhimi ndaj çështjeve të identitetit ndihmon në gjetjen e kuptimit të jetës.

Angazhimi ndaj çështjeve të identitetit ka këtë rol mbrojtës pasi i siguron adoleshentit një

ndjenjë qëllimi dhe drejtimi (Berzonsky, 2003). Angazhimi gjatë periudhës së adoleshencës

shërben si kornizë reference në të cilën monitorohen, vlerësohen dhe rregullohen të gjitha sjelljet

e adoleshentit (Brickman, 1987). Pra, vetësiguria e adoleshentit shërben si një faktor mbrojtës

ndaj problemeve ndërpersonale, sjelljeve vetëdëmtuese dhe frustrimit ekzistencial. Duke patur

këtë funksion psikologjik për adoleshentët, angazhimi ndaj çështjeve të identitetit shihet si

faktori kyç në mbrojtjen e adoleshentëve nga pasojat e kancerit dhe dhimbjes kronike. Si

përfundim mund të thuhet se besnikëria ndaj vlerave personale, besnikëria ndaj besimeve

individuale, angazhimi në arritjen e qëllimeve specifike dhe projektimi i vetes në të ardhmen,

mbron adoleshentët nga pasojat e kancerit dhe të dhimbjes kronike në marrëdhëniet e ngushta

personale, në marrëdhëniet sociale, në riskun për të dëmtuar veten, në vendosjen e qëllimeve

jetësore dhe në gjetjen e kuptimit në jetë.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

228

KAPITULLI VI: KONKLUZIONET E STUDIMIT

Ky studim zbuloi rezultate të rëndësishme për procesin e zhvillimit të identitetit të adoleshentëve

shqiptarë, për shëndetin psikologjik të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike dhe për

trajektoret e zhvillimit të identitetit të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike. Përqindja

më e madhe e adoleshentëve shqiptarë kategorizohen në statusin e identitetit të difuzuar dhe

përdorin stilin difuz-shmangës të përballjes me krizën e identitetit. Statusi i difuzuar i identitetit

karakterizohet nga mungesa e shqyrtimit të alternativave për veten e mjedisin si edhe nga

mungesa e ndjekjes me besnikëri të besimeve, bindjeve, qëllimeve dhe vlerave individuale.

Procesi i zhvillimit të identitetit ndikohet nga gjinia, mosha dhe nga niveli arsimor i

adoleshentëve. Vajzat përdorin më shumë stilin informativ, angazhohen më shumë në çështjet e

identitetit, janë më përpara në dimensionin ideologjik të identitetit dhe i njohin dhe ndjekin më

shumë vlerat personale. Adoleshentët që vazhdojnë studimet universitare angazhohen më shumë

në ndjekjen e qëllimeve dhe objektivave personale, janë më të zhvilluar në dimensionin

ideologjik dhe interpersonal të identitetit dhe përdorin strategji më të shëndetshme social-

kognitive në zgjidhjen e krizës së identitetit dhe në përballjen me problemet jetësore.

Procesi i zhvillimit të identitetit luan një rol të rëndësishëm në funksionimin mendor të

adoleshentëve. Përdorimi i stilit informativ të identitetit që karakterizohet nga përdorimi i

strategjive të arsyetimit formal ndikon në mbrojtjen e adoleshentëve nga simptomat psikologjike

si ankthi, depresioni, ankesat psikosomatike dhe krizat psikologjike. Stili normativ i identitetit

që karakterizohet nga mungesa e fleksibilitetit në arsyetim, përdorimi i strategjive të mbylluara

social-kognitive dhe mbështetja në standardet e të tjerëve ndikon në shfaqjen e pakënaqësisë

subjektive dhe në riskun për të dëmtuar veten dhe/ose tjetrin. Stili difuz-shmangës i identitetit që


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

229

karakterizohet nga shmangia e përballjes me krizën e identitetit dhe shtyrja e zgjidhjes së

problemeve personale ndikon në shtimin e pakënaqësisë subjektive dhe riskun e lartë për të

dëmtuar veten dhe/ose tjetrin.

Kanceri dhe dhimbja kronike kanë një ndikim të rëndësishëm në shëndetin mendor të

adoleshentëve. Adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike shfaqin më shumë probleme se

adoleshentët pa kancer dhe dhimbje kronike për sa i përket funksionimit emocional, funksionimit

ditor, funksionimit familjar dhe zhvillimit individual. Gjithashtu, adoleshentët me kancer dhe

dhimbje kronike shfaqin më shumë probleme se adoleshentët në kushte normale për gjetjen e

qëllimeve jetësore, shqetësimeve psikologjike, funksionimin jetësor dhe sjelljet riskuese ndaj

vetes dhe të tjerëve. Një rol të rëndësishëm në perceptimin e keqfunksionimit jetësor dhe riskut

të lartë për të dëmtuar veten, tek adoleshentët me sëmundje kronike, luan krahasimi social me

bashkëmoshatarët në kushte normale.

Adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike ngelen më mbrapa në trajektoret e zhvillimit të

identitetit personal sesa adoleshentët në kushte normale. Kanceri dhe dhimbja kronike pengojnë

adoleshentët të ndjekin me besnikëri besimet, qëllimet, idealet, vlerat personale, të gjejnë

kuptimin në jetë dhe të projektojnë veten e tyre në të ardhmen. Nga njëra anë, adoleshentët me

kancer nuk janë në djeni të diagnozës së tyre dhe nga ana tjetër, ata duhet të bashkëjetojnë me

pasojat e sëmundjes dhe të braktisin të gjitha angazhimet e tjera moshore. Gjatë luftës me

kancerin dhe dhimbjen kronike, adoleshentët ndjehen si të ‘tjetërsuar” dhe identifikojnë veten me

vulnerabilitetet e sëmundjes.

Adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike e përdorin identitetin e formuar për t’u

mbrojtur nga vulnerabilitetet e sëmundjes, pasojat psikologjike dhe shqetësimet e shëndetit

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

230

mendor. Përdorimi i stilit informativ dhe angazhimi ndaj çështjeve të identitetit i adoleshentëve

me kancer dhe dhimbje kronike luajnë një rol mbrojtës ndaj shqetësimeve të shëndetit mendor.

Ndërkohë që, adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike që kategorizohen në stilin difuz-

shmangës të identitetit raportojnë më pak qëllime jetësore dhe më shumë probleme me gjetjen e

kuptimit në jetë. Angazhimi ndaj çështjeve të identitetit është faktori kyç në mbrojtjen e

adoleshentëve nga pasojat e kancerit dhe dhimbjes kronike. Besnikëria ndaj vlerave personale,

besnikëria ndaj besimeve individuale, angazhimi në arritjen e qëllimeve specifike dhe projektimi

i vetes në të ardhmen, mbron adoleshentët nga pasojat e kancerit dhe të dhimbjes kronike në

marrëdhëniet e ngushta personale, në marrëdhëniet sociale, në riskun për të dëmtuar veten, në

vendosjen e qëllimeve jetësore dhe në gjetjen e kuptimit në jetë.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

231

KAPITULLI VII: REKOMANDIME

Trajtimi shëndetësor i adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike duhet të mbështetet në

aftësitë, dijet dhe mundësitë e punonjësve të sistemit shëndetësor që njohin procesin e zhvillimit

gjatë periudhës së adoleshencës. Në bazë të rezultateve të këtij studimi, rekomandohet se

trajtimi shëndetësor dhe psikologjik i adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike duhet të

krijojë sensin e normalitetit, të jetë fleksibël, të mbështesë eksperimentimet e adoleshentëve në

role të ndryshme sociale dhe të nxis procesin natyror të zhvillimit. Për shumë adoleshentë,

diagnostikimi me kancer dhe/ose dhimbje kronike mund të jetë përballja e parë me një sëmundje

kërcënuese për jetën. Për këtë arsye, komunikimi i hapur mbi diagnozën, trajtimet e mundshme

dhe pasojat biologjike, psikologjike dhe sociale të sëmundjes kanë një rëndësi thelbësore në

procesin e zhvillimit të identitetit dhe në shëndetin e tyre psikologjik. Komunikimi i personelit

shëndetësor me adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike duhet të jetë në përputhje me

nivelin e zhvillimit të adoleshentit dhe mund të përdoren mënyra kreative si filmat,

dokumentarët, videot, historitë e mëparshme të suksesit, grupet mbështetëse, etj.për të diskutuar

sëmundjen dhe pasojat e saj.

Në bazë të rezultateve të studimit, u zbulua se një rol të rëndësishëm në procesin e

zhvillimit të identitetit luante autonomia e adoleshentit, ruajtja e marrëdhënieve me

bashkëmoshatarët dhe ndjekja me besnikëri e vlerave, qëllimeve dhe objektivave personale. Në

mënyrë që adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike të zhvillojnë identitetin personal është e

rëndësishme të ruajnë marrëdhëniet me bashkëmoshatarët, të marrin pjesë në aktivitetet

socializuese, të kryejnë aktivitetet e përditshme jashtë spitalit, të ndjekin shkollën, dhe të

zhvillojnë aktivitete që të mos ndjehen më mbrapa në procesin e zhvillimit. Psikologët klinikë,

këshilluesit dhe punonjësit e shërbimit psiko-social duhet të mbështesin adoleshentët me kancer

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

232

dhe dhimbje kronike që të ndjekin me besnikëri vlerat që kanë zbuluar, qëllimet personale,

besimet individuale dhe të projektojnë veten e tyre në të ardhmen për të patur marrëdhënie të

mira interpersonale, marrëdhënie të mira familjare, risk të ulët për të dëmtuar veten dhe të gjejnë

kuptim në jetën e tyre. Pra, ndjekja me besnikëri e angazhimeve të identitetit është një faktor

mbrojtës për shëndetin psikologjik të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike.

Gjatë procesit të trajtimit psikologjik të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike duhet

të merret në konsideratë stili i tyre i identitetit pasi çdo stil social-kognitiv ka karakteristika të

caktuara psikologjike dhe ndikon në mënyrë të veçantë në shëndetin psikologjik të

adoleshentëve. Adoleshentët me kancer dhe dhimbje kronike që karakerizohen nga stili

informativ i identitetit kanë nevojë për mbështetje, pranim pa kushte dhe mirëkuptim në

angazhimet e identitetit që kanë përzgjedhur gjatë procesit të rritjes; adoleshentët që

karakerizohen nga stili normativ i identitetit kanë nevojë për trajtim gradual mbi fitimin e

autonomisë nga familja e origjinës dhe zbulimin e më pas ndjekjen e vlerave, besimeve dhe

qëllimeve personale; adoleshentët që karakerizohen nga stili difuz-shmangës duhet të ndihmohen

në ndërtimin e sensit të identitetit, të zbulojnë angazhime personale dhe të projektojnë veten në të

ardhmen.

Për të kuptuar më thellë ndikimin e kancerit dhe të dhimbjes kronike në trajektoret e

zhvillimit të identitetit do të ishte e rëndësishme që të zhvilloheshin disa studime të tjera

empirike. Do të ishte e rëndësishme që të studiohej mendimi i adoleshentëve, prindërve dhe

personelit shëndetësor për dhënien e diagnozës së kancerit. Gjithashtu, do të ishte e rëndësishme

të zhvillohen studime krahasuese për procesin e zhvillimit të identitetit të adoleshentëve me

kancer dhe të adoleshentëve me dhimbje kronike. Ky ishte studimi i parë mbi trajektoret e

zhvillimit të identitetit të adoleshentëve nën ndikimin e kancerit dhe dhimbjes kronike dhe për të


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

233

vijuar më tej kuptimin e këtij procesi do të ishte më mirë që të zhvilloheshin studime

longitudinale me adoleshentët që i kanë mbijetuar kancerit. Gjithashtu, mund të kryhen studime

thuajse eksperimentale mbi ndikimin e angazhimit dhe eksplorimit, si faktorë mbrojtës ndaj

shqetësimeve psikologjike të adoleshentëve me kancer dhe dhimbje kronike.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

234

REFERENCAT E STUDIMIT

Adams, G. F. (1983). Psychological enviornements of university departments: effects on college students

identity status and ego stage developement . Journal of Personality and Social Psuchology ,

1266-1275.

Adams, G. R., & Fitch, S. A. (1983). Psychological enviornements of university departments: effects on

college students identity status and ego stage developement. Journal of Personality and Social

Psuchology, 44, 1266-1275. doi:10.1037/0022-3514.44.6.1266

Adams, G. R., & Marshall, S. K. (1996). A developmental social psychology of identity: Understanding

the person-in-context. Journal of Adolescence, 19, 429-442. doi:10.1006/jado.1996.0041

Adams, G. R., Bennion, L., & Huh, K. (1989). The Objective Measure of Ego Identity Status: A Reference

Manual. New York, NY: Anchor Books.

Adams, G. R., Berzonsky, M. D., & Keating, L. (2006). Psychosocial resources in first-year university

students: The role of identity processes and social relationships. Journal of Youth and

Adolescence, 35, 81-91. doi:10.1007/s10964-005-9019-0

Adams, G. R., Dyk, P. H., & Bennion, L. D. (1987). Parent–adolescent relationships and identity

formation. Family Perspective, 21, 249-260.

Adams, G. R., Shea, J., & Fitch, S. A. (1979). The relationship between identity status, locus of control,

and ego development. Journal of Youth and Adolescence, 8, 81-89. doi:10.1007/BF02139142

Adams, G.R., Shea, J., Fitch,S.A., . (1979). The relationship between identity status, locus of control, and

ego development . Journal of Youth and Adolescence, 8 , 81-89.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

235

Albritton, K. H., & Eden, T. (2008). Access to care. Pediatric Blood and Cancer, 50, 1094–1098.

doi:10.1002/pbc.21461

APA. (2015). APA Dictionary of Psychology (2nd ed.). Washington, DC: American Psychological

Association.

Archer, S. L., & Waterman, A. S. (1983). Identity in Early Adolescence: A Developmental Perspective.

The Journal of Early Adolescence, 3, 203-214. doi:10.1177/0272431683033003

Balagué, F., Skovron, M. L., Nordin, M., Dutoit, G., Pol, L. R., & Waldburger, M. (1995). Low back pain

in schoolchildren. A study of familial and psychological factors. Spine, 20, 1265–1270.

Balistreri, E., Busch-Rossnagel, N. A., & Geisinger, K. F. (1995). Development and preliminary

validation of the Ego Identity Process Questionnaire. Journal of Adolescence, 18, 179-190.

doi:10.1006/jado.1995.1012

Baltes, P. B., Reese, H. W., & Nesselroade, J. R. (1977). Life-span Developmental Psychology:

Introduction to Research Methods. Virginia: Lawrence Erlbaum Associates.

Bandell-Hoekstra, I. E., Abu-Saad, H. H., Passchier, J., & Knipschild, P. (2000). Recurrent headache,

coping, and quality of life in children: A review. Headache, 40, 357–370. doi:10.1046/j.1526-

4610.2000.00054.x

Baum, S. K. (2008). The psychology of genocide: Perpetrators, bystanders, and rescuers. Cambridge,

UK: Cambridge University Press.

Baum, S. K. (2008). The psychology of genocide:Perpetrators, bystanders, and rescuers. Cambridge, UK

: Cambridge University Press.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

236

Bennett, S. M., Huntsman, E., & Lilley, C. M. (2000). Parent Perceptions of the Impact of Chronic Pain

in Children and Adolescents. Children's Health Care, 29, 147-159.

doi:10.1207/S15326888CHC2903_1

Beqiri, A., Toci, E., Salla, A., Qirjako, G., & Burazeri, G. (2012). Breaking Bad News in a Southeast

European Population: A Survey among Cancer Patients in Albania. Journal of Palliative

Medicine, 15, 1100-1105. doi:10.1089/jpm.2012.0068

Berger, K. S. (1998). The developing person through the life span (2nd ed.). New York: Worth

Publishers.

Berzonsky, M. D. (1985). Diffusion within Marcia’s identity-status paradigm: Does it foreshadow

academic problems? Journal of Youth and Adolescence, 14, 527–538. doi:10.1007/BF02139525

Berzonsky, M. D. (1989). Identity style: Conceptualization and measurement. Journal of Adolescent

Research, 4, 268-282. doi:10.1177/074355488943002

Berzonsky, M. D. (1990). Self-construction over the lifespan: A process perspective on identity

formation. In G. J. Neimeyer, & R. A. Neimeyer (Eds.), Advances in personal construct theory

(Vol. 1, pp. 155–186). Greenwich, CT: JAI Press.

Berzonsky, M. D. (1992). Identity style and coping strategies. Journal of Personality, 60, 771-788.

doi:10.1111/j.1467-6494.1992.tb00273.x

Berzonsky, M. D. (1994). Self-Identity: The Relationship between Process and Content. Journal of

Research in Personality, 28, 453–460. doi:10.1006/jrpe.1994.1032

Berzonsky, M. D. (2003). Identity style and well-being: Does commitment matter? Identity: An

International Journal of Theory and Research, 3, 131–142. doi:10.1207/S1532706XID030203


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

237

Berzonsky, M. D. (2004). Identity processing style, selfconstruction, and personal epistemic assumptions:

A social-cognitive perspective. European Journal of Developmental Psychology, 1, 303–315.

doi:10.1080/17405620444000120

Berzonsky, M. D. (2010). Cognitive processes and identity formation: The mediating role of identity

processing style. Psychologia Rozwojowa, 15, 13–27.

Berzonsky, M. D. (2011). A social-cognitive perspective on identity construction. In S. J. Schwartz, K.

Luyckx, & V. L. Vignoles (Eds.), Handbook of identity theory and research (Vol. 1, pp. 55–76).

New York: Springer.

Berzonsky, M. D., & Adams, G. R. (1999). Reevaluating the identity status paradigm: Still useful after 35

years. Developmental Review, 19, 557-590. doi:10.1006/drev.1999.0495

Berzonsky, M. D., & Ferrari, J. R. (1996). Identity orientation and decisional strategies. Personality and

Individual Differences, 20, 597–606. doi:10.1016/0191-8869(96)00001-3

Berzonsky, M. D., & Kinney, A. (1995). Identity style and need for cognitive closure. Society for

Research on Identity Formation. Dog Island, Florida.

Berzonsky, M. D., & Kuk, L. (2000). Identity Status, Identity Processing Style, and the Transition to

University. Journal of Adolescent Research, 15, 81-98. doi:10.1177/0743558400151005

Berzonsky, M. D., & Neimeyer, G. J. (1994). Ego identity status and identity processing orientation: The

moderating role of commitment. Journalof Research in Personality, 28, 425-435.

doi:10.1006/jrpe.1994.1030

Berzonsky, M. D., Soenens, B., Luyckx, K., Smits, I., Papini, D. R., & Goossens, L. (2013). Development

and Validation of the Revised Identity Style Inventory (ISI-5): Factor Structure, Reliability, and

Validity. Psychological Assessment, 25, 893–904. doi:10.1037/a0032642

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

238

Berzonskya, M. D., & Ferrari, J. R. (2009). A Diffuse-Avoidant Identity Processing Style: Strategic

Avoidance or Self-Confusion? Identity: An International Journal of Theory and Research, 9, 145-

158. doi:10.1080/15283480802683607

Bitsko, M. J., Stern, M., Dillon, R., Russell, E. C., & Laver, J. (2008). Happiness and time perspective as

potential mediators of quality of life and depression in adolescent cancer. Pediatric Blood and

Cancer, 50, 613–619. doi:10.1002/pbc.21337

Black, R., Sharp, L., & Kendrick, S. (1993). Trends in cancer survival in Scotland 1968-90. Edinburgh:

Information and Statistics Division of Information Services NHS.

Blasi, A., & Glodis, K. (1995). The development of identity. A critical analysis from the perspective of

the self as subject. Developmental Review, 15, 404-433. doi:10.1006/drev.1995.1017

Bleyer, A., Barr, R., Hayes-Lattin, B., Thomas, D., Ellis, C., & Anderson, B, B. (2008). The distinctive

biology of cancer in adolescents and young adults. Nature Reviews Cancer, 8, 288–298.

doi:10.1038/nrc2349

Bleyer, A., O’Leary, M., Barr, R., & Lag, R. (Eds.). (2006). Cancer Epidemiology in Older Adolescents

and Young Adults 15 to 29 Years of Age, Including SEER Incidence and Survival: 1975-2000.

National Cancer Institute, NIH Pub. No. 06-5767.

Bleyer, W. A. (2002). Cancer in older adolescents and young adults: Epidemiology, diagnosis, treatment,

survival, and importance of clinical trials. Medical and Pediatric Oncology, 38, 1–10.

doi:10.1002/mpo.1257

Blustein, D. L., Devenis, L., & Kidney, B. (1989). Relationship between the identity formation process

and career development. Journal of Counseling Psychology, 36, 196-202. doi:10.1037/0022-

0167.36.2.196


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

239

Bodinaku, B. (2014). Translation, validation and standardization of the Albanian version of the SCL-90-R

(Symptom Checklist-90-Revised) and CORE-OM (Clinical Outcomes in Routine Evaluations –

Outcome Measure). Unpublished doctoral dissertation. Vienna: Sigmund Freud Private

University.

Bosma, H. A. (1985). Identity development in adolescence: Coping with commitments. Groningen, The

Netherlands: University of Groningen Press.

Bosma, H. A. (1992). Identity in adolescence: Managing commitments. In G. R. Adams, T. P. Gullotta, &

R. Montemayor (Eds.), Adolescent identity formation: Advances in adolescent development (pp.

91–121). Newbury Park, CA: Sage.

Bosma, H. A., & Kunnen, E. (2001). Determinants and Mechanisms in Ego Identity Development: A

Review and Synthesis. Developmental Review, 21, 39–66. doi:10.1006/drev.2000.0514

Boyes, M. C., & Chandler, M. J. (1992). Cognitive development, epistemic doubt, and identity formation

in adolescence. Journal of Youth and Adolescence, 21, 277-304. doi:10.1007/BF01537019

Brouwers, P., Riccardi, R., Fedio, P., & Poplack, D. (1985). Long-term neuropsychological sequelae of

childhood leukemia: Correlation with CT brain scan abnormalities. Journal of Pediatrics, 106,

723–728. doi:10.1016/S0022-3476(85)80343-7

Brown, R. (2000). Social identity theory: Past achievements,current problems, and future challenges.

European Journal of Social Psychology, 745–778.

Brown, R. (2000). Social identity theory: Past achievements,current problems, and future challenges.

European Journal of Social Psychology, 30, 745–778. doi:10.1002/1099-

0992(200011/12)30:6<745::AID-EJSP24>3.0.CO;2-O

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

240

Brun Sundblad, G. M., Saartok, T., & Engström, L.-M. T. (2007). Prevalence and co-occurrence of self-

rated pain and perceived health in school-children: Age and gender differences. European

Journal of Pain, 11, 171–180. doi:10.1016/j.ejpain.2006.02.006

Burkitt, I. (2004). The time and space of everyday life. Cultural Studies, 211–227.

Burkitt, I. (2004). The time and space of everyday life. Cultural Studies, 18, 211–227.

doi:10.1080/0950238042000201491

Byrne, J., Mulvihill, J. J., Myers, M. H., Connelly, R. R., Naughton, M. D., Krauss, M. R., . . . Strong, L.

C. (1987). Effects of treatment on fertility in long-term survivors of childhood or adolescent

cancer. The New Englad Journal of Medicine, 317, 1315-1321.

doi:10.1056/NEJM198711193172104

Campo, J. V., Bridge, J., Ehmann, M., Altman, S., Lucas, A., Birmaher, B., . . . Brent, D. A. (2004).

Recurrent abdominal pain, anxiety, and depression in primary care. Pediatrics, 113, 817-824.

Cherryholmes, C. H. (1992). Notes on Pragmatism and Scientific Realism. Educational Researcher, 21,

13-17.

Chesler, M. (1990). Surviving childhood cancer: the struggle goes on. Journal of Pediatric Oncology

Nursing, 7, 57-59.

Chigier, E. (1992). Compliance in adolescents with epilepsy or diabetes. Journal of Adolescent Health,

13, 375-379. doi:10.1016/1054-139X(92)90032-7

Ciaccio, N. V. (1971). A test of Erikson’s theory of ego epigenesis. Developmental Psychology, 4, 306–

311. doi:10.1037/h0030969


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

241

Ciaccio, N. V. (1971). 'A test of Erikson’s theory of ego epigenesis’. Developmental Psychology,4, 306–

311.

Cicchetti, D. (2002). Against all odds: Pathways to resilient adaptation in maltreated children. Yale Child

Study Center. Yale University.

Claar, R. L., & Walker, L. S. (2006). Functional assessment of pediatric pain patients: Psychometric

properties of the Functional Disability Inventory. Pain, 121, 77–84.

doi:10.1016/j.pain.2005.12.002

Collins, L. M. (2006). Analysis of longitudinal data: The integration of theoretical model, temporal de-

sign, and statistical model. Annual Review of Psychology, 57, 505-528.

doi:10.1146/annurev.psych.57.102904.190146

Constantinople, A. (1967). Perceived instrumentality of the college as a measure of attitudes toward

college. Journal of Personality and Social Psychology, 5, 196–210.

Constantinople, A. (1967). Perceived instrumentality of the college as a measure of attitudes toward

college . Journal of Personality and Social Psychology 5, 196–210.

Copeland, D. (1992). Neuropsychological and psychosocial effects of childhood leukemia andits

treatment. CA: A Cancer Journal for Clinicians, 42, 283–295. doi:10.3322/canjclin.42.5.283

Côté, J. E. (1984). The identity crisis: A formulation and empirical test of Erikson’s theory of ego identity.

Toronto, Canada: York University.

Côté, J. E. (1984). The identity crisis: Aformulation and empirical test of Erikson’s theory of ego identity.

Toronto, Canada: York University.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

242

Côté, J. E. (1993). Foundations of a psychoanalytic social psychology: Neo-Eriksonian propositions

regarding the relationship between psychic structure and cultural institutions. Developmental

Review, 13, 31-53.

Côté, J. E. (1993). Foundations of a psychoanalytic social psychology: Neo-Eriksonian propositions

regarding the relationship between psychic structure and cultural institutions. Developmental

Review, 13, 31-53. doi:10.1006/drev.1993.1002

Côté, J. E. (2006). Identity studies: How close are we to establishing a social science of identity? An

appraisalof the field. Identity: An International Journal of Theory and Research, 6, 3-25.

doi:10.1207/s1532706xid0601_2

Côté, J. E. (2006). Identity studies: How close are we to establishing a social science of identity? An

appraisalof the field. Identity: An International Journal of Theory and Research, 3-25.

Côté, J. E., & Levine, C. (1987). A formulation of Erikson’s theory of ego identity formation.

Developmental Review, 7, 273 – 325.

Côté, J. E., & Levine, C. (1987). A formulation of Erikson’s theory of ego identity formation.

Developmental Review, 7, 273 – 325. doi:10.1016/0273-2297(87)90015-3

Côté, J. E., & Levine, C. (1988). A critical analysis of the ego identity status paradigm. Developmental

Review, 8, 147–184.

Côté, J. E., & Levine, C. G. (2002). Identity formation agency, and culture: A social psychological

synthesis. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Côté, J. E., & Levine, C. G. (2002). Identity formation agency, and culture: A social psychological

synthesis. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

243

Craig-Bray, L., Adams, G. R., & Dobson, W. R. (1988). Identity formation and social relations during

late adolescence. Journal of Youth and Adolescence, 17, 173-187. doi:10.1007/BF01537966

Creswell, J. W. (1998). Qualitative inquiry and research design: Choosing among five traditions.

London: Sage.

Creswell, J. W., & Plano Clark, V. L. (2007). Designing and conducting mixed methods research.

Thousand Oaks, CA: Sage.

Creswell, J. W., Plano Clark, V. L., Gutmann, M. L., & Hanson, W. E. (2003). Advanced mixed methods

research designs. In A. Tashakkori, & C. Teddlie (Eds.), Handbook of mixed methods in social

and behavioral research (pp. 209-240). Thousand Oaks, CA: Sage.

Crocetti, E., Schwartz, S., Fermani, A., Klimstra, T., & Meeus, W. (2012). A cross-national study of

identity statuses in Dutch and Italian adolescents: Status distributions and correlates. European

Psychologist, 17, 171-181. doi:10.1027/1016-9040/a000076

Crumbaugh, J. C., & Henrion, R. (1988). The PIL Test: Administration, interpretation, uses theory and

critique. International Forum for Logotherapy, 11, 76-88.

Crumbaugh, J. C., & Maholick, L. T. (1964). An experimental study in existentialism: The psychometric

approach to Frankl's concept of noogenic neurosis. Journal of Clinical Psychology, 20, 200–207.

doi:10.1002/1097-4679(196404)20:2<200::AID-JCLP2270200203>3.0.CO;2-U

Decker, C. L., Haase, J. E., & Bell, C. J. (2007). Uncertainty in adolescents and young adults with cancer.

Oncology Nursing Forum, 34, 681–688. doi:10.1188/07.ONF.681-688

Dobbie, M., & Mellor, D. (2008). Chronic illness and its impact: considerations for psychologists.

Psychology, Health & Medicine, 13, 583-90. doi:10.1080/13548500801983041

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

244

Dunkel, C. S. (2005). The relation between self-continuity and measures of identity. Identity: An

International Journal of Theory and Research, 5, 21–34. doi:10.1207/s1532706xid0501_2

Eccleston, C., McCracken, L. M., Jordan, A., & Sleed, M. (2007). Development and preliminary

psychometric evaluation of the parent report version of the Bath Adolescent Pain Questionnaire

(BAPQ-P): a multidimensional parent report instrument to assess the impact of chronic pain on

adolescents. Pain, 131, 48-56. doi:10.1016/j.pain.2006.12.010

Edelson, M. (1964). Ego Psychology, group dynamics and the therapeutic community. New York: Grune

& Stratton.

Edelson, M. (1964). Ego Psychology, group dynamics and the therapeutic community. New York: Grune

& Stratton.

Ell, K. (1996). Social networks, social support and coping with serious illness: The family connection.

Social Science & Medicine, 42, 173-183. doi:10.1016/0277-9536(95)00100-X

Enskär K, K., Carlsson, M., Golsäter, M., Hamrin, E., & Kreuger, A. (1997). Life situation and problems

as reported by children with cancer and their parents. Journal of Pediatric Oncology Nursing, 14,

18–26.

Epstein, S. (1980). The stability of behavior: II. Implications for psychological research. American

Psychologist, 35, 790-806. doi:10.1037/0003-066X.35.9.790

Erikson, E. (1959). Identity and Life Cycle. New York: International University Press.

Erikson, E. H. ( 1950). Childhood and society. New York: Norton.

Erikson, E. H. (1937). Configuration in Play-Clinical Notes. Psychoanalytic Quarterly Vol 6, 139-214.

Erikson, E. H. (1937). Configuration in Play-Clinical Notes. Psychoanalytic Quarterly, 6, 139-214.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

245

Erikson, E. H. (1939). Observations on Sioux education. The Journal of Psychology: Interdisciplinary

and Applied, 7, 101-156. doi:10.1080/00223980.1939.9917624

Erikson, E. H. (1945). Childhood and Tradition in Two American Indian Tribes. The psychoanalytic study

of child Vol 1, 319-350.

Erikson, E. H. (1945). Childhood and Tradition in Two American Indian Tribes. The psychoanalytic study

of child, 1, 319-350.

Erikson, E. H. (1950). Childhood and society. New York: Norton.

Erikson, E. H. (1959). Identity and Life Cycle. New York: International University Press.

Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and Crises. New York: Norton & Company.

Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and Crises. New York: Norton & Company.

Erikson, E. H. (1974). Dimensions of a new identity. New York: Norton.



Erikson, E. H. (1980). Identity and the life cycle: Areissue. New York: Norton.

Erikson, E. H. (1980). Identity and the life cycle: Reissue. New York: Norton.

Evans, C., Connell, J., Barkham, M., Margison, F., McGrath, G., Mellor-Clark, J., & Audin, K. (2002).

Towards a standardised brief outcome measure: psychometric properties and utility of the

CORE—OM. The British Journal of Psychiatry, 180, 51-60. doi:10.1192/bjp.180.1.51

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

246

Ferlay, J., Steliarova-Fouche, E., Lortet-Tieulent, J., Rosso, S., Coebergh, J., Comber, H., . . . Bray, F.

(2013). Cancer incidence and mortality patterns in Europe: Estimates for 40 countries in 2012.

European Journal of Cancer, 49, 1374-1403. doi:10.1016/j.ejca.2012.12.027

Fichtel, A., & Larsson, B. (2002). Psychosocial impact of headache and comorbidity with other pains

among Swedish school adolescents. Headache, 42, 766–775. doi:10.1046/j.1526-

4610.2002.02178.x

Forgeron, P. A., Evans, J., McGrath, P. J., Stevens, B., & Finley, G. A. (2013). Living with difference:

Exploring the social self of adolescents with chronic pain. Pain Research & Management, 18,

e115-23.

Forgeron, P. A., King, S., Stinson, J. N., McGrath, P. J., MacDonald, A. J., & Chambers, C. T. (2010).

Social functioning and peer relationships in children and adolescents with chronic pain: A

systematic review. Pain Research & Management, 15, 27–41.

Fowler-Kerry, S. (1990). Adolescents oncology survivors' recollection of pain. In Fist International Pain

Symposium, Seattle Washington, July 1988. Pediatric Pain. Vol 15. Advances in pain research

and therapy (pp. 365-372). New York: Raven Press.

Frank, S. J., Pirsch, L. A., & Wright, V. C. (1990). Late adolescents' perceptions of their relationships

with their parents: Relationships among deidealization, autonomy, relatedness, and insecurity and

implications for adolescent adjustment and ego identity status. Journal of Youth and Adolescence,

19, 571-588. doi:10.1007/BF01537177

Freud, A. (1946). The ego and mechanisms of defense. Oxford, UK: International Universities Press.

Freud, A. (1946). The ego and mechanisms of defense. Oxford, UK: International Universities Press.

Freud, A. (1946). The Ego and the Mechanisms of Defense. NY: IUP.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

247

Freud, S. (1926). Address to the Society of B'nai B'rith. London: Hogarth Press.

Freud, S. (1926). Adress to the Society of B'nai B'rith . London: Hogarth Press.

Freud, S. (1930). Civilization and its discontents. Oxford: Hogarth.

Freud, S. (1933). New introductery lectures on psychoanalysis. London: Hogarth.

Freud, S. (1965, Original work published 1930). New introductery lectures on psychoanalysis. London:

Hogarth.

Gauntlett-Gilbert, J., & Eccleston, C. (2007). Disability in adolescents with chronic pain: patterns and

predictors across different domains of functioning. Pain, 131, 132-141.

doi:10.1016/j.pain.2006.12.021

Gavaghan, M. P., & Roach, J. E. (1987). Ego identity development of adolescents with cancer. Journal of

Pediatric Psychology, 12, 203-213. doi:10.1093/jpepsy/12.2.203

Giorgi, A. (2002). The Question of Validity in Qualitative Research. Journal of Phenomenological

Psychology, 33, 1-18. doi: 10.1163/156916202320900392

Giorgi, A., & Giorgi, B. (2008). Phenomenological psychology. In C. Willig, & W. Stainton-Rogers

(Eds.), Handbook Qualitative Research in Psychology. London: Sage.

Goodman, J. E., & McGrath, P. J. (1991). The epidemiology of pain in children and adolescents: A

review. Pain, 46, 247–264. doi:10.1016/0304-3959(91)90108-A

Greene, J. C., Caracelli, V. J., & Graham, W. F. (1989). Toward a Conceptual Framework for Mixed-

Method Evaluation Designs. Educational Evaluation and Policy Analysis, 11, 255-274.

doi:10.3102/01623737011003255

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

248

Greenlee, R. T., Murray, T., Bolden, S., & Wingo, P. A. (2000). Cancer statistics, 2000. CA: A Cancer

Journal for Clinicians, 50, 7–33. doi:10.3322/canjclin.50.1.7

Gregg, A. P., Sedikides, C., & Gebauer, J. E. (2010). Dynamics of identity: Between Self-enhancement

and Self-assessmen. In S. J. Schwartz, K. Luyckx, & V. L. Vignoles (Eds.), Handbook of Identity

Theory and Research (pp. 305-327). New York, NY: Springer.

Grinyer, A. (2002). The anonymity of research participants: assumptions, ethics and practicalities. Social

Research Update(36).

Grotevant, H. D. (1987). Toward a process model of identity formation. Journal of Adolescent

Research(2), 203–222.

Grotevant, H. D. (1987). Toward a process model of identity formation. Journal of Adolescent Research,

2, 203-222. doi:10.1177/074355488723003

Grotevant, H. D. (1992). Assigned and chosen identity components: Aprocess perspective on their

integration. In G. R. Adams, T. P. Gullotta, & R. Montemayor (Eds.), Adolescent identity

formation: Advances in adolescent development (pp. 73–90). Newbury Park, CA: Sage.

Grotevant, H. D., & Cooper, C. R. (1985). Patterns of Interaction in Family Relationships and the

Development of Identity Exploration in Adolescence. Child Development, 56, 415-428.

doi:10.2307/1129730

Guba, E. G., & Lincoln, Y. S. (2005). Paradigmatic controversies, contradictions, and emerging

confluences. In N. K. Denzin, & Y. S. Lincoln (Eds.), The Sage handbook of qualitative research

(3rd ed., pp. 191-215). Thousand Oaks: Sage.

Haluska, H. B., Jessee, P. O., & Nagy, M. C. (2002). Sources of social support: adolescents with cancer.

Oncology Nursing Forum, 29, 1317-1324. doi:10.1188/02.ONF.1317-1324


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

249

Harris, C., & Zakowski, S. (2003). Comparisons of distress in adolescents of cancer patients and controls.

Psycho-Oncology, 12, 173-182. doi:10.1002/pon.631

Harter, S. (1988). The construction and conservation of the self: James and Cooley revisited. In D. K.

Power, Self, ego, and identity (pp. 43–70). New York: Springer- Verlang.

Harter, S. (1988). The construction and conservation of the self: James and Cooley revisited. In L. K.

Daniel, & F. C. Power, Self, ego, and identity (pp. 43–70). New York: Springer- Verlang.

Harter, S., & Whitesell, N. R. (2003). Beyond the debate: Why some adolescents report stable self -worth

over time and situations, whereas others report changes in self- worth. Journal of Personality, 71,

1027-1058.

Hartmann, H., Kris, E., & Lowenstein, R. N. (1946). Papers on psychoanalytic pychology. Psychological

Issues. New York: International Universities Press.

Hartmann, H., Kris, E., & Lowenstein, R. N. (1946). Papers on psychoanalytic pychology. Psychological

Issues. New York: International Universities Press.

Hedström, M., Skolin, I., & von Essen, L. (2004). Distressing and positive experiences and important

aspects of care for adolescents treated for cancer. Adolescent and nurse perceptions. European

Journal of Oncology Nursing, 8, 6-17. doi:10.1016/j.ejon.2003.09.001

Hesse - Biber, S., & Crofts, C. (2008). User - Centered Perspectives on Qualitative Data Analysis

Software: Emergent Technologies and Future Trends. In S. N. Hesse-Biber, & P. L. Leavy (Eds.),

Handbook of Emergent Methods in Social Research (pp. 655 - 674). Thousand Oaks, CA: SAGE

Publications.

Hesse-Biber, S. (2010). Qualitative Approaches to Mixed Methods Practice. Qualitative Inquiry, 16, 455-

468 . doi:10.1177/1077800410364611

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

250

Hesse-Biber, S. N., & Leavy, P. L. (2006). The Practice of Qualitative Research (2nd ed.). Los Angeles:

SAGE Publications.

Hill, L.P.et al. (2012). Longitudinal relations between personality traits and aspects of identity formation

during adolescence. Journal of Adolescence, 36, 413-422.

Hill, P. L., Allemand, M., Grob, S. Z., Peng, A., Morgenthaler, C., & Käppler, C. (2012). Longitudinal

relations between personality traits and aspects of identity formation during adolescence. Journal

of Adolescence, 36, 413-422. doi:10.1016/j.adolescence.2013.01.003

Hinds, P. (1990). Quality of life in children and adolescents with cancer. Seminars in Oncology Nursing,

6, 285–291. doi:10.1016/0749-2081(90)90031-Y

Hjern, A., Alfven, G., & Östberg, V. (2008). School stressors, psychological complaints and

psychosomatic pain. Acta Paediatrica, 97, 112–117. doi:10.1111/j.1651-2227.2007.00585.x

Hormuth, S. E. (1990). The ecology of the self: Relocation and self-concept change. Cambridge:

Cambridge University Press.

Hormuth, S. E. (1990). The ecology of the self: Relocation and self-concept change. Cambridge:

Cambridge University Press.

Hosek, S. G., Harper, G. W., & Lavome Robinson, W. (2002). Identity development in adolescents living

with HIV. Journal of Adolescence, 25 :, 355-364. doi:10.1006/jado.2002.0480

Huebner, A. J. (2009). An Introduction to Adolescent Development. In W. T. O’Donohue, & L. W. Tolle

(Eds.), Behavioral Approaches to Chronic Disease in Adolescence (pp. 7-14). New York:

Springer ScienceþBusiness Media. doi:10.1007/978-0-387-87687-0_1

Husserl , E. (1931). Ideas: General Introduction to Pure Phenomenology. London: Routledge.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

251

IASP. (1994). Classification of Chronic Pain (2nd ed.). (H. Merskey, & N. Bogduk, Eds.) Seattle: IASP

Press.

International Test Commission, ITC. (2010). ITC Statement on the Use of Tests and Other Assessment

Instruments for Research Purposes. Retrieved from International Test Commission:

https://www.intestcom.org/

Jackson, E. P., Dunham, R. M., & Kidwell, J. S. (1990). The effect of family cohesion and adaptability on

identity status. Journal of Adolescent Research, 5, 161-174.

James, H. (1920). The letters of William James, Vol I, pg 199. Boston: Atlantic Monthly Press.

James, W. (1890). The principles of psychology. New York: Henry Holt and Co.

James, W. (1890). The principles of psychology. New York: Henry Holt and Co.

James, W. (1890). The principles of psychology. New York: Holt.

James, W. (1920). The letters of William James . Boston: The Atlantic Monthly Press.

James, W. (1920). The letters of William James, Vol. 1. (H. James, Ed.) Boston: Atlantic Monthly Press.

Jemal, A., Siegel, R., Xu, J., & Ward, E. (2010). Cancer statistics, 2010. CA: A Cancer Journal for

Clinicians, 60, 277-300. doi:10.3322/caac.20073

Jones, M. H. (1988). Ego identity: Developmental differences and experimental substance use among

adolescents. Journal of Adolescence, Volume 11, Issue 4,, 347–360.

Jones, R. M., & Hartmann, B. R. (1988). Ego identity: Developmental differences and experimental

substance use among adolescents. Journal of Adolescence, 11, 347–360. doi:10.1016/S0140-

1971(88)80034-4

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

252

Josselson, R. (1987). Finding Herself: Pathways to Identity Development in Women. San Francisco:

Jossey-Bass.

Karaj, T. (2005). Psikologjia e zhvillimit te femijes. Tirane: Progres.

Kashikar-Zuck, S., Lynch, A. M., Graham, T. B., Swain, N. F., Mullen, S. M., & Noll, R. B. (2007).

Social functioning and peer relationships of adolescents with juvenile fibromyalgia syndrome.

Arthritis Care & Research, 57, 474–480. doi:10.1002/art.22615

Kashikar-Zuck, S., Vaught, M. H., Goldschneider, K. R., Graham, T. B., & Miller, J. C. (2002).

Depression, coping, and functional disability in juvenile primary fibromyalgia syndrome. Journal

of Pain, 3, 412–419. doi:10.1054/jpai.2002.126786

Kasinath, M. (2013). Adolescence: Search for identity . Journal on Educational Psychology, Vol. 7, 1-7.

Kasinath, M. H. (2013). Adolescence: Search for identity. Journal on Educational Psychology, 7, 1-6.

Katz, E., & Varni, J. (1993). Social support and social cognitive problem-solving in children with newly

diagnosed cancer. Cancer Supplement, 71, 3314-3319. doi:10.1002/1097-

0142(19930515)71:10%2B<3314::AID-CNCR2820711729>3.0.CO;2-1/pdf

Kazak, A. E., Alderfer, M. A., Streisand, R., Simms, S., Rourke, M. T., Barakat, L. P., . . . Cnaan, A.

(2004). Treatment of posttraumatic stress symptoms in adolescent survivors of childhood cancer

and their families: a randomized clinical trial. Journal of Family Psychology, 18, 493-504.

doi:10.1037/0893-3200.18.3.493

Kelly, G. A. (1995). A theory of personality: The psychology of personal constructs. New York: Norton.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

253

Kent, E. E., Parry, C., Montoya, J. M., & Sender, S. L. (2012). You’re too young for this”:Adolescent and

Young Adults’ Perspectives on Cancer Survivorship. Journal of Psychosocial Oncology, 30, 260-

279. doi:10.1080/07347332.2011.644396

Kernis, M. H., Lakey, C. E., & Heppner, W. L. (2008). Secure versus fragile high self-esteem as a

predictor of verbal defensiveness: converging findings across three different markers. Journal of

Personality, 76, 477–512. doi:10.1111/j.1467-6494.2008.00493.x.

Kernis, M. H., Lakey, C. E.,Heppner, W. L. (2008). Secure versus fragile self-esteem as a predictor of

verbal defensiveness: Converging findings across three. Journal of Personality, 477–512.

Kerpelman, J. L., Pittman, J. F., & Lamke, L. K. (1997). Toward a microprocess perspective on

adolescent identity development: An identity control theory approach. Journal of Adolescent

Research, 12, 325-346. doi:10.1177/0743554897123002

Kesselring, A., Dodd, M. J., Lindsey, A. M., & Strauss, A. L. (1986). Attitude of patients living in

Switzerland about cancer and its treatment. Cancer Nursing, 9, 77-85.

Kidwell, J. S., Dunham, R. M., Bacho, R. A., Pastorino, E., & Portes, P. R. (1995). Adolescent identity

exploration: A test of Erikson’s theory of transitional crisis. Adolescence, 30, 185-193.

King, S., Chambers, C. T., Huguet, A., MacNevin, R. C., McGrath, P. J., Parker, L., & MacDonald, A. J.

(2011). The epidemiology of chronic pain in children and adolescents revisited: a systematic

review. Pain, 152, 2729-38. doi:10.1016/j.pain.2011.07.016.

Klopouvich, P., & Cohen, D. (1984). An overview of paediatric oncology nursing for the adult oncology

nurse. Oncology Nursing Forum, 11, 56-63.

Koocher, G. P. (1984). Terminal care and survivorship in pediatric chronic illness. Clinical Psychology

Review, 4, 571-583.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

254

Koocher, G. P., & O’Malley, J. E. (1981). The Damocles syndrome: Psychological consequences of

surviving childhood cancer. New York: McGraw-Hill.

Kreeft, P. (1986). Making Sense Out of Suffering. Ann Arbor, Michigan: Servant Ministries.

Kris, E., & Loewenstein, R. M. (1946). Papers on psychoanalytic psychology. Psychological Issues. New

York: International Universities Press.

Kroger, J. (2004). Identity in Adolescence: The balance between self and other (3rd ed.). London:

Routledge.

Kroger, J. (2004). Identity in Adolescence: The Balance between Self and Other (Third Edition). New

York: Routledge.

Kroger, J. (2007). Identity: The balance between self and other. London: Routledge.

Kroger, J., & Haslett, S. J. (1988). Separation-individuation and ego identity status in late adolescence: A

two-year longitudinal study. Journal of Youth and Adolescence, 17, 59–81.

doi:10.1007/BF01538724

Kroger, J., & Marcia, J. E. (2011). The Identity Statuses: Origins, Meanings, and Interpretations. In S. J.

Schwartz, K. Luyckx, & V. L. Vignoles (Eds.), Handbook of Identity Theory and Research (pp.

31-54). New York: Springer. doi:10.1007/978-1-4419-7988-9_2

Kroger, J., Martinussen, M., & Marcia, J. E. (2010). Identity status change during adolescence and young

adulthood: A meta-analysis. Journal of Adolescence, 35, 683–698.

doi:10.1016/j.adolescence.2009.11.002


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

255

Kyngäs, H., Mikkonen, R., Nousiainen, E. M., Rytilahti, M., Seppänen, P., Vaatvaara, R., & Jämsä, T.

(2001). Coping with the onset of cancer: Coping strategies and resources of young people with

cancer. European Journal of Cancer Care, 10, 6-11. doi:10.1046/j.1365-2354.2001.00243.x

Lansky, S. B., List, M. A., & Ritter-Sterr, C. (1986). Psychosocial consequences of cure. Cancer, 58,

529-533.

Lerner , R. M., Schwartz, S. J., & Phelps, E. (2009). Problematics of Time and Timing in the

Longitudinal Study of Human Development: Theoretical and Methodological Issues. Human

Development, 52, 44–68. doi:10.1159/0 0 0189215

Lerner, R. M. (1993). Early adolescence: Perspectives on research, policy, and intervention. (R. M.

Lerner, Ed.) Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Lerner, R. M. (2003). Applying developmental science for youth and families:Historical and theoretical

foundations. In F. J. R. M. Lerner, Handbook of Applied Development Science: Promoting

PositiveChild, Adolescent, and Family Development through Research, Policies,

andPrograms,vol. 1. Newbury Park: Sage.

Lerner, R. M., Wertlieb, D., & Jacobs, F. (2003). Applying developmental science for youth and families:

Historical and theoretical foundations. In R. M. Lerner, F. Jacobs, & D. Wertlieb, Handbook of

Applied Development Science: Promoting Positive Child, Adolescent, and Family Development

through Research, Policies, and Programs (Vol. 1). Newbury Park: Sage.

Lincoln, Y. S., & Guba, E. G. (2000). Paradigmatic controversies, contradictions and emerging

confluences. In Handbook of qualitative research (2nd ed., pp. 163-188). Thousand Oaks, CA:

Sage.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

256

Logan, D. E., & Scharff, L. (2005). Relationships between family and parent characteristics and

functional abilities in children with recurrent pain syndromes: An investigation of moderating

effects on the pathway from pain to disability. Journal of Pediatric Psychology, 30, 698-707.

doi:10.1093/jpepsy/jsj060

Luyckx, K., & Robitschek, C. (2014). Personal growth initiative and identity formation in adolescence

through young adulthood: Mediating processes on the pathway to well-being. Journal of

Adolescence, 37, 973-981. doi:10.1016/j.adolescence.2014.07.009

Luyckx, K., & Robitschek, C. (2014). Personal growth initiative and identity formation in adolescence


Adolescence, 37, 973–981. doi:10.1016/j.adolescence.2014.07.009

Luyckx, K., Goossens, L., Soenens, B., & Beyers, W. (2006). Unpacking commitment and exploration:

Preliminary validation of an integrative model of late adolescent identity formation. Journal of

Adolescence, 29, 361–378. doi:10.1016/j.adolescence.2005.03.008

Luyckx, K., Lens, W., Smits, I., & Goossens, L. (2010). Time perspective and identity formation: Short-

term longitudinal dynamics in college students. International Journal of Behavioural

Development, 34, 238–247. doi:10.1177/0165025409350957

Luyckx, K., Schwartz, S. L., Goossens, L., Beyers, W., & Missotten, L. (2011). Processes of personal

identity formation and evaluation. In S. J. Schwartz, K. Luyckx, & V. L. Vignoles (Eds.),

Handbook of identity theory and research (pp. 77–98). New York: Springer.

Luyckx,K., Robitschek, C. (2014). Personal growth initiative and identity formation in adolescence


Adolescence, Volume 37, Issue 7, 973-981.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

257

MacDonald, D. A. (2000). Spirituality: Description, measurement,and relation to the Five Factor Model

of personality. Journal of Personality, 68, 153–197. doi:10.1111/1467-6494.t01-1-00094

MacDonald, D. A. (2000). Spirituality: Description, measurement,and relation to the Five Factor Model

of personality. Journal of Personality, 153–197.

Madan-Swain, A., Brown, R. T., Foster, M. A., Vega, R., Byars, K., Rodenberger, W., . . . Lambert, R.

(2000). Identity in adolescent survivors of childhood cancer. Journal of Pediatric Psychology, 25,

105-115. doi:10.1093/jpepsy/25.2.105

Manne, S., & Miller, D. (1998). Social Support, Social Conflict, and Adjustment Among Adolescents

With Cancer. Journal of Pediatric Psychology, 23, 121-130. doi:10.1093/jpepsy/23.2.121

Marcia, J. E. (1966). Development and validation of ego identity status. ournal of Personality and Social,

551-558.

Marcia, J. E. (1966). Development and validation of ego identity status. Journal of Personality and Social

Psychology, 3, 551–558.

Marcia, J. E. (1966). Development and validation of ego identity status. Journal of Personality and Social

Psychology, 3, 551-558. doi:10.1037/h0023281

Marcia, J. E. (1967). Ego identity status: Relationship to change in self-esteem, “general maladjustment”

and authoritarianism. Journal of Personality(35), 11 8 – 1 3 3.

Marcia, J. E. (1979). Identity status in late adolescence: Description and some clinical implications.

Symposium on Identity Development. The Netherlands: Rijksuniversiteit Groningen.

Marcia, J. E. (1980). Identity in adolescence. In J. Adelson, Handbook of Adolescent Psychology. New

York: Wiley.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

258

Marcia, J. E. (1980). Identity in adolescence. In J. Adelson, Handbook of Adolescent Psychology (pp.

109-137). New York: Wiley.

Marcia, J. E. (1988). Common processes underlying ego identity, cognitive/moral development, and

individuation. In D. K. Lapsley, & F. C. Power, Self, ego, and identity Integrative approaches

(pp. 211–266). New York: Springer-Verlag.

Marcia, J. E. (1989). Identity and intervention. Journal of Adolescence, 12, 401-410. doi:10.1016/0140-

1971(89)90063-8

Marcia, J. E. (1993). The ego identity status approach to ego identity. In J. E. Marcia, A. S. Waterman, D.

R. Matteson, S. L. Archer, & J. L. Orlofsky, Ego identity: A handbook for psychosocial research

(pp. 1-21). New York: Springer-Verlag.

Marcia, J. E. (1994). Identity and psychotherapy. In S. L. Archer (Ed.), Interventions for adolescent

identity development (pp. 29–46). Thousand Oaks, CA: Sage.

Marcia, J. E. (1995). The empirical study of ego identity. In H. A. Bosma, T. G. Graafsma, H. D.

Grotevant, & D. J. de Levita (Eds.), Identity and development: An interdisilinary approach (pp.

67-80). Thousand Oaks, CA: Sage.

Marcia, J. E., Waterman, A. S., Matteson, D. R., Archer, S. L., & Orlofsky, J. L. (1993). Ego identity: A

handbook of psychosocial research. New York: Springer.

Mariotto, A., Rowland, J. H., Yabroff, K. R., Scoppa, S., Hachey, M., Ries, L., & Feuer, E. J. (2009).

Long-term survivors of childhood cancers in the United States. Cancer Epidemiol Biomarkers

Prev, 18, 1033–1040. doi:10.1158/1055-9965.EPI-08-0988


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

259

Markstorm, C., Ascione, F.R., Braegger, D., Adams, R.G . (1993). Promotion of ego identity

developement: Can short term intervention facilitate growth? . Journal of Adolescence, 16 , 217-

224.

Markstrom-Adams, C., Ascione, F. R., Braegger, D., & Adams, G. R. (1993). Promotion of ego identity

development: Can short term intervention facilitate growth? Journal of Adolescence, 16, 217-224.

doi:10.1006/jado.1993.1020

Markstrom-Adams, C., Ascione, F. R., Braegger, D., & Adams, G. R. (1993). Promotion of ego-identity

development: Can short-term intervention facilitate growth? Journal of Adolescence, 16, 217–

224. doi:10.1006/jado.1993.1020

Markus, H., & Nurius, P. (1986). Possible selves. American Psychologist, 954–969.

Markus, H.,Nurius, P. (1986). Possible selves. American Psychologist, 954–969.

McAdams, D. P. (2006). The problem of narrative coherence. Journal of Constructivist Psychology, 19,

109–125. doi:10.1080/10720530500508720

McAdams, D. P. (2006). The problem of narrative coherence. Journal of Constructivist Psychology, 109–

125.

McGregor, I., & Little, B. R. (1998). Personal projects, happiness, and meaning: On doing well and being

yourself. Journal of Personality and Social Psychology, 74, 494-512. doi:10.1037/0022-

3514.74.2.494

Meadows, A. T., Black, B., Nesbit, M. E., Strong, L. C., Nicholson, H. S., Green, D. M., . . . Lozowski, S.

L. (1993). Longterm survival: Clinical care, research, and education. Cancer, 71, 3213–3215.

doi:10.1002/1097-0142(19930515)71:10+<3213::AID-CNCR2820711708>3.0.CO;2-C

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

260

Meeus, W. (1992). Towards a psychosocial analysis of adolescent identity: An evaluation of the

epigenetic theory (Erikson) and the identity status model (Marcia). In W. Meeus, M. de Goede,

W. Kox, & K. Hurrelmann (Eds.), Adolescence, careers and cultures (pp. 55-77). New York: De

Gruyter.

Meeus, W. (1996). Studies on identity development in adolescence: An overview of research and some

new data. Journal of Youth and Adolescence, 25, 569–598. doi:10.1007/BF01537355

Meeus, W. (2011). The Study of Adolescent Identity Formation 2000–2010: A Review of Longitudinal

Research. Journal of Research on Adolescence, 21, 75–94. doi:10.1111/j.1532-

7795.2010.00716.x

Meeus, W., Iedema, J., Helsen, M., & Vollebergh, W. (1999). Patterns of adolescent identity

development: Review of literature and longitudinal analysis. Developmental Review, 19, 419–

461. doi:10.1006/drev.1999.0483

Meldrum, M. L., Tsao, J. C., & Zeltzer, L. K. (2009). “I can’t be what I want to be”: Children’s narratives

of chronic pain experiences and treatment outcomes. Pain Medicine, 10, 1018–1034.

doi:10.1111/j.1526-4637.2009.00650.x

Melton, A. M., & Schulenberg, S. E. (2007). On the relationship between meaning in life and boredom

proneness: examining a logotherapy postulate. Psychological Reports, 101, 1016-1022.

doi:10.2466/pr0.101.4.1016-1022

Melton, A. M., & Schulenberg, S. E. (2008). On the Measurement of Meaning: Logotherapy's Empirical

Contributions to Humanistic Psychology. The Humanistic Psychologist, 36, 31-44.

doi:10.1080/08873260701828870


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

261

Merlijn, P. B., Hunfeld, J. A., van der Wouden, J., Hazebroek-Kampschreur, A. A., Koes, B. W., &

Passchier, J. (2003). Psychosocial factors associated with chronic pain in adolescents. Pain, 101,

33–43. doi:10.1016/S0304-3959(02)00289-0

Morse, J. M. (1991). Approaches to qualitative-quantitative methodological triangulation. Nursing

Research, 40, 120-123. doi:10.1097/00006199-199103000-00014

Moshman, D. (2005). Adolescent Psychological Development: Rationality, Morality and Identity (2nd

ed.). London: Lawerence Erlbaum Associates, Publishers.

Moshman, D. (2005). Adolescent Psychological Development: Rationality, Morality and Identity (Second

edition). London: Lawerence Erlbaum Associates, Publishers.

Murphy, J. P. (1990). Pragmatism: From Peirce to Davidson. Boulder, CO: Westview Press.

Neglia, J. P., & Nesbit, M. E. (1993). Care and treatment of long-term survivors of childhood cancer.

Cancer, 71, 3386–3391.

Neville, K. (1998). The Relationships Among Uncertainty, Social Support, and Psychological Distress in

Adolescents Recently Diagnosed With Cancer. Journal of Pediatric Oncology Nursing, 15, 37-

46. doi:10.1177/104345429801500106

Nicholson, H. S., Fears, T. R., & Byrne, J. (1994). Death during adulthood in survivors of childhood and

adolescent cancer. Cancer, 73, 3094–3102. doi:10.1002/1097-0142(19940615)73:12<3094::AID-

CNCR2820731231>3.0.CO;2-E

Niederhuber, J. E., Reaman, G., Anderson, B., & Albritton, K. (2006). Cancer Epidemiology in Older

Adolescents and Young Adults 15 to 29 Years of Age. In A. Bleyer, M. O’Leary, R. Barr, & L.

Ries (Eds.), Cancer Epidemiology in Older Adolescents and Young Adults 15 to 29 Years of Age,

Including SEER Incidence and Survival: 1975-2000. Bethesda, Maryland: NIH Pub.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

262

Olson, K., Hanson, J., & Michaud, M. (2003). A phase II trial of Reiki for the management of pain in

advanced cancer patients. Journal of Pain and Symptom Managment, 26, 990-997.

O'Malley, J. E., Foster, D., Koocher, G., & Slavin, L. (1980). Visible physical impairment and

psychological adjustment among pediatric cancer survivors. The American Journal of Psychiatry,

137, 94-96. doi:10.1176/ajp.137.1.94

Palermo, T. M. (2000). Impact of recurrent and chronic pain on child and family daily functioning: a

critical review of the literature. Journal of Developmental & Behavioral Pediatrics, 21, 58-69.

Papini, D. R., Micka, J. C., & Barnett, J. K. (1989). Perceptions of intrapsychic and extrapsychic

functioning as bases of adolescent ego identity status. Journal of Adolescent Research , 4, 462-

482 . doi:10.1177/074355488944005

Parkin, M., Bray, F., Ferlay, J., & Pisani, P. (2001). Estimating the world cancer burden: Globocan 2000.

International Journal of Cancer, 94, 153–156. doi:10.1002/ijc.1440

Paul, R. (2005). The state of critical thinking today. New Directions for Community Colleges, 2005, 27–

38. doi:10.1002/cc.193

Perquin, C. W., Hunfeld, J. A., Hazebroek-Kampschreur, A. A., van Suijlekom-Smit, L. W., Passchier, J.,

Koes, B. W., & van der Wouden, J. C. (2001). Insights in the use of health care services in

chronic benign pain in childhood and adolescence. Pain, 94, 205–213. doi:10.1016/S0304-

3959(01)00355-4

Peterson, C. C., & Palermo, T. M. (2004). Parental reinforcement of recurrent pain: the moderating

impact of child depression and anxiety on functional disability. Journal of Pediatric Psychology,

29, 331-41. doi:10.1093/jpepsy/jsh037


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

263

Phipps, S., & Srivastava, D. K. (1997). Repressive adaptation in children with cancer. Health Psychology,

16, 521–528. doi:10.1037/0278-6133.16.6.521

Pinquart, M., & Shen, Y. (2011). Anxiety in children and adolescents with chronic physical illnesses: a

meta-analysis. Acta Paediatrica, 100, 1069–1076. doi:10.1111/j.1651-2227.2011.02223.x

Podd, M. (1972). Ego identity status and morality: The relationship between two developmental

constructs. Developmental Psychology, 6, 497–507. doi:10.1037/h0032611

Podd, M. H., Marcia, J. E., & Rubin, B. M. (1970). The effects of ego identity and partner perception on a

prisoner’s dilemma game. Journal of Social Psychology, 82, 117-126.

doi:10.1080/00224545.1970.9919936

QSUT. (2012). Raport mbi epidemiologjine e kancerit në periudhën e adoleshencës. Tiranë: Qendra

Spitalore Universitare "Nënë Tereza".

Quittner, A. L. (1992). Re-examining research on stress and social support: The importance of contextual

factors. In A. La Greca, L. Siegel, J. Wallander, & C. Walker (Eds.), Stress and coping in child

health (pp. 85-115). New York: Guilford.

Rainey, L. (1982). Adolescents with cancer. In R. O. Pasnau (Ed.), Psychosocial Aspects of Medical

Practice: Children and Adolescents (pp. 180-190). Menlo-Park, CA: Addison-Wesley Publishing

Company.

Rapaport, D. (1958). A historical survey of psychoanalytic ego psychology. Bulletin of the Philadelphia

Association for Psychoanalysis, 105–120.

Rapaport, D. (1958). A historical survey of psychoanalytic ego psychology. Bulletin of the Philadelphia

Association for Psychoanalysis, 105–120.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

264

Rapaport, D. (1959). A historical survey of psychoanalytic ego psychology. In E. Erikson, Identity and

the life cycle (pp. 5-17). New York: International Universities Press.

Rapaport, D. (1959). A historical survey of psychoanalytic ego psychology. In E. H. Erikson, Identity and

the life cycle (pp. 5-17). New York: International Universities Press.

Rasmussen, J. E. (1964). Relationship of ego identity to psychosocial effectiveness. Psychological

Reports, 15, 815-825. doi:10.2466/pr0.1964.15.3.815

Raush, H. L. (1965). Interaction Sequences. Journal of Personality and Social Psychology, 487-499.

Rechner, M. (1990). Adolescents with cancer: Getting on with life. Journal of Paediatric Oncology

Nursing, 7, 139-144. doi:10.1177/104345429000700403

Reicher, S. (1994). Particular methods and general assumptions. Journal of Community & Applied Social

Psychology, 4, 299–303. doi:10.1002/casp.2450040409

Ritchie, M. (2001). Sources of Emotional Support for Adolescents With Cancer. Journal of Pediatric

Oncology Nursing, 18, 105-110. doi:10.1177/104345420101800303

Roazen, P. (1976). Erik H. Erikson: The power and limits of a vision. New York: Free Press.

Roazen, P. (1976). Erik H. Erikson: The Power and Limits of a Vision. London: Jason Aronson, Inc.;

Reprint edition (June 1, 1997).

Roazen, P. (1976). Erik H. Erikson: The Power and Limits of a Vision (Reprint (June 1, 1997) ed.).

London: Jason Aronson, Inc.

Robison, L. L. (1993). Issues in the consideration of intervention strategies in long-term survivors of

childhood cancer. Cancer, 71, 3406–3410. doi:10.1002/1097-

0142(19930515)71:10+<3406::AID-CNCR2820711745>3.0.CO;2-3


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

265

Rodriguez, E. M., Dunn, M. J., Zuckerman, T., Vannatta, K., Gerhardt, C. A., & Compas, B. E. (2012).

Cancer-related sources of stress for children with cancer and their parents. Journal of Pediatric

Psychology, 37, 185–197. doi:10.1093/jpepsy/jsr054

Roeser, R. W., Peck, S. C., & Nasir, N. S. (2006). Self and identity processes in school motivation an

achievement. In P. A. Winne, Handbook of educational psychology (pp. 391–424). Mahwah, NJ:

Lawrence Erlbaum Associates.

Roeser, R. W., Peck, S. C., & Nasir, N. S. (2006). Self and identity processes in school motivation and

achievement. In P. A. Alexander, & P. H. Winne, Handbook of Educational Psychology (pp.

391–424). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.

Rorty, R. (1990). The Dangers of Over-Philosophication — Reply to Arcilla and Nicholson. Educational

Theory, 40, 41–44. doi:10.1111/j.1741-5446.1990.00041.x

Rosenberg, M. (1965). Society and the adolescent self-image. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Roth-Isigkeit, A., Thyen, U., Stöven, H., Schwarzenberger, J., & Schmucker, P. (2005). Pain among

children and adolescents: restrictions in daily living and triggering factors. Pediatrics, 115, e152-

162.

Ruccione, K. S. (1994). Issues in survivorship. In C. L. Schwarts, W. L. Hobbie, L. S. Constine, & K. S.

Ruccione (Eds.), Survivors of childhood cancer: Assessment and managemnet (pp. 329-337). St.

Louis, Missouri, USA: Mosby-Year Book, Inc.

Sandstrom, M. J., & Schanberg, L. E. (2004). Brief Report: Peer Rejection, Social Behavior, and

Psychological Adjustment in Children with Juvenile Rheumatic Disease. Journal of Pediatric

Psychology, 29, 29-34. doi:10.1093/jpepsy/jsh004

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

266

Sani, F., & Todman, J. (2006). Experimental Design and Statistics for Psychology: A First Course.

Oxford, UK: Blackwell Publishing Ltd. doi:10.1002/9780470776124.ch4

Sansom-Daly, U. M., Wakefield, C. E., Bryant, R. A., Butow, P., Sawyer, S., Patterson, P., . . . Cohn, R.

J. (2012). Online group-based cognitive-behavioural therapy for adolescents and young adults

after cancer treatment: A multicenter randomised controlled trial of Recapture Life-AYA. BMC

Cancer, 12, 339. doi:10.1186/1471-2407-12-339

Sayer, A. G., Hauser, S. T., Jacobson, A. M., Wilett, J. B., & Cole, C. F. (1995). Developmental

influences on adolescent health. In J. Wallander, & L. J. Siegel (Eds.), Adolescent Health

Problems : Behavioral Perspectives (pp. 22-51). New York: Guilford Press.

Schanberg, L. E., Anthony, K. K., Gil, K. M., & Maurin, E. C. (2003). Daily pain and symptoms in

children with polyarticular arthritis. Arthritis & Rheumatism. Arthritis & Rheumatism, 48, 1390–

1397. doi:10.1002/art.10986

Schildkraut, D. (2007). Defining American identity in the twenty-first century: How much “there” is

there? The Journal of Politics, 597–615.

Schildkraut, D. J. (2007). Defining American identity in the twenty-first century: How much "there" is

there? The Journal of Politics, 69, 597–615. doi:10.1111/j.1468-2508.2007.00562.x

Schur, H. V., Gamsu, D. S., & Barley, V. M. (1999). The young person’s perspective on living and

coping with diabetes. Journal of Health Psychology, 4, 223–236.

doi:10.1177/135910539900400215

Schwartz, L. A., & Drotar, D. (2006). Posttraumatic stress and related impairment in survivors of

childhood cancer in early adulthood compared to healthy peers. Journal of Pediatric Psychology,

31, 356–366. doi:10.1093/jpepsy/jsj018


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

267

Schwartz, L. H., Bogaerts, J., Ford, R., Shankar, L., Therasse, P., Gwyther, S., & Eisenhauer, E. A.

(2009). Evaluation of lymph nodes with RECIST 1.1. European Journal of Cancer, 45, 261-267.

doi:10.1016/j.ejca.2008.10.028

Schwartz, S. J. (1996). Ego identity, personal expressiveness, and identity style. Unpublished master’s

thesis. Tallahassee: Florida State University .

Schwartz, S. J. (2001). The Evolution of Eriksonian and, Neo-Eriksonian Identity Theory and Research:

A Review and Integration. Identity: An International Journal of Theory and Research, 7-58.

Schwartz, S. J. (2001). The Evolution of Eriksonian and, Neo-Eriksonian Identity Theory and Research:

A Review and Integration. Identity: An International Journal of Theory and Research, 1, 7-58.

doi:10.1207/S1532706XSCHWARTZ

Sedikides, C. B. (2001). Individual self, relational self, collective self. Philadelphia: Psychology Press.

Sedikides, C., & Brewer, M. B. (2001). Individual self, relational self, collective self. Philadelphia:

Psychology Press.

SEER. (2009). SEER Cancer Statistics Review, 1975-2006. (M. J. Horner, L. Ries, M. Krapcho, N.

Neyman, R. Aminou, N. Howlader, . . . B. K. Edwards, Eds.) Retrieved from Surveillance,

Epidemiology, and End Results Program: http://seer.cancer.gov/csr/1975_2006/

Seidman, I. (2015). Interviewing as Qualitative Research: A Guide for Researchers in Education and

Social Science (fourth edition). New York: Teachers College Press.

Seiffge-Krenke, I. (1995). Ways of coping with everyday problems and minor events. In I. Seiffge-

Krenke (Ed.), Stress, coping, and relationships in adolescence (pp. 94–129). New Jersey:

Lawrence Erlbaum Associates, Inc.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

268

Serafini, T. E., & Adams, G. R. (2002). Functions of Identity: Scale Construction and Validation. An

International Journal of Theory and Research, 2, 363–391. doi:10.1207/S1532706XID0204_05

Simmons, D. D. (1982). Identity achievement and axiological maturity. Social Behavior and Personality,

11, 101–104. doi:10.2224/sbp.1983.11.2.101

Simmons, D. D. (1983). Identity achievement and axiological maturity. Social Behavior and Personality

11, 101–104.

Skoe, E. E., & Marcia, J. E. (1991). A care-based measure of morality and its relation to ego identity.

Merrill-Palmer Quarterly, 37, 289-304.

Skorikov, V. B., & Vondracek, F. W. (2011). Occupational identity. In S. J. Schwartz, K. Luyckx, & V.

L. Vignoles (Eds.), Handbbok of identity theory and research (pp. 693-714). New York:

Springer.

Slife, B. D., & Williams, R. N. (1995). What’s behind the research? Discovering hidden assumptions in

the behavioral sciences. Thousand Oaks, CA: Sage.

Slugoski, B. R., Marcia, J. E., & Koopman, R. F. (1984). Cognitive and social interactional characteristics

of ego identity statuses in college males. Journal of Personality and Social Psychology, 47, 646–

61. doi:10.1037/0022-3514.47.3.646

Smith, M. S., Martin-Herz, S. P., Womack, W. M., & Marsigan, J. L. (2003). Comparative study of

anxiety, depression, somatization, functional disability, and illness attribution in adolescents with

chronic fatigue or migraine. Pediatrics, 111, e376-e381.

Soenens, B., & Vansteenkiste, M. (2010). A theoretical upgrade of the concept of parental psychological

control: Proposing new insights on the basis of self-determination theory. Developmental Review,

30, 74–99. doi:10.1016/j.dr.2009.11.001


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

269

Spears, R. (2010). Group rationale, collective sense: Beyond intergroup bias. British Journal of Social

Psychology, 49, 1–20. doi:10.1348/014466609X481308

Ståhla, M., Mikkelsson, M., Kautiainenb, H., Häkkinen, A., Ylinena, J., & Salminen, J. J. (2004). Neck

pain in adolescence. A 4-year follow-up of pain-free preadolescents. Pain, 110, 427–431.

doi:10.1016/j.pain.2004.04.025

Stein, R. E., Bauman, L. J., Westbrook, L. E., Coupey, S. M., & Ireys, H. T. (1993). Framework for

identifying children who have chronic conditions: the case for a new definition. The Journal of

Pediatrics, 122, 342-347.

Steinhorn, S. (1981). Progress in the treatment of acute leukemia: A review. Medical Paediatric

Oncology, 9, 333-346.

Tashakkori, A., & Teddlie, C. (2003). Handbook of mixed methods in social and behavioral research.

Thousand Oaks, CA: Sage.

Tebbi, C., & Mallon, J. (1988). Long-Term Psychosocial Outcome Among Cancer Amputees in

Adolescence and Early Adulthood. Journal of Psychosocial Oncology, 5, 69-82.

doi:10.1300/J077v05n04_06

Trask, P., Paterson, A., Trask, C., Bares, C., Birt, J., & Maan, C. (2003). Parent and Adolescent

Adjustment to Pediatric Cancer: Associations with Coping, Social Support, and Family Function.

Journal of Pediatric Oncology Nursing, 20, 36-47. doi:10.1053/jpon.2003.5

Vingoles, L. S. (2010). Introduction: Toward an Integrative View of Identity. In L. S. Vingoles,

Handbook of Identity Theory and Research (pp. 1-30). New York: Springer.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

270

Vingoles, V. L., Schwartz, S. J., & Luyckx, K. (2010). Introduction: Toward an Integrative View of

Identity. In S. J. Schwartz, K. Luyckx, & V. L. Vignoles, Handbook of Identity Theory and

Research (pp. 1-30). New York: Springer.

Voell, S. (2012). The Smiling Daughters’: Traditional Clan-structures and Customary Law in

Postsocialist Albania. In A. Hemming, G. Kera, & E. Pandelejmoni (Eds.), Albania: Family,

Society and Culture in the 20th Century (Studies on South East Europe) (pp. 147-162). Münster:

Lit-Verlag.

Wagner, J. L., Connelly, M., Brown, R. T., Taylor, L. C., Rittle, C., & Wall-Cloues, B. (2004). Predictors

of Social Anxiety in Children and Adolescents with Sickle Cell Disease. Journal of Clinical

Psychology in Medical Settings, 11, 243-252. doi:10.1023/B%3AJOCS.0000045344.05747.d3

Walco, G. A., Rozelman, H., & Aaron Maroof, D. (2009). The Assessment and Management of Chronic

and Recurrent Pain in Adolescents. In W. T. O'Donohue (Ed.), Behavioral Approaches to

Chronic Disease in Adolescence (pp. 163-175). New York: Springer.

Walco, G. A., Rozelman, H., & Maroof, D. A. (2009). The assessment and management of chronic and

recurrent pain in adolescents. In W. T. O'Donohue, & L. W. Toll (Eds.), Behavioral approaches

to chronic disease in adolescence: A guide to integrative care. New York, NY: Springer Science

+ Business Media.

Walker, L. S., Claar, R. L., & Garber, J. (2002). Social consequences of children’s pain: When do they

encourage symptom maintenance? Journal of Pediatric Psychology, 27, 689–698.

doi:10.1093/jpepsy/27.8.689

Walker, L. S., Levy, R. L., & Whitehead, W. E. (2006). Validation of a measure of protective parent

responses to children's pain. Clinical Journal of Pain, 22, 712–716.

doi:10.1097/01.ajp.0000210916.18536.44


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

271

Walker, L. S., Williams, S. E., Smith, C. A., Garber, J., Van Slyke, D. A., Lipani, T., . . . Naliboff, B. D.

(2006). Validation of a Symptom Provocation Test for Laboratory Studies of Abdominal Pain and

Discomfort in Children and Adolescents. Journal of Pediatric Psychology, 31, 703–713.

doi:10.1093/jpepsy/jsj062

Ward-Smith, P., Linn, J. B., Korphage, R. M., Christenson, K., Hutto, C. J., & Hubble, C. L. (2007).

Development of a Pediatric Palliative Care Team. Journal of Pediatric Health Care, 21, 245–249.

doi:10.1016/j.pedhc.2006.08.002

Warner , D. E., & Hauser, S. T. (2009). Unique Considerations when Treating Adolescents with Chronic

Illness. In W. T. O’Donohue, & L. W. Tolle (Eds.), Behavioral Approaches to Chronic Disease

in Adolescence (pp. 15-28). New York: Springer ScienceþBusiness Media. doi:10.1007/978-0-

387-87687-0_1

Waterman, A. S. (1982). Identity development from adolescence to adulthood: An extension of theory

and a review of research. Developmental Psychology, 18, 341–358.

Waterman, A. S. (1985). Identity in adolescence: Processes and contents. New directions in child

development. San Francisco: Jossey-Bass.

Waterman, A. S. (1999). Identity, the identity statuses, and identity status development: A contemporary

statement. Developmental Review, 19, 591–621. doi:10.1006/drev.1999.0493

Waterman, A. S. (2011). Eudaimonic identity theory: Identity as self discovery. In S. J. Schwartz, K.

Luyckx, & V. L. Vignoles (Eds.), Handbook of identity theory and research. Vol. 1. Structures

and process (pp. 357–379). New York, NY: Springer.

Watzlawick, P., Beavin, J. H., & Jackson, D. D. (1967). Pragmatics of human communication-a study of

interactional patterns, pathologies and paradoxes. New York: Norton.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

272

Weekes, D., & Kagan, S. (1993). Adolescents completing cancer therapy: Meaning, perception, and

coping. Oncology Nursing Forum, 21, 663-670.

Weekes, D., Kagan, S., James, K., & Seboni, N. (1993). The Phenomenon of Hand Holding as a Coping

Strategy in Adolescents Experiencing Treatment-Related Pain. Journal of Pediatric Oncology

Nursing , 10, 19-25. doi:10.1177/104345429301000105

Weigers, M. E., Chester, M. A., Zebrack, B. J., & Goldman, S. (1999). Self-Reported Worries Among

Long-Term Survivors of Childhood Cancer and Their Peers. Journal of Psychosocial Oncology,

16, 1-23. doi:10.1300/J077V16N02_01

Weiner, D., Burhansstipanov, L., Krebs, L. U., & Restivo, T. (2005). From survivorship to thrivership:

Native peoples weaving a healthy life from cancer. Journal of Cancer Education, 20, 28–32.

Weiss, R. H. (1984). The relationship between ego identity status and moral reasoning level and their

cognitive correlates in females. Dissertation Abstracts International,46 , 2842B.

Weiss, R. H. (1984). The relationship between ego identity status and moral reasoning level and their

cognitive correlates in females. Dissertation Abstracts International, 46, 108-119.

Wertz, F. J. (1984). Procedures in phenomenological research and the question of validity. In C.

Aanstoons (Ed.), Exploring the lived world: Readings in phenomeenological psychology (pp. 29-

48). Carrolton: West Georgia College.

Wertz, F. J. (2005). Phenomenological research methods for counseling psychology. Journal of

Counseling Psychology, 52, 167-177. doi:10.1037/0022-0167.52.2.167

Whyte, F., & Smith, L. (1997). A literature review of adolescence and cancer. European Journal of

Cancer Care, 6, 137-146. doi:10.1046/j.1365-2354.1997.00022.x


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

273

Wicksell, R. K., Melin, L., & Olsson, G. L. (2007). Exposure and acceptance in the rehabilitation of

adolescents with idiopathic chronic pain – A pilot study. European Journal of Pain, 11, 267–274.

doi:10.1016/j.ejpain.2006.02.012

Wiley, E.,R., Berman,L., S. (2012). The relationships among caregiver and adolescent identity

status,identity distress and psychological adjustment. Journal of Adolescence, 1203-1213.

Wiley, R. E., & Berman, S. L. (2012). The relationships among caregiver and adolescent identity status,

identity distress and psychological adjustment. Journal of Adolescence, 35, 1203-1213.


Wiley, R. E., & Berman, S. L. (2012). The relationships among caregiver and adolescent identity status,

identity distress and psychological adjustment. Journal of Adolescence, 35, 1203–1213.


Willig, C. (2008). Introducing Qualitative Research in Psychology. Glasgow: McGraw-Hill Education.

Winnicott, D. W. (1965). The maturational processes and the facilitating environment. New York:

International Universities Press.

Woodgate, R. L. (2006). The Importance of Being There: Perspectives of Social Support by Adolescents

With Cancer. Journal of Pediatric Oncology Nursing, 23, 122-134.

doi:10.1177/1043454206287396

Woolf, C. J., & Salter, M. W. (2000). Neuronal plasticity: increasing the gain in pain. Science, 288, 1765-

1769. doi:10.1126/science.288.5472.1765

Yauch, C. A., & Steudel, H. J. (2003). Complementary Use of Qualitative and Quantitative Cultural

Assessment Methods. Organizational Research Methods, 6, 465-481.

doi:10.1177/1094428103257362

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

274

Yoder, A. E. (2000). Barriers to ego identity status formation: a contextual qualification of Marcia's

identity status paradigm. Journal of Adolescence, 23, 95-106. doi:10.1006/jado.1999.0298

Zeltzer, L. K. (1993). Cancer in adolescents and young adults: Psychosocial aspects of long term

survivors. Cancer, 71, 3463–3468. doi:10.1002/1097-0142(19930515)71:10+<3463::AID-

CNCR2820711753>3.0.CO;2-B


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

275

APENDIX

Apendix 1: Leja për përdorimin e CORE-OM

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

276

Apendix 2: Leja për përdorimin e ISI 5


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

277

Apendix 3: Leja për përdorimin e instrumentave për matjen e statuseve të identitetit

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

278

Apendix 4: Një nga 13 kërkesat e IZHA për të mbledhur të dhënat


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

279

Apendix 5: Instrumentat e studimeve ndërseksionale

I dashur djalë/vajzë!

Ne po zhvillojmë një projekt në Shqipëri, me individë si ju, dhe shpresojmë që ju të na ndihmoni. Mënyra

se si ju mund të na ndihmoni është duke ju përgjigjur disa pyetjeve për veten tuaj se si jeni, si ndiheni ose

si mendoni për gjëra të ndryshme. Në çdo rast, ne duam të dime vetëm mendimin tuaj të sinqertë rreth

pyetjeve.

Ka disa çështje shumë të rëndësishme që ju duhet të kuptoni përpara se të fillojmë. Njëra nga këto, ju nuk

jeni të detyruar ta plotësoni këtë pyetësor. Ju mund të vendosni të mos e plotësoni këtë pyetësor që

përpara se të filloni. Për më tepër, të gjitha përgjigjet që do të jepni në këtë pyetësor do të jenë

konfidenciale. Kjo do të thotë se askush prej nesh asnjëherë nuk do marrë vesh përgjigjet tuaja. Mësuesit

tuaj nuk do t’i dinë, mjekët tuaj nuk do ti dinë, prindërit tuaj nuk do t’i dinë dhe ne që po merremi me këtë

projekt nuk do ti dimë. Ne nuk do ti dimë sepse do të vendosim një kod anonim në secilin prej

pyetësorëve. Ne e bëjmë këtë për dy arsye.

Ne jemi të interesuar të mësojmë se si të rinjtë në moshën tuaj mendojnë në përgjithësi dhe nuk duam të

dimë se si mendon çdo person në veçanti. Arsyeja tjetër është se ne duam që ju të ndjeheni të lirë për t’u

përgjigjur sinqerisht, sepse ju e dini që askush nuk do ta marrë vesh sesi jeni përgjigjur.

Nëse ju keni ndonjë pyetje ndërkohë që jeni duke plotësuar pyetësorin, ne do t’ju përgjigjemi. Për më

shumë informacion mund të kontaktoni Skerdi Zahaj, në Departamentin e Psikologjisë dhe Pedagogjisë,

në Universitetin e Tiranës, zyra 122, në cel: 069 27 200 20, email: [email protected] ose në

adresën e facebook: skerdi zahaj.

JU LUTEMI T’I PËRGJIGJENI TË GJITHË PYETËSORIT!

Faleminderit!

Rreth jush dhe familjes suaj 8. Ku punon nëna juaj?

_____________________________________________ 1. Sa vjeç/

jeni_____________________________

2. Ju jeni:

a. Djalë

b. Vajzë

9. Ku punon babai juaj?

_____________________________________________

3. Cila është përkatësia juaj fetare?

a. I Krishter Ortodoks

b. Katolik

c. Myslyman

d. Asnjë

e. Tjetër

(Specifiko)_________________________

10. Cili është niveli më i lartë i arsimit i nënës suaj?

a) Pa arsim

b) Fillore

c) Tetë-vjeçare

d) Shkollë e mesme

e) Universitet

f) Master\ Doktoraturë

4. A shkoni në shkollë?

a. Po

b. Jo

11. Cili është niveli më i lartë i arsimit i babait tuaj?

a) Pa arsim

b) Fillore

mailto:[email protected]

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

280

5. Nësë jeni në shkollë, ju po vazhdoni

studimet e

a. Mesme

b. Larta

c. Master

d. Tjetër

(Specifiko)____________________

c) Tetë-vjeçare

d) Shkollë e mesme

e) Universitet

f) Master\ Doktoraturë

6. Në cilin vit të studimeve jeni?

a. Viti i I

b. Viti i II

c. Viti III

d. Tjetër

____________________________

12. A vuani nga ndonjë sëmundje? a. Po b.

Jo

Nëse po, si quhet sëmundja?

____________________________________________

7. Nëse jeni në shkollë, ju lutemi shkruani

notën mesatare për secilën nga lëndët e

mëposhtme.

a. Gjuhë Shqipe dhe Letërsi

______________

b. Matematikë

_________________________

c. Anglisht

____________________________

13. Nëse keni munguar në shkollë për shkak të

sëmundjes, mesatarisht, sa javë keni munguar?

______________

14. Nëse mungoni në shkollë, sa ditë në javë mungoni

zakonisht? ___________________

Shumë të rinj vuajnë nga sëmundje ose dhimbje të ndryshme. Sëmundja dhe dhimbja mund të

ndikojë në jetën e të rinjve në shumë mënyra. Më poshtë do të lexoni disa pyetje. Përpiquni që t’ju

përgjigjeni atyre sa më qartë.

1. Cila ishte mosha juaj kur filloi

sëmundja/dhimbja?

_____________vjeç _________________muajsh

2.Sipas shkallës së mëposhtme nga 1 në 10, qarkoni një numër se sa e fortë ka qënë sëmundja/dhimbja

javën e kaluar?

Aspak 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Më e forta e

mundshme

2.Sipas shkallës së mëposhtme nga 1 në 10, qarkoni një numër se sa e forte është sëmundja/dhimbja në

këtë moment?

Aspak 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Më e forta e

mundshme


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

281

Më poshtë do të lexoni disa pohime që mund t’ju përshtaten ose jo. Ju lutemi lexoni secilin prej

pohimeve dhe shënjoni me kryq (x) fjalën e cila përshkruan më së miri shpeshtësinë me të cilën

keni përjetuar secilën prej tyre gjatë dy javëvë të fundit.

Në këtë seksion përshkruani jetën tuaj sociale dhe marrëdheniet me njerëzit e tjerë.

Nr. Kurrë Rrallë Ndonjëherë Shpesh Gjithmonë

1. Unë dal dhe takoj miqtë 2. Unë kaloj kohë duke biseduar me njerëzit 3. Mua më pëlqejnë aktivitetet sociale 4. Unë ndjehem i largët nga miqtë e mi 5. Unë kam vështirësi të kaloj kohë me grupe

njerëzish

6. Unë qëndroj në kontakt me miqtë e mi 7. Unë ndjej sikur miqtë e mi nuk duan të më

shohin

8. Unë shkoj në kinema, koncerte ose pub-e 9. Unë i humbas mundësitë për të kaluar kohë me

njerëzit e tjerë

Në këtë seksion ju lutemi na tregoni aktivitetet që kryeni dhe vështirësitë me të cilat përballeni

Nr. Kurrë Pothuajse

kurrë

Ndonjëherë Shpesh Gjithmonë

10. Unë kam nevojë për ndihmë kur

vishem ose bëj banjë

11. Unë mund ti ngjis një grup shkallësh

normale

12. Unë qëndroj shtrirë dhe pushoj gjatë

ditës

13. Unë eci vetëm me paterica, bastun ose

me ndihmen e dikujt

14. Unë mund të dal vetë nga shtëpia 15. Unë kam nevojë për ndihmë gjatë disa

lëvizjeve (dal nga makina ose nga

vaska)

SEKSIONI 1

SEKSIONI 2

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

282

16. Une eci normalisht 17. Une bëj aktivitete fizike, çlodhjeje

dhe argëtuese

18. Unë ngre objekte të rënda

Në këtë seksion jemi të interesuar të na tregoni për ndjenjat dhe përjetimet që mund të keni


Kurrë


19. Unë ndjehem i/e trishtuar 20. Unë ndjehem i/e pashpresë për të

ardhmen

21. Unë e kam të vështirë që të

përqëndrohem

22. Unë ndjehem i/e dekurajuar 23. Unë mendoj për veten në mënyrë

negative

24. Unë ndjej se çdo gje që unë bëj është e

mundimshme


kurrë


25. Unë shqetësohem për të ardhmen 26. Unë ndjehem nervoz 27. Unë ndjejë panik 28. Unë ndjehem i/e lehtësuar 29. Unë ndjehem i pasigurt 30. Unë ndjehem i lëkundur 31. Unë ndjehem i friksuar


kurrë


32. Unë shqetësohem për problemet e

sëmundjes/dhimbjes time

33. Unë i shmang aktivitetet që shkaktojnë

dhimbje

SEKSIONI 4

SEKSIONI 5

SEKSIONI 3


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

283

34. Kur mendoj për sëmundjen/dhimbjen

time, mërzitem shumë

35. Jam i trembur nga sëmundja/dhimbja 36. Unë shqetësohem se do të bëj diçka që

do më përkeqësojë

sëmundjen/dhimbjen

37. Kur kam dhimbje, mendoj se diçka e

dëmshme po ndodh

38. Unë jam i friksuar të lëviz për shkak të

dhimbjes


kurrë


39. Jeta familjare është stresuese 40. Ne bëjmë aktivitete argëtuese si familje 41. Ka zënka midis antarëve të familjes

time

42. Prindërit e mij duken të shqetësuar 43. Unë ndjehem i afërt me antarët e tjerë

të familjes

44. Familja ime është e lumtur 45. Unë nuk jam i lumutur me jetën time

familjare

46. Rutinat tona familjare janë ndërprerë 47. Familja ime funksionon vërtetë mirë 48. Aktivitetet familjare ndërpriten për

shkak të dhimbjes time

49. Në shtëpinë time ka konflikte 50. Ne na duhet që të anullojmë ose të

ndryshojmë planet

Në seksionin e mëposhtëm ne jemi të interesuar për të mësuar se si e shikoni ju veten dhe gjërat

që ju bëni në krahasim me të tjerët në të njëjtën moshë me ju. Ju lutemi lexoni secilin pohim me

vëmendje dhe mendoni PËR SECILIN POHIM NË KRAHASIM ME TË TJERËT.

Është shumë e rëndësishme që jut i përgjigjeni çdo pyetje edhe nëse ju duket se nuk i përshtatet

dikujt në moshën tuaj. Gjithashtu, kujtoni që një 11 vjeçar dhe një 18 vjeçar i bëjnë gjërat

ndryshe dhe është e rëndësishme që ta krahasoni veten me të tjerët që kanë të njëjtën moshë me

ju. Për shembull, nëse keni përfunduar shkollën dhe progresi juaj ka qënë afërsisht njësoj me të

tjerët atëherë zgjidhni Njësoj ndërsa nëse keni ndjerë që progresi juaj ka qënë shumë mbrapa të

tjerëve atëherë zgjidhni Shumë mbrapa.

SEKSIONI 6

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

284

Nr. Shumë

mbrapa

Pak

mbrapa

Njësojë Pak

përpara

Shumë

përpara

51. Progresi im në shkollë 52. Vetëbesimi i përgjithshëm kur jam me

njerëz të tjerë

53. Planet e mija për të ardhmen 54. Sa shpesh i bëj gjërat pa patur prindërit

afër

55. Pavarësia ime e përgjithshme 56. Sa shpesh i zgjedh vetë rrobat dhe

gjërat e tjera personale

57. Zotësia ime për të dalë në takime me të

dashurin/të dashurën

58. Zhvillimi i sensit tim të identitetit 59. Aftësia për të kontrolluar ndjenjat e

mija

60. Aftësia për tu përshtatur me miqtë 61. Mënyra si përballem me problemet

SEKSIONI 7


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

285

Instruksione

Më poshtë do të gjeni një numër pohimesh për besimet, qëndrimet, dhe/ose mënyrat e

përballimit me çështje të ndryshme. Lexoni secilin prej tyre me kujdes dhe përdorini për të

përshkruar veten. Në fletën e përgjigjeve, vendosni kryq në kutinë poshtë numrit i cili i

përshtatet më tepër përshkrimit tuaj për veten. Nuk ka përgjigje të sakta ose të gabuara.

Për shembull, nëse pohimi ju përshkruan shumë shënoni kutinë poshtë numrit 5, nëse

pohimi nuk ju përshkruan aspak, shënoni kutinë poshtë numrit 1. Përdorni shkallën nga 1

në 5 për të përcaktuar nivelin sipas të cilit ju mendoni se çdo formulim NUK ju

karakterizon aspak (1) apo ju karakterzion shumë (5).

Aspak si unë ----------------------------------Shumë si unë

1--------------2---------------3---------------4--------------5 1 2 3 4 5

1. Unë e di kryesisht se çfarë besoj dhe nuk besoj.

2. Unë përshtatem dhe ndjek automatikisht vlerat me të

cilat jam rritur.

3. Unë nuk jam i/e sigurt për drejtimin që po i jap jetës

time: unë mendoj se gjërat do të ecin vetë.

4. Të folurit me të tjerët më ndihmon të zbuloj besimet

personale.

5. Unë e di se çfarë dua të bëj më të ardhmen time.

6. Unë përpiqem të arrij qëllimet që familja dhe shokët kanë

vënë për mua.

7. Nuk ia vlen që të shqetësohesh për vlerat paraprakisht:

unë vendos për gjërat ndërsa ato ndodhin.

8.

Kur ballafaqohem më një vendim jetësor, unë marr në

konsideratë pikëpamje të ndryshme përpara se të bëj një

zgjedhje.

9. Unë nuk jam shumë i/e sigurtë se çfarë besoj.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

286


1--------------2---------------3---------------4--------------5 1 2 3 4 5

10. Unë gjithmonë e kam ditur çfarë besoj dhe nuk besoj:

nuk kam patur kurrë dyshime për besimet e mia.

11. Unë nuk jam duke menduar për të ardhmen time tani: ajo

është ende e largët.

12. Unë kaloj shumë kohë duke lexuar ose folur më të tjerët

në përpjekje për të zhvilluar një set vlerash që të kenë

kuptim për mua.

13. Unë nuk jam shumë i/e sigurtë se cilat janë vlerat që unë

kam.

14.

Unë nuk e vë në dyshim se çfarë dua të bëjë me jetën

time sepse unë prirem të ndjek pritshmëritë që njerëzit e

rëndësishëm kanë për mua.

15.

Kur më duhet të marr një vendim të rëndesishmë jetësor,

përpiqem të pres sa më gjatë që të mundem që të shoh

çfarë do të ndodhë.

16. Kur ballafaqohem me një vendim jetësor, përpiqem ta

analizojë situatën në mënyrë që ta kuptojë atë.

17. Unë nuk jam i/e sigurtë se çfarë dua të bëjë në të

ardhmen.

18. Unë mendoj që është më mire përshtatja me një set

besimesh të afirmuara sesa të jesh mendjehapur.

19. Unë përpiqen të mos mendoj ose të mos përballem me

problemet personale sa më shumë që të mundem.

20. Kur marr vendime të rëndësishme jetësore, unë shpenzoj

kohë duke menduar për mundësitë e mia.

21. Unë kam qëllime jetësore të qarta dhe të përcaktuara.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

287


1--------------2---------------3---------------4--------------5 1 2 3 4 5

22. Unë mendoj që është më mirë të mbështetesh në vlera

fikse sesa të konsiderosh sisteme vlerash alternative.

23. Unë përpiqem që t’i shmang situatat personale që më

kërkojnë të mendoj gjatë apo të përballem vetë me to.

24. Kur marr vendime të rëndësishme jetësore, unë preferoj

të kem sa më shumë informacion që të mundem.

25. Unë nuk jam i/e sigurtë se çfarë dua nga jeta.

26. Kur marr një vendim për të ardhmen time, automatikisht

bëj atë që të afërmit dhe shokët presin prej meje.

27. Planet e mia jetësore priren të ndryshojnë sa herë që flas

me njerëz të ndryshëm.

28. Unë i përballem me problemet në jetë duke reflektuar në

mënyrë aktive për to.

29. Unë kam një set të caktuar vlerash që i përdor për të

marrë vendimet personale.

30.

Kur të tjerët thonë gjëra që sfidojnë besimet ose vlerat e

mia personale, unë i shpërfill automatikisht ato që ata

thonë.

31. Se kush jam unë ndryshon nga njëra situatë në situatën

tjetër.

32. Unë mendoj në mënyrë periodike dhe analizoj

qëndrueshmërinë logjike midis qëllimeve të mia jetësore.

33. Unë jam i/e përfshirë dhe i/e angazhuar emocionalisht

ndaj vlerave dhe idealeve specifike.

34. Unë preferoj që të përballem me situatat në të cilat mund

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

288


1--------------2---------------3---------------4--------------5 1 2 3 4 5

të mbështetem në standardet dhe normat sociale.

35. Kur më dalin probleme personale përpiqem të vonoj

veprimin sa më gjatë që të jetë e mundur.

36. Është e rëndësishme për mua që të siguroj dhe të vlerësoj

informacione nga burime të ndryshme përpara se të marr

një vendim të rëndësishëm jetësor.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

289

Instruksione

Më poshtë do të gjeni një numër pohimesh. Lexoni secilin prej tyre me kujdes dhe

përdorini për të përshkruar veten. Në fletën e përgjigjeve, vendosni kryq në kutinë poshtë

numrit i cili i përshtatet më tepër përshkrimit tuaj për veten. Zgjidhi numrin (nga 1 në 5)

që ju përshtatet më shumë dhe është më i vërtetë për ju.

Nr.

Pohimi

Rankimi nga 1 në 5

1. Unë zakonisht jam: i/e mërzitur entuziast/e

1 2 3 4 5

2. Jeta për mua duket: Krejtësisht rutinë

Gjithmonë e

gëzueshme

1 2 3 4 5

3. Në jetë unë: Nuk kam qëllime

dhe objektiva

Kam qëllime dhe

objektiva të qarta

1 2 3 4 5

4. Ekzistenca ime personale është E pakuptimtë; pa

qëllime

Kuptimplotë dhe

me qëllime

1 2 3 4 5

5. Çdo ditë është: Gjithmonë njësoj

Vazhdimishtë e

ndryshme dhe e re

1 2 3 4 5

6. Nëse do të mund të zgjidhja do të doja: Të mos kisha lindur

Të kisha edhe 10

jetë të tjera si kjo

1 2 3 4 5

7. Pasi të dal në pension, unë do të:

Pushoj plotësisht

për pjesën e mbetur

të jetës

Bëj gjëra argëtuese që

gjithmonë kam dashur

ti bëj

1 2 3 4 5

8. Në arritjen e qëllimeve të mia jetësore, unë: Nuk kam avancuar

aspak

Kam avancuar

plotësisht

1 2 3 4 5

9. Jeta ime është: Bosh, e mbushur

me dëshpërim

E mbushur plot me

gjëra argëtuese

1 2 3 4 5

10. Nëse do të vdisja sot do të ndjeja që jeta ime

ka qënë:

Plotësisht e pavlerë Me shumë vlerë

1 2 3 4 5

11. Kur mendoj për jetën time:

Habitem se pse

ekzistoj

Gjithmonë gjej

arsye se pse jam

këtu

1 2 3 4 5

12. Kur e shoh botën në raport me jetën time,

bota më:

Konfuzon

plotësisht

Përputhet më së

miri me qëllimet e

mia jetësore

1 2 3 4 5

13. Unë jam:

Person shumë i

papërgjegjshëm

Person shumë i

përgjegjshëm

1

2 3 4

5

14. Në lidhje me lirinë për të zgjedhur unë besoj Tërësisht të

kufizuar prej

Plotësisht të lire për

të bërë zgjedhjet e

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

290

që njerëzit janë: limiteve të

trashëgimisë dhe të

mjedisit

jetës

1 2 3 4 5

15.

Përsa i përket vdekjes unë jam:

I/e papërgatitur dhe

i/e frikësuar

I/e përgatitur dhe pa

frikë 1 2 3 4 5

16. Përsa i përket vetëvrasjes, unë:

E kam menduar

seriozisht si një

zgjidhje

Nuk e kam menduar

as për një sekondë

të vetme

1 2 3 4 5

17. Unë e vlerësoj aftësinë për të gjetur një

qëllim ose mision në jetë si:

Asgjë të

rëndësishme Shumë të madhe

1 2 3 4 5

18. Jeta ime është:

Nën kontrollin e

faktorëve të

jashtëm

Nën kontrollin tim

të plotë

1 2 3 4 5

19.

Të përballesh me detyrat e përditshme është:

Eksperiencë e

dhimbshme dhe e

mërzitshme

Një burim

kënaqësie

1 2 3 4 5

20. Unë kam zbuluar se:

Nuk kam asnjë

qëllim apo mision

në jetë

Kam qëllime të

kënaqëshme në jetë

1 2 3 4 5


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

291

Instruksione

Lexoni secilin prej pohimeve të mëposhtme dhe përzgjidhini vetëm një nga përgjigjet qe

tregon dakordësinë ose mosdakordsinë me secilin formulim. Më poshtë do të lexoni 32

pohime për veten tuaj. Lexoni secilin prej tyre me kujdes dhe përdorini si një mënyrë për

të përshkruar veten. Në fletën e përgjigjeve, vendosni kryq në kutinë që tregon nivelin që

ky pohim ju përfaqëson juve.

Ja

m p

lotë

sish

t

da

ko

rd

Ja

m d

ak

ord

Ja

m l

ehtë

sish

t

da

ko

rd

Nu

k j

am

leh

tësi

sht

da

ko

rd

Nu

k j

am

da

ko

rd

Nu

k j

am

asp

ak

da

ko

rd

1. Unë e kam vendosur përfundimisht profesionin që dua të ndjek

2. Unë nuk pres që t’i ndryshoj parimet dhe idealet e mija politike

3. Unë kam marrë në konsideratë ndjekjen e llojeve të ndryshme të

besimeve fetare

4. Nuk kam patur asnjëherë nevojë që të vë në pikëpyetje vlerat e

mia

5. Unë kam shumë besim se cilët janë shokët/shoqet më të mirë për

mua

6. Idetë e mia për rolet e femrave dhe meshkujve nuk i kam

ndryshuar me rritjen në moshë

7. Unë do të votoj gjithmonë për të njejtën parti politike

8. Unë kam patur pikëpamje të qarta për rolin tim në familje

9. Unë angazhohem në shumë disktutime për sjelljet e krijimit të

marrëdhënieve romantike.

10. Unë i kam konsideruar me maturi pikëpamjet e ndryshme

politike.

11. Unë asnjëherë nuk i kam shqyrtuar pikëpamjet e mia për shokët/

shoqet që do të ishin më të mirë për mua.

12. Vlerat e mia ka shumë gjasa që të ndryshojnë në të ardhmen.

13. Kur flas me njerëzit në lidhje me fenë, sigurohem që të shpreh

opinionin tim

14. Unë nuk jam i/e sigurtë se cila lloj marrëdhënieje intime është më

e mira për mua

15. Unë nuk kam ndjerë nevojën që të reflektoj për rëndësinë time në

familje

16. Përsa i takon fesë, besimet e mia ka gjasa të ndryshojnë në të

ardhmen e afërt

17. Unë kam pikëpamje të caktuara në lidhje me mënyrën se si duhet

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

292

Ja

m p

lotë

sish

t

da

ko

rd

Ja

m d

ak

ord

Ja

m l

ehtë

sish

t

da

ko

rd

Nu

k j

am

leh

tësi

sht

da

ko

rd

Nu

k j

am

da

ko

rd

Nu

k j

am

asp

ak

da

ko

rd

të sillen meshkujt dhe femrat

18. Unë jam përpjekur të mësoj rreth fushave të ndryshme

profesionale për të gjetur më të mirën për mua

19. Unë kam përjetuar ngjarje që më kanë bërë të ndryshoj

pikëpamjet e mia për rolin e femrave dhe të meshkujve

20. Unë vazhdimishit kam rishqyrtuar vlera të ndryshme në mënyrë

që të zbuloj më të mirat për mua.

21. Unë mendoj se çfarë pres nga një shok/shoqe mund të ndryshojë

në të ardhmen

22. Unë e kam shqyrtuar se cila lloj marrëdhënie intime është e

duhura për mua

23. Unë nuk do ti ndryshoj qëllimet e mia profesionale

24. Unë e kam vlerësuar në shumë mënyra se si të përshtatem me

strukturën e familjes time

25. Idetë e mia për rolet e femrave dhe meshkujve nuk do të

ndryshojnë asnjëherë

26. Unë nuk i kam vënë asnjëherë në dyshim besimet e mia politike

27. Unë kam patur shumë përvoja që më më kanë shtyrë të shqyrtoj

cilësitë që do të doja të kishin shokët/shoqet e mia

28. Unë i kam diskutuar çështjet e besimit fetar me njerëz që besojnë

ndryshe nga unë

29. Unë nuk jam i sigurt se vlerat që unë kam janë të duhurat për mua

30. Unë nuk i kam vënë asnjëherë në diskutim aspiratat e mia

profesionale

31. Niveli me të cilën vlerësoj familjen time mund të ndryshojë në të

ardhmen

32. Besimet e mia për marrëdhëniet romantike i mbaj me vendosmëri


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

293

Instruksione

Formulari më poshtë përmban 34 pohime në lidhje me gjendjen tuaj gjatë javës së fundit.

Ju lutem lexoni çdo pohim dhe mendoni sa shpesh jeni ndjerë në atë mënyrë gjatë javës së

fundit. Pastaj shënjoni kutinë që përshkruan më mirë sa shpesh jeni ndjerë në atë mënyrë

Gjatë javës së fundit ...

Asp

ak

Sh

um

ë rr

all

ë

Nd

on

jëh

erë

Sh

pes

h

Sh

um

icën

ose

gja

të g

jith

ë k

oh

ës

37. Jam ndjerë jashtëzakonisht vetëm dhe i/e izoluar.

38. Jam ndjerë i/e tensionuar, në ankth, ose nervoz/nervoze.

39. Kam ndjerë se kam ku të mbështetem kur kam nevojë.

40. Jam ndjerë mirë me veten.

41. Jam ndjerë krejtësisht pa energji dhe entuziazëm.

42. Kam përdorur dhunë fizike ndaj të tjerëve.

43. Jam ndjerë i/e aftë të përballoj situatat kur gjërat nuk

kanë shkuar mirë.

44. Kam pasur dhimbje ose probleme të tjera fizike që më

kanë shqetësuar.

45. Kam menduar të lëndoj veten.

46. Bisedat me njerëzit më kanë lodhur.

47. Tensioni dhe ankthi më kanë penguar të merrem me gjëra

të rëndësishme.

48. Kam qenë i/e kënaqur me gjërat që kam bërë.

49. Më kanë shqetësuar mendime dhe ndjena të

padëshiruara.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

294


Asp

ak

Sh

um

ë rr

all

ë

Nd

on

jëh

erë

Sh

pes

h

Sh

um

icën

ose

gja

të g

jith

ë k

oh

ës

50. Më ka ardhur për të qarë.

51. Kam ndjerë panik ose tmerr.

52. Kam bërë plane për t’i dhënë fund jetës.

53. Jam ndjerë i/e mbytur nga problemet e mia.

54. Më ka zënë gjumi me vështirësi ose më ka dalë gjumi

gjatë natës.

55. Kam ndjerë ngrohtësi dhe përzemërsi për dikë.

56. E kam pasur të pamundur ti lë problemet e mia mënjanë.

57. Kam qenë në gjendje të bëj shumicën e gjërave që duhej

të bëja.

58. Kam kërcënuar ose frikësuar dikë.

59. Jam ndjerë i/e dëshpëruar ose pashpresë.

60. Kam menduar se do ishte më mirë të kisha vdekur.

61. Jam ndjerë i/e kritikuar nga të tjerët.

62. Kam menduar që nuk kam miq.

63. Jam ndjerë i/e palumtur.

64. Më kanë shqetësuar vegime ose kujtime të padëshiruara.


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

295


Asp

ak

Sh

um

ë rr

all

ë

Nd

on

jëh

erë

Sh

pes

h

Sh

um

icën

ose

gja

të g

jith

ë k

oh

ës

65. Jam ndjerë i/e acaruar në prani të të tjerëve.

66. Kam menduar se e kam vetë fajin për problemet dhe

vështirësitë e mia.

67. Jam ndjerë optimist/e për të ardhmen time.

68. I kam arritur ato që kam dashur.

69. Jam ndjerë i/e poshtëruar dhe i/e turpëruar nga njerëzit e

tjerë.

70. Kam lënduar fizikisht veten, ose kam rrezikuar seriozisht

shëndetin tim.

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

296

Apendix 6: Intervista gjysëm e strukturuar e zhvillimit të identitetit

1. Hyrja

Sa vjeç je?

Sa vjeç ishe kur erdhe në spital?

Nga je? Ku je rritur?

Si ndihesh me cilësinë e jetës tënde tani?

Si ndiheshe me cilësinë e jetës tënde përpara sëmundjes?

Çfarë ka ndryshuar?

Si ka ndikuar sëmundja në jetën tënde?

Ku jeton tani? A jeton me prindërit, vetëm, me dikë tjeter?

Si i përshkruan marrëdhëniet me ta?

Si ishin më parë marrëdhëniet?


Si ka ndikuar sëmundja në marrëdhëniet me prindërit?

A ke vëllezër apo motra? Mund të më flasësh rreth tyre?




Si ka ndikuar sëmundja në marrëdhëniet me vëllezërit/motrat?

A ke shok shoqe? Mund të më flasësh rreth tyre?




Si ka ndikuar sëmundja në marrëdhëniet me shokët/shoqet?

2. Zhvillimi i identitetit

A ndihesh i sigurt për jetesën tënde tani? Çfarë të frikëson?

Sa i sigurt ndihesh me veten tani? Çfarë të bën të ndihesh i pasigurt?

Sa i sigurtë ndiheshe për jetesën tënde përpara sëmundjes?

Sa i sigurt ndiheshe me veten përpara sëmundjes?

Çfarë ka ndryshuar tek përjetimi i sigurisë?

Si ka ndikuar sëmundja në përjetimin e sigurisë për veten?

Si është niveli i besimit tani? Po i mosbesimit?

Si ka qënë niveli i besimit përpara sëmundjes? Po i mosbesimit?


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

297


Si ka ndikuar sëmundja në nivelin e besimit? Po të mosbesimit?

A reflekton shpesh mbi zgjedhjet e tua për jetën?

Si reflektoje për zgjedhjet e tua jetësore përpara sëmundjes?

Çfarë ka ndryshuar tek mënyra e reflektimit që ti përdor?

Si ka ndikuar sëmundja në mënyrën e reflektimit për zgjedhjet jetësore?

Si ndihesh për të ardhmen tënde tani? A je optimist?

Si ndiheshe për të ardhmen tënde përpara sëmundjes? A ishe optimist?

Çfarë ka ndryshuar tek pritshmëritë për të ardhmen? Po tek optimizimi rreth të ardhmes?

Si ka ndikuar sëmundja në pritshmëritë dhe optimizimin për të ardhmen?

A komunikon me të tjerët rreth vetes? A përpiqesh të zbulosh se çfarë mendojnë rreth teje?

A komunikoje më para? A përpiqeshe të zbuloje se çfarë mendonin rreth teje përpara sëmundjes?

Çfarë ka ndryshuar në mënyrën sesi komunikon me të tjerët rreth vetes?

Si ka ndikuar sëmundja në komunikimin me të tjerët rreth vetes?

Mund të më përshkruash vlerat e tua tani? Cilat janë vlerat themelore aktualisht?

Cilat ishin vlerat e tua përpara sëmundjes? Cilat ishin vlerat themelore atëherë?

Çfarë ka ndryshuar tek vlerat e tua?

Si ka ndikuar sëmundja në lidhje me vlerat e tua?

A përpiqesh të zbulosh gjëra rreth vetes tani? Çfarë ke zbuluar?

A përpiqeshe të zbuloje gjëra rreth vetes përpara sëmundjes ?

Çfarë ka ndryshuar tek përpjekja për të zbuluar gjëra rreth vetes?

Si mendon se ka ndikuar sëmundja në përpjekjen për të zbuluar gjëra rreth vetes?

Si e përshkruan veten tani? Kush je ti?

Si e përshkruaje veten përpara sëmundjes? Kush ishe ti?

Çfarë ka ndryshuar tek ti?

Si ka ndikuar sëmundja në atë që ti je?

Cili është drejtimi që do ti japësh jetës tënde tani?

Cili ishte drejtimi që doje ti jepje përpara sëmundjes?

Çfarë ka ndryshuar tek drejtimi i jetës?

Si ka ndikuar sëmundja në drejtimin që do ti japësh jetës tënde?

3. Fushat e identitetit

Cilat janë planet e tua në lidhje me shkollimin tënd?

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

298

Si ke arritur që të marrësh këto vendime?

Si ka ndikuar sëmundja në lidhje me vendimet për shkollimin tend?

Cilat janë planet e tua në lidhje me punësimin tënd?

Si ke arritur që të marrësh këto vendime?

Si ka ndikuar sëmundja në lidhje me vendimet për punësimin tend?

Cilat janë idetë ose idealet e tua politike?

Si i ke krijuar ato?

Si ka ndikuar sëmundja në lidhje me idealet e tua politike?

Cilat janë idetë e tua në lidhje me besimin fetar?

Si i ke formuar këto ide?

Si ka ndikuar sëmundja në lidhje me besimin fetar?

Cilat janë idetë e tua për formimin e shoqërisë/krijimin e marredhenieve shoqerore?

Kë do të quaje shok/shoqe të mire?

Si ka ndikuar sëmundja në lidhje me përcaktimin e shokut/shoqes së mire?

Cilat janë idetë e tua për marrëdhëniet romantike?

Cili mendon që është nje partner i mire?

Si ka ndikuar sëmundja në lidhje me përcaktimin e marrëdhënieve romantike?

Si e përshkruan rolin që ti ke në familje?

Cili mendon se duhet të jetë roli yt në familje?

Si ka ndikuar sëmundja në lidhje me përcaktimin e rolit tend në familje?

Nga mendon se ndryshojnë vajzat nga djemtë?

Cili mendon se duhet të jetë roli i secilit?

Si ka ndikuar sëmundja në përcaktimin e këtyre roleve?

Faleminderit!


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

299

PERSONAL INFORMATION Skerdi Zahaj

Apt.5/3 Been 1, Rrapo Hekali, Tirana, 1001, Albania

+355 69 27 200 20

[email protected]

[email protected]

Sex Male | Date of birth 18/07/1987 | Nationality Albanian

WORK EXPERIENCE

(September 2010 – Now) Lecturer

University of Tirana: Faculty of Social Science: Department of Education and Psychology ( http://www.unitir.edu.al )

▪ Introduction to Research Methods in Psychology

▪ Special Seminar in Research Methods

▪ Research Design in Counselling

▪ School Crises and Intervention

▪ Psychological Trauma: Understanding and Treatment

▪ Counselling Psychology

(September 2013 – Now) Clinical Psychologist

Bethany Psychosocial Service

▪ Psychotherapy with the adults suffering from anxiety and depression

▪ Psychotherapy with young adults suffering from psychological trauma and interpersonal difficulties

▪ Counselling

(October 2009 – November 2013) Project Manager

Albanian Pain Association

▪ Planning and leading Research on Pain and other disabilities

▪ Organizing International and National Scientific Conferences

▪ Collaborations with International Organizations ( IASP and EFIC)

▪ Crises intervention to exposed groups

( May 2010 – July 2012) Head of Public Opinion Survey Centre

American University of Tirana

▪ Design and implement research projects

▪ Write research reports

▪ Presentations of findings in Conferences

( May 2010 – July 2012) Head of Academic Advising

American University of Tirana

mailto:[email protected]

http://www.unitir.edu.al/

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

300

EDUCATION AND TRAINING

PERSONAL SKILLS

( August 2009 – September 2013) Clinical Psychologist

“Galenus” Multidisciplinary Pain Management Clinic

Psychotherapy with patients suffering from cancer and chronic pain

(2011- 2016)

February 2015- In progress

PhD in Psychology with the thesis: “Identity development trajectories of adolescents suffering from cancer and chronic pain”.

University of Tirana: Faculty of Social Science: Department of Education and Psychology

Cognitive Behavioural Psychotherapist Postgraduate Specialization in Cognitive Behavioural Therapy Israeli Cognitive Therapy Association

( October-November 2014) Research assistant under the supervision of Prof. Herta Flor

Department of Cognitive and Clinical Neuroscience, Heidelberg University, Heidelberg, Germany

Phantom phenomena: a window to the mind and the brain Posttraumatic Stress Disorder and Contextual Implicit Memory Learning and brain plasticity in Posttraumatic Stress Disorder

(2008- 2010) MSc. In Clinical and Developmental Psychology


(Average of marks 10/10) Golden Medal Awarded

(2005- 2008) Graduated in Psychology


(Average of marks 9.75/10)

Mother tongue(s) Albanian

Other language(s) UNDERSTANDING SPEAKING WRITING

Listening Reading Spoken interaction Spoken production

English Excellent Excellent Excellent Excellent Excellent

Certified by TOEIC: 825/990

Certified by University of Tirana, Foreign Language Faculty, Department of English

Italian Excellent Medium Medium Medium Low

Communication skills ▪ Very good interviewing skills gained through my experience as clinical psychologist

▪ Very good presentation skills gained through my experience as Lecturer

▪ Very good communication skills gained through my experience in all jobs


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

301

Publications and Conferences

1. Zahaj, S., (2015).The Urgency for Evidence-Based Psychotherapies in Albanian

Mental Health System: Moving From International Research to Cultural Treatment Practices, International Psychology Bulletin, Volume 19, No. 4, Fall 2015, 51-54.

2. Zahaj, S., (2015). Identity Styles in Albanian (multi)cultural society: Does Identity Influence School Results?, EARA Newsletter, 5-9.

3. Dimitrova, R., Stefenel, D, Uka, F., Zahaj, S., Abubakar , A., (2015) The protective

influence of family connectedness and national identity for well-being of Roma adolescents in Albania, Bulgaria, Kosovo and Romania., 17th European Conference on Developmental Psychology, University of Minho, Braga, Portugal.

4. Zahaj, S., (2015). Structure versus Agency: Exploration of professional identity

development of health psychologists, Journal of qualitative research in psychology1, 85-97.

5. Zahaj, S., (2014). Exploration of professional identity development of health

psychologists, Conference of Qualitative Research, Department of Education and Psychology, University of Tirana, Tirana, Albania.

6. Zahaj, S., (2014). Identity formation among Albanian adolescents: Identity statuses

and psychotherapeutic approaches, 2nd National Congress of Psychotherapy, Tirana, Albania.

7. Zahaj, S., Dhima, S. (2014). The effects of failure on self-esteem, purposes in life

and identity formation: A quasi-experimental design with university students, Transforming Societies – A challenge for Social Work in Europe, Sofia, Bulgaria. http://www.tissa.net/tissa2014/abstracts/phd/t14_phd_zahaj.pdf

8. Vaso, A., Adahan, H., Gjika, A., Zahaj, S., Zhurda, T., Vyshka, G., Devor, M., (2014) Peripheral Nervous System Origin of Phantom Limb Pain, Pain, Impact Factor 5.6.

http://www.painjournalonline.com/article/S0304-3959(14)00197-3/abstract

9. Zahaj,S., Selmani, F. (2014) Crises response in public schools: An inquiry into

Albanian School Psychologists experiences and perceptions, Strengthening Families and Communities, Balkan American Conference Tirana, Tirana, Albania. http://www.clemson.edu/centers institutes/ifnl/ConferenceBrochure.pdf

Organisational / managerial skills ▪ Ability to work in groups ( Project Manager)

▪ Ability to work independently (Researcher and Lecturer)

▪ Leadership (Head of Academic advising )

▪ Work under pressure ( Head of Public Opinion Survey Centre)

Computer skills ▪ Very good command of Microsoft Office™ tools

▪ Very good command of IBM SPSS for quantitative research

▪ Very good command of AMOS and SEM for quantitative research

▪ Very good command of Weft QDA for qualitative research

▪ Very good command of “Prezi” for presentations

▪ Low command of HLM for Hierarchical Linear and Nonlinear Modeling

▪ Low command of R studio, M plus for quantitative research

▪ Low command of N Vivo for qualitative research

Driving licence ▪ B Category

http://www.tissa.net/tissa2014/abstracts/phd/t14_phd_zahaj.pdf

http://www.painjournalonline.com/article/S0304-3959(14)00197-3/abstract

http://www.clemson.edu/centers%20institutes/ifnl/ConferenceBrochure.pdf

SKERDI ZAHAJ

______________________________________________________________________________

302

10. Peshkopia, R., Zahaj, S., Hysi, G., (2014). The Myth of Enver Hoxha in the Albanian

Cinema of Socialist Realism: An Inquiry into the Psychoanalitical Features of the Myth, Framework. The Journal of Cinema and Media 44, No 1, Pg. 66-82. https://commerce.wayne.edu/wsupjournals/framework/framework-back-issues/framework-volume-55-number1-spring-2014.html

11. Zahaj, S. (2013), Current psychotherapeutic techniques to helping adolescents cope

with cancer: Their impact on ego identity, Challenges and the future of social work and psychology as new professions in Albanian labour system, “Aleksandër Xhuvani” University.

12. Zahaj, S. (2013). The impact of cancer on adolescent identity formation: challenges

for social workers, Third International Conference” Realities and challenges for social worker as a profession in labour market in Albania”, EASSW and University of Tirana.

13. Zahaj, S., (2013), Phenomenological methodology: A perspective of studying identity

formation of adolescent suffering from cancer and chronic pain. The 1st international conference on research and education challenges towards the future, Shkodra. http://icrae2013.unishk.edu.al/icraecd2013/doc/767.pdf

14. Zahaj, S., (2013).The impact of chronic pain on adolescent identity formation:

Considerations for psychologists, 9th National Albanian Pain Conference, 48-49.

15. Zahaj, S., Selmani, F., (2012), Gender differences reporting chronic pain: A bio- psycho-social analysis, National Conference of Psychology Department: “100 years development in the field of education and psychology”, University of Tirana

16. Zahaj, S., Bejko, D., (2012). The mechanisms of the relationship between chronic

pain catastrophization and post-traumatic stress disorder, "Towards future sustainable development", 795-799. http://www.pha-ks.com/uploads/files/Libri-pergaditje%20B5.pdf#page=70 , https://prezi.com/m6iwbpfm-j6d/konferenca-shkoder/

17. Melonashi, E., Zahaj, S., Hysi, G., Peshkopia, R., (2012), Expectancy Outcomes

and Self-reported Alcohol Involvement in Educated Albanian Young Adults, Mediterranean Journal of Social Science, Volume 2, Issue 10, 73-81.

18. Zahaj, S,.(2011), Adolescent romantic relationship in transitional societies: Their

function in Adolescent depression symptoms and self-esteem, Development Problems of Childhood and adolescence in transitional societies, 589-595.

19. Tamo A., Zahaj, S., (2009) “Using of Sexual Lies by Adolescents”, Periodic Journal of

the Faculty of Social Science in the University of Tirana, 10-19.

Trainings

1. 20 -24 April 2015, Academic Writing and Publication of Journal Articles”, ”,

European Association of Development Psychology, Transilvania University of Brasov, Brasov, Romania.

2. 14-19, June 2014, Summer school “Risk and Resilience: Multilevel Dynamics”, European Association of Development Psychology and Jacob Foundation, Island of Syros, Greece.

3. 31 May-1 July, Psychodrama workshop “The role of theory in psychodrama”,

Kosovo Psychotherapy Association, Prizren, Kosovo.

4. November, 09, 2013, Assiste assidument a la 3 eme sesion du 3 eme seminare du

https://commerce.wayne.edu/wsupjournals/framework/framework-back-issues/framework-volume-55-number1-spring-2014.html

https://commerce.wayne.edu/wsupjournals/framework/framework-back-issues/framework-volume-55-number1-spring-2014.html

http://icrae2013.unishk.edu.al/icraecd2013/doc/767.pdf

http://www.pha-ks.com/uploads/files/Libri-pergaditje%20B5.pdf#page=70

http://www.pha-ks.com/uploads/files/Libri-pergaditje%20B5.pdf#page=70

https://prezi.com/m6iwbpfm-j6d/konferenca-shkoder/

https://prezi.com/m6iwbpfm-j6d/konferenca-shkoder/


DHIMBJE KRONIKE

______________________________________________________________________________

303

Champ Freudien En Albanie.

5. September, 21-22, 2013, Psychodrama workshop “Trauma and Trans-generational Work in Psychodrama, 20 hours, Albanian Association for Psychotherapy.

6. March, 30, 2012, National Conference ‘Autism is a new “World”, American

University of Tirana, (4 credits).

7. January, 14, 2012, Assiste assidument a la 2 de sesion du second seminare du Champ Freudien En Albanie.

8. December, 7, 2011, Seminar on ‘Education and mental Health’, American University

of Tirana, (2 credits).

9. December, 2, 2011, Workshop on ‘Assuring and Enhancing Quality in Higher Education’, University of Sheffield and American University of Tirana.

10. September, 12, 2010, Attestation de presence au 1er seminaire du Champ

Freudien en Albanie.

11. September, 2009 – September 2010,”IASP (International Associations for Study of Pain)”, Psychotherapeutic treatment of chronic pain patients, Tirana, Albania.

12. 22-26 June 2009, ”Assistenca e Cooperazione Italiana Verso I Paesi dell’Europa

Sud Orientale Sul tema della Riduzione Della Domanda Di Droge” organized by ”Regione Marche” dhe ”Ministero Solidarieta Sociale”, Ohrid, Macedonia.

13. 19-21 October, 2007, Albanian Psychotherapy Congress, Solution of problems and

family conflict, European Association for Psychotherapy and Albanian Association for Psychotherapy.

14. December, 9, 2006, Winner of the 1st place of National Essay Competition “If you

think that you can’t fight corruption, think again”, UASID, National Democratic Institute.

Documents

TRAJEKTORET E ZHVILLIMIT TË IDENTITETIT TË … · 4.2.4 Testimi i hipotezave të studimit kryesor.....162 4.2.4.1 Testimi i hipotezave mbi ndikimin e kancerit dhe dhimbjes kronike