TRC GÜNEY DOĞU ANADOLU - tarimorman.gov.tr · 4.7.2. Mısır Üretim ve Pazarlama Kanalları 200 4.7.3. Pamuk Üretim ve Pazarlama Kanalları 204 4.7.4. Mercimek Üretim ve Pazarlama

T.C.

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı

Strateji Geliştirme Başkanlığı

TRC GÜNEY DOĞU ANADOLU

BÖLGESİ

TARIM MASTER PLANI

T.C.

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı

Strateji Geliştirme Başkanlığı

TRC GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ

TARIM MASTER PLANI

GAZİANTEP 2007

T . C . T A R I M V E K Ö Y İ Ş L E R İ B A K A N L I Ğ I

S t r a t e j i G e l i ş t i r m e B a ş k a n l ı ğ ı

Vahdettin ÖZKAN Başkan

Enver AKSOY İç Kontrol Daire Başkanı

K o o r d i n a t ö r

S e h e r M U Ğ L A İç Kontrol Daire Başkanlığı

T R C G ü n e y d o ğ u A n a d o l u B ö l g e s i T a r ı m M a s t e r P l a n ı H a z ı r l a m a E k i b i

Dr.Pınar ÇUBUKÇU KARA-Hülya TAŞDOĞAN Bölge Koordinatörleri (TRC 11 Gaziantep)

Enver KÖYLÜ (TRC 12 Adıyaman)

Adil KALINMEŞE – Adnan EGEMEN (TRC 13 Kilis)

Harun Tolga AKÇAR – Ahmet KARAAĞAÇ (TRC 21 Şanlıurfa)

Elif TUZLU YALÇIN ( TRC 22 Diyarbakır)

Mehmet Şirin İMRAK-Yalçın DUREL-Abdulkadir SÜMER (TRC 31 Mardin)

Güven BERÇEM ( TRC 32 Batman)

Ali TAMER ( TRC 33 Şırnak)

Zeynel Abidin ÇELEBİ

(TRC 34 Siirt)

SUNUŞ

Ülkemizde tarım sektörü, insanların beslenmesi, istihdamı, ekonomiye katkısı ve ihracat

potansiyeli bakımından büyük önem taşımaktadır.

Özellikle Avrupa Birliği’ne uyum sürecinde, kırsal alandaki sorunların tespiti ve bu sorunlara kalıcı çözümler bulunması öncelikli bir konudur.

Çiftçilerimizin; iç ve dış pazarlar için üretim yapar hale gelmeleri, daha iyi gelir düzeyine kavuşabilmeleri için üretim kaynaklarını daha etkin kullanmaları gerekmektedir.

Ülkemiz için; sahip olduğu tarımsal kaynakların tespiti, geliştirilmesi, amacına uygun kullanılması ve bu çalışmaların, kaynakları kullananlarla beraber planlanması önem arz eden bir husustur.

Dolayısıyla, il ve bölge Tarım Master Planlarının hazırlanması; tarımsal kaynakların ve problemlerin belirlenmesi, kaynak ve potansiyelin değerlendirilerek verimliliğin ve çiftçi gelirlerinin artırılması, tarımın çevre, sanayi, turizm gibi diğer sektörlerle ilişkilerinin değerlendirilmesi, doğal kaynakların ve çevrenin korunması açısından önem taşımaktadır.

Tarım Master Planlarının hazırlanmasının amacı; sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için, bölgenin mevcut kaynaklarının, fırsatlarının ve kısıtlarının analiz edilmesi suretiyle ihtiyaçlarının belirlenmesi ve potansiyelin verimli bir şekilde kullanılmasına yönelik stratejiler geliştirerek, bölgeye uygun tarımsal program ve proje alanlarının belirlenmesidir.

Bu bağlamda, master planlar; yerel kurum ve kuruluşlar ile üniversite, sivil toplum örgütleri ve özel sektör temsilcilerinin katılımları sağlanarak, tarımın kısa, orta ve uzun vadeli kalkınma faaliyetlerinin planlanmasına, problemlerin çözüm yollarının yerinden ve doğru bir şekilde ortaya konulmasına ve uygulanmasına rehberlik etmektedir.

Tarım sektörünün temsilcileri olarak görevimiz; sektörün yapısal sorunlarını çözecek politikaları belirlemek ve bunları en kısa sürede hep birlikte uygulamaya koymaktır.

Bu çerçevede, yöre halkının yaşam standardını yükseltmeye yönelik ihtiyaçların tespit

edilmesi, bunların en kısa yoldan çözüme kavuşturulması için gerekli çalışmaların yapılmasına ışık tutması amacıyla hazırlanan ve tarımsal planlamanın yerelleşmesi anlamına gelen Tarım Master Planlarının, kamu ve özel sektör girişimcilerine yol gösterici ve faydalı olmasını temenni ederim.

Mehmet Mehdi EKER Bakan

BÖLÜM 1 GİRİŞ 1

1.1. Proje Gelişimi 2

1.2. Amaç 2

1.3. Planlama Yöntemi 2

1.4. Planlama Yaklaşımı 3

1.5. Plan İçeriği (Kapsam) 3

BÖLÜM 2. BÖLGE TARIMINI ETKİLEYEN POLİTİKALAR

2.1. Ulusal Politikalar 5

2.1.1. Türk Tarım Politikasının Değişim Süreci 5

2.1.2. Tarım ve Destekleme Politikalarında Yeni Arayışlara Yol Açan Başlıca Nedenler ve Destekleme Kapsamında Değişim

7

2.2. Uluslararası Tarım Politikasının Ulusal Tarım Politikalarına Etkileri 11

2.2.1. DTÖ Uruguay Turu Tarım Anlaşması 11

2.2.2. AB Gümrük Birliği Anlaşması 12

2.2.3. IMF – Dünya Bankası Anlaşmaları 13

2.2.4. Avrupa Birliği Süreci 16

2.2.4.1. Ulusal Program Hükümleri 16

2.2.4.2. İlerleme Raporu’nun Analizi 18

2.2.4.3. Dünya Ticaret Örgütü Cenevre Çerçeve Anlaşması ve Olası Etkileri 20

2.2.4.4. AB İle Türkiye İçin Müzakere Çerçeve Belgesi 25

2.2.4.5. Olası AB’ye Üyeliğin Türkiye Tarımına ve Dış Ticaretine Etkileri 33

2.3. Kalkınma Planı 38

2.3.1. Sekizinci 5 Yıllık Kalkınma Planın’da Kırsal Kalkınma ve Kırsal Yerleşmeye Yönelik Düzenlemeler

38

2.3.2. Sekizinci Plan’da Tarım Sektörüne Yönelik Düzenlemeler 39

2.3.3. Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) 41

BÖLÜM.3 BÖLGENİN TEMEL ÖZELLİKLERİ VE MEVCUT DURUMU 43

3.1. Bölgenin Ana Özellikleri 43

3.1.1. Biyofiziksel Özellikler 43

3.1.1.1.Bölgenin Genel Tanımı 43

3.1.1.2. Alt Bölgeler 44

3.1.1.3. Topografya 44

3.1.1.4. İklim 49

3.1.1.5. Bitki Örtüsü 52

3.1.2. Sosyo - Ekonomik Yapı 52

3.1.2.1. Nüfus Yapısı 53

3.1.2.2.Sağlık 54

3.1.2.3. Eğitim 57

3.1.2.4. Ulaşım-Haberleşme 60

3.1.2.5. Ana Ekonomik Sektörler ve Faaliyetler 62

3.1.2.5.1. Tarım 64

3.1.2.5.2. Sanayi 66

3.1.2.5.3. Hizmetler (Turizm, Ticaret vb.) 67

3.1.2.6. Ekonomik ve Sosyal Kalkınma Göstergeleri 68

3.1.2.6.1. Gelişmişlik ve Büyüme 68

3.1.2.6.2. Kişi Başına Gelir 71

3.1.2.6.3. Bazı Mali Göstergeler 72

3.2. Doğal ve Tarımsal Kaynaklar 73

3.2.1.Doğal Enerji Kaynakları 74

3.2.1.1. Güneş Enerjisi 75

3.2.1.2 Rüzgâr Enerjisi 78

3.2.1.3 Jeotermal Enerji 79

3.2.1.4 Odun Enerjisi 80

3.2.1.5 Su Enerjisi 81

3.2.2. Madenler 82

3.2.3. Su Kaynakları 83

3.2.3.1. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri Su Yüzeyleri 85

3.2.4. Çayır ve Mera Alanları 88

3.2.5. Ormanlık ve Fundalık Alanlar 91

3.3. İnsan Kaynakları 94

3.4. Fiziki Sermaye Kaynakları 99

3.4.1. Tarımsal Araç Gereç Varlığı 100

3.4.2. Gıda Sanayi Varlığı 101

3.4.3. Toprak Koruma ve Sulama Tesisleri 103

3.5. Finans Kaynakları 104

BÖLÜM: 4 – BÖLGENİN TARIMSAL MEVCUDU 106

4.1. Arazi Dağılımı 106

4.1.1. Arazinin Kullanım Biçimine Göre Dağılımı 106

4.1.2. Toprak Yapısı ve Arazinin Kullanım Kabiliyetine Göre Dağılımı 109

4.2. Sulama Potansiyeli ( Arazilerin Sulanabilirlik Durumu) 111

4.3. Tarımsal Yapı 115

4.3.1. Örtü Altı (Sera) Alanları 125

4.4.Tarımsal Üretim Sistemi 128

4.4.1. Bitkisel Üretim 129

4.4.1.1. Tarla Bitkileri Üretimi 130

4.4.1.2. Sebze Üretimi 137

4.4.1.3. Meyve Üretimi 142

4.4.1.4. Yem Bitkileri 146

4.4.1.5. Süs Bitkileri 149

4.4.2. Hayvansal Üretim 153

4.4.3.Su ürünleri 159

4.4.3.1 Avcılık Yolu ile Üretim 160

4.4.3.2.Yetiştiricilik Yolu İle Üretim 162

4.4.3.3.TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde Yapılan Balıklandırma Çalışmaları 163

4.4.4.Organik Tarım Uygulamaları 164

4.4.4.1. Dünyada Organik Tarım 165

4.4.4.2. Türkiye'de Organik Tarım 165

4.5. Üretim Trendleri 169

4.5.1. Tarla Bitkileri Üretim Trendleri 169

4.5.2.Sebze Üretim Trendi 172

4.5.3. Meyve Üretim Trendi 178

4.5.4.Yem Bitkileri Üretim Trendi 182

4.5.5. Hayvancılık Üretim Trendleri 184

4.6. Üretim Değerleri 190

4.6.1.Tarla Bitkileri Üretim Değerleri 190

4.6.2.Sebze Üretim Değerleri 191

4.6.3.Meyve Üretim Değerleri 192

4.6.4.Hayvansal Ürünler Üretim Değerleri 194

4.6.5. Yem Bitkileri Üretim Değerleri 195

4.7.Tarımsal Ürünlerin Üretim Tüketim Analizi ve Pazarlaması 195

4.7.1.Buğday Üretim ve Pazarlama Kanalları 198

4.7.2. Mısır Üretim ve Pazarlama Kanalları 200

4.7.3. Pamuk Üretim ve Pazarlama Kanalları 204

4.7.4. Mercimek Üretim ve Pazarlama Kanalları 210

4.7.5. Meyvecilik Üretim ve Pazarlama Kanalları 214

4.7.5.1. Zeytin ve Zeytinyağı Üretim ve Pazarlama Kanalları 215

4.7.5.2. Yaş Üzüm Üretim ve Pazarlama Kanalları 221

4.7.5.3. Antepfıstığı Üretim ve Pazarlama Kanalları 225

4.7.6. Hayvancılık Sektöründe Üretim ve Pazarlama Kanalları 230

4.7.6.1. Et ve Et Ürünleri Üretim ve Pazarlama Kanalları 233

4.7.6.2. Süt ve Süt Ürünleri Üretim ve Pazarlama Kanalları 234

4.7.7.Organik Tarım Ürünleri Üretim ve Pazarlama Kanalları 237

4.7.8. İşlenmiş Tarımsal Üretim ve Pazarlama Kanalları 239

4.8. Tarımsal Örgütlenme 242

4.8.1.Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Tarımında Örgütlenme 243

4.8.1.1. Tarımda Kamusal Örgütlenme 244

4.8.1.2.Tarımda Özel Örgütlenme 245

4.8.1.3. Tarımda Meslek Örgütleri (Odalar ve Dernekler) 246

4.8.1.4. Diğer Özel Örgütler 248

4.8.1.5.Tarımda Ekonomik ve Sosyal Amaçlı Örgütlenme 248

4.8.1.5.1.Tarımda Ekonomik Örgütlenme 248

4.8.1.5.2. Tarımda Sosyal Amaçlı Örgütlenme 254

4.8.1.5.3. Diğer Tarımsal Amaçlı Organizasyonlar 256

4.8.1.5.4. Sanayi ve Ticaret Alanında Tarımla İlgili Örgütlenme 257

4.9. Diğer Sektörlerle Etkileşim 258

4.9.1.Tarım ve Çevre 259

4.9.2.Tarım ve Sanayi 260

4.9.3.Tarım ve Ulaşım 269

4.9.4. Tarım ve Sağlık 269

4.9.5.Tarım ve Eğitim 273

4.9.6. Tarım ve Teknoloji 274

4.9.7. Tarım ve Turizm 275

4.10.Tarımın Bölge Ekonomisine Katkısı 275

4.11. Bölgenin Ülke Tarımındaki Yeri 277

4.12.TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Tarımının Diğer Bölgelerle Kıyaslanması 289

Bölüm 5. Problemler Kısıtlar ve Potansiyellerin Analizi 281

5.1. Problemler ve Kısıtların Tespiti 281

5.1.1. Sosyo-Ekonomik Problemler 282

5.1.2. Doğal Kaynak ve Çevre Problemleri 287

5.1.3. Tarımda Sektörel Problemler 292

5.1.3.1. Bitkisel Üretim Sektörü 298

Bitkisel Üretim Kapsamındaki Başlıca Problemler 299

5.1.3.2. Hayvansal Üretim Sektörü 306

5.1.3.3. Su Ürünleri Sektörü 311

5.1.4. Gıda Güvencesi ve Gıda Güvenliği Problemleri 313

5.1.5. Pazarlama Problemleri 319

5.2. Potansiyellerin ve Fırsatların Tespiti 322

Bölüm 6. Bölgenin Tarımsal Kalkınma Amaçlarının ve Stratejilerinin Oluşturulması 327

6.1. Amaçların Belirlenmesi ve Birleştirilmesi 327

6.2. Kalkınma Stratejilerinin Belirlenmesi 330

BÖLÜM 7. PROGRAM VE PROJE ALANLARININ BELİRLENMESİ 333

7.1. Devam Eden Projeler 333

7.1.1. Dış Kaynaklı Projeler 334

7.1.2. İç Kaynaklı Projeler 337

7.1.2.1. TKB Kaynaklı Projeler 337

7.1.2.2. Yerel Kaynaklı Projeler 346

7.2. Bölge Program ve Proje Alanlarının Belirlenmesi 346

7.2.1.Tarımsal Üretim Proje Önerileri 346

8. EKLER 361

8.1 TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Doğal Kaynak Envanteri 361

8.1.1 TRC1 Gaziantep İli Doğal Kaynak Envanteri 361

8.1.2 TRC1 Adıyaman İli Doğal Kaynak Envanteri 363

8.1.3 TRC1 Kilis İli Doğal Kaynak Envanteri 365

8.1.4 TRC2 Diyarbakır İli Doğal Kaynak Envanteri 366

8.1.5 TRC2 Şanlurfa İli Doğal Kaynak Envanteri 368

8.1.6 TRC3 Mardin İli Doğal Kaynak Envanteri 370

8.1.7 TRC3 Şırnak İli Doğal Kaynak Envanteri 372

8.1.8 TRC3 Siirt İli Doğal Kaynak Envanteri 374

8.1.9 TRC3 Batman İli Doğal Kaynak Envanteri 376

8.2. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri Su Yüzeyler 378

8.2.1. Gaziantep İli Su Yüzeyleri 378

8.2.2. Adıyaman İli Su Yüzeyleri 378

8.2.3. Kilis İli Su Yüzeyleri 379

8.2.4. Şanlıurfa İli Su Yüzeyleri 379

8.2.5. Diyarbakır İli Su Yüzeyleri 380

8.2.6. Mardin İli Su Yüzeyleri 380

8.2.7. Batman İli Su Yüzeyleri 381

8.2.8. Şırnak İli Su Yüzeyleri 381

8.2.9. Siirt İli Su Yüzeyleri 381

8.3. İyi Tarım Uygulamaları (Good Agricultural Practices- GAP) 382

8.3.1. Europgap 383

8.3.2. Türkiye Tarımı Açısından GAP’ın Değerlendirilmesi 384

8.4. Güneydoğu Anadolu Projesi (gap) 385

8.4.1. GAP’ta Genel Kalkınma Hedefleri 386

8.4.1.1. GAP’ta Tarımsal Kalkınma Hedefleri 387

8.4.1.2. GAP’ta Sınai Kalkınma Hedefleri 387

8.4.2. GAP’ta Temel Kalkınma Stratejileri 387

8.4.2.1. GAP’ta Tarımsal Kalkınma Stratejileri 388

8.4.2.2. GAP’ta Sınai Kalkınma Stratejisi 389

8.4.3. GAP’ta Temel Kalkınma Senaryosu 389

TABLOLAR

Tablo 1. Ulusal Tarım Stratejisi Destekleme Araçları ve Destekleme Bütçesindeki Payları

11

Tablo.2. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Büyüklük Bakımından Önde Gelen Ovaları 47

Tablo.3. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Akarsuları 48

Tablo 4. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri Uzun Yıllar İklim Verileri 50

Tablo 5. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Nüfus Verileri (2000) 52

Tablo 6. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Şehir ve Köy Nüfusu 53

Tablo 7. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Nüfus Öngörüleri 54

Tablo 8. TRC Bölge İlleri Ve Türkiye İçin 2000 Yılı Temel Demografik Göstergeleri 55

Tablo 9. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Bazı Sağlık Verileri 56

Tablo 10. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Sağlık Kuruluşlarında Çalışan Personel Verileri 57

Tablo 11. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İllerinde Cinsiyete Göre Okur-Yazarlık oranları 58

Tablo 12. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Eğitim Verileri 58

Tablo 13. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Öğrenim İstatistikleri (2005) 59

Tablo 14. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Köy yolları Envanteri (km) 62

Tablo 15. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Ortalama Sektörel Büyüme Hızları 1987-2001

63

Tablo 16. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Kullanılma Şekline göre Tarım Alanları 64

Tablo 17. Tarımsal Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları 65

Tablo 18. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri İhracat-İthalat Değerleri 66

Tablo 19. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Gelişmişlik Verileri 69

Tablo 20. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Yıllık Nüfus Artış Hızları (1990-2000), (%) 70

Tablo 21. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Kişi Başına GSYİH (USD) 71

Tablo 22. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Bazı Mali Göstergeler 72

Tablo 23. Genel Nüfus Sayımı Ekonomik Faaliyete Göre İstihdam Edilen Nüfus(2000) 73

Tablo 24. Türkiyenin Yıllık Toplam Güneş Enerjisi Potansiyelinin Bölgelere Göre Dağılımı 75

Tablo 25. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Güneşlenme Gün sayısı, Güneşlenme Süresi ve Güneşlenme Şiddeti

77

Tablo 26. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Madenler 83

Tablo 27. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Su Yüzeyleri Potansiyeli (2005) 85

Tablo 28. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Su Potansiyeli (2005) 86

Tablo 29. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Köy İçme Suları Durumu (2005) 87

Tablo 30. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Çayır Mera Alanları 91

Tablo 31. Türkiye ve TRC Güney Doğu Anadolu Bölgesi Ormanlık ve Fundalık Alanları 93

Tablo 32. Türkiye ve TRC Güney Doğu Anadolu Bölgesinde Yapılan İş, Ekonomik Faaliyet ve Cinsiyete Göre İstihdam Edilen Nüfus (12 ve Daha Yukarı Yaştaki Nüfus)

96

Tablo 33. Türkiye ve TRC Güney Doğu Anadolu Bölgesi Ekonomik Faaliyete Göre İstihdam Edilen Nüfus

97

Tablo 34. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İşgücü Durumu ve Cinsiyete Göre Nüfus

98

Tablo 35 . Türkiye ve TRC Bölgesi Bazı Alet ve Makine Varlığı (2003) 101

Tablo 36. Türkiye ve TRC Bölgesi Bazı Tarımsal Sanayi Tesisleri (2005) 102

Tablo 37. Türkiye ve TRC Bölgesi Toprak ve Su Kaynakları Envanteri (2005) 103

Tablo 38. Türkiye ve TRC Güneydoğu Bölgesinde Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı (2004)

108

Tablo 39. Türkiye ve TRC Güneydoğu Bölgesi Kullanım Kabiliyetine ve Toprak Sınıflarına Göre Arazi Dağılımı (ha)

110

Tablo 40. Türkiye ve TRC Bölgesi Tarımsal Sulama Durumu (2004) 113

Tablo 41. TRC1 Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu (2001) 117



Tablo 44. TRC Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu 122

Tablo 45. G.D.A. Bölgesinde Tarımsal İşletme ve Arazi Durumu ve Türkiye Kıyaslaması 124

Tablo 46. Türkiye ve TRC G.D.A.B. nde İşletme Sayıları ve Büyüklüklerinin Oransal Mukayesesi

124

Tablo 47. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Örtüaltı Alanların Dağılımı 126

Tablo 48. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Örtüaltı Sebze Üretim Miktarları 127

Tablo 49. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Tarım Arazilerinin Dağılımı (ha) 130

Tablo.50. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Tarla Bitkileri Ekilişi (ha) (2000) 131

Tablo 51. Türkiye, AB ve Dünya Tarla Bitkileri Üretim Miktarları (ton) (2000) 131

Tablo 52. TRC ve Türkiye Tarla Bitkileri Ekiliş Alanları (ha) 132

Tablo 53. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Tarla Bitkileri Üretim miktarları (ton) 133

Tablo 54. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Öncelikli Tarla Ürünleri Ekiliş Alanları (ha)

134

Tablo 55. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye’de Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Miktarları (ton)- 2003

136

Tablo 56. Sebze Üretimi Dünya Sıralamasında Ülkeler ve Payları (ha) (2000) 137

Tablo 57. Türkiye, AB ve Dünya Sebze Üretim Miktarları (ton) (2002) 138

Tablo 58. Gruplarına Göre Türkiye, AB ve Dünya Sebze Üretim Miktarları (ton) (2002) 139

Tablo 59. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye sebze ekiliş alanları (ha) ve üretim miktarları (ton) (2003)

140

Tablo 60. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye sebze üretim miktarları (ton) (2003) 141

Tablo 61. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Meyve Ağaç Sayıları ve Üretim Miktarları (ton) (2003)

144

Tablo 62. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Yem Bitkileri Ekiliş Alanları (ha) (2003)

147

Tablo 63. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Yem Bitkileri Üretimi (ton) (2003) 148

Tablo 64. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Hayvan Sayıları Bilgileri (2002) 155

Tablo 65. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Hayvansal Ürünler Üretim Bilgileri (2002) 156

Tablo 66. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Hayvan Sayıları (2003) 157

Tablo 67. TRC GDA Bölgesi ve Türkiye Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları Mukayesesi (2003)

158

Tablo 68. 1998 yılında TRC GDA Bölgesi'nde ve Türkiye'de Tatlı Su Ürünleri Üretimi (Ton) 160

Tablo 69. Yıllar Bazında TRC GDA Bölgesi'nde ve Türkiye'de Tatlı Su Ürünleri Üretimi (Ton) 161

Tablo 70. TRC GDA Bölgesi'nde ve Türkiye'de Yıllara Göre Kültür Balıkları Üretimi (ton) 162

Tablo 71. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Türlere ve İllere Göre Kültür Balıkları Üretimi (ton)

163

Tablo 72. Yıllar itibariyle Organik tarımsal Ürünler ve ihracatımız 167

Tablo 73. Türkiye’de Organik tarımsal Ürünler Üretimi-1999 168

Tablo 74. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri Organik Tarım Havzaları 168

Tablo 75. TRC1 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünleri Üretim Miktarları (ton) 169

Tablo 76. TRC2 Alt Bölgesinde Yıllar İtibarıyla Tarla Ürünleri Üretim Miktarları (ton) 171

Tablo 77. TRC3 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünleri Üretim Miktarları (ton) 172

Tablo 78. TRC1 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları (Ton) 173



Tablo 81. TRC1 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları (ton) 178



Tablo 84. TRC1 Alt Bölgesi İçin Yem Bitkileri Üretim Miktarları (Ton) 182



Tablo 87. TRC1 Alt Bölgesi İçin Hayvan Sayıları 185

Tablo 88. TRC1 Alt Bölgesi İçin Hayvansal Üretim Değerleri 186





Tablo 93. TRC Güneydoğu Anadolu’da Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Değerleri TR Mukayesesi

191

Tablo 94. TRC Güneydoğu Anadolu’da Öncelikli Sebzeler Üretim Değerleri TR Mukayesesi 192

Tablo 95. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu’da Önde Gelen Meyve Üretim Değerleri 193

Tablo 96. TRC GDA Bölgesi ve Türkiye Hayvansal Ürünler Üretim Değerleri Mukayesesi 194

Tablo 97. TRC ve Türkiye Canlı Hayvan Varlığı ve Üretim Değerleri Mukayesesi 194

Tablo 98. TRC GDA Bölgesi ve Türkiye Yem Bitkileri Üretim Değerleri Mukayesesi 195

Tablo 99. TMO, Buğday Alım Miktarları 197

Tablo 100. TRC Güneydoğu Bölgesinin Buğday Ekiliş ve Üretim Miktarları 199

Tablo 101. TRC Güneydoğu Bölgesinin Mısır Ekiliş ve Üretim Miktarları 202

Tablo 102. TRC Güneydoğu Bölgesi Mısır Pazarlaması (SWOT Analizi) 203

Tablo 103. Türkiye Pamuk Arz ve Kullanım Projeksiyonu 206

Türkiye Pamuk Arz ve Kullanım Projeksiyonu 207

Tablo 104. TRC Güneydoğu Bölgesinin Pamuk Ekiliş ve Üretim Miktarları 207

Pamuk Pazarlama Kanalları 208

Tablo 105. TRC Güneydoğu Bölgesinin TRC Bölgesi Pamuk Pazarlaması (SWOT Analizi) 209

Tablo 106. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Mercimek Ekiliş ve Üretim Miktarları 211

Mercimek Pazarlama Kanalları 212

Tablo 107. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Mercimek Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi )

213

Tablo 108. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Zeytin Ekiliş Alanı ve Üretim Miktarları (Adet/Ton)

217

Zeytin Pazarlama Kanalları 218

Trc Bölgesi Ham Dane Zeytin Pazarlama Kanalları 219

Tablo 109. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Zeytin ve Zeytinyağı Pazarlama SWOT Analizi 220

Tablo 110. TRC Güneydoğu Bölgesinin Üzüm Ekiliş ve Üretim Miktarları 222

Tablo 111. TRC Güneydoğu Bölgesinin Yaş Üzüm ve Kuru Üzüm Pazarlaması( SWOT Analizi)

223

Trc Bölgesi Yaş Üzüm Pazarlama Kanalları 224

Tablo 112. Türkiye Antepfıstığı Ağaç Sayısı ve Üretim Durumu(2002) 225

Tablo 113. TRC Güneydoğu Bölgesinin Antepfıstığı Ağaç Sayıları ve Üretim Miktarı (Ton)-2004

226

Tablo 114. Türkiyede Antepfıstığı Yurtiçi Tüketimi (Ton) 227

Tablo 115. Ülkemizde Kişi Başına Antepfıstığı Tüketimi(gr) 227

Tablo 116. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Antepfıstığı Pazarlanması(SWOT Analizi) 229

Antepfıstığı Pazarlama Kanalları 230

Tablo 117. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Hayvan varlığı ile Et ve Süt Üretimi Miktarları

233

Et ve Et Ürünleri Pazarlama Kanalları 234

Süt ve Süt Ürünleri Pazarlama Kanalları 235

Tablo 118. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Süt ve Süt Ürünleri Pazarlama SWOT Analizi

236

Tablo 119. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Tarımda Mesleki Örgütlenme Durumu 247

Tablo 120. Türkiye ve TR 6 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Bulunan Tarım Kooperatiflerinin Çeşitleri ve Sayıları

249

Tablo 121. Türkiye ve TR 6 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Bulunan Tarım Kooperatiflerinin Sınıflarına Göre Ortak Sayıları

250

Tablo 122. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Birliklerin Durumu 253

Tablo 123. TRC Güneydoğu Anadolu Bulunan Sosyal Amaçlı Tarımsal Örgütleri 255

Tablo 124. TRC Güneydoğu Anadolu Bulunan Tarımsal Amaçlı Üniversiteler 256

Tablo 125. TRC Güneydoğu Anadolu Bulunan Tarımsal Amaçlı Meslek Yüksek Okulları 257

Tablo 126. Karma yem fabrikalarının yıllara göre sayıları ve kapasite kullanımı 262

Tablo 127. Bazı tarımsal Ürünlerde Tohumluk Üretimi (ton) 263

Tablo 128. Türkiye Fidan Üretimi (1000 adet) 264

Tablo 129.Türkiye’nin Bazı Tarıma Dayalı Sanayi Ürünleri İhracatı ve İthalatı (1000 ton) 267

Tablo 130. Ölümcül Olmayan Kazaların Tiplerine Göre Gider Çeşitleri 272

Tablo 131. Bölgeler İtibari İle Tarım Sektörü Yıllık Ortalama Büyüme Hızları (%) (1987-2000) 276

Tablo 132. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Tarımsal Üretim Değerinin GSYİH İçindeki payı (2000)

277

Tablo 133. Tarım Sektörünün Bölgesel Gayri Safi Hasıla İçindeki Payı (%) 278

Tablo 134. Tarımda Çalışan Başına Yaratılan Katma Değer (2000) (US Dolar) 278

Tablo 135. Bölgelerin Ülke Tarım Sektörüne Katkı Sıralamaları (2000) (%) 279

Tablo 136. Kişi Başı Tarımsal Katma Değerin Bölgeler İtibari ile Dağılımı (2000 Yılı; Dolar) 280

Tablo 137. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Tarımsal Üretim Değeri Açısından Diğer Bölgeler İle Kıyaslaması ( 2000)

280

Tablo 138. TRC Bölgesinde Sosyo-Ekonomik Problemler, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm Önerilerinin Analizi

284-286

Tablo 139. TRC Bölgesinde Doğal Kaynak ve Çevre Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm Önerileri Analizi Matrisi

288-291

Tablo 140. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Tarım Sektörü Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm Önerileri Analizi Matrisi

294

Tablo 141. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Bitkisel Üretim Sektörünün Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm Önerileri Analizi Matrisi

300-306

Tablo 142. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Hayvansal Üretim Sektörünün Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm Önerileri Analizi Matrisi

309-311

Tablo 143. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Su Ürünleri Alt Sektörünün Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm Önerileri Analizi Matrisi

313

Tablo 144. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Gıda Güvencesi ve Gıda Güvenliği Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm Önerileri Analizi Matrisi

315-319

Tablo 145. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Pazarlama Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm Önerileri Analizi Matrisi

321

Tablo 146. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Tarımsal Potansiyel ve Fırsatların Tespiti 322-326

Tablo 147. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri AB Kaynaklı Projeleri 334-337

Tablo 148. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri Kırsal Kalkınma ve Köy Bazlı Katılımcı Programı Kapsamında Kabul Edilen Tarımsal Projeler

343-346

Tablo 149.TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İllerinde Uygulanması Önerilen Yeni Projeler 347

Tablo 149. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İllerinde Uygulanması Önerilen Yeni Projeler (devam)

348-360

1

BÖLÜM 1 GİRİŞ

1.1. Proje Gelişimi

Türkiye’de tarımsal planlama Ulusal Beş Yıllık Kalkınma Planları (BYKP)

kapsamında yapılmaktadır ve bu çerçevede günümüze kadar yapılan tarımsal

planlamalar merkezi planlama şeklinde olmuştur. Ancak 7. Beş Yıllık Kalkınma

Planında (1996-2000), bir strateji değişikliğine gidilerek yerinden planlama

yaklaşımının ve yerel kurumlar ile il idarelerinin güçlendirilmesinin önemi

vurgulanmıştır. 8. Beş Yıllık Kalkınma Planında (2001-2005) ise bölgesel kalkınma

girişimlerine verilen önem daha da artmış, bunun yanı sıra kırsal kalkınma proje

alanlarının yerel gruplar tarafından belirlenmesinin gerekliliği belirtilmiştir. 9. Kalkınma

planında ise 2007-2013 doğrultusunda, Türkiye ekonomisine ilişkin geçmiş

donemdeki gelişmeler ile mevcut dönemine ilişkin uluslararası gelişmeler ve temel

eğilimler ekonomik ve sosyal gelişmeler dikkate alınarak "istikrar içinde büyüyen,

gelirini daha adil paylaşan, küresel ölçekte rekabet gücüne sahip, bilgi toplumuna

dönüşen ve AB’ye üyelik için uyum sürecini tamamlamış bir Türkiye vizyonu ve uzun

vadeli Strateji çerçevesinde hazırlıklar sürdürülmektedir.

Bu kapsamda, Bakanlığımız ve FAO işbirliğiyle 1999 yılında “TCP/TUR/8924 İl

Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanmasına Destek Projesi"

çalışmalarına başlanmış ve 81 ilin İl Tarım Master Planları 2003 yılı içerisinde

tamamlanmıştır. Bu planlar, hizmetleriyle tarım sektörünü dolaylı veya doğrudan

etkileyen yerel kurumların ve ayrıca yöre halkının kendi sorunlarını tanımlamaları, bu

sorunlara karşılık çözüm önerilerini belirlemeleri ve dolayısıyla bölgesel

kalkınmalarına yönelik vizyonlarını planlama sürecine yansıtmaları için bir fırsat

sağlamıştır.

Ön Ulusal Kalkınma Planında, Türkiye’nin orta vadeli stratejileri ve amaçları

arasında “bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılması, kırsal kalkınmanın

sağlanması, fakirlik ve gelir eşitsizliği nedeniyle ortaya çıkan sosyal dengesizliklerin

azaltılması amaçlanmış olup, 4. gelişme ekseni olan “bölgelerin ekonomik gücünün

artırılması, bölgeler arasındaki gelişmişlik farklarının azaltılması ve kırsal kalkınmanın

hızlandırılması” kapsamındaki faaliyetlere önem verilmiştir. Hazırlanan Bölgesel

Tarım Master Planlarından yararlanılarak geliştirilmesi hedeflenen Ulusal Tarım

2

Master Planı ile Türkiye'nin genel olarak tarımsal potansiyelinin, kısıtlarının,

fırsatlarının ve diğer ülkelere göre tarımsal üretimdeki karşılaştırmalı üstünlüklerinin

belirlenmesi ve bunlara dayanılarak geleceğe yönelik tarımsal stratejilerin ve

planların oluşturulması amaçlanmaktadır ve bu amaçlar, Ön Ulusal Kalkınma Planı

ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı hedefleri ile örtüşmektedir.

1.2. Amaç

Güneydoğu Bölge Tarım Master Planının amacı, sürdürülebilir kalkınmanın

sağlanması için bölgenin mevcut kaynaklarının (doğal, fiziki sermaye, işgücü ve

finans kaynakları), fırsatlarının ve kısıtlarının analiz edilmesi suretiyle kalkınma

ihtiyaçlarının belirlenmesi ve bölge potansiyelinin optimal düzeyde kullanılmasına

yönelik amaç ve stratejiler geliştirerek bölgeye uygun tarımsal program ve proje

alanlarının ortaya konmasıdır.

1.3. Planlama Yöntemi

Güneydoğu Bölge Tarım Master Planı; Tarım ve Köyişleri Bakanlığımız Strateji

Geliştirme Başkanlığı organizasyonuyla, Gaziantep ili koordinatörlüğünde, Gaziantep,

Adıyaman, Kilis, Diyarbakır, Şanlıurfa, Mardin, Siirt, Batman Tarım İl

Müdürlüklerinden, tercihen daha önce İl Tarım Master Planlarının hazırlanması

çalışmalarında eğitim ve görev almış, ayrıca Bölgesel Tarım Master Plan hazırlama

konusunda bilgilendirme çalışmalarına katılmış olan personeller tarafından

hazırlanmıştır.

Bölge Tarım Master Planları için, 22 Eylül 2002 tarihli Resmi Gazete’de

yayımlanarak kabul edilen ve iller arasındaki fonksiyonel ilişkileri, coğrafi koşulları,

istatistik toplama ve plan yapma amacına uygunluğu da dikkate alınarak hazırlanan

İstatistiki Bölge Birimi Sınıflandırmasına (İBBS) göre belirlenen 12 bölge (Düzey 1)

esas alınmıştır.

Planın hazırlanmasında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı koordinasyonunda

özellikle tarımsal üretim, pazarlama, eğitim-yayım, çevre ve doğal kaynakları koruma

ile yatırımlar üzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi bulunan kamu kurum/kuruluşları,

üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve diğer kuruluşlarla yakın işbirliği ve bilgi

alışverişi yapılmıştır.

3

1.4. Planlama Yaklaşımı

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi içerisinde kalan her ilin il tarım master

planlarının hazırlanmasında görev almış Teknik Personelle başlangıç olarak bir

bilgilendirme ve iş programı belirleme toplantısı yapılmıştır.

Bölge illeri arasındaki koordinasyonun ve çalışmaların kolaylaştırılması

amacıyla TRC Güneydoğu Bölgesi kendi içerisinde üç alt bölgeye ayrılmış ve bölge

master planı hazırlama çalışmasının yürütülmesi amacıyla koordinatör ilde ve diğer

illerde görevli ekipler oluşturulmuştur.

Gerek bölgede tarımın mevcut durumunun ve gerekse bölgenin tarımsal

kalkınmasına yönelik potansiyellerinin, stratejilerin ve önceliklerinin belirlenmesi

amacıyla, koordinatör ilde ve grup çalışmaları düzenlenmiş; bölgenin problemlerinin,

potansiyellerinin, fırsatlarının ve kısıtlarının değerlendirilmesinde SWOT, Düşünce

Fırtınası ve Eşlenik Sıralaması gibi analiz yöntemlerinden faydalanılmış ve ayrıca

değişik zamanlarda bölge illerinden paydaşların katılımıyla çalıştaylar düzenlenmiştir.

1.5. Plan İçeriği (Kapsam)

Bölgesel Master Planın hazırlanmasında rasyonel bir süreç takip edilmiştir ve

bu planın hazırlanmasında uygulanan yöntem aşağıda açıklanmıştır.

2. bölümde, halen yürürlükte olan “ulusal ve uluslararası politikalar” ile bunların

bölgedeki tarımsal faaliyetler üzerindeki etkileri geniş biçimde irdelenmiştir ve bu

etkiler, planlama çalışmasının her aşamasında gözetilmiştir. Bu bölüm içerisinde,

Bölge tarımını direkt etkileyen Türkiye tarım politikaları konusu, yaşanan değişim

sürecinin nedenleri yanısıra izlenen tarım politikaları ve stratejiler, Dünya Ticaret

Örgütü kararlarının Türkiye açısından değerlendirilmesi ve Ortak Tarım Politikası’na

uyum sorunu ile bunun Türkiye tarımına olası etkileri başlıkları konuları önemli

bilgilere kısa ve öz şekilde yer verilmiştir.

3. bölümde biyofiziksel ve sosyo-ekonomik yapısı itibariyle “bölgenin

özellikleri” ortaya konmuş; ardından bölgenin doğal ve tarımsal kaynakları, insan

kaynakları, fiziki sermaye kaynakları ve finans kaynakları itibariyle mevcut durumu

irdelenmiştir. Bu bölümde ayrıca bölgedeki sektörel faaliyetler ile bölgenin ekonomik -

4

sosyal kalkınma göstergelerine de yer verilmiştir. Dolayısıyla, 3. bölümde bölgenin

temel özellikleri ve mevcut durumu itibariyle “kaynakları” ortaya konmuştur.

4. Bölümde ise, bu kaynakların bölgede tarımsal açıdan kullanım durumu

(toprak yapısı, arazi kullanımı ile arazilerin sulanma durumu) incelenmiş, daha sonra

“bölgenin tarımsal üretim sistemi” belirli alt başlıklar halinde ortaya konmuştur. 4.

bölümün önemli kısmını oluşturan “tarımsal üretim sistemi” içerisinde, bölgedeki

bitkisel, hayvansal ve su ürünleri üretiminin yanısıra “iyi tarım” ve “organik tarım” gibi

yeni uygulamalara ve ardından “tarımsal pazarlama sistemlerine” yer verilmiştir.

Tarımsal pazarlama sistemi irdelenirken gerek görülen ve bölgede önem arz eden

ürünler ile ürün grupları bazında şemalar kullanılmıştır.

“Bölgede tarımın ve tarımsal faaliyetlerin performansının” irdelendiği 4.

bölümde, “bölgenin tarımsal üretim ve pazarlama sistemi” sonrasında, bölgede

“tarımsal sanayi” ve “tarımsal örgütlenme” faaliyetlerine yer verilmiş ve dört gruptaki

bu bilgilerin tamamı (tarımsal üretim, pazarlama, sanayi ve örgütlenme) daha sonra

alt sektörler bazında SWOT tablolarında analiz edilmiştir.

Buraya kadar “bölgenin kaynakları, bu kaynakların kullanım durumu ve yapılan

tarımsal faaliyetler” irdelenmiş olduğundan, 5. bölümde, bu bilgiler ışığında “bölgenin

tarımsal problemleri” ile “problemleri doğuran nedenler - kısıtlar” ortaya konmuş ve

ardından, planlama sürecinin önemli bir ayağı olan “problemler ve kısıtlara karşılık

çözüm önerileri” bir matriste analiz edilmiştir.

5. bölümde ayrıca bölge için “potansiyellerin analizi ve kullanma stratejileri”

incelenmiştir. Bölgenin potansiyelini belirlerken, daha kapsamlı ve etkin kullanılabilme

olanağına sahip ancak optimal biçimde kullanılmayan mevcut kaynaklar esas

alınmıştır. Bu kısımda, ürünler bazında mevcut potansiyellerin doğru tespitine ve bu

potansiyellere işlerlik kazandıracak doğru tercih ve stratejilerin belirlenmesine önem

verilmiştir. 5. bölümdeki sorun ve çözüm önerileri ile potansiyellerin analizi çok önemli

bilgileri içermekle birlikte, planlama süreci gereği bunlar henüz “tespit” düzeyinde

olup, bu tespitler ışığında öngörülen proje fikirleri ise, daha spesifik açıklamalarla 7.

bölümde ortaya konmuştur. Bununla birlikte, çözüm önerileri ve potansiyellerin

kullanılma stratejileri analizleriyle ortaya konan bu tespitler, 7. bölümde şekillenen

proje alanlarının neler olması gerektiği konusunda belirleyici olmuşlardır.

5

Takibeden 6. bölümde ise, buraya kadar tespit edilen durum ışığında ortaya

çıkan “ihtiyaçlara” göre “master plan amaçları ve stratejileri” geliştirilmiştir. Bu amaç

ve stratejilerin SWOT analizine de aynı bölümde yer verilmiştir.

Planlama çalışmamızın son bölümünü teşkil eden 7. bölümde, önceki

bölümlerde yeralan tespitler ve analizler doğrultusunda oluşan “proje alanlarına

(fikirlerine)” yer verilmiştir. Bölgenin tarımsal kalkınması için gerekliliği ortaya çıkan ve

planlamanın hitap ettiği zamana kadar gerçekleştirilmesi öngörülen bu proje konuları

sistematik şekilde sıralanmıştır. Ayrıca, bu projelerden halen yürütülmekte olanlar

ayıklanarak bölümün öncesine, geliştirilmesine gerek duyulan proje fikirleri ise

bölümün nihayetine konmuştur.

Bölgenin kaynakları, bu kaynakların tarımda kullanım durumu, sorunları,

kısıtları ve kullanılmaya elverişli potansiyelleri dikkate alınarak hazırlanan ve stratejik

bir çalışma olan bu plan, yerel ve ulusal kaynakları harekete geçirebilecek gerçekçi

proje fikirleri içermektedir. Hazırlanan bu bölgesel plan ile; bölgenin tarım alanındaki

gerçek ihtiyaçları ve bunların çözüm yolları ortaya konmuş ve sınırlı kaynakların etkin

ve verimli kullanılabileceği alanlar belirlenmiştir. Sadece bölgesel değil, ulusal refah

açısından da önemli olan bu proje fikirlerinin, yapılacak yatırımların ve görülecek

hizmetlerin planlanması aşamasında dikkate alınması büyük önem taşımaktadır.

Bölgenin farklılıklarına göre ihtiyaç duyduğu öncelikli proje ve faaliyet

alanlarına ışık tutan bu çalışma, kaynakların daha etkin ve verimli kullanılmasına ve

gerek bölgesel, gerekse ülkesel değişimin istenilen yönde gelişmesine katkı

sağlayacaktır. Ayrıca, katılımcılık ve yerellik ilkesi dikkate alınarak hazırlanan bölge

tarım master planları, Ülkesel Tarım Master Planın hazırlanmasında önemli bir

kaynak teşkil edecektir.

BÖLÜM 2. BÖLGE TARIMINI ETKİLEYEN POLİTİKALAR

2.1. Ulusal Politikalar

2.1.1. Türk Tarım Politikasının Değişim Süreci

Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren tarımsal sorunları aşmak ve tarımı

geliştirebilmek için çeşitli programlar uygulanmıştır. Tarıma ilişkin geniş çaplı

6

kurumsallaşmanın gerçekleştirilmesinin yanında, fiyat politikaları ve dışticaret

koruması yoluyla tarım desteklenmiştir.

1963 yılında planlı döneme geçilmesiyle birlikte, tarıma yönelik politikalar

kalkınma planları çerçevesinde belirlenmeye başlamıştır.

Geçmişten günümüze ülkemizdeki tarımsal politikalar incelendiğinde;

destekleme alımları, girdi destekleri, zirai kredi faiz sübvansiyonları, doğal afet

ödemeleri, süt teşvik primi ödemeleri, destekleme primleri ve ekim alanlarının

sınırlandırılması; araştırma, eğitim, yayım ve denetim gibi kamu hizmetleri, tarımsal

alt yapı yatırımları, yatırım teşvikleri, ihracat iadesi ödemeleri , ithalat korumaları ve

vergi politikaları gibi araçlarla tarımın desteklendiği ve yönlendirildiği görülmektedir.

Ancak, mevcut politika uygulamalarının en önemlilerinden biri olan destekleme

alımları zamanla, üretimin pazar koşullarına uygun olarak gelişmesini engellemiş

,üretici gelirlerinde istikrarsızlık yaratmış ve bazı ürünlerin iç ve dış pazarlarda

değerlendirilmesini zorlaştıracak şekilde aşırı stokların oluşmasına neden olmuştur.

Uygulanan tarım politikaları, diğer sektörlerde olduğu gibi tarım sektöründe de

dünyadaki pek çok ülkede, çeşitli iç kaynaklı nedenler yanında, küreselleşme

akımının da etkisiyle bir değişim süreci yaşanmaktadır. Bu süreç,Türkiye’de de,

yenilenme, yeni arayışlara yönelme ve gelişmeyi yakalama şeklinde kendisini

göstermektedir.

Ülke genelinde sürdürülmüş olan eski uygulamalara alternatif olabilecek çok

kapsamlı yeni arayışlar ve özellikle son yıllarda destekleme politikaları konusunda

değişim yaşanmıştır.

Türkiye’de tarım politikaları ve bu kapsamda destekleme politikalarında yeni

arayışlara yol açan sürecin başlaması; ülke içi koşullara bağlı içsel nedenler yanında

çeşitli dışsal nedenlere de dayanmaktadır.

Bunlardan içsel nedenlerin başında, “tarımdaki yapısal sorunlar” gelmektedir.

Bunlar, mevcut destekleme sisteminin sağlıklı yürütülmesi ve yönlendirilmesini

engellemekte veya bunlara olumsuz etki yapmaktadır. Yapısal sorunların başında;

parçalı ve küçük tarım işletmesi varlığı, yetersiz üretici örgütlenmesi, tarım nüfusunun

fazlalığı, çiftçi kayıt sisteminin yetersizliği, ürün piyasaları altyapısının zayıflığı, tarım

hizmetlerinin çok çeşitli kurum ve kuruluş tarafından yürütülmesi, tapu ve kadastro

işlemlerinin henüz ülke genelinde tamamlanamamış olması ve üretici eğitim

düzeyinin yetersizliği gibi konular gelmektedir. Bunların bir kısmının çözümünde

7

önemli mesafeler alınmış olunmasına karşın halen büyük bir bölümüne ilişkin çözüm

arayışları devam etmektedir.

Bir diğer iç kaynaklı neden, yapısal sorunların çözümsüzlüğü ile ortaya çıkmış

olan “desteklemelerin devlete olan mali yükü arttırdığı” ve bunun da büyük çoğunlukla

“destekleme alımlarıyla” oluştuğudur. Tarımsal desteklemelerin mali yük olması yanı

sıra enflasyonist etkiye sahip olduğu ve tarıma aktarılan kaynakların bütçe açıklarına

yol açtığı yönünde görüşler de bulunmaktadır.

Söz konusu yapısal sorunlar, destekleme uygulamalarının amaçlanan ve

önceden belirlenmiş hedeflere ulaşmasını engellemektedir. Örneğin, küçük

işletmelerin toplam içerisinde sayısı daha fazla olmasına karşın uygulanan

desteklemelerin büyük çoğunluğu, tarım alanı bakımından payı daha fazla olan

büyük üreticilere ödenmektedir.Böylece, devlet desteğine daha çok ihtiyacı olan

küçük işletmeler mevcut uygulamalardan daha az yararlanmaktadır. Bu da gelir ve

mülkiyet dağılımındaki dengesizliği daha da artırmaktadır.

İçsel nedenler yanında, çeşitli uluslararası yükümlülükler ve dünya tarım

ürünleri piyasalarındaki rekabete hazırlanma düşüncesi dışsal nedenler olarak

değişim sürecinde önemli bir etkiye sahiptir. DTÖ’nün belirlemiş olduğu uluslararası

ticaret kuralları ve bu kapsamda Gümrük Tarifeleri Ticaret Genel Anlaşması (GATT)

kapsamındaki Tarım Anlaşması’na uyum, AB Ortak Tarım Politikası (OTP)’na uyum

çalışmaları ve Uluslar arası Para Fonu (IMF) anlaşmalı ekonomik istikrar programına

uyum Türkiye’nin başlıca uluslar arası sorumluluklarındandır.

2.1.2. Tarım ve Destekleme Politikalarında Yeni Arayışlara Yol Açan

Başlıca Nedenler ve Destekleme Kapsamında Değişim

Dünya ülkelerinin hemen tümünde, tarım alanına kamusal müdahalede

bulunulmakta ve sektör çeşitli biçimlerde desteklenmektedir. Tüm bu değişik

destekleme modelleri, amaç konusunda ortaklaşmaktadırlar: Tarımsal üretimin

sürekliliğini sağlayarak ülkenin gıda güvenliğini korumak, tarım üreticilerinin ve

tüketicilerin yaşam düzeylerini yükseltmek, sektör üretiminin ulusal ekonomiye katkı

oluşturması ve dış ticarette rekabet üstünlüğü elde etmesi amacına ulaşmak.

Bu genel amaçların kapsamı içinde, ülke sosyo – ekonomik yapısına göre

birçok tamamlayıcı hedefler de gözetilerek tarımsal destekleme politikaları

oluşturulmakta ve çeşitli araçlar kullanılarak yaşama geçirilmektedir.“Kamusal

müdahale” temelinde ortaya çıkan tarımsal desteklemeler ekonominin doğal

8

dengeleri üzerinde çeşitli değişimler ortaya çıkarmakta; kamu bütçesi, üretici ve

tüketici refahı, kaynak kullanım seçimlerini etkilemekte ve son tahlilde ulusal gelir ve

refah üzerinde, seçilen politikalar doğrultusunda belirleyici etkiler oluşturmaktadırlar.

Ekonominin genelinde ve toplumun hemen tüm sınıfları üzerinde farklı etkiler

yaratan, çok sayıda araçla yürütülen tarımsal destekleme politikalarının

sınıflandırılmaları kolay değildir.

Bununla birlikte, genel özellikleri bakımından politika araçları, ekonomideki

etkileri göz önüne alınarak başlıca dört grup altında toplanabilir ; pazar fiyat desteği,

doğrudan gelir desteği, dolaylı gelir desteği ve genel hizmetler olarak ta

tanımlanabilecek olan diğer destekler.

Bu destekleme biçimlerinden ilkinin finansmanı tüketiciler tarafından

karşılanırken; diğer üç destek aracı kamu bütçesi tarafından finanse edilir. Bu

bağlamda; birinci destekleme biçimi tüketici fiyatları düzeyini, diğer üç destekleme

biçimi ise vergi düzeyini yükseltmek gibi yan etkilere sahiptir.

Pazar fiyatı destekleri üretici odaklı destekleme biçimidir. Tarımsal üretimi,

üretici gelirlerini ve tüm kesimlerin gelir dağılımını düzenlemede oldukça etkili bir

araçtır. Taban fiyat ve fiyat primleri üreticinin ürününe bağlı olarak ödenir. Bunların

yanında, iç pazarı korumak amacıyla uygulanan sınır önlemleri de (dışsatım teşvikleri

ve dışalım kısıtları) bu kapsamda değerlendirilebilir.

Pazar fiyat desteklerinin en önemli olumsuzluğu, tüketici fiyatlarının artmasına

olan etkisidir. Temel tarım ürünlerine talebin, içlerinde tarım üreticilerinin ve kent

yoksullarının da bulunduğu toplumun dar gelirli kesimlerinde en yüksek olduğu

dikkate alındığında; bu destekleme biçiminin kullanımında dikkatli olunmasıgerektiği

ortaya çıkar.

Doğrudan gelir destekleri, üreticilere yapılan ödemelerle üretici gelirlerini

artırmayı amaçlayan bir diğer destekleme aracıdır. Kullanımının giderek artmasının

temelinde, piyasa dengelerini bozucu etkisinin en az oluşu gösterilir. Bununla birlikte,

tarımsal altyapı sorunlarını çözmüş ekonomilerde olumlu etkilerini kolayca

gösterebilmekte, tersine durumlarda üretim üzerinde beklenenin dışında sonuçlar

ortaya koyabilmektedir. Başlıcaları, birim alan veya hayvan başına yapılan ödemeler,

doğal afet ve zarar ödemeleri, depolama yardımlarıdır.

Dolaylı gelir destekleri, genel olarak üretim masraflarını azaltıcı etkiye sahip

önlemlerdir. Tarımsal üretim girdilerine (tarım makinaları, gübre, tarımsal mücadele

9

ilaçları, tohumluk vb.) uygulanan sübvansiyonlar, finansman kolaylıkları (piyasa faiz

oranlarının altında tarımsal üretim kredi faizleri, sermaye bağışları vb.) ürün

sigortalamasına verilen devlet destekleri bu başlık altında değerlendirilebilir. Sözü

edilen desteklerin, uygulanan politika aracına göre değişmek üzere, üreticiye

ulaşması konusunda önemli eksikliklerin yaşandığı gözlenmiştir.

Tarıma sağlanan genel hizmetler ise, diğer destekler olarak sınıflandırılabilir.

Tarımsal altyapı hizmetleri, eğitim –araştırma ve yayım hizmetleri, tarım sektörüne

tanınan vergi kolaylıkları, taşımacılıkta tanınan ayrıcalıklar gibi genel hizmetler, uzun

dönemde tarım sektörü üzerinde maliyetleri azaltıcı etki yaratmaktadır.

Türkiye’de uzun yıllardan beri en yaygın olarak başvurulan destekleme aracı,

pazar fiyatı desteklemeleri idi. Bu yöntemde hükümetler, hangi ürünleri hangi fiyattan

satın alacağını belirleyerek alım yapacak kuruluşu görevlendirmekte idiler.

İlk pazar fiyat desteği uygulaması olan buğday destekleme alımlarına 1932

yılında T.C.Ziraat Bankası aracılığıyla başlanmış, 1938 yılında TMO’nun kurulması ile

bu görev TMO’ne devredilmiştir. TŞFAŞ, Çay Kur, Tekel,Kooperatifler, devlet

destekleme alımında görev alan diğer bazı kamu kuruluşlarıdır.

1960 yılında devlet destekleme alımı kapsamına alınmış ürün sayısı 6 iken

(buğday, arpa, çavdar, tütün, çay, şekerpancarı), bu sayı 1970 sonlarında 24’e

çıkarılmıştır. Bu ürünler; buğday, arpa, çavdar, yulaf, pamuk, tütün, yaş çayyaprağı,

şeker pancarı, soya, ayçiçeği, fındık, Antep fıstığı, kuru incir, çekirdeksiz kuru üzüm,

çekirdekli kuru üzüm, zeytin, haşhaş, gül çiçeği, yer fıstığı, kolza, zeytinyağı, tiftik,

yapağı, yaş ipek kozasıdır. 24 Ocak kararlarından sonra ürün sayısında tekrar

azalma olmuş ve 1990 yılında destekleme kapsamındaki ürün sayısı 10’a düşmüştür

(buğday, arpa, çavdar, mısır, çeltik, yulaf, tütün, şekerpancarı, haşhaş, nohut). Aynı

sayı 1991 yılında 24’e, 1992 yılında ise 26’ya yükselmiştir. 5 Nisan 1994 kararlarıyla

birlikte kapsama alınan ürün sayısı 9’a (hububat ürünleri, şekerpancarı, haşhaş ve

tütün) düşürülmüş ve bu sayıda 2000’li yıllara kadar önemli bir değişiklik olmamıştır.

2000’li yıllarda ise, mevcut destekleme sisteminin tümüyle elemine edilerek,

doğrudan gelir desteği (DGD) sistemine geçilmiştir.

Ürün destekleri konusunda bir başka gelişmede, Türkiye’de uygulanacak

destekleme fiyatları düzeyinin IMF ile yapılan Stand by Anlaşması çerçevesinde

verilen niyet mektuplarına konu olmasıdır. Bu bağlamda hububat, tütün, şeker

10

fiyatları, genellikle “dünya fiyatlarına” endekslenerek istikrar programı metinlerine

“yapısal kriter” olarak konulmakta ve fiyatlar bu doğrultuda ilan edilmektedir.

Pazar fiyatı desteği yanında Türkiye’de girdi desteği (gübre, tohum, su,

tarımsal mücadele ilaçları, tarımsal kredi) uygulamaları da yapılmakta idi. Ancak yine

“istikrar programları” çerçevesinde, tüm girdi destekleri elemine edilmiştir.

Türkiye’de tarım alanında verilen genel hizmetler olan araştırma – eğitim ve

yayım hizmetleri, denetim ve kontrol hizmetleri, hastalık ve zararlılara karşı yapılan

kamu mücadelesi ve altyapı hizmetleri ise geçmişle kıyaslandığında, etkinliğini

yitirmesine rağmen halen sürdürülmektedir.

Altyapısı sorunlu, dışsal ve içsel etkilerle tarım politikaları liberalize edilen ve

destek düzeyi giderek azaltılan tarım sektörü, çiftçi kayıdının da bulunmadığı

ortamda, hedef kitleye yönelik politika ve strateji seçeneklerinin geliştirilemediği bu

temel yapı içerisinde 21. yüzyılın eşiğine gelmiştir.

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı “Tarım Stratejisi 2006-2010” belgesini hazırlamış

ve Yüksek Planlama Kurulu’nun 30.10.2004 tarih ve 2004/92 sayılı kararı ile kabul

edilmiştir. Söz konusu strateji belgesi ile gerçekleştirilmesi planlanan amaçlar

şunlardır:

• Sürdürülebilirlik ilkesi çerçevesinde kaliteye dayalı üretim artışı ile gıda

güvenliği ve gıda güvencesinin sağlanması,

• Tarımsal işletmelerin rekabet gücünün arttırılması,

• Tarımsal pazarlama altyapısının güçlendirilmesi ve tarım-sanayi

entegrasyonunun sağlanması,

• Üretici örgütlenmesinin geliştirilmesi,

• Kırsal gelirlerin arttırılması ve kırsal toplum yaşam şartlarının iyileştirilmesi.

Strateji Belgesi kapsamında 2006-2010 dönemi boyunca uygulanacak

destekleme araçları ve bunların toplam tarımsal destekleme bütçesinden alacakları

paylar da belirtilmiş olup bunlar Tablo’da verilmiştir. DGD’nin toplamdaki payı 2005

yılı itibariyle %79 ile en yüksek oranda olmasına karşın, dönem sonuna kadar bu

oranın %45 düzeyine çekilmesi ve Tabloda belirtilmiş olan diğer destek araçlarının

paylarının da arttırılması yaklaşımı benimsenmiştir. Bunlardan özellikle 2005

bütçesinde %6 dolayında olan hayvancılık destekleme oranları yıl sonuna gelmeden

%12 düzeyine çıkarılmıştır. Ayrıca, fark ödemeleri ve kırsal kalkınma desteklerine

11

planlananın üzerinde destekleme verilmesi yoluna gidilmiştir. Sonuç olarak, tarımsal

destekleme ödemelerinin olanaklar dahilinde Türkiye bütçesinin %1’inin altına

düşürülmemesine özen gösterilmeye çalışılmıştır.

Tablo 1. Ulusal Tarım Stratejisi Destekleme Araçları ve Destekleme Bütçesindeki Payları

Araçlar Pay (%)

DGD ödemeleri 45

Fark Ödeme Uygulaması 13

Hayvancılık destekleri 12

Kırsal Kalkınma Destekleri 10

Telafi edici ödemeler (alternatif ürün; tütün, fındık) 5

Ürün Sigorta Ödemeleri 5

ÇATAK programı destekleri (erozyon, ağaçlandırma, organik tarım) 5

Diğer Destekler 5

TOPLAM 100

(2006-2010)

Daha sonra, Strateji Belgesi’ne bağlı olarak, 2005/8629 sayılı Bakanlar Kurulu

Kararı 02.04.2005 tarih ve 25774 sayılı Resmi Gazete’de ilan edilmiştir. Kararın

hemen ardından patatese alternatif ürün desteği, DGD, sulama suyu için kullanılan

elektrik enerjisi desteği gibi destek uygulamaları yürürlüğe girmiştir. Aynı karardan

hareketle; mazot desteği ve tarımda kullanılan kimyasal gübreye ilişkin desteklemeler

de gündeme gelmiş bulunmaktadır.

2.2. Uluslararası Tarım Politikasının Ulusal Tarım Politikalarına

Etkileri

2.2.1. DTÖ Uruguay Turu Tarım Anlaşması

1 Ocak 1994 tarihinde yürürlüğe giren Uruguay Turu Tarım Anlaşması, tarım

sektöründe serbestleşmeyi dünya genelinde uygulamaya sokan ve DTÖ’ ne üye

ülkelerin imza koyduğu bir uluslararası anlaşmadır.

1986 yılında başlayan ve iki yıl içerisinde bitirilmesi amaçlanan Uruguay Turu

(UT) görüşmeleri, ABD ve AB’nin anlaşamaması nedeniyle 1994 yılı başına kadar

sarkmıştır. O tarihe kadar birbirlerinin pazarı olarak nitelenebilen bölgelere (Avrupa

12

Birliği Güney Amerika’ya, ABD Kuzey Afrika’ya) dışsatım sübvansiyonları ile

maliyetinin altında satış yaparak dış pazar kapma yarışına giren bu iki ülke/ülke

grubu, sürecin kendileri açısından daha avantajlı bir şekle dönüştürülebilmesi için,

uzun bir “uzlaşı arama” zamanı yaşamışlardır. 7 yıl süren görüşmelerden sonra

imzalanan UT Sonuç Anlaşmasının, genel olarak ülkelerin tarım sektörüne verdikleri

iç desteklerin indirgenmesi, sübvansiyonlu dışsatım miktarının azaltılması, iç

pazarları koruyucu önlemler kapsamında, tarife dışı önlemlerin tarife eşdeğerlerine

çevrilmesi ve düzeyinin indirgenmesi, sağlık ve bitki sağlığı önlemlerinin dünya

genelinde uyumlaştırılması başlıkları altında getirdiği düzenlemeler, az gelişmiş

gelişmekte olan ülke grubunun tarımlarında bağımlı yapılar oluşturmakta ve

dışsatımda rekabet üstünlüğü olan ülkelerin dünya pazarlarındaki etkinliklerini

artırmaktadır.

2.2.2. AB Gümrük Birliği Anlaşması

1 Ocak 1996 tarihinde yürürlüğe giren AB Gümrük Birliği (GB) Anlaşması’nda,

temel olarak tarım ürünleri kapsam dışında bırakılmış olmakla birlikte, içeriğinde süt –

tahıl ve şeker bulunan işlenmiş tarım ürünleri kapsama alınmıştır. Sözü edilen

kapsam belirleme, Türkiye’nin rekabet üstünlüğü olan salça – meyve suyu gibi çeşitli

alanları dışlamıştır. Bu yapı altında AB ile yapılan işlenmiş tarım ürünleri dış ticaretine

ilişkin veriler, GB Anlaşması’nın mevcut ticaret dengelerini hızla AB lehine

bozduğunu göstermektedir.

Genel olarak Türkiye, işlenmiş tarım ürünlerinde Avrupa Topluluğu(AT)

tanımlamasına göre dışsatımcı bir ülke olmasına ve dışalımının 7 ila 10 katı dışsatım

gerçekleştirmesine karşın, AT ile yapılan işlenmiş tarım ürünü ticaretinde dışalımcı

konumdadır. Yıllara ve ürün gruplarına göre değişmekle birlikte, Türkiye’nin işlenmiş

tarım ürünleri dışalımının, yaklaşık % 90’ı AT’dan yapılmaktadır.

1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı (OKK) sonrasında, AT’dan yapılan işlenmiş

tarım ürünleri dışalımı önemli ölçüde artmıştır. AT’ dan yapılan birçok işlenmiş tarım

ürünü dışalımı, 1/95 sayılı OKK sonrasında başlamıştır.

Bu konuda ortaya çıkan diğer önemli bir gelişme, sözü edilen OKK sonrası AT

dışındaki ülkelerden yapılan işlenmiş ürün dışalımının, AT’ dan yapılan dışalımdan

daha hızlı bir artış göstermesidir. Bu durum, uygulamaya giren yeni rejimin, diğer

ülkeler için de avantajlı sonuçlar doğurmasıyla açıklanabilir. 1/95 sayılı OKK’ nın

13

Türkiye’ye değil, daha çok AT’ ye yeni bir takım tavizler getirmesi nedeniyle, karar

sonrası Türkiye’nin işlenmiş tarım ürünleri dışsatımında önemli bir etki oluşmamıştır.

Dünya Ticaret Örgütü UT Anlaşması, tarım ürünlerine verilen iç destek,

sağlanan dış koruma ve sübvansiyonlu dışsatımın yıllar içinde, gelişmiş ve

gelişmekte olan ülkeler açısından farklı oranlarda azaltılmasını kurallaştırdığından,

tarım politikaları açısından dışsal bir belirleyici niteliği kazanmıştır. UT’un çevre

ülkeler açısından etkisi ise genel olarak, daha az desteklenen ve daha az korunan

tarım sektörü olarak ortaya çıkmakta ve kırsal – tarımsal altyapı sorunlarının dahi

aşılamamış olduğu yapılarda, artan tarımsal dışalım ile kendisini göstermektedir.

2.2.3. IMF – Dünya Bankası Anlaşmaları

1999 yılı sonunda Uluslararası Para Fonu ile imzalanan Stand by Anlaşması

ve bu kapsamda verilen niyet mektupları, uygulanmakta olan tarım politikalarında

önemli değişiklikler öngörmektedir. Bunlar, aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir;

• Öncelikle destekleme fiyatlarının “dünya fiyatları” düzeyine çekilmesi,

ardından girdi ve çıktıya dayalı destekleme sisteminin tümüyle elemine edilerek

Doğrudan Gelir Desteği sistemine geçilmesi,

• TSKB, TCZB’nın yeniden yapılandırılması,

• TZDK, İGSAŞ, TÜGSAŞ, TŞFAŞ, ÇAYKUR, TEKEL’ in özelleştirilmesi,

• Şeker, tütün ve TSKB alanlarında kurulların oluşturulması.

IMF ile yapılan Anlaşma hükümleri, kamu bütçesi açıklarından tarımsal

desteklemeleri sorumlu tutan anlayışın bir görünümü niteliğinde ortaya çıkmış ve

sektörel harcamaları kısıtlama amacına odaklanmıştır. Dönemin destekleme sistemi

üzerindeki etkileri şöyle açıklanabilir:

1980’li yıllardan beri süren tartışmaların istikrar programına bir yansıması

niteliğinde olmak üzere, yerel fiyatların dünya fiyatlarının çok üzerinde olduğu, tarımın

rekabet edebilmesi için yerel fiyatların indirgenmesi gerektiği ileri sürülmüş ve dünya

fiyatı göstergesi olarak ABD tarımsal ürün borsalarının fiyatları temel alınmıştır.

Bu yaklaşımın sonuca odaklı olduğu, sorunu kavrayıp çözüm üretme

düşüncesine dayanmadığı söylenebilir. Türkiye’de tarımsal üretim maliyetlerinin

yüksek olmasında, tarımın altyapı sorunları ve girdi fiyatlarının pahalılığı etken

olmaktadır. Ortalama işletme genişlikleri küçük, sulama olanakları kısıtlı, teknolojiyi

benimsememiş tarım sektörü, yaşanan yüksek enflasyon ortamında her geçen gün

14

daha da pahalılaşan gübre–tohum–tarım ilacı vb. kullanmakta olup, tüm bu etkenler,

üretim maliyetlerinin aşağıya çekilmesine engel olmaktadır. Tarımda yaşanan genel

verimlilik düşüklüğü bu tabloda önemli bir unsur olmakla birlikte, AB ve ABD ile aynı

verim değerleri ile üretim yapılan ürün gruplarında dahi aynı sorunun yaşanıyor

olması, altyapı sorunları ve girdi kullanım maliyetlerinin baskın konumuna işaret

etmektedir.

İşte bu tablo içerisinde, (a) ABD Borsa fiyatlarının, uygulanan sübvansiyonlar

bağlamında Amerika’lı üreticinin eline geçen fiyatların altında bir fiyat düzeyini

yansıtması ve (b) çıktı fiyatında yerel – dünya fiyatları karşılaştırması yapılırken, aynı

karşılaştırmanın girdi fiyatlarında yapılmaması, başka bir deyişle dünya fiyatlarından

yüksek yerel girdi fiyatları ile üretim yapılıyor olmasının görmezden gelinmesi,

tarımsal üretim yapıları üzerinde olumsuz etki yapmıştır. Açıklanan destekleme

fiyatları bazı yörelerde üretim maliyetlerinin altında kalmış ve özellikle nadas

zorunluluğu ile üretim yapılan alanlarda, üretimden vazgeçmeler gözlenmiştir.

IMF “Reformlarının” Dünya Bankası Yapısal Uyum kredileri ile destekleneceği

hükmü doğrultusunda, Dünya Bankası ile 2001 yılında “Tarım Reformu Uygulama

Projesi (TRUP)” imzalanmıştır. Dünya Bankası, dünya genelinde toplam kredi

hacminin yaklaşık % 20’sini tarım sektörüne ayırmaktadır. 1950 yılından bu yana

Dünya Bankası ile 163 Kredi Anlaşması imzalayan Türkiye’de de 31 Kredi

Anlaşmasına konu edilen tarım sektörü, % 19.02 pay ile birinci sıradadır.

Dünya Bankası Anlaşmalarının iki belirgin özelliğinin bulunduğu söylenebilir;

(a) Ulusal plan ve programların hedef ve stratejilerini yönlendirme özelliği, (b)

Doğrudan kamu sektörü ve kamu yönetiminin örgütlenmesi, çalışma ilişkileri,

istihdam biçimleri ve işlevlerini değiştirme etkisi.

Bu bağlamda, Dünya Bankası ile imzalanan TRUP, 4 alt projeden

oluşmaktadır;

• Doğrudan Gelir Desteği,

• Çiftçi Geçiş Programı (Alternatif Ürün Projesi),

• Tarım Satış Kooperatiflerinin Yeniden Yapılandırılması,

• Proje Destek Hizmetleri

Bu başlıklardan DGD, Türkiye’de uygulanan destekleme sisteminin tümüyle

değiştirilmesine odaklanmaktadır.

15

DTÖ Uruguay Turu Sonuç Anlaşması hükümlerine göre üretimden bağımsız

(de coupled) doğrudan ödemeler Toplam Destek Ölçütü’nden muaf olup

indirgenmeye konu olmazlar.

Doğrudan gelir ödemelerinin “üretimden bağımsız” olmasının anlamı, devlet

tarafından üreticilere yapılan ödemelerin üreticinin ürettiği ürün çeşidi ya da miktarı ile

bağlantısı olmaması demektir. DTÖ’ nün uygulatmak istediği DGD çeşidi budur.

Halen Avrupa Birliği’nin uyguladığı ve üretimle belli bir derecede bağımlı doğrudan

gelir ödemeleri ise, hedeflenen gruplara bazı koşullara bağlı olarak yapılan telafi edici

ödemeler (compensatory payments) ile piyasa fiyatı ile üreticinin eline geçmesi

arzulanan fiyat arasındaki farkın “fark ödemeleri” (defıciency payments) adı altında

yapılmaktadır.

DGD sistemi gelişmiş ülkeler için ticarette rekabet üstünlüğü sağlayıcı bir

politika aracı iken; yapısal sorunları bulunan az gelişmiş / gelişmekte olan ülke

gruplarında, uygulanan DGD sistemi, tarımsal üretim yapılarında olumsuz sonuçlar

doğurabilmektedir.

Bunlara ana başlıkları ile bakmakta yarar vardır:

(a) Tarımsal üretimin en önemli gereklerinden olan finans, DGD sistemi ile

tarımdan daha da uzaklaşmaktadır.Özellikle girdi desteği (gübre-tohum-tarım ilacı

vb.), kaynağın tarımda kalmasını sağlar. Oysa DGD ödemelerinin tarıma geri dönüş

oranı, her geçen gün biraz daha düşmektedir.

(b) Üretimden bağımsız DGD sistemi ile Türkiye’nin çok gereksinim duyduğu

üretim planlamasını gerçekleştirmek olanaksızdır.

(c) Mevcut DGD sistemi, işleyiş itibariyle, araziyi işleyeni değil mülk sahibini

desteklemektedir. Anadolu’da kira ilişkilerinde mülk sahipleri, DGD ödemelerini

kendilerinin almalarını koşul olarak dayatmaktadırlar. Bu bağlamda kentlerde

yaşayan ve toprakla hiç ilgileri olmayan mülk sahiplerinin tarımsal desteklerden

yararlandırılmaları söz konusu olmaktadır.

(d) Mevcut sistem varsıl köylüyü desteklemektedir. Halen 500 dekara kadar

arazisi olanlara dekar başına 16milyon TL ödeme yapılmaktadır. Bu çerçevede çok

daha geniş araziye sahip olanlar arazilerini noter sözleşmeleri ile 500’er dekarlık

bölümlere ayırıp akrabaları üzerine göstererek ödemelerden geniş oranda

yararlanmaktadırlar.Buna karşılık küçük arazi sahipleri, ödemeleri almak için yerine

getirmek zorunda oldukları çeşitli işlemler (belge ücreti, noter ve başvuru masrafları –

16

yol giderleri vb..) karşılığında yapacakları masrafların alacakları ödemeleri geçmesi

nedeniyle, başvuru dahi yapamamaktadırlar. Nitekim 4.1 milyon tarım işletmesinden

halen 2.7 milyonunun DGD ödemelerinden yararlanmak için kayıt yaptırmış durumda

olmaları bunun bir göstergesidir.

(e) Tüm girdilerin hızla pahalılaştığı bir ortamda, DGD ödemeleri neredeyse

sabit tutulmakta, bu bağlamda,dolaylı da olsa tarımsal üretimi destekleme etkisi

giderek zayıflamaktadır.

(f) Başvuru sayısında ve ödeme miktarındaki göreli artışlara karşın, bütçeden

DGD için ayrılan kaynaklar yeterli olmamaktadır.

(g) Nihayet DGD sistemi, DB TRUP Anlaşması gereğince 5 yıllık bir süre için

uygulanmaktadır, bu nedenle de geçici bir yardımdır.

2.2.4. Avrupa Birliği Süreci

Yeniden Yapılanma arayışları içinde, bir başka önemli gelişme, 1999 Aralık

Ayı’nda Helsinki’de gerçekleştirilen Zirve sonrasında Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne

“aday ülke” statüsü kazanması sonrasında ortaya çıkmıştır.Türkiye AB ilişkilerinde

son gelinen noktada Ekim 2005 tarihi itibariyle Müzakerelere başlanılmış ve

müzakere çerçeve belgesi yayınlanmıştır. Bununla beraber belirlenen fasıllarda

tarama süreci başlamıştır.

2.2.4.1. Ulusal Program Hükümleri

1999 yılının Aralık Ayı’nda Helsinki Zirvesi’nde Avrupa Birliği tarafından

Türkiye’ye aday ülke statüsü tanınmasının ardından, AB tarafından bir Katılım

Ortaklığı Belgesi yayımlanmış olup, burada belirtilen programın ülke taahhüdü haline

getirilmesi ve zaman programlamasının yapılması çerçevesinde, Türkiye tarafından

ilk Ulusal Program (UP), 24 Mart 2001 tarihinde yayımlanmıştır. Ardından, bu

Programın revizesi niteliğinde olmak üzere, ikinci UP yayımlanmıştır.

İkinci UP’ ın “Tarım” bölümünde, ilk UP’ dan sonra yayımlanan bazı kanunlara

atıf yapılmakta ve bunlardan 4634 sayılı Şeker Kanunu1 ile pancar üretiminde

sözleşmeli sisteme, şeker üretiminde de kota sistemine geçildiği, 4733 Sayılı Tütün,

Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol İşletmeleri Genel Müdürlüğünün Yeniden

Yapılandırılması ile Tütün ve Tütün Mamullerinin Üretimine, İç ve Dış Alım ve

17

Satımına, 4046 Sayılı Kanunda ve 233 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede

Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun2 ile de tütün satışlarının açık artırma usulü,

üretimin ise sözleşmeli olarak gerçekleştirilmesinin öngörüldüğü belirtilmektedir.

UP, AB Müktesebatına Uyum Açısından bir öncelikler listesi ve bunlara ilişkin

ana unsurları da içermektedir.Liste, aşağıdaki gibidir:

1 - Yatay Konulara İlişkin Düzenlemelere Uyum

• Entegre İdare ve Kontrol Sisteminin (IACS) Temel Unsurlarının

Oluşturulması

• Çiftlik Muhasebe Veri Ağının (FADN) Kurulması

• Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonuna (EAGGF) Yönelik İdari

Yapıların Oluşturulması

• Organik Tarım

2 - Veterinerlik Mevzuatına Uyum

• Veterinerlik Çerçeve Kanununun Çıkarılması ve Bunun Uygulanmasına

Yönelik AB ile Uyumlu İdari

Yapılanmanın Oluşturulması

• Sınır Kontrol Noktaları

• Veterinerlik Bilgi Sistemi

• Hayvan Hastalıklarının Kontrolü ve İzlenmesi ile Acil Eylem Planları

• Hayvan Refahı

• Veteriner Halk Sağlığı

• Yem

3 - Bitki Sağlığı Mevzuatına Uyum ve Gerekli Kurumsal Kapasitenin

Oluşturulması

• Bitki Pasaportu Uygulamaları ve Sınır Kontrol Noktaları Dahil Zararlı

Organizmalar

• Bitki Koruma Ürünleri (Pestisitler)

• Bitki Çeşidi Hakları

• Tohum ve Fide Kalitesi

18

4 - Ulusal Kırsal Kalkınma ve Ormancılık Stratejilerinin Oluşturulması

• Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisinin ve Programının Oluşturulması

• Ulusal Ormancılık Stratejisinin Oluşturulması

5 - Gıda Güvenliği ve Kontrolü

• Bitkisel Kökenli Gıda Maddelerinde Gıda Güvenliği

• Süt ve Süt Ürünlerinde Gıda Güvenliği

• Et ve Et Ürünlerinde Gıda Güvenliği

• Diğer Tarımsal Ürünlerde Gıda Güvenliği

• Alkollü İçkilerde Gıda Güvenliği

• Dikey Mevzuat

6 Ortak Piyasa Düzenlerinin Kurulması ve Tarım Piyasalarının Etkin Biçimde

İzlenmesine Yönelik Yasal Dayanak, İdari Yapılar ve Uygulama Mekanizmalarının

Oluşturulması

• Hububat ve Çeltik

• Sığır ve Dana Eti

• Süt ve Süt Ürünleri

• Taze Meyve ve Sebze

• İşlenmiş Meyve ve Sebze

• Zeytinyağı

• Şarap

• Şeker

• Tütün

2.2.4.2. İlerleme Raporu’nun Analizi

Avrupa Birliği İlerleme Raporu, 6 Ekim 2004 tarihinde yayımlandı.

İlerleme Raporunun Tarım, Hayvan ve Bitki Sağlığı, Balıkçılık başlıklı bölümü;

tarım sektörü ve kırsal alan konularında 25 üyeli AB ile Türkiye arasında

karşılaştırma yapmaktadır. Rapor verilerine göre; Türkiye’nin katılımı AB tarımsal

alanlarına 39 milyon hektar daha ilave edecek ve bu, 25 üyeli AB’nin tarımsal

alanının %23’ü anlamına gelecektir. Türkiye’nin tarımsal işletme yapısı, Bulgaristan

19

ve Romanya ile benzerlikler taşımaktadır. AB 25’in 13 milyon tarım işletmesine

karşılık, Türkiye’nin 3 milyon tarım işletmesi bulunmakta olup; ortalama işletme

genişliği AB’de 13 hektar iken Türkiye’de 6 hektardır.Yine Türkiye’nin katılımı ile AB

25’in 452 milyon tüketicisine 80 milyon daha tüketici katılacaktır.

Rapor, 2000’den bu yana sürdürülen “tarım reformu” çalışmalarına karşın

liberalizasyonun tam olarak sağlanamadığını ifade ederek eleştiri getirilmektedir.

Buna göre, müdahale alımları, girdi yardımları ve üretimle bağlantılı yardımlar gibi

bütçeden finanse edilen destekler “halen” sürdürülmekte olup, ayrıca birçok tarımsal

üründe gümrük tarifesi AB düzeyinin üstünde bulunmakta, bazı ürünlerde yasaklar

vardır. AB düzeyinin altında olmakla birlikte, dışsatım sübvansiyonları söz konusudur,

tarımsal KİT’lerin özelleştirilmesi tamamlanamamıştır vb. eleştiriler mevcuttur.

Raporun bu bölümünde yer alan ifadelerin irdelenmesinde yarar bulunmaktadır.

Öncelikle, Dünya Bankası raporunda da belirtildiği gibi, “reform” sonrasında,

Türkiye’de girdi yardımı kalmamış, müdahale alımlarının düzeyi önemli oranda

indirgenmiştir. Gümrük tarifelerimiz, Dünya Ticaret Örgütü taahhütleri ile uyumlu olup,

üyelik öncesi AB ile aynı düzeyde gümrük vergisi uygulama zorunluluğumuz

bulunmamaktadır. Üretimle bağlantılı yardımlar yalnızca beş ürüne uygulanan düşük

miktarlı primler olarak sürdürülmektedir. Dünyada uygulanan dışsatım

sübvansiyonlarının neredeyse tamamının AB ve ABD tarafından kullanıldığı

bilinmekte iken “Rapor” parasal anlamı olmayan Türkiye uygulamalarından söz

etmektedir. Hepsinden önemlisi, EBK, SEK,YEMSAN gibi kuruluşların yokluğu hala

doldurulamamış iken, kar eden ve piyasayı düzenleyen TEKEL, Şeker Fabrikaları,

Gübre Fabrikaları, Çaykur’un bir an evvel özelleştirilmesine vurgu yapılmaktadır.

Rapor, kullanılan 400 milyon doların üzerindeki ticaret bozucu dışsatım

kredileri nedeniyle, ABD’den başta pamuk, sigara, tütün, buğday, arpa, soya ve mısır

olmak üzere birçok tarımsal ürün dışalımının yapıldığını ve tarımsal ürün ticaretinde

600 milyon Avro düzeyinde ticaret açığı verildiğini, buna karşılık AB ile yapılan

tarımsal ticarette Türkiye’nin ticaret fazlası verdiğinin altını çizmektedir.

Raporda, her zaman olduğu gibi, kamu ve hayvan sağlığı sorunları nedeniyle

Türkiye’nin uyguladığı canlı hayvan dışalım yasağı da eleştirilmektedir.

Raporun belki de en ilginç bölümü ise, “Türkiye’nin üyeliğinin etkileri”

bölümünde yapılıyor. Buna göre, ilerideki bir tarihte gerçekleştirilebilecek üyeliğin

etkilerini şimdiden kestirmek zor. Ancak meyve – sebze, fındık, bakliyat ve koyun eti

20

gibi rekabet şansı olan ürünler dışında, Türkiye’nin işinin zor olduğu ve rekabetçi bir

yapı için daha fazla liberalizasyon gerektiği söyleniliyor. Olası bir üyelikte, tercihli

ticaret avantajları sona erecek olan Türkiye’nin tarımsal dışsatımının azalacağı, buna

karşılık kısıtlamaların kalkması nedeniyle AB’nin dışsatımının artacağı belirtiliyor. Bu

noktada “Rapor” çok ilginç bir öneri geliştiriyor; “üyelik anındaki şoktan korunmak için,

üye olmadan, geçiş sürecindeyken, AB’ye yönelik ticari kısıtlamalarınızı tümüyle

kaldırın” gibi öneri getirmektedir.

Raporun bir diğer önemli saptaması ise, halen AB’de uygulanan OTP’ nin

Türkiye’de uygulanması halinde, AB bütçesine getireceği finansal yük ile ilgili. Buna

göre, Doğrudan Gelir Desteği için 8 milyar Avro, Pazar önlemleri için 1 milyar Avro

gerekiyor. Oysa 10 yeni ülkenin tümüne, bu alanda toplam 7 milyar Avro ödeniyor.

Ayrıca, kırsal kalkınma önlemleri için de 2.3 milyar Avro’ ya gereksinim duyuluyor.

Rapor, geçiş süresinin 2025’i aşması durumunda, hesabın değişeceğini de eklemeyi

unutmuyor.

Şu kısa notu belirtmekte yarar var ki, Türkiye, 2004 yılında tarımına toplam 2.5

milyar dolar düzeyinde bir kaynak aktarıyor. Bu veri, Türkiye’de tarımın, belirtilen

kalemler açısından, AB’nin 1/6’sı kadar desteklendiğinin net bir açıklaması

niteliğindedir.

Diğer taraftan Rapor, tarımdaki istihdam fazlasının, sosyal açıdan önemli bir

sorun oluşturduğunu belirttikten sonra, Türkiye’nin tamamlamış olduğu tarama

(screening) sürecinin yeniden başlayacağını dolaylı olarak belirtiyor, Türkiye için özel

geçiş süreci ve derogasyonlardan söz etmektedir.

Sonuç olarak, müzakere sürecinde bir dosya kapanmadan diğerine

geçmeyecek olan AB’nin, bu koşullarda tarım dosyasını kapatmasının güç olduğu

ortadadır. Bu durum, AB üyeliğinin önünde engel olarak tarımın ve üreticinin

gösterilmesi gibi tehlikeli bir sürece işaret etmektedir.

2.2.4.3. Dünya Ticaret Örgütü Cenevre Çerçeve Anlaşması ve Olası

Etkileri

27–31 Temmuz 2004 tarihleri arasında Cenevre’de yapılan Dünya Ticaret

Örgütü görüşmelerinden sonra, tarım alanında ortaya çıkan Çerçeve Anlaşma

(Framework for Establishing Modalities in Agriculture), çoğu zaman yetersiz bir

tartışma düzlemi yaratmış; daha da önemlisi Anlaşma’nın Türkiye’ye ve gelişme

21

yolundaki ülke (GYÜ) – en az gelişmiş ülke (EAGÜ) gruplarına gelecekteki etkileri

konusunda yanlış değerlendirmeler ortaya çıkmıştır.

DTÖ terminolojisinin egemen olduğu Çerçeve Anlaşma metninin

anlaşılabilmesi, ancak Cenevre sürecini önceleyen gelişmelerin sağlıklı

değerlendirilebilmesi ile olanaklıdır. Çünkü Cenevre, asıl olarak, Uruguay Turu

sonrasında imzalanan Tarım Anlaşması hükümleri uyarınca, GYÜ taahhütlerinin son

bulacağı 2004 yılında ortaya çıkan sıkışmışlığın bir sonucudur. Küresel güç

merkezleri açısından Doha ve Cancun’da alınan başarısız sonuçlar onları,

Cenevre’de bir “çözüm” üretmeye ve bir anlamda taviz vermeye zorlamıştır. Ancak

“verilen taviz – karşılığında alınan ödün” analizinin sağlıklı yapılması, görünenin

altında yatan genel eğilimi olanca açıklığı ile ortaya koymaktadır.

Tarım ticaretinin liberalizasyonu, II. Dünya Savaşı sonrası kurulan Bretton

Woods sistemi içinde, diğer sektörlerin aksine çok taraflı uluslararası anlaşmalara

konu olamamış, bunun yerine ürünler bazında yapılan ya da ikili anlaşmalarla daha

dar “çözümlemeler” yaratılmaya çalışılmıştır.

GATT’ın Dünya Ticaret Örgütü’ne dönüştüğü süreçte, 1986 yılında başlayan

ve çetin müzakereler sonucunda ancak 1994 yılında bitirilebilen DTÖ Uruguay Turu

sonrasında imzalanan Sonuç Anlaşması (Final Act), tarım ticaretini geniş oranda

liberalize eden ilk uluslararası anlaşma olarak nitelenebilir.

Uruguay Turu (UT); iç desteklerin azaltılması, pazara girişin kolaylaştırılması

ve dışsatım sübvansiyonlarının indirgenmesi esaslarına dayanmaktadır. GÜ’ler

açısından 6 yıllık indirim süreci 1995 – 2000 yılları arasında, GYÜ’ler için ise 10 yıllık

indirim süreci 1995 – 2004 yılları arasında uygulanmıştır.

Türkiye, UT Tarım Anlaşması’nın iç desteklerin azaltılması taahhüdü

kapsamına, GYÜ’ler için geçerli olan de minimis koşulları gereğince girmemiş,

yüksek kote edilen gümrük vergileri nedeniyle, birkaç ürün dışında, genel olarak

pazara giriş hükümlerinden ve bütçe zorlukları nedeniyle zaten kullanamadığı

dışsatım sübvansiyonlarının indirgenmesi hükümlerinden olumsuz etkilenmemiştir.

İzleyen süreçte, 2000 yılı başından beri yoğun bir şekilde yürütülmekte olan

resmi ve gayriresmi toplantıların devamında 2001 yılı Kasım ayında Katar’ın Doha

kentinde düzenlenen Bakanlar Konferansı Tarım alanında liberalizasyon

yapılabilmesine yönelik irade beyanı dışında somut bir sonuç üretemeden dağılmıştır.

22

2003 yılının Eylül ayında Meksika’nın Cancun şehrinde yapılan Bakanlar

Konferansı ise GÜ’ler için adeta felaketin habercisi idi...Cancun’a dek ABD ve

Avrupa’nın ve zaman zaman onlara eklenen CAIRNS grubunun pazarlıklarını

izlemekle yetinen ve geniş anlamda kaybeden azgelişmiş dünya, Hindistan ve

Malezya’nın öncülüğünde kendi istemlerini dile getirmiştir. Özellikle ABD’nin, bir avuç

pamuk üreticisine yılda 12.5 milyar dolar destek verirken, GYÜ ve EAGÜ’lerden

pazara giriş kısıtlarını kaldırmasını istemesinin adil olmadığı, Cancun’dan akıllarda

kalan bir temel sav olarak öne çıkmıştır. Bu koşullarda Cancun tam bir fiyasko ile

sonuçlanmıştır...

Cancun süreci, şu gerçeğin altını çizmiştir; ya GÜ’ler dışsatım

sübvansiyonlarını korumak konusundaki ısrarlarından vazgeçecekler, ya da süreç

çoktaraflı bir anlaşma açısından tümüyle tıkanacak ve yeniden mal bazında ikili

anlaşmalar dönemine girilecektir...

İşte bu ortamda, “İleri Tarım Müzeakereleri” olarak adlandırılan sürecin son

halkası, 27 - 31 Temmuz 2004 tarihlerinde Cenevre’de yapılan DTÖ görüşmelerinin

ardından ortaya çıkan Çerçeve Anlaşma olmuştur.

UT’nun devamı niteliğinde, Cenevre’de de Anlaşma pazara giriş, iç destekler

ve dışsatım sübvansiyonları olmak üzere üç temel esasa oturtulmuştur.

Pazara giriş, korunan iç pazarların kilidini açmaya yönelik bir düzenlemedir.

Cenevre’de, bu alanda, bir bant uygulaması belirlenmiştir. Bant sayısı, her bant

aralığına giren tarife sayısı ve her bant aralığı için uygulanacak olan indirim yöntemi

bu sistemin can alıcı noktalarıdır. İsviçre formülü, lineer formül ya da karma formül,

gümrük vergilerinin indirgenme hız ve oranını belirleyecektir.

Anlaşmalarda İsviçre formülünün benimsenmesi, Türkiye’nin yüksek gümrük

vergileri ile koruduğu sektörler (hayvansal ürünler, endüstri bitkileri, tahıllar vb) için

gümrük vergilerinin hızla düşeceği anlamına geliyor. DTÖ’nün, tarife dışı engel

denetimlerini yoğunlaştıracağı ve izin belgesi gibi dışalımı engellemek için kullanılan

yöntemlere yaptırım uygulayacağını öngörmekte hiç zor değil...

Dünya Ticaret Örgütü’ne kote edilen değerler üzerinden 10 yıl boyunca (1995

– 2004) yapılan indirimler sonrası,Türkiye, GTİP’lerine göre değişmek üzere,

hayvansal ürünlerde % 136.5 ila % 227.5, tereyağında % 100, peynirde % 111,

muzda % 147, çayda % 145, şekerde % 136.5, hububat ürünlerinde % 180 gümrük

vergisi uygulama hakkına sahiptir.

23

Çerçeve Anlaşma, bant usulü indirimden söz ediyor. Bunun Türkçesi, yüksek

gümrük vergilerinden yüksek indirimdir. Büyük olasılıkla, % 120’nin üzerindeki bant

en yüksek bant olarak değerlendirilecek ve en yüksek indirime bu oranın üzerindeki

gümrük vergisine sahip ürünler muhatap olacaklar.

Bu demektir ki, Türkiye açısından en hassas olan hayvansal ürünler, hububat,

şeker, çay ve muzda durum giderek kötüleşecek.

Türkiye gibi tarımına yeterli finansal destek sağlayamayan ülkelerde, gümrük

vergileri, iç piyasayı korumak ve üretimin sürdürülebilirliğini sağlamak açısından son

derecede önemli araçlardır.

İç desteklerde bir indirim uygulaması da, GÜ-GYÜ-EAGÜ grupları için farklı

sonuçlar üretebilecek nitelikte.DTÖ’nün ticareti bozucu olarak niteleyerek yasakladığı

kırmızı kutu destekler (pazar fiyatı destekleri – girdi destekleri vb), aslında başta ABD

ve AB’nin, en az yarım yüzyıldır büyük finansman kaynakları kullanarak üreticisine

verdiği desteklerdir. Bu ülkelerde, bu destek politikalarının sonrasında oluşan sağlam

tarımsal yapı, bu desteklerin üretimle bağlantısız (de coupled) olarak üreticiye

yönlendirilmesine olanak tanımakta, başka bir deyişle sakınca yaratmamaktadır. Bu

çerçevede, doğrudan gelir desteği gibi üretimle bağlantısız formlarda GÜ’ler,

desteklerini yeniden formüle etmekte ve izin verilen Mavi Kutu destekler içinde

toplamaktadır. Buna karşılık GYÜ’ler ve EAGÜ’ler, tarımsal yapı bozuklukları –

yönetim sorunları ve bütçe kısıtları nedeniyle, tarımlarını yeterince

destekleyememekte, desteklerini dönüştürmekte zorlanmakta, yeni destek formları da

tarımın finansman açığını daha da derinleştirmektedir.

Türkiye, Anlaşma’nın de minimis hükmü uyarınca, bir destek indirgeme

taahhüdü altında olmamasına karşın, krizler sonrası dönemde tarım desteklerini

önemli oranda indirgemiş ve tarım sektörüne 1.2 milyar $ ila 2.5 milyar $ düzeyinde

yıllık destek uygulayabilmiştir. Üstelik desteklerin büyük çoğunluğu, arazi mülkiyetine

dayalı DGD uygulamaları çerçevesinde, üreticiye ulaşmamış ve tarım dışı kanallara

akmıştır. Tarım desteğinin AB’de yıllık 50 milyar $ düzeyinde olması, Bush

yönetiminin mevcut desteklere ilaveten ABD tarımı için 85 milyar $ daha ayırması,

GÜ’ler ile GYÜ’ler ve EAGÜ’lerin kaynak kullanma adaletsizliğini çarpıcı bir şekilde

ortaya koymaktadır. DTÖ Anlaşması’nda bulunan “yoksul üreticiye girdi desteği

serbestisi” ise, 1999 yılından bu yana, yine Türkiye tarafından kullanılmamaktadır.

24

Anlaşma ile % 10 olan de minimis sınırının GYÜ’ler için indirgenmesi, Türkiye’nin

zaten sağlayamadığı iç destekler açısından daha da vahim bir durum yaratacaktır.

Çerçeve Anlaşma’nın üçüncü ayağı ise, dışsatım sübvansiyonları alanındadır.

GÜ’ler, dışsatım sübvansiyonlarının azaltılması ve süreç içinde tümüyle kaldırılmasını

benimsemiş görünmektedirler. GÜ’lerin tıkanan görüşme sürecini aşmak için

kullandıkları ve dünya kamuoyuna “büyük taviz” diye sunulan bu yaklaşım, dikkatli bir

analizde, verdiği görüntüyle tamamen zıt bir sonuç üretmektedir.

ABD ve AB’nin dışsatım sübvansiyonuna ayırdığı kaynak miktarı, yıllık 15

milyar $’lar düzeyindedir. GÜ’lerin yılda 300 milyar $ düzeyinde iç destek için kaynak

kullandığı düşünüldüğünde, toplam destekler içinde dışsatım sübvansiyonlarının

görece daha az önemli olduğu açıktır. İşte ABD ve AB, bu noktadan verdikleri sözde

tavizlerle, pazara giriş ve iç destekler gibi iki büyük alanda, kendileri için yaşamsal

önem taşıyan “ilerlemeler” sağlayacaklardır.

Bütçe olanakları yeterli olmayan GYÜ ve EAGÜ’ler, tarımlarını ancak gümrük

vergileri ile koruyabilmektedirler. Çerçeve Anlaşma ile açılan süreçte, gümrük

vergilerindeki hızlı indirim, yoksul ülkelerin yoksul üreticileri için, yıkıcı sonuçlar

üretecektir.

Oysa GÜ’ler, bu alanda da kendi çıkarlarına bir düzenlemeyi, Anlaşma koşulu

haline dönüştürmüşlerdir. Buna göre, GÜ’ler tarifelerini düşük tutmak suretiyle, Özel

Korunma Önlemleri uygulama hakkı kazanmışlardır. Böylece GÜ’ler, bir malın

dışalım fiyatının o ürünün üretilebilirliğini tehdit edecek ölçüde düşük bir fiyatla pazara

girmesi durumunda, dışalıma ek vergi koyma ve hatta birtakım kısıtlamalar getirme

olanağına kavuşmuşlardır.Gıda yardımlarının bile ticaret aracı haline dönüştürüldüğü

dünyada, bu “olanak” amacı dışında kullanılmaktadır. Buna karşılık, içlerinde

Türkiye’nin de bulunduğu GYÜ’ler, Anlaşma’nın bu koruma hükmünden

yararlanamamaktadırlar.

Önümüzdeki süreçte, Çerçeve Anlaşma’nın içinin doldurulmasına yönelik

görüşmeler başlayacaktır. Bu süreç, tüm ülkeler için olduğu gibi, Türkiye için de

yaşamsal önem taşımaktadır.

Bu sürece yönelik olarak, Türkiye kamu yönetiminin, demokratik kitle örgütleri,

çiftçi örgütleri ve akademisyenlerin katkısı ile görüşme pozisyonunu hazırlaması

gerekmektedir.

25

Daha da önemlisi, Türkiye, pazara giriş koşullarının iç piyasayı

koruyamayacak duruma gerileyeceği yakın gelecek için, hem tarımın geneli, hem de

ürün bazında bir planlama çalışması yapması ve bunu süratle yaşama geçirmesi

gerekmektedir.

Hızlı bir tarımsal yatırım planlaması ile sulanabilir alanlarını iki katına çıkartan,

arazi kullanım planlamasından üretim deseni seçimine kadar rasyonel tercihler ortaya

koyan, üretici örgütlenmesinden girdi temini ve ürün pazarlamasına kadar sürecin

tüm aşamalarında üretimden ve üretici – tüketici lehine çözümlerden yana olan, bilgi

ve teknolojiyi tarla ile buluşturan, üretim maliyetlerini azaltıp verim değerlerini

yükselten, bu çerçevede rekabet gücü yüksek bir tarım sektörü kurgulaması, süreç

içindeki kalıcı çözümdür.

2.2.4.4. AB İle Türkiye İçin Müzakere Çerçeve Belgesi

Müzakerelere İlişkin İlkeler

1. Müzakereler Türkiye’nin kendi başarısına dayanır ve müzakerelerin hızını

Türkiye’nin üyelik koşullarını yerine getirmede kaydettiği ilerleme belirler. Konseyin

durumu düzenli olarak izleyebilmesi için, Dönem Başkanlığı veya Komisyon,

gerektiğinde Konseyi ayrıntılı bir şekilde bilgilendirir. Birlik, uygun zamanda,

müzakerelerin sonuçlandırılması için gerekli koşulların yerine getirilip getirilmediğine

karar verir. Bu, Komisyon tarafından hazırlanacak olan ve 6 numaralı paragrafta

listelenen koşulların Türkiye tarafından yerine getirildiğini teyit edenbir rapora

dayanarak yapılır.

2. Aralık 2004 tarihli Zirvede kararlaştırıldığı gibi, bu müzakereler Avrupa Birliği

Antlaşmasının 49'uncumaddesine dayanmaktadır. Müzakerelerin ortak hedefi

üyeliktir. Bu müzakereler, sonucu önceden garanti edilemeyen ucu açık bir süreçtir.

Birliğin absorbe etme kapasitesi de dahil, tüm Kopenhag kriterleri göz önünde

bulundurularak, Türkiye’nin üyelik yükümlülüklerini tam olarak üstlenecek durumda

olmaması halinde Avrupa yapılarına mümkün olan en güçlü bağlarla kenetlenmesi

sağlanmalıdır.

3. Genişleme, Birliğin ve üye devletlerin angaje olduğu sürekli gelişme ve

bütünleşme sürecini güçlendirmelidir.Birliğin uyumunu ve etkililiğini korumak için her

türlü çaba gösterilmelidir. 1993 Kopenhag Zirvesinin Sonuç Bildirgesi uyarınca,

Birliğin, Avrupa bütünleşmesine ilişkin ivmesini koruyarak Türkiye’yi absorbe etme

26

kapasitesi, hem Birliğin, hem de Türkiye’nin genel çıkarı açısından önemli bir

mülahazadır. Komisyon, müzakere sürecinde bu kapasiteyi, bu üyelik koşulunun

gerçekleşip gerçekleşmediğine ilişkin Konsey tarafından yapılacak değerlendirmeye

esas teşkil etmek üzere, Ekim 2004 tarihli Türkiye’nin Üyelik Perspektifinden

Kaynaklanan Hususlar Hakkında Raporda (Etki Raporu) ortaya konan tüm konuları

kapsayacak şekilde izler.

4. Müzakereler, Türkiye’nin, 1993 Kopenhag Zirvesinde belirlenen, daha sonra

büyük bir bölümü Avrupa Birliği Antlaşmasının 6(1)’ncı maddesine dercedilen ve

Temel Haklar Şartında beyan edilen siyasi kriterleri yeterli derecede karşılamasına

dayanarak başlatılır. Birlik, Türkiye’den, reform sürecini sürdürmesini ve Avrupa

içtihat hukuku da dahil olmak üzere, özgürlük, demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan

hakları ve temel özgürlüklere saygı gibi ilkeler bakımından daha fazla gelişme

kaydetme yönünde çaba sarf etmesini; özellikle işkence ve kötü muamele ile

mücadelede sıfır tolerans politikalarına ve ifade özgürlüğü, din özgürlüğü, kadın

hakları, sendikal haklar da dahil ILO standartları ve azınlık hakları ile ilgili hükümlerin

uygulanmasına ilişkin mevzuatı ve uygulama tedbirlerini konsolide etmesini ve

genişletmesini beklemektedir. Birlik ve Türkiye, yoğun siyasi diyaloglarını

sürdürecektir. Söz konusu alanlarda kaydedilen ilerlemenin geri dönülmezliğini ve bu

ilerlemenin özellikle temel özgürlüklere ve insan haklarına tam saygı gösterilmesi

bakımından eksiksiz ve etkili bir şekilde uygulanmasını sağlamak amacıyla,

kaydedilen ilerleme, bu konuda Konseye düzenli rapor sunmaya davet edilen

Komisyon tarafından, 2004 tarihli Etki Raporu, Tavsiye Metni ve İlerleme Raporunda

işaret edilen sorunlu hususların tümüne yer vermek suretiyle yakından izlenmeye

devam edilir.

5. Türkiye’de, Birliğin temelini oluşturan özgürlük, demokrasi, insan haklarına

ve temel özgürlüklere saygı ve hukukun üstünlüğü ilkelerinin ciddi ve sürekli olarak

ihlal edilmesi durumunda, Komisyon kendi inisiyatifiyle veya üye devletlerin üçte

birinin talebi üzerine müzakerelerin askıya alınmasını tavsiye eder ve müzakerelerin

tekrar başlatılması için gerekli koşulları önerir. Konsey, böyle bir tavsiye üzerine,

Türkiye’yi de dinledikten sonra,nitelikli çoğunlukla, müzakerelerin askıya alınıp

alınmamasını ve tekrar başlatılması için gerekli koşulları karara bağlar. Üye devletler,

Hükümetler arası Konferansta, oybirliği genel kuralına helal gelmeksizin, Konsey

kararı doğrultusunda hareket eder. Avrupa Parlamentosu bilgilendirilir.

27

6. Müzakerelerin ilerlemesini, ekonomik ve sosyal yakınsama ve Komisyonun

2'nci paragrafta belirtilen raporları çerçevesinde, Türkiye’nin katılıma hazırlık

yönünde kaydettiği gelişme yönlendirir. Bu ilerleme, özellikle aşağıdaki koşullara göre

ölçülür:

- Üyelik koşullarını ortaya koyan aşağıda belirtilen Kopenhag Kriterleri:

* Demokrasiyi, hukukun üstünlüğünü, insan haklarını, azınlıklara saygı

gösterilmesini ve azınlıkların korunmasını teminat altına alan kurumların istikrarı,

* İşleyen bir piyasa ekonomisinin varlığı ve Birlik içindeki rekabet baskısı ve

piyasa güçleriyle baş edebilme kapasitesi,

* Siyasi, ekonomik ve parasal birliğin amaçlarına bağlılık da dahil, üyelikten

kaynaklanan yükümlülükleri üstlenme kapasitesi ve müktesebatı etkili bir şekilde

uygulayacak ve yürütecek idari kapasite,

- Türkiye’nin iyi komşuluk ilişkilerine koşulsuz bağlılığı ve mevcut sınır

anlaşmazlıklarını, gerektiğinde Uluslararası Adalet Divanının yargılama yetkisi de

dahil olmak üzere, Birleşmiş Milletler Şartı uyarınca ihtilafların barışçıl yollardan halli

ilkesine uygun olarak çözme taahhüdü,

- Türkiye’nin, kapsamlı bir çözüm için elverişli bir ortamın yaratılmasına katkıda

bulunmak üzere atılacak adımlar da dahil olmak üzere, Kıbrıs sorununa Birleşmiş

Milletler çerçevesinde ve Birliğin dayandığı ilkeler doğrultusunda kapsamlı bir çözüm

bulunması yönündeki çabalara destek vermeye devam etmesi ve Türkiye ile Kıbrıs

Cumhuriyeti de dahil tüm AB üyesi devletler arasındaki ikili ilişkilerin

normalleştirilmesi yönünde ilerleme kaydedilmesi;

- Türkiye’nin, Ortaklık Anlaşmasından ve bu Anlaşmayı tüm yeni AB üyesi

devletlere teşmil eden Ek Protokolden kaynaklanan yükümlülüklerini (özellikle AB-

Türkiye gümrük birliği ile ilgili olanlar) yerine getirmesi ve düzenli bir şekilde gözden

geçirilen Katılım Ortaklığı Belgesinin uygulanması.

7. Katılım sürecinde, Türkiye’nin üçüncü ülkelere karşı uyguladığı politikaları

ve uluslararası kuruluşlardaki tutumlarını (bu kuruluşlara ve düzenlemelere tüm AB

üyesi devletlerin taraf olması ile ilgili olanlar da dahil), Birlik ve üye devletler

tarafından kabul edilen politikalar ve tutumlar ile aşamalı olarak uyumlaştırması

gerekmektedir.

28

8. Katılım müzakerelerine paralel olarak, Birlik, Türkiye ile yoğun bir siyasi

diyalog ve sivil toplum diyaloğu içine girer. Kapsayıcı sivil toplum diyaloğunun amacı,

özellikle Avrupa vatandaşlarının katılım sürecine desteğini temin etmek üzere,

insanları bir araya getirerek karşılıklı anlayışı geliştirmektir.

9. Türkiye, diğer katılım müzakerelerinin sonuçlarını, Birliğe katıldığı tarihteki

mevcut halleriyle kabul etmek zorundadır.

Müzakerelerin Esası

10. Katılım, Birlik müktesebatı olarak bilinen, Birlik sistemine ve Birliğin

kurumsal çerçevesine bağlanan hak ve yükümlülüklerin kabulünü gerektirir. Türkiye

bu müktesebatı, katılım tarihindeki haliyle uygulamak zorundadır.Ayrıca, katılım

mevzuat uyumuna ilaveten, müktesebatın zamanında ve etkili olarak uygulanmasını

da gerektirir.Müktesebat sürekli olarak gelişmekte olup, aşağıdakileri içermektedir:

- Birliğin temelini oluşturan Antlaşmaların içeriği, ilkeleri ve siyasi hedefleri;

- Antlaşmalar uyarınca kabul edilen mevzuat ve kararlar ve Avrupa

Toplulukları Adalet Divanının kararları;

- Birlik çerçevesinde kabul edilen hukuken bağlayıcı olan veya olmayan diğer

işlemler (örneğin, kurumlararası anlaşmalar, ilke kararları, bildirimler, tavsiyeler,

kılavuzlar);

- Ortak güvenlik ve dış politikası çerçevesinde kabul edilen ortak eylemler,

ortak tutumlar, deklarasyonlar, sonuç bildirgeleri ve diğer işlemler;

- Adalet ve içişleri çerçevesinde kabul edilen ortak eylemler, ortak tutumlar,

imzalanan sözleşmeler, ilke kararları,bildirimler ve diğer işlemler;

- Topluluklar tarafından veya Topluluklar ve üye devletler tarafından birlikte

akdedilen uluslararası anlaşmalar ve üye devletlerin Birlik faaliyetlerine ilişkin olarak

aralarında akdettikleri uluslararası anlaşmalar. Türkiye’nin,katılımından uygun bir

zaman önce müktesebatın Türkçe'ye tercüme edilmesi ve katılımıyla birlikte AB

kurumlarının gerektiği gibi işlemesi için ihtiyaç duyulan yeterli sayıda tercüman ve

mütercim yetiştirmesi gerekmektedir.

11. Türkiye’nin bir üye devlet olmasının getireceği tüm hak ve yükümlülükler,

Türkiye ve Topluluklar arasındaki mevcut tüm ikili anlaşmaların ve Türkiye tarafından

akdedilmiş üyelik yükümlülükleriyle bağdaşmayan tüm diğer uluslararası

29

anlaşmaların sona erdirilmesini gerektirir. Ortaklık Anlaşmasının müktesebattan

farklılık gösteren hükümleri, katılım müzakerelerinde emsal teşkil etmez.

12. Müktesebattan kaynaklanan hak ve yükümlülüklerin Türkiye tarafından

üstlenilmesi, müktesebatta spesifik uyarlamalar yapılmasını gerektirebilir ve istisnai

olarak, katılım müzakereleri sırasında belirlenmesi gereken geçici tedbirlerin

alınmasına neden olabilir. Gerekli hallerde, müktesebatta yapılacak spesifik

uyarlamalar, üye devletlerin söz konusu müktesebatı kabul ederken uyguladıkları o

müktesebata özgü ilkeler, kriterler ve parametreler temelinde ve Türkiye’nin özellikleri

de dikkate alınarak kararlaştırılır. Birlik, Türkiye tarafından yapılan geçiş düzenlemesi

taleplerini, bunların süre ve kapsam bakımından sınırlı olması ve müktesebatın

uygulanması için açıkça belirlenmiş aşamaları içeren bir planla desteklenmesi

kaydıyla kabul edebilir. İç pazarın genişletilmesiyle bağlantılı alanlarda, düzenleyici

tedbirler hızlı bir biçimde uygulanmaya konmalı ve geçim süreleri kısa ve az

olmalıdır. Büyük mali harcamalar yapılması da dahil, önemli çaba gerektiren kayda

değer uyarlamaların gerektiği durumlarda, uyuma yönelik süregelen, ayrıntılı ve

bütçelendirilmiş bir planın parçası olarak uygun geçiş düzenlemeleri öngörülebilir.

Her halükarda, geçiş düzenlemeleri Birliğin kurallarına ve politikalarına değişiklik

getirmemeli, bunların düzgün işleyişini aksatmamalı ve rekabetin önemli ölçüde

bozulmasına neden olmamalıdır. Bu bağlamda, Birliğin ve Türkiye’nin çıkarları

dikkate alınmalıdır.

Uzun geçiş süreleri, derogasyonlar, spesifik düzenlemeler veya daimi korunma

hükümleri (yani, korunma tedbirlerinin alınmasına dayanak teşkil eden, daimi surette

ileri sürülebilecek hükümler) öngörülebilir. Komisyon, gerektiğinde bu hükümleri,

kişilerin serbest dolaşımı, yapısal politikalar veya tarım gibi alanlarda hazırlayacağı

önerilere dahil eder. Ayrıca, kişilerin serbest dolaşımının nihai olarak

gerçekleştirilmesine ilişkin karar alma süreci, üye devletlere azami rol verilmesine

imkan sağlamalıdır. Geçiş düzenlemeleri veya korunma hükümleri, rekabete ve iç

pazarın işleyişine olan etkilerine göre gözden geçirilmelidir. Müktesebatta yapılması

gereken ayrıntılı teknik uyarlamaların katılım müzakereleri sırasında belirlenmesi

gerekmemektedir. Bunlar, Türkiye ile işbirliği halinde hazırlanır ve katılım tarihinde

yürürlüğe girmeleri amacıyla Birlik kurumları tarafından uygun bir zamanda kabul

edilir.

13. Türkiye’nin katılımının mali veçheleri, ilgili Mali Çerçeve kapsamında ele

alınmalıdır. Bunun sonucu olarak, Türkiye’nin katılımı önemli mali sonuçlar

30

yaratabileceğinden, müzakereler, bu konuda gerek duyulabilecek mali reformlarla

birlikte ancak 2014 yılından sonraki dönemi kapsayan Mali Çerçevenin

oluşturulmasından sonra tamamlanabilecektir. Yapılacak düzenlemeler, mali yüklerin

tüm üye devletler arasında adil biçimde paylaşılmasını temin etmelidir.

14. Türkiye, katılımdan itibaren, derogasyon almış bir üye devlet olarak

ekonomik ve parasal birliğe iştirak eder ve gerekli koşulları yerine getirdiğine ilişkin

bir değerlendirme temelinde alınacak Konsey kararını takiben Euro’yu ulusal para

birimi olarak kabul eder. Bu alandaki müktesebatın geri kalanı, katılımdan itibaren

tam olarak uygulanır.

15. Özgürlük, adalet ve güvenlik alanına ilişkin olarak, AB üyeliği, Türkiye’nin

katılımla birlikte, Schengen müktesebatı da dahil, bu alandaki müktesebatı tümüyle

üstlenmesini gerektirmektedir. Bununla birlikte, bu müktesebatın bir bölümü,

Türkiye’de ancak, Türkiye’nin hazır olma durumu hakkında yapılacak ilgili Schengen

değerlendirmesi temelinde, iç sınırlarda kişilere uygulanan kontrollerin kaldırılmasına

yönelik olarak alınacak bir Konsey kararından sonra uygulanır.

16. AB, nükleer güvenliğin tüm veçheleri de dahil olmak üzere, yüksek

seviyede bir çevre korumasının önemine dikkat çeker.

17. Müktesebatın tüm alanlarında, Türkiye, müktesebatı etkili bir şekilde uygulamak

veya duruma göre katılımdan makul bir süre önce etkili bir şekilde uygulayabilmek

amacıyla, kurumlarını, yönetim kapasitesini, idari ve yargısal sistemlerini, hem ulusal

hem de bölgesel düzeyde, Birlik standartlarına yükseltmelidir.

Daha genel anlamda, bu, etkin ve tarafsız bir kamu hizmeti üzerine kurulmuş

iyi işleyen ve istikrarlı bir kamu yönetimini ve bağımsız ve etkin bir yargı sistemini

gerektirmektedir.

Müzakere Usulleri

18. Müzakerelerin esası, tüm üye devletlerin ve aday ülkenin katıldığı bir

Hükümetlerarası Konferansta ele alınır.

19. Komisyon, Türk makamlarına müktesebatı açıklamak, spesifik alanlarda

müzakerelerin açılması için Türkiye’nin hazırlık durumunu değerlendirmek ve

müzakerelerde gündeme gelme ihtimali yüksek konulara ilişkin ön verileri elde etmek

üzere, tarama olarak adlandırılan, müktesebatın incelenmesine ilişkin resmi bir süreç

başlatır.

31

20. Müktesebat, tarama ve müteakip müzakereler için, her biri spesifik bir

politika alanını kapsayan belli sayıda başlıklara bölünür. Bu başlıkların bir listesi Ek’te

yer almaktadır. Spesifik müzakere başlıklarından birinde Türkiye veya AB tarafından

belirtilen herhangi bir görüş, hiçbir surette diğer başlıklara ilişkin olarak

benimsenebilecek pozisyonları etkilemez. Ayrıca, müzakerelerin seyri sırasında

spesifik müzakere başlıklarında varılan anlaşmalar, kısmi bile olsalar, bütün

müzakere başlıkları için genel bir anlaşmaya varılıncaya kadar, nihai olarak

değerlendirilemez.

21. Komisyonun Türkiye için hazırladığı İlerleme Raporlarına ve özellikle

tarama sırasında elde ettiği bilgilere dayanarak, Konsey, Komisyonun önerisi üzerine

oybirliğiyle hareket ederek, her bir başlığın geçici olarak kapanması ve gerektiğinde

açılması için performans kriterler belirler. Birlik bu kriterleri Türkiye’ye bildirir. Bu

kriterler, müzakere başlığına bağlı olarak, özellikle, işleyen bir piyasa ekonomisinin

varlığına, müktesebata uyum sağlanmasına ve müktesebatın kilit unsurlarının

uygulanmasında yeterli bir idari ve yargısal kapasitenin varlığını ortaya koyacak

şekilde tatmin edici bir başarı kaydedilmesine ilişkin olacaktır. Söz konusu kriterler,

ilgili hallerde, Ortaklık Anlaşması kapsamındaki taahhütlerin, AB-Türkiye gümrük

birliğine ilişkin olanlar ve müktesebat kapsamındaki yükümlülükleri yansıtanlar başta

olmak üzere, yerine getirilmesini de içerecektir. Müzakerelerin uzun bir süreye

yayılması veya yeni unsurları (yeni müktesebat gibi) kapsama almak için müzakere

başlıklarından birine yeniden dönülmesi durumunda, mevcut kriterler güncellenebilir.

22. Türkiye’den, müktesebata ilişkin pozisyonunu belirtmesi ve kriterleri

karşılamada kaydettiği ilerlemeyi bildirmesi talep edilir. Uygun idari ve yargısal yapılar

vasıtasıyla etkili ve verimli uygulama da dahil olmak üzere, Türkiye’nin müktesebatı

doğru biçimde iç hukuka aktarması ve uygulaması müzakerelerin ilerleme hızını

belirler.

23. Bu amaca yönelik olarak, Komisyon, kendisi tarafından veya kendi adına

uzmanlarca yerinde yapılan incelemeler de dahil olmak üzere mevcut bütün araçları

kullanarak, Türkiye’nin tüm alanlarda kaydettiği ilerlemeyi yakından izler. Komisyon

taslak AB Ortak Pozisyon Belgelerini Konseye sunarken, ilgili alanda Türkiye’nin

kaydettiği ilerleme konusunda da bilgi verir. Konsey, söz konusu başlıktaki

müzakerelere ilişkin daha sonraki adımlar hakkında karar verirken bu

değerlendirmeyi dikkate alır. AB’nin her bir başlıktaki müzakerelere ilişkin olarak

ihtiyaç duyacağı ve Konferansa Türkiye tarafından sağlanacak bilgiye ilave olarak,

32

Türkiye’den, bir başlığın geçici olarak kapatılmasından sonra bile, müktesebata uyum

ve uygulamadaki ilerlemeye ilişkin olarak düzenli biçimde ayrıntılı yazılı bilgi vermeye

devam etmesi istenir. Geçici olarak kapatılmış müzakere başlıklarına ilişkin olarak,

Türkiye’nin önemli performans kriterlerini karşılamada veya taahhütlerini yerine

getirmede başarısız olması durumunda, Komisyon müzakerelerin yeniden açılmasını

önerebilir.

Müzakere Başlıklarının Ön Gösterge Niteliğindeki Listesi

(Not: Bu liste hiçbir şekilde, müzakerelerin uygun bir aşamasında, konuların

hangi sıraya göre ele alınacağına ilişkin olarak verilecek kararları etkilemez.)

1. Malların serbest dolaşımı

2. İşçilerin serbest dolaşımı

3. İş kurma hakkı ve hizmet sunumu serbestisi

4. Sermayenin serbest dolaşımı

5. Kamu ihaleleri

6. Şirketler hukuku

7. Fikri mülkiyet hukuku

8. Rekabet politikası

9. Mali hizmetler

10. Bilgi toplumu ve medya

11. Tarım ve kırsal kalkınma

12. Gıda güvenliği, hayvan ve bitki sağlığı politikası

13. Balıkçılık

14. Ulaştırma politikası

15. Enerji

16. Vergilendirme

17. Ekonomik ve parasal politika

18. İstatistik

19. Sosyal politika ve istihdam1

20. Girişimcilik ve sanayi politikası

33

21. Trans-Avrupa ağları

22. Bölgesel politika ve yapısal araçların koordinasyonu

23. Yargı ve temel haklar

24. Adalet, özgürlük ve güvenlik

25. Bilim ve araştırma

26. Eğitim ve kültür

27. Çevre

28. Tüketici ve sağlığın korunması

29. Gümrük birliği

30. Dış ilişkiler

31. Dış politika, güvenlik ve savunma politikası

32. Mali kontrol

33. Mali ve bütçesel hükümler

34. Kurumlar

35. Diğer hususlar

2.2.4.5. Olası AB’ye Üyeliğin Türkiye Tarımına ve Dış Ticaretine Etkileri

Türkiye’nin AB’ye üyeliğinin tarıma etkilerinin değerlendirilmesinde, AB tarım

politikalarının yanında, Dünya piyasalarındaki gelişmeler, DTÖ-tarım müzakereleri ve

ulusal tarım politikalarının yönü etkili olacaktır. Görüşmeler sırasında ve hatta üyelik

gerçekleştiğinde AB’den gelebilme ihtimali olan her türlü fonlara odaklı bir yaklaşımın

verimli olmayacağı açıktır. AB’den gelebilecek yardımların hemen hepsi proje

bazında ve ulusal katılımı gerektirecek şekilde kullanılabilmektedir.

Topluluk veya her genişleme dalgasında en sıkı pazarlıklar tarım sektöründe

yoğunlaşmıştır. Ancak, tarımın Birliğe üyeliği önlediği bir durum henüz söz konusu

değildir. Türkiye'nin bütünleşme sürecindeki genel düzeyde sorunlar aşıldığında,

tarım sektörü pazarlıkları kaçınılmaz şekilde öne çıkacaktır. Politikaların

yönetimindeki zorluklar ve Birlik bütçesine yükü nedeniyle, tarımda pazarlıklar diğer

sektörlere oranla daha sıkı geçmektedir. Kilit kelime tarım veya yapısı değil

pazarlıktır. Tarım tek başına Türkiye'nin AB'yle bütünleşmesini engellemeyecektir,

34

fakat sektörle ilgili varolan pazarlık yapabilme yeteneği bütünleşmeyi geciktirebilir.

Tarım politikalarından beklenen etkilerin elde edilebilmesi için gerekli kurumsal

altyapının tam anlamıyla işler veya işleyebilecek nitelikte olması gerekmektedir. Hayli

karmaşık AB tarım politikalarının işlerlik kazanabilmesi bu gereği fazlasıyla

artırmaktadır. Bu nedenle AB, aday ülkelerin kurumsal gelişmişlik düzeylerine öncelik

vermektedir. Yapılması gerekenler bellidir. Adaylık sürecinde yol almak isteniyorsa,

Türkiye'nin de kurumsal altyapısını ve insangücü kapasitesini geliştirmesi

kaçınılmazdır. Bu tür gelişmelerin AB'nin de çıkarına olması, gereken ciddiyet

gösterildiğinde, AB kaynaklarından destek alınabilmektedir.

Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi'nden 17 Aralık 2004 tarihinde olumlu karar

çıktığı takdirde, tarım sektörünün Birlik'le bütünleşmesi yönünde pazarlıklara

başlayacaktır. Pazarlıkların hakça sonuçlanabilmesi için her türlü bilginin sistematik

analizi ve kullanılabilir hale getirilmesi gerekmektedir. Bu kısımda, üretim, tüketim ve

iktisadi değişkenlerin etkileşimlerini dikkate alan bir tarım sektör modeli çerçevesinde

Türkiye'nin AB üyeliğinin tarıma etkileri tartışılmaktadır.

Doğrusal olmayan programlama tekniğinin kullanıldığı, Türkiye Bölgesel Tarım

Sektör Modeli (TASM-AB), model sektörde üretim ve ithalattan oluşan toplam ulusal

arz ile iç talep ve ihracattan oluşan toplam ulusal talebi yansıtmaktadır (Çakmak ve

Kasnakoğlu, 2003). Modelin üretim tarafı dört coğrafi bölgeye bölünmüştür. Talep

tarafında ise tüketici davranışları fiyata bağımlıdır ve denge fiyatları modelden elde

edilmektedir.

Temel dönem için kalibre edilen model kullanılarak 2005 yılında AB'ye üye

olunmadığı ve olunduğu durumları aksettiren iki tip senaryonun sonuçları

incelenmiştir. AB tarım politikalarının Gündem 2000 sonrası belli bir istikrara

kavuşacak olması 2005 yılının seçiminin tercih sebebi olmuştur. Her iki senaryo

çözümü için nüfus ve gelir büyümesi, teknolojik gelişme, dünya fiyatlarına bağlı

olarak sınır fiyatları ve tarım politikalarındaki olası gelişmeler dikkate alınarak modelin

tüm parametreleri 2005 yılına getirilmiştir. AB'ye üye olunduğunda AB fiyatları ve

politikaları Türkiye için geçerli olmaktadır.

AB'ye üyelik üç alternatif simülasyonla incelenmektedir. İlki, AB'ye üyelik

sonrası, çiftçilere alan telafi ödemesi yapmadan Ortak Tarım Politikasının geçerli

olduğu durumdur. Yeni genişleme döneminde AB'nin aday ülkelerle yaptığı

pazarlıklarda öne çıkmıştır ve olasılığı hayli yükselmiştir. İkincisi, AB'ye üyeliğin alan

35

telafi ödemelerini de içerdiği simülasyondur. Üçüncüsü ise Türkiye'nin tarım

politikasında değişiklik olacağını ve üye olana kadar hayvancılık alt-sektöründe

verimlilik iyileşmesi olacağını varsaymaktadır.

Modelden, değişen politikalar, dünya fiyatları ve büyüme tahminleri

durumunda yeni sonuçlar elde edilebilir.Ancak, modelin yapısını geliştirmek ve veri

tabanını genişletmek mümkündür. Örneğin, modelde hayvancılık üretimi ulusal

düzeyde ve yem girdileri enerji eşdeğerinde yer almaktadır. Çeşitli tür hayvan sayısı

(AB'deki sınıflandırmaya uygun) ve beslenme ihtiyacı verilerinin kısıtlılığı böyle bir

çözümü yapılabilir kılmıştır. Veriler elde edildiğinde hayvancılık modülünü geliştirmek

mümkündür. Ancak, ne kadar gelişkin olursa olsun sonuçlar, ismi üstünde,

"model"den elde edilmektedir ve gözlenenle örtüşmeyebilir. Daha önce belirtildiği

gibi, model sonuçları çeşitli politika alternatiflerinin etkilerini belirleyerek en iyisini

seçmeye yardımcı olur. Model karar vermez.

Üyelik öncesi veya sonrası sektörde meydana gelebilecek değişiklikleri olumlu

veya olumsuz olarak nitelemek doğru olmaz. AB dışı değişlikler ve üyeliğin etkisi

üretim, tüketim ve dış ticaret gibi değerlendirme kriterlerine ve bakış açısına göre

farklılık gösterebilir.

Modelden elde edilen çeşitli durumlarda AB üyeliği etkileri aşağıdaki şekilde

özetlenebilir:

Üyelik bitkisel ürün fiyatları yükseltmektedir. Ancak, hayvancılık ürünlerindeki

düşüşün daha fazla olması genel fiyat seviyesini aşağıya çekmektedir.Üreticilere

etkisi ürününe göre değişmektedir; genelde olumsuz gibi görünen etki teknolojik

gelişme ve telafi ödemelerinin etkisiyle üreticilere yararlı hale gelmektedir.Artan

tüketim miktarını daha düşük harcama ile gerçekleştirmek mümkün olmaktadır.

Tüketicilerin temel gıda harcamaları azalmaktadır.Hayvancılık ürünleri AB fiyatlarında

bile rekabet edemeyecek durumdadır. Hayvan sürü genişliği büyük oranda

daralmakta ve net ithalat patlamaktadır.Bitkisel ürünlerde net ihracat artışı,

hayvancılık ürünlerindeki ithalat artışını karşılamaktan uzaktır.Hayvancılık ürünleri

ithalatının tümü AB'den yapılmaktadır. Bitkisel ürünlerde AB dışı ülkelere yapılan

ihracat artış göstermekte, ancak dış ticaretin kaynağı ve adresi büyük oranda AB

olmaktadır.Arpa, pamuk, baklagiller, sebze ve meyve üyelikle oluşan fiyat düzeyinde

rekabet edebilecek ürün ve ürün grupları olarak belirmektedir.Alan telafi

ödemelerinden yararlanmak için üretimden çekilen alanın üretim miktarına etkisi

36

sınırlıdır; ancak ödemeler üretici hasılatını yüksek oranda artırmaktadır.Hayvancılılık

verimliliğinde küçük oranlı bir gelişme bile, hayvancılık ürünlerinde Türkiye'nin AB'ye

karşı direncini artırmaktadır.

Tarımı Türkiye'ye benzer ülkelerin yer aldığı Orta ve Doğu Avrupa ülkeleriyle

üyelik görüşmelerinin başladığı dönemdeki pazarlık konularıyla, günümüzdeki

pazarlık konuları farklılık göstermektedir. AB, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerini

bütünleşmeye hazırlamak için her biriyle tarım mallarında karşılıklı-sıfırlama (double-

zero)anlaşmaları yapmıştır. Türkiye'nin AB'yle yaptığı Gümrük Birliği anlaşmasına

benzer şekilde, her ülke için mal listeleri oluşturulmuştur. Gümrük tarifeleri ve ihracat

sübvansiyonları malların çoğunda karşılıklı olarak sıfırlanmıştır.

Türkiye üyelik görüşmelerine 2005 yılında başlayabilirse, yeni genişleme

dönemi pazarlıklarındaki gelişmeler ve model sonuçları beraberce dikkate alındığında

tarım sektörü pazarlıklarında aşağıdaki unsurların öne çıkması beklenebilir: Geçiş

dönemi uygulaması kaçınılmaz gibi görünmektedir. Ancak, bu geçiş döneminin üye

olana kadar işlerin eskisi gibi sürdürülmesi olarak algılanmamasında yarar vardır.

Geçiş döneminde, tarım sektöründe, özellikle hayvancılık ve hayvancılığa girdi

sağlayan bitkisel üretimde, teknolojik gelişme sağlayacak şekilde değerlendirilmesi

gerekmektedir.Teknolojik gelişme, sadece alan veya hayvan başına verimde artışla

değil, verimliliği artırmakla sağlanabilir ve kaynak gerektirir. AB ve iç kaynaklardan

sağlanabilecek miktarın yanında, kaynakların rekabet şansı yüksek alt sektörlerden

başlayarak öncelik sırasına göre dağılımı teknolojik gelişmeyi kalıcı hale

getirebilir.Sadece alt sektörlerin belirlenmesi de yeterli değildir. Gelişme sağlanması

gereken noktaların da belirlenmesi gerekmektedir. AB fiyatlarında sebze ve meyvede

rekabet imkanı sürmektedir. Bu ürünlerde kalite ve standartların önemli rol oynadığı

bilinmektedir ve sağlanmadığı durumda rekabet avantajından yararlanmak mümkün

değildir.Diğer bitkisel ürünlerde benzer sorunlar yaşanabilir.

Üyelik geciktikçe, önemli ürünlerde Türkiye-AB ve AB-dünya fiyatları

arasındaki fark küçülmektedir. Üyelik görüşmeleri başladığında, AB'de oluşacak fiyat

seti bu çalışmada varsayılandan farklı olabilir. Pazarlıklarda,geçmiş politikalar yerine,

politikalardaki olası değişiklikler ve etkileri öne çıkmalıdır.Aynı durum, üyelik öncesi

yapılması muhtemel olan karşılıklı sıfırlama (double-zero) anlaşmaları için de

geçerlidir. İkili tercihli ticaret anlaşmalarındaki gibi statik yaklaşım sorunlar yaratabilir.

İki tür anlaşma arasındaki fark, anlaşmanın üyelik görüşmeleri sürdürülen AB ile

yapılmış olmasıdır ve tamamen uygulanması gerekir.Tarımda rekabet şansının

37

devam etmesi, üyelik durumunda Türkiye'nin önüne iki seçenek koymaktadır. İlki

süregelen şartları olduğu gibi kabullenmektir. İkinci seçenek kazanç-kazanç alternatifi

olarak nitelenebilir.Pazarlıklar başladıktan sonra ve geçiş döneminde, Türkiye, her

alanda (üretim, pazarlama gibi) verimliliği artırıcı,AB şartlarına uygun projeler ile

AB'den alabileceği mali kaynağı mümkün olan en yüksek seviyede gerçekleştirir ve

ulusal kaynakları da aynı yönde kullanırsa, üretim etkileri asgariye indirilebilir.AB'nin

üyelik görüşmelerine aday ülkelerin tarımda yapısal sorunlarıyla (işletme büyüklüğü,

tarımsal istihdam gibi) başlaması doğaldır. Garip olan adayların da bu pozisyonu

kabul eder görünmesidir. Pazarlıkların başlamasıyla beraber adaylar taviz verme

pozisyonuna itilmektedir. Üye ülkeler incelendiğinde ise üyelik öncesi ve azalsa da,

hala süregelen yapısal farklılıklar vardır. "Avrupa Tarımı" diye adlandırılan model çok-

işlevliliği öne çıkarmaktadır. Çok-işlevlilik tanımı genişletilmesi düşünülebilir. Ölçek

sorunu ise, teoride ve uygulamada en azından tarımın bazı alt-sektörleri için

tartışmaya açık bir konudur. Ayrıca, üretim ölçeği, başka önemli etkileri bir yana,

AB'nin önde gelen çevre ve kırdaki sorunlarının kaynağıdır. Üyelik görüşmelerinde

yapılan pazarlıklarda karşılıklı taviz vermek doğaldır. Önemli olan tavizin verildiği

veya alındığı şartlarda beklenen getirisinin negatif olmamasıdır. Bu amaca ulaşmak

için bilgiye ve bilginin amaç için kullanılabilir hale getirilmesi gerekmektedir.Pazarlık

pozisyonunu güçlendirebilmek için, her türlü tarımsal ve ekonomik teknik bilginin

sistematik analizi kaçınılmazdır.Üyelik görüşmelerine başlandığı takdirde Türkiye’nin

müktesebata uyum süreci dışında kısa-orta dönemde önem vermesi gereken konular

aşağıdaki şekilde belirlenebilir:AB uygulamaları için gereken idari yapıların gelecekte

işleyebilecek şekilde ortaya çıkarılması gerekmektedir.Türkiye’nin tarımda ikili yapısı,

bölgesel farkları ve yapısal sorunları dikkate alındığında bölgesel, kırsal ve tarımsal

politikaları arasındaki ilişkileri açıkça ortaya koyması kaçınılmazdır. Bu politikaların

tasarım ve uygulama düzeyleri farklıdır. Kaynağına bakmaksızın, Türkiye’nin

projelerin seçimi ve uygulamasında bilgili ve aktif şekilde katılması gerekmektedir.

İsraf edilecek her liranın Türkiye’nin tarım ve kırını misliyle ifade edilebilecek

faydadan mahrum edeceğini dikkate almakta yarar vardır.Tarım ve kır istatistiklerine

daha özenli yaklaşmakta yarar vardır. Örnek olarak, kaynağına göre tarımsal

alanlardaki kabul edilemez farklılıklar ve et üretim miktarı verilebilir. Tarımsal Bilgi

Sistemine temel istatistiklerin tutarlı bir şekilde sokulmasıyla başlanabilir. Tarım ve kır

istatistikleri müzakere konusu olmaktan çıkarılmalıdır.

38

2.3. Kalkınma Planı

Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık (2001-2005) Kalkınma Planı, kırsal

alan -yerleşme ve tarım sektörüne ilişkin saptamalar yapmaktadır. Ayrıca, 2006

yılında dokuzuncu beş yıllık (2007-2013) Kalkınma Planı hazırlanmış ve basılmıştır.

2.3.1. Sekizinci 5 Yıllık Kalkınma Planın’da Kırsal Kalkınma ve Kırsal

Yerleşmeye Yönelik Düzenlemeler

Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda kırsal kalkınma ve kırsal yerleşmeye

yönelik düzenlemeler, üç farklı bölümde yapılmıştır. Bunlardan ilki, Plan’ın Yedinci

Bölüm’ünde yer alan “V.Kırsal Kalkınma” başlığı, ikincisi Sekizinci Bölüm’ünde yer

alan “XII. Kentsel ve Kırsal Altyapı” başlıklı alt bölümün “Kırsal Altyapı” alt başlığı ve

“VIII.Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın Temel Amaç, İlke ve Politikaları (2001 – 2005)”

bölümünün “Yerleşme,Kentleşme, Kentsel ve Kırsal Altyapı” bölümleridir.

Plan’ın Yedinci Bölüm’ünde yer alan “V.Kırsal Kalkınma” başlığı kapsamında,

Türkiye’de uygulanmakta OLANVEYA etüd safhasında olan;

• Bingöl, Muş ve Yozgat Kırsal Kalkınma Projesi,

• Ordu – Giresun Kırsal Kalkınma Projesi,

• Sivas – Erzincan Kırsal Kalkınma Projesi,

• Gümüşhane – Bayburt - Rize Kırsal Kalkınma Projesi

Kapsamında yapılan işlere değinilmiş, ayrıca kırsal kalkınmanın

yaygınlaştırılarak hızlandırılmasını sağlayacak olan kırsal alandaki idari

örgütlenmelerin henüz istenilen düzeye getirilemediğinin altı çizilmiştir. “Sürdürülebilir

kalkınma ilkesi çerçevesinde yerel potansiyellerin harekete geçirilerek gelir ve

istihdamın artırılması”, kırsal kalkınmanın temel amacı olarak belirtildikten sonra, 580

inci maddede; “ kırsal alanda istihdamın artırılması,kırsal nüfusun gelirini artırıcı

ekonomik faaliyetlerin desteklenmesi, yaşam kalitesinin iyileştirilmesi, etkili

örgütlenme ve her düzeyde katılımcılığın önem taşıdığı”, 581 inci maddede; “kırsal

altyapı hizmetlerinin yaygınlaştırılması ve etkinliğinin artırılmasında merkezi kamu

kuruluşları, yerel yönetimler ve sivil toplum örgütlerinin eşgüdüm içinde çalışmalarının

sağlanacağı”, 584 üncü maddede ise; “Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde

terörün yok edilmesine yönelik çabalar paralelinde, bu yörelerde köylerini terk etmek

zorunda kalan yurttaşlarımızdan, dönüş yapmak isteyenler için ekonomik ve sosyal

alt yapının sağlanmasına önem verileceği” söylenmektedir.

39

Plan’ın Sekizinci Bölüm’ünde yer alan “XII. Kentsel ve Kırsal Altyapı” başlıklı

alt bölümün de, “Kırsal Altyapı” başlığı altında mevcut durum anlatılırken; “Kırsal

altyapının oluşturulması kapsamında, toprak ve su kaynaklarının geliştirilmesine

yönelik tarımsal altyapının yaygınlaştırılması, kaynakların yönetimi ve etkin

kullanımına dair çalışmaların yapılmasının önemini koruduğu” belirtildikten sonra, su

ve toprak kaynaklarının korunarak geliştirilmesi kapsamında yapılan işler

sıralanmaktadır.

Kırsal altyapı hizmetlerine yönelik amaçlar, ilkeler, politikalar bölümünde,

“tarımsal politikalar doğrultusunda dengeli, sürdürülebilir ve çevreyle uyumlu tarımsal

kalkınmanın sağlanmasına yönelik tarımsal altyapının,katılımcı bir yaklaşımla

geliştirilmesi” temel amaç olarak belirtilmektedir.

“VIII.Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın Temel Amaç, İlke ve Politikaları (2001 –

2005)” bölümünde “Yerleşme,Kentleşme, Kentsel ve Kırsal Altyapı” başlığı altında

“yaşam kalitesinin yükseltilmesi amacı doğrultusunda kentsel ve kırsal altyapı yeni ve

bütüncül bir yaklaşımla geliştirilecek, kentlerin karakteristik kültür dokuları

korunacaktır” denilmektedir.

2.3.2. Sekizinci Plan’da Tarım Sektörüne Yönelik Düzenlemeler

Sekizinci Plan’da, tarım sektörü ile ilgili saptamalar, “genel tarım politikaları”,

“bitkisel üretim”, “hayvancılık” ve su ürünleri” başlıkları altında yapılmıştır. Aşağıda,

bu saptamalar ana hatları ile verilmektedir;

Genel Tarım Politikaları

“Mevcut Durum” başlıklı ilk bölümde, tarıma ilişkin makro göstergelere yer

verilmiş, destekleme sistemindeki olumsuzlukları kısmen gidermek üzere 2000

yılında Çiftçilere Yönelik Doğrudan Gelir Desteği uygulamasına yönelik pilot projenin

başlatıldığı belirtilmiş, çıkartılan ve çıkartılamayan yasalardan söz edilmiştir. VII. Plan

Dönemi’nde çıkarılan genel düzenleyici işlemler, Plan’ın 1276 ıncı maddesinde

sayılmıştır; Mera Kanunu,Tarımda Yeniden Yapılandırma ve Destekleme Kurulu

(TYYDK), Ürün borsalarının vadeli işlemler yapabilmesine olanak sağlayan

düzenlemeler, Yaş Sebze ve Meyve Ticaretinin Düzenlenmesi ve Toptancı Halleri

Hakkında KHK, Tarım Satış Kooperatif ve Birlikleri Hakkında Kanun. VII. Plan

Dönemi’nde çıkarılamayan genel düzenleyici işlemler ise, Plan’ın 1277 inci

maddesinde sayılmıştır; Tütün Tarımının Yeniden Düzenlenmesi, Ürün Sigortası,

Türkiye Ziraat Odaları Birliği, TKİB’ nın Yeniden Organizasyonu, Üretici Birlikleri...

40

“Amaçlar, İlkeler ve Politikalar” başlıklı ikinci bölümde, tarım politikalarının

esaslarının Dünya Ticaret Örgütü(DTÖ) Tarım Anlaşması, Avrupa Birliği Ortak Tarım

Politikası (AB OTP) ve uluslararası ticaretteki gelişmeler çerçevesinde belirleneceği

belirtilmekte, gıda güvenliği ilkesi çerçevesinde artan nüfusun dengeli ve yeterli

beslenmesini esas alan ‘sürdürülebilir’ bir tarım sektörünün amaçlandığı ifade

edilmekte, bunun için devlet müdahalesinden uzaklaşılacağı söylenmektedir. Ayrıca

doğrudan üreticilere finansman sağlayan kırsal kalkınma projeleri uygulanacak, kırsal

alanda tarım dışı sektörlere destek verilecek, sözleşmeli üretim desteklenerek

yaygınlaştırılacak, TMO – ÇAYKUR ve TŞFAŞ faaliyet alanları sınırlandırılacaktır.

Doğal kaynak kullanımında havza bazında katılımcı projeler planlanacak, detaylı

toprak etüdleri ve haritalarının yapılması ile toprak kullanım ve korunmasına ilişkin

yasa çıkartılacak, bölgelere göre optimum işletme büyüklükleri saptanarak

özendirilecek,hayvansal üretim ve su ürünleri üretimi desteklenecek, doğal hayat

korunacaktır.

“Hukuki ve Kurumsal Düzenlemeler” başlıklı üçüncü bölümde, Çerçeve Tarım

Kanunu, Üretici Birlikleri Kanunu ve Tarımsal Ürün Sigortaları Kanunu’nun

çıkarılacağı, Türkiye Ziraat Odaları Birliği (TZOB)’nın etkin olarak faaliyetlerini

sürdürmeleri ve geliştirmeleri yönünde düzenlemeler yapılacağı, tarımsal KİT’lerin

yeniden yapılandırılacağı ve TYYDK’nun yapısının özel sektör ve çiftçi örgütleri

katılımıyla genişletileceği belirtilmektedir.

Bitkisel Üretim

“Mevcut Durum” başlıklı ilk bölümde, bitkisel üretimin tarım sektörü içerisinde

% 65’lik paya sahip bulunduğu,özel sektör tohumculuğunun teşvik edilmesi

sonucunda tohumluk üretiminde özel sektörün payının arttığı, nadas alanlarının

daraldığı, ikinci ürün ekim alanlarının arttığı, bitki hastalık ve zararlılarına karşı kamu

mücadelesinin yürütüldüğü belirtilmektedir.

“Amaçlar, İlkeler ve Politikalar” başlıklı ikinci bölümde, tohumculuk alanında

özel sektörün ar-ge alanlarında daha etkin rol almasının özendirileceği, çevre

duyarlılığı bağlamında gübre ve ilaç desteğinin azaltılarak zaman içinde kaldırılacağı,

şeker pancarı üretiminde kota uygulamasına devam edileceği ve ekim nöbeti

süresinin uzatılacağı belirtilmektedir.

Hukuki ve Kurumsal Düzenlemeler” başlıklı üçüncü bölümde, Tütün Tekeli

Kanunu ve Ekici Tütün Satış Piyasalarının Düzenlenmesine Dair Kanun’ların günün

41

şartlarına uygun hale getirileceği, Şeker Kanunu’nda gerekli düzenlemelerin

yapılacağı belirtilmektedir.

Hayvancılık

“Mevcut Durum” başlıklı ilk bölümde, sığır populasyonunun % 41.7’sinin,

koyun populasyonunun ise % 97’sinindüşük verimli yerli ırklardan oluştuğu, hayvan

ıslahı amacıyla 1999 yılında 1.2 milyon baş sığırın suni tohumlama metoduyla

tohumlandığı, 1987-1999 yılları arasında 342.608 baş damızlık sığırın ithal edilerek

üreticilere dağıtıldığı, 1997 yılından bu yana kasaplık sığır dışalımı yapılmadığı

belirtilmektedir.

“Amaçlar, İlkeler ve Politikalar” başlıklı ikinci bölümde, hayvancılıkta temel

amacın halkın yeterli ve dengeli beslenmesini sağlamak için üretimi artırmak olduğu,

damızlıkçı işletmelerin yaygınlaştırılacağı, sözleşmeli yetiştiriciliğin teşvik edileceği,

gereksinimlerin yurtiçinden karşılanmasına öncelik verileceği, gerekli hallerde

öncelikle damızlık boğa, sperma, embriyo veya damızlık düve dışalımına gidileceği,

çoban eğitimine önem verileceği, kaliteli kaba yem üretim alanlarının artırılacağı

belirtilmektedir.

Su Ürünleri

“Mevcut Durum” başlıklı ilk bölümde, ülkemizde yeterince değerlendirilemeyen

bir su ürünleri potansiyelinin bulunduğu, 1998 yılı su ürünleri üretiminin 544 bin ton

olduğu, ekolojik değişmelerin denizlerdeki kıyı balıkçılığı üretimini azaltıcı boyutlara

ulaştığı, ülke iç su kaynaklarının % 17’sini oluşturacak GAP Bölgesinde sektörel

altyapının tamamlanmaya çalışıldığı, toplam dışsatımımızsa % 80’lik paya sahip

AB’nin, hijyenik koşulların yetersizliği nedeni ile 1998 yılında yasakladığı taze balık ve

çift kabuklu yumuşakçaların dışsatımına, yapılan iyileştirmeler sonucunda 1999’da

yeniden başlandığı belirtilmektedir.

2.3.3. Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013)

2007-2013 dönemine ilişkin uluslararası gelişmeler ve temel eğilimler

doğrultusunda, Türkiye ekonomisine ilişkin geçmiş donemdeki gelişmeler ile mevcut

ekonomik ve sosyal gelişmeler dikkate alınarak "istikrar içinde büyüyen, gelirini daha

adil paylaşan, küresel ölçekte rekabet gücüne sahip, bilgi toplumuna dönüşen ve

AB’ye üyelik için uyum sürecini tamamlamış bir Türkiye vizyonu ve uzun vadeli

Strateji çerçevesi kapsamında Dokuzuncu Kalkınma Planı çalışmalarımız

tamamlanmıştır.

42

Dünyada ve ülkemizde değişen ekonomik ve sosyal koşullar çerçevesinde

kalkınma planları geçmişte olduğundan çok daha önemli bir araç haline gelmiş ve

yine bu koşulların bir gereği olarak planların yeniden tasarlanması da kaçınılmaz

olmuştur. Bu bağlamda, devletin ekonomideki rolünün yeniden tanımlanmasının da

bir sonucu olarak,Dokuzuncu Kalkınma Planı ile her alanı detaylı düzenlemeye

dayanan bir plan hazırlama anlayışından, belirlenen kalkınma vizyonu çerçevesinde

makro dengeleri gözeterek, öngörülebilirliği artıran, piyasaların daha etkin işleyişine

imkân verecek kurumsal ve yapısal düzenlemeleri öne çıkaran, sorunları

önceliklendiren, temel amaç ve önceliklere yoğunlaşan bir stratejik yaklaşıma

geçilmektedir. Bu yeni anlayış çerçevesinde, öngörülen stratejik amaç ve önceliklerin

gerçekleştirilmesi sürecinde, uygulamada etkinlik ve şeffaflığın sağlanması ve hesap

verebilirliğe zemin oluşturulması amacıyla, Planda etkili bir izleme ve değerlendirme

mekanizmasına yer verilmiştir.

Dokuzuncu Kalkınma Planı, Katılım Öncesi Ekonomik Program ve Uyum için

Stratejik çerçeve gibi AB'ye üyelik sürecinin gerektirdiği dokümanların yanında, başta

Orta Vadeli Program olmak üzere diğer ulusal ve bölgesel plan ve programlar ile

sektörel ve kurumsal strateji belgelerinin dayanağını oluşturmaktadır. Plan farklı

işlevlere sahip söz konusu dokümanların uyumlaştırılmasını sağlayarak tüm planlama

çalışmalarını yönlendirici bir işlev görecektir. Böylece, kurumlar arası ortak anlayış ve

hedef birliği sağlayacak olan Plan, yasal ve kurumsal değişimler ve plan-program-

bütçe bağlantısının güçlendirilmesi suretiyle ülke potansiyelinin üst seviyede

kullanılmasına zemin teşkil edecektir.

Plan sadece kamu kesimi için değil, toplumun geneli için de uzun vadeli bir

perspektif ve hedef birliği sağlamaya hizmet edecektir. Bu çerçevede, kamu kesimi ile

özel kesim ve sivil toplum arasında iletişime ve ortak hedeflere dönük işbirliğine

katkıda bulunacaktır. Böylece, tüm kesimlerin sahiplenmesiyle, toplumsal

potansiyelimizin tamamının harekete geçirildiği bir ortamda, ekonomik ve sosyal

gelişme hızlandırılacak, kapsayıcı bir kalkınma süreci çerçevesinde halkımızın yaşam

kalitesi artırılacaktır.

Dokuzuncu Kalkınma Planı döneminde ekonomik büyümenin ve sosyal

kalkınmanın istikrarlı bir yapıda sürdürülmesi ve plan vizyonunun gerçekleşmesi

yolunda aşağıda yer alan stratejik amaçlar, gelişme eksenleri olarak belirlenmiştir:

1-Rekabet Gücünün Artırılması,

43

2-İstihdamın Artırılması,

3-Beşeri Gelişme ve Sosyal Dayanışmanın Güçlendirilmesi,

4-Bölgesel Gelişmenin Sağlanması,

5-Kamu Hizmetlerinde Kalitenin ve Etkinliğin Artırılması.

Sektörel ve tematik politikalar ve öncelikler bu eksenlerin altında ele alınmış ve

aynı stratejik amaca hizmet edecek şekilde ilişkilendirilmişlerdir.

Bu anlayışla hazırlık çalışmaları tamamlanan 2007-2013 dönemini kapsayan

Dokuzuncu Kalkınma Planı, AB’ye üyelik sürecine katkı sağlayacaktır.

BÖLÜM.3 BÖLGENİN TEMEL ÖZELLİKLERİ VE MEVCUT

DURUMU

3.1. Bölgenin Ana Özellikleri

3.1.1. Biyofiziksel Özellikler

3.1.1.1.Bölgenin Genel Tanımı

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi; Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep,

Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak illerini kapsamaktadır.

Bölgenin, Batısında Adıyaman ve Gaziantep; Kuzeyinde Diyarbakır ve

Batman; Güneyinde Kilis, Şanlıurfa ve Mardin; Doğusunda Siirt ve Şırnak yer

almaktadır.

Bölgenin yüzölçümü, 75.308 km2’dir ve Türkiye yüzölçümünün % 9,7’sini teşkil

eder. Bu alanın yaklaşık 3.1 milyon hektarı tarıma elverişli alanlardır.

TRC Güneydoğu Anadolu bölgesi toprakları genelde düzlüklerden meydana

gelir. Bölgeyi kuzeyde bir yay biçiminde uzanan Güneydoğu Toroslar kuşatır ve

Hakkari dağları ile birleşir. Güneydoğu Torosların eteklerinden Suriye sınırına doğru

hafif bir eğimle inen Güneydoğu Anadolu düzlüklerinin kenarları, vadilerle yarılmış

platolar halindedir. Orta bölümleri ise ova görünümündedir.

44

3.1.1.2. Alt Bölgeler

DPT İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasına göre TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesi, aşağıdaki tablodan da izlenebileceği üzere, Gaziantep, Adıyaman

ve Kilis illerini kapsayan TRC1 Alt Bölgesi, Şanlıurfa ve Diyarbakır illerini kapsayan

TRC2 Alt Bölgesi, Mardin, Batman, Şırnak ve Siirt illerini kapsayan TRC3 Alt Bölgesi

olmak üzere üç alt bölgeden oluşmaktadır.

TRC1 TRC2 TRC3

TRC11 Gaziantep

TRC12 Adıyaman

TRC13 Kilis

TRC21 Şanlıurfa

TRC22 Diyarbakır

TRC31 Mardin

TRC32 Batman

TRC33 Şırnak

TRC34 Siirt

3.1.1.3. Topografya

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin en önemli özelliği, yeryüzü şekillerinin

sadeliğidir. Bölge yüksekliği fazla olmayan platolar ve ovalarla kaplıdır. Ancak

bölgenin doğu ve batı yarısı yer şekilleri yönünden az da olsa farklı özelliklere

sahiptir. Karacadağ volkanik kütlesinin batısında Şanlıurfa, Gaziantep ve Adıyaman

platoları geniş yer kaplar. Bu platolar Fırat ırmağı ve kolları tarafından derin vadilerle

yarılmıştır. Karacadağ volkanik kütlesinin doğusunda kalan kısmı daha engebelidir.

Bu alanın güneyinde Mardin Eşiği yer alır. Yüksekliği 1200-1300 metre arasında

değişen eşik üzerinde bazı sırtlar yükselir. Bölgede rakım 375 metreden başlayıp, en

doğuda 3.358 m’ye (Altındağ) kadar yükselir. Bölgenin özellikle “verimli ay” olarak

isimlendirilen ve içinden İpek yolu geçen Gaziantep, Diyarbakır ve Mardin illeri

arasında kalan bölümü, kuzeydoğu ve doğudaki arazilere göre daha yumuşak bir

topoğrafraya sahiptir.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi toprakları genellikle kireçli ana kayanın

özelliklerini taşımaktadır. Bu nedenle Bölge topraklarının çoğunu “Kırmızı

Kahverengi Topraklar” ve “Kahverengi Toprak” grupları oluştururlar.

Dağlar

Güneydoğu Torosların çizmiş olduğu yayın güney etekleri bölgenin kuzey

sınırını oluşturur. Kurt dağları, Sof dağları, Dülükbaba dağları, Nemrut dağı, Ulubaba

45

ve Akdağ TRC1 Alt Bölgesi içerisinde kalmaktadır. Bu Alt Bölgenin geçit bölgesinde

ise Doğu Akdeniz geçit bölgesiyle Güneydoğu Anadolu’yu birbirinden ayıran

Ganibaba ve Sarıkaya Dağları yer almaktadır. En yüksek zirvesi, 2551 m yükseklik ile

Akdağ’dır.

TRC2 Alt Bölgesinin Kuzey batısında Malatya dağlarının bir sırası olan

Mağden dağları (2.230 m.), Kuzey doğusunda ise İnce burun ve Muş güneyi dağları

uzun sıralar biçiminde uzanır. Bu sıraların biraz daha güneyinden başlayan uzunca

Eski dağ (1.576 m.) iç kesimlere doğru devam eder. Güney doğu Torosların güneye

gidildikçe alçalan sıraları, Diyarbakır- Urfa sınırında sönmüş bir yanardağdan

Karacadağ la yeniden yükselir. Bu kütlenin en yüksek noktası Kollu baba Doruğudur

(1.957 m.) TRC2 Alt Bölgesinin en yüksek noktası, Kulp’un Kuzey doğusunda

bulunan 2.813 m. yüksekliğindeki Tosun doruğudur.

TRC3 Alt bölgesinde Güneydoğu Toroslar sistemine ait olmak üzere kuzeyde

Sason Dağları(2500 m), Meleto Tepesi (2967 m), Kuşaklı Dağı (1947 m), Avcı Dağı

(2121 m), Raman Dağı(1288 m), doğuda ise Herakol Dağı, Altın Dağı ve Tufandan

sonra Nuh’un gemisinin indiğine inanılan Cudi Dağı vardır. Bu alt bölgenin en yüksek

noktası Altın Dağı’nın 3.358m’ye ulaşan doruğudur.

Vadiler

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Siirt’te yeralan Botan(Uluçay) Vadisi

Ülkemizin en dik ve sarp vadilerindendir. Bitlisin güneyindeki dağların eteklerinden

başlar güneye doğru uzanır. Bitlis Çayı vadisi ile birleşen Botan Vadisi, Dicle

Vadisine açılır. Yine Siirt’te bulunan Herakol Dağlarının güneydoğu yamaçlarından

çeşitli kollar halinde başlayan Behrancı Vadisi dar ve diktir. Vadi kolları

güneydoğudan güneybatıya genişçe bir yay çizerek Türkiye-Suriye sınırlarında Habur

vadisine açılır.

Plato ve Yaylalar

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin batısın da Gaziantep ve Şanlıurfa

platoları yer alır. Güneydoğu Torosları yararak bölgeye giren Fırat, geniş platolar

alanını ikiye ayırmıştır. Fırat ırmağının batısında kalan kısım Gaziantep platosu,

doğusunda kalan kısım ise Şanlıurfa platosudur.

Şanlıurfa platosu Karacadağ ile Fırat ırmağının arasında yer alır. Platonun

doğu kesimi Karacadağ’dan yayılan lavlarla, batısı kireç taşlarıyla örtülüdür.

46

Yüzeydeki bu bol çatlaklı taşlar suyu tabana sızdırdığı için plato yüzeyinde tarım için

su eksikliği görülür.

Fırat ırmağının batısında bulunan Gaziantep platosu, Şanlıurfa Platosu kadar

geniş değildir. Ortalama yüksekliği 500-1000 metre arasında değişir. Yüzeyi

genellikle tortul taşlarla kaplıdır. Orta kesiminde volkanik taşlara da rastlanır.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin doğusunda dağlardan sonra en ağırlıklı

yüzey şekli platolardır. Büyük bir bölümü yüksek düzlükler şeklinde olan bu platolar,

Siirt doğusu Dağları’nın kuzey bölümünü oluşturan Doğruyol, Kurtalan, Kapılı ve

Herakol Dağları’nın Botan Suyu ve kollarınca yarılmış vadilere bakan yamaçlarında

toplanmıştır. Başlıcaları Pervari de Çemikarı, Ceman ve Herakol yaylaları ile Şirvan

da Bacavan yaylasıdır.

Bozkır kuşağına yakın dağların eteklerindeki platolarda verim daha düşüktür.

Büyük ölçüde orman örtüsünden yoksun olan bu platolarda çayırların oluşumuna

elverişli toprak tabakası yer yer ortadan kalkmıştır. Bozkır kuşağı dışında kalan

yaylaların zengin olan otlakları hayvancılık için daha elverişli bir ortam

oluşturmaktadır. Her iki tür platoda da tarım çok sınırlıdır.

Ovalar

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki ovalar büyük öneme sahiptir.

Güneydoğu Torosların güneyinden başlayarak, eski kara kütlesi olan Arabistan

Platformunun kuzeyi arasında bulunan ve tarihte Mezopotamya diye bilinen alanın

kuzeyini oluşturan geniş düzlükler mevcuttur.

Bölgenin en önemli ovalarından birisi Harran ovasıdır. Ortalama yüksekliği

375’dir. Doğusunda Viranşehir Ovası, batısında Suruç Ovası yer alır. Harran ovası

arazi tasnifi yapılmış 225.109 ha alanı kaplamaktadır. Ova topraklarının kökeni

allüvial ve resüdial topraklardan oluşmaktadır. Ovanın % 80'ninde toprak derinliği 150

cm' den daha fazla , % 20'sinde ise 0-120 cm arasında kum, çakıl taşı, taban kayası

ve kireç taşı ile sınırlıdır. Genellikle arazinin eğimi sulamaya elverişli ve genel eğim %

0-2 arasında değişmektedir. Ova toprakları genellikle kırmızımsı ve kahverengi olup,

fiziksel ve kimyasal özellikleri bakımından önemli farklılıklar göstermektedir. Kil

miktarı % 31,5-83,8 ve kireç miktarı % 8,4-61,1 gibi geniş sınırlar içerisinde

değişmektedir. Bitki besin elementleri orta düzeydedir. Ova toprakları profil boyunca

genellikle ağır bünyeli ve geçirgenlikleri iyidir. Ovada sorunlu alanlar, daha çok

Harran ve Akçakale ilçeleri ile Suriye devlet sınırı arasındaki bölümdür.

47

Bölgede yer alan ve nispeten büyük olan ovalar yüzölçümleriyle birlikte

aşağıdaki tablodan görülebilir.

Tablo.2. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Büyüklük Bakımından Önde Gelen Ovaları

Alt Bölge İl Adı Ova İsmi Yüzölçümü

(km2)

TRC1

Gaziantep

Oğuzeli-Barak 60

Islahiye 1513

Araban 130

Adıyaman Kahta 832

Keysun 306

Kilis

Kilis 110

Elbeyli 70

Karamelik 60

TRC2

Şanlıurfa

Harran 2251

Ceylanpınar 2020

Suruç 710

Viranşehir 1200

Hilvan 57

Bozova 130

Diyarbakır

Diyarbakır 400

Kikli 250

Behremki 180

Gevran 150

Karahan 100

TRC3

Mardin Kızıltepe 700

Mardin-Nusaybin 1350

Batman

Batman -

Beşiri -

Gercüş -

Şırnak Silopi 400

Siirt Kurtalan 450

Kaynak: Bölge İlleri Tarım Master Planları

48

Akarsular

Başlıca akarsuları kaynağını Doğu Anadolu Bölgesi’nden alan Dicle ve

Fırat’tır. Bu akarsular bölgedeki platolara derin vadilerle gömülmüştür. Bölgenin

doğusundaki tek akarsu Dicle’dir. Bu ırmağın toroslardan aldığı kollar Diyarbakır

Havzasında toplanır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin batı kısmını kapsayan Fırat

Irmağı Güneydoğu torosları yararak geniş platolar alanını ikiye ayırmıştır. Fıratın

batısında kalan kısmı Gaziantep platosu, doğusunda kalan kısmı ise Şanlıurfa

platosudur. Fırat ve kolları bu platolara yer yer 200 m gömülmüş olarak akar.

Bölgenin en önemli akarsuyu olup, Şanlıurfa, Adıyaman ve Gaziantep sınırını

belirledikten sonra Suriye topraklarına girer. Fırat Nehri'nin, yurdumuz ve bölgemiz

için büyük bir önemi vardır. Çünkü bu nehir üzerine bir çok baraj inşa edilmiştir. Ata-

türk, Karakaya ve Birecik Barajı tamamlanmıştır. Fırat'ın Nizip, Göksu kolları,

Dicle'nin ise Botan, Garzan, Batman kolları bölgeye yayılmıştır.

Tablo.3. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Akarsuları

Alt Bölge İl Adı Akarsu Uzunluğu

(km2)

TRC1

Gaziantep Fırat 27

Adıyaman

Fırat 180

Göksu 90

Kahta Çayı 46

Kilis Afrin Çayı 70

TRC2

Şanlıurfa Fırat 270

Culap 60

Diyarbakır Dicle 523

Fırat 55

TRC3

Mardin Çağ Çağ Çayı 33

Batman

Batman Çayı 945

Dicle 698

Garzan Çayı 301

Şırnak Dicle 95

Hezil 67

Siirt

Botan Suyu 150

Kezer Çayı 80

Başur Çayı 50

Kaynak: D.S.İ. İl Müdürlükleri Not: 50 km’de kısa olan akarsular tabloda yer almamıştır.

49

Göller ve Göletler

Adıyaman da bulunan Gölbaşı gölü, Azaplı gölü, İnekli gölü ve Karagöl doğal

göl yüzeyleri olup 613 hektardır. Bunların dışında Fırat ve Dicle üzerine kurulmuş

baraj gölleri yer alır.

Türkiye’nin en büyük baraj gölü olan Atatürk Baraj Gölü: Atatürk Barajı inşa

edildikten sonra barajın arkasında önemli bir göl oluşmuştur. Alanı yaklaşık 81.700

ha dır. Bu alanı itibariyle Türkiye'nin en büyük baraj gölüdür. Bu göle balıkçılık fa-

aliyetleri için çeşitli balık türleri yumurtaları ve yavruları atılmış ve gelecekte

Türkiye'nin ve bölgenin önemli bir balıkçılık merkezi olması planlanmıştır. Göl

üzerinde ulaşım feribotlarla sağlanmaktadır. Atatürk Baraj Gölü oluşurken 34 köy, 85

mezra, 1 ilçe olmak üzere toplam 120 yerleşim merkezi su altında kalmıştır.

3.1.1.4. İklim

Güneydoğu Anadolu Bölgesi iklimi, Doğu Anadolu ve Akdeniz Bölgeleriyle

güneydeki kurak tropikal bölgenin etkisi altında oluşan bir özelliğe sahiptir. Zaman

zaman bu bölgelerden birisinin iklim olayları Güneydoğu Anadolu Bölgesi üzerinde

daha fazla etkili olabilmektedir.

Bölge matematiksel konum itibariyle Ekvatora daha yakındır. Deniz etkisinden

uzak bir bölgede bulunmaktadır. Bu nedenle Kontinental iklim özelliği ağır basmakta-

dır. Bu özellik sıcaklık ve yağış bakımından kendisini göstermektedir. Kış mevsimi

nemli, soğuk ve yağışlı geçer. Hazirandan itibaren ise güneydeki çöl koşulları

bölgede egemen olmaya başlar ve kuraklık en üst düzeye çıkar. Buna bağlı olarak da

buharlaşma fazladır. Ülkemizin en yüksek sıcaklıkları Şanlıurfa (46.5 ºC) ve

Diyarbakır (46.2 ºC) dolaylarında ölçülür. İşte bu yüksek sıcaklıklar ile güneyden

esen kavurucu rüzgarlar şiddetli buharlaşmaya yol açar. Atmosfer yeter derecede

nemli olmadığından ve karalar daha çabuk ısınıp daha çabuk soğuduğundan bölgede

günlük ve yıllık sıcaklık farkları daima şiddetlidir.

Bölgede yağışın çoğu kış aylarında düşer. Yağışlar, Suriye sınırına doğru

inildikçe azalır. Senelik ortalama yağış miktarı kuzeyde 796 mm iken, Suriye sınırına

yakın bölgelerde 331 mm’dir. Kış ayları yüksek yerlerde soğuk geçer. Kar yağışı ve

don olaylarına sıkça rastlanılır. Yükseklerde yaz ve kış sıcaklıkları arasında büyük

farkların bulunması karasal iklimin özelliklerindendir. En soğuk ay ortalaması 1,5°C

ile 6°C arasında değişir. En sıcak ay ortalaması ise 30°C civârındadır.

50

Tablo 4. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri Uzun Yıllar İklim Verileri

Yer

Ortalama

Sıcaklık

(oC)

Maksimum

Sıcaklık

(oC)

Minimum

Sıcaklık

(oC)

Güneşli Gün

Sayısı

Ortalama

Nisbi Nem

(%)

Toplam Yağış

(mm)

Donlu Gün

Sayısı

Gaziantep 15,4 39.3 -8.6 171,3 62,0 578,8 49.5

Adıyaman 17,6 43,4 -9,4 180,0 63,0 668,7 43,4

Kilis 16,8 44,9 -12,0 166,8 56,0 523,5 44,9

Şanlıurfa 15,8 46,2 -24,2 180,7 54,0 491,4 46,2

Diyarbakır 17,0 42,0 -13,9 173,1 43,0 554,4 42,0

Mardin 13,7 40,3 -12,2 180,2 61,0 712,0 40,3

Batman 16,5 43,3 -19,5 172,0 61,5 661,9 43,3

Şırnak 15,4 40.3 -12.2 169,0 62,0 578,8 35.0

Siirt 17,6 43,4 -9,4 183,5 63,0 668,7 43,4

Kaynak: Bölge İlleri Meteoroloji İl Müdürlükleri

51

3.1.1.5. Bitki Örtüsü

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi tabii bitki örtüsü bakımından oldukça

fakirdir. Çünkü yaz sıcaklığı ve kuraklığı, tabii bitki örtüsünün gelişimini

engellemektedir. Tabii bitki örtüsü genellikle steptir. İlkbahar yağışlarıyla yeşeren sey-

rek ot toplulukları yazın şiddetli kuraklık ve sıcaklardan sararır ve yok olurlar. Bunlar

papatya, gelincik, çiğdem, kekik, devedikeni, yaban buğdayı, sarı çiçek vb. bitkilerdir.

Ağaç toplulukları genellikle akarsu boylarında görülür. (Kavak, Söğüt)

Tektek Dağları'nda ise geniş bir alanda yabani fıstık ağaçları yer alır. Bunlar zamanla

aşılanarak üretime kazandırılmıştır. Step kalktıktan sonra bir çöl manzarası ile

karşılaşılır. Sulama yapılan alanlarda ve özellikle Fırat Nehri havzasında erozyonu

önlemek için ağaçlandırma faaliyetlerine hız verilmiştir.

Bölgede; Mahlep, iğde, titrek kavak, fırat kavağı, ak kavak, bazı söğüt türleri,

badem, ahlat, doğu çınarı, adi ceviz, siğilli kuş, beyaz yapraklı kuş ve akça ağaç

yapraklı üvez, Suriye akça ağacı, kara ağaç, doğu çitlenbiği, alıç türleri, kızılcık,

yabani elma, dut türleri, karaçalı, yabani gül, erguvan, zeytin, fıstık türleri, ayrıca

doğal ve kültivar karakavak taksonları ve iğne yapraklı türler olarak bazı ardıç türleri,

Halep çamı ve kızıl çam yayılış göstermektedir.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi, orman varlığı bakımından da Türkiye’nin en

fakir bölgesidir. Ormanlarda yaygın olan ağaç türü mazı meşesidir. Meşeler genelde

bodur ağaç ve çalı görünümünde olmalarına rağmen, yer yer orman meydana

getirirler. Akarsu boylarında söğüt ve kavak ağaçları yetişir.

Bölgenin güney kısmındaki ovalarla, plato düzlükleri üzerinde orman ve ağaç

topluluklarına rastlanmamaktadır. Bu durumun insan tahribatından çok, step

koşullarından kaynaklandığı belirtilmektedir. Ormanlar bu stepler içerisindeki ve

çevresindeki dağlarda bulunmaktadır. Bu alandaki ormanlar geçmişte büyük alanlar

kaplamaktayken bugün; insan baskısı ve düzensiz aşırı otlatmadan dolayı çok

azalmış bulunmaktadır. Bölgenin doğal bitki örtüsü iklim özelliklerine göre yer yer

değişiklikler göstermekle beraber en çok bozkırlar görülür.

3.1.2. Sosyo –Ekonomik Yapı

Bölge’de tarım kesimi ağırlığını sürdürmektedir. Çalışan nüfusun yaklaşık %

60’ı tarım kesiminde istihdam edilmektedir. Özellikle küçük ve nüfusu 100 binin

altında olan orta büyüklükteki kentlerde nüfusun önemli bir bölümü esas geçim ve

istihdam kaynağı olarak tarımla iştigal etmektedir. Bölgenin az gelişmiş geleneksel

52

ekonomik ve sosyal yapısı ile yüksek nüfus artış hızı kişi başına gelire yansımaktadır.

Bölgedeki kişi başına gelir (GSH) Türkiye ortalamasının yaklaşık yarısı kadardır. TRC

Güneydoğu Anadolu Bölgesinin sosyo-ekonomik yapısı içerisinde nüfus, sağlık,

ulaşım, eğitim, ekonomi, alt yapı, ticaret ve yürütülen yatırımlar konuları incelenmiştir.

3.1.2.1. Nüfus Yapısı

Tablo 5. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Nüfus Verileri (2000)

Yer Köy

Sayısı

Köy

Nüfusu

Toplam

Nüfus

Yüzölçümü

(Göl Dahil)

(km2)

Yüzölçümü

(Göl Hariç)

(km2)

Nüfus

Yoğunluğu

(km2)

Gaziantep 466 217 505 1 560 023 6844 6819 229

Adıyaman 424 253 702 582 762 7606 7033 83

Kilis 137 36 038 118 457 1427 1427 83

TRC1 Alt Bölgesi 1027 507 245 2 261 242 15878 15280 148

Şanlıurfa 1095 603 267 1 523 099 19336 18764 81

Diyarbakır 766 605 325 1 460 714 15204 15057 97

TRC2AltBölgesi 1861 1 208 592 2 983 813 34540 33822 89

Mardin 593 317 167 745 778 8806 8806 85

Batman 274 130 035 472 487 4659 4659 101

Şırnak 244 159 649 416 001 7151 7151 58

Siirt 281 117 758 291 528 5473 5473 53

TRC3 Alt Bölgesi 1392 724 609 1925794 26090 26090 74

TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesi 4280

2 440 446

7.170.849

76509

75192

96

TÜRKİYE 36.752 20.838.397 70.586.256 783562 769603 92

Kaynak: TÜİK

2000 yılı nüfus sayımına göre TRC Bölge nüfusu 6.608.619 olup Türkiye

nüfusunun % 9,75’ine tekabül etmektedir. Nüfus yoğunluğu km2’ye 88 kişi ile Türkiye

ortalaması seviyesindedir.

53

Tablo 6. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Şehir ve Köy Nüfusu

Yer 1990 Yılı Nüfusu 2000 Yılı Nüfusu

Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy

Gaziantep 1 285 249 1 009 126 276 123 1 560 023 1 342 518 217 505

Adıyaman 623 811 338 939 284 872 582 762 329 060 253 702

Kilis 114 724 74 985 39 739 118 457 82 419 36 038

TRC1 Alt Bölgesi 2023784 1 423 050 600734 2 261 242 1 753 997 507 245

Şanlıurfa 1 443 422 842 129 601 293 1 523 099 919 832 603 267

Diyarbakır 1 362 708 817 692 545 016 1 460 714 855 389 605 325

TRC2 Alt Bölgesi 2 806 130 1 659 821 1 146 309 2 983 813 1 775 221 1 208 592

Mardin 705 098 391 249 313 849 745 778 428 611 317 167

Batman 456 734 304 166 152 568 472 487 342 452 130 035

Şırnak 353 197 211 328 141 869 416 001 256 352 159 649

Siirt 263 676 153 522 110 154 291 528 173 770 117 758

TRC3 Alt Bölgesi 1 778 705 1 060 265 718 440 1 925 794 1 201 185 724 609

TRC GüneydoğuAnadolu Bölgesi 6.608.619 4.143.136 2.465.483 7.170.849 4.730.403 2.440.446

TÜRKİYE 67.803.927 44.006.274 23.797.653 70. 586.256 49.747.859 20.838.397

Kaynak: TÜİK

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde nüfus projeksiyonuna göre 2010 yılında

nüfusun tahminen 8.970.421 olması beklenmektedir. Konu ile ilgili veriler Tablo 7.de

verilmiştir.

54

Tablo 7. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Nüfus Öngörüleri

İL 2000 2010 Yıllık Ortalama

Artış Hızı (%)

Gaziantep 1.560.023 1.934.429 2.40

Adıyaman 619.964 698.732 1.99

Kilis 114.724 100.269 -1.26

TRC1 Alt Bölgesi 2.261.242 2.733.429 2.11

Şanlıurfa 1.523 099 2.079.030 3.65

Diyarbakır 1.460.714 1.777.689 2.17

TRC2 Alt Bölgesi 2.983.813 3.856.719 2.93

Mardin 745.778 919.544 2.33

Batman 472.487 606.201 2.83

Şırnak 416.001 539.969 2.98

Siirt 291.528 314.559 0,79

TRC3 Alt Bölgesi 1.925.794 2.380.273 2.36

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi

7.170.849 8.970.421 2.51

TÜRKİYE

70.586.256 73.482.758 1,82

Kaynak: TÜİK

3.1.2.2. Sağlık

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde sağlık sektörü göstergeleri ülke

ortalamasının altındadır. Bebek ve anne ölüm oranları, bazı hastalıkların sıklığı,

sağlık tesislerinin durumu, sağlık personeline düşen nüfus, sağlık hizmetlerine

ulaşabilirlik gibi verilere bakıldığında bölgedeki göstergelerin ülke ortalamasından

farklılıklar gösterdiği gözlenmektedir. Mevcut sağlık tesisleri personel ve donanım

yetersizliği nedeniyle kapasitelerinin çok altında kullanılmaktadır. Çarpık kentleşme

ve hızlı nüfus artışlarından dolayı kişiye ve çevreye yönelik koruyucu sağlık

hizmetleri, ilk yardım ve acil müdahale, birinci basamak tedavi hizmetleri, hasta takibi,

laboratuar hizmetleri, kayıt bildirimi ve istatistik işlemlerin yürütülmesi gibi konularda

sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır.

55

Tablo 8. TRC Bölge İlleri Ve Türkiye İçin 2000 Yılı Temel Demografik Göstergeleri

Değişkenler

Tü

rkiy

e

TR

C B

ölg

e

Ad

ıyam

an

Batm

an

Diy

arb

akır

Gazia

nte

p

Kilis

Mard

in

Siirt

Şan

lıu

rfa

Şır

na

k

Toplam Nüfus (Bin Kişi)

67845

6604

624

447

1364

1294

115

705

265

1437

354

Yıllık Nüfus Artış Hızı (Binde)

18,2

25,1

19,9

28,3

21,7

24,0

-12,6

23,3

7,9

36,5

29,8

Kaba Doğum Hızı (Binde)

21.5

35.9

35.8

38.3

37.6

28.1

27.2

37.4

41.4

35.6

41.8

Kaba Ölüm Hızı (Binde)

6.7

6.1

6.6

7.8

6.5

6.3

6.0

9.8

7.2

4.7

7.2

Toplam Doğurganlık Hızı

2.53

4.86

4.0

4.5

4.3

3.2

3.1

5.1

5.7

4.9

5.7

Bebek Ölüm Hızı (Binde)

35.3

60.0

49.1

68.9

55.0

48.4

46.2

71.1

58.6

37.4

67.6

Nüfusun Üç Ana Yaş Grubu İtibariyle Dağılımı (%)

0-14 29.9 41.2 36.6 45.2 42.2 36.0 35.8 41.2 42.6 44.8 46.2

15-64 64.5 54.7 58.3 50.9 54.0 59.3 57.8 54.6 53.2 51.7 50.8

65+ 5.6 4.1 5.1 3.9 3.8 4.7 6.4 4.3 4.2 3.5 3.0

Nüfusun Eğitim Açısından Çağ Gruplarına Göre Dağılımı (%)

3-5 5.9 8.5 7.2 9.7 9.0 7.1 7.1 8.6 9.0 9.3 10.2

6-13 15.9 20.8 19.6 22.6 21.8 18.8 19.1 20.7 21.0 21.6 22.4

14-16 6.2 10.8 7.8 7.6 7.4 7.3 7.2 7.3 7.1 7.6 6.7

17-20 8.2 9.9 9.8 8.5 9.3 9.2 8.9 9.3 9.4 9.3 9.8

Kaynak: 1997 Nüfus Tespiti Sonuçları, 8. BYKP ve Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (HÜNEE) Projeksiyonu, 2000 Genel Nüfus Sayımı Sonuçları.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Ortalama doğurganlık hızı açısından % 4.86

oranıyla Türkiye’nin % 2.53 olan ortalamasının üzerinde yer almaktadır. Bebek ölüm

hızları incelendiğinde TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin 2000 yılında % 6’lık bir

orana sahip olduğu ve Türkiye ortalaması olan % 3.53’ün üzerinde gerçekleştiği

görülmektedir. Bu oranlardan da anlaşılacağı üzere TRC Güneydoğu Anadolu

Bölgesinin sahip olduğu yüksek nüfus artış hızı Türkiye ortalamasının üzerinde

gerçekleşmeye devam etmektedir.

56

Tablo 9. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Bazı Sağlık Verileri

Yer

Kamu Özel Toplam

Hastane

Sayısı

Yatak

Sayısı

Hastane

Sayısı

Yatak

Sayısı

Hastane

Sayısı

Yatak

Sayısı

Gaziantep 10 2 312 6 360 16 3 037

Adıyaman 7 805 - - 7 805

Kilis 1 190 - - 1 190

TRC1 Alt Bölgesi 18 3 307 6 360 24 4 032

Şanlıurfa 13 1 750 1 19 14 1769

Diyarbakır 9 2 745 2 35 11 2780

TRC2 Alt Bölgesi 22 4 495 3 54 25 4 549

Mardin 6 586 - - 6 586

Batman 4 260 3 170 7 380

Şırnak 5 235 - - 5 235

Siirt 6 370 - - 6 370

TRC3 Alt Bölgesi 21 1 451 3 170 24 1 571

TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesi 61 9 253 6 146 67 10 152

TÜRKİYE 929 159 113 261 12 775 1 190 176 785

Kaynak: Bölge İlleri İl Sağlık Müdürlükleri

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde sağlık kuruluşlarında çalışan personele

ait veriler, iller bazında ve toplam olarak aşağıda verilmiştir.

57

Tablo 10. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Sağlık Kuruluşlarında Çalışan Personel Verileri

Düzey İller

Bölgeler

Uzman

Hekim

Pratisyen

Hekim

Diş

Hekimi

Sağlık

Memuru Hemşire Ebe

Gaziantep 596 662 156 503 1090 483

Adıyaman 98 243 30 362 442 292

Kilis 28 106 7 44 68 61

TRC1 Alt Bölgesi 722 1011 193 909 1600 836

Şanlıurfa 325 487 72 238 650 413

Diyarbakır 397 808 197 730 1279 553

TRC2 Alt Bölgesi 676 1299 265 1189 1790 902

Mardin 74 201 18 196 310 192

Batman 92 110 29 240 217 134

Şırnak 29 103 12 99 114 76

Siirt 41 114 23 126 142 93

TRC3 Alt Bölgesi 236 528 82 661 783 495

TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesi 1634 2838 540 2759 4173 2233

TÜRKİYE 46563 51200 18073 50432 82246 41273

Kaynak: Bölge İlleri İl Sağlık Müdürlükleri

Ülkemiz genelinde ; 1.370 kişiye bir uzman hekim, 1.428 kişiye bir pratisyen

hekim, 4.000 kişiye bir diş hekimi, 893 kişiye bir hemşire düşmekte iken, TRC

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde ise; 3.333 kişiye bir uzman hekim, 2.439 kişiye bir

pratisyen hekim, 11.111 kişiye bir diş hekimi ve 1.515 kişiye bir hemşire düşmektedir.

3.1.2.3. Eğitim

Son yıllarda özellikle kentlerde bir iyileşme görülmesine karşın Bölge’deki tüm

eğitim göstergeleri hem mutlak hem de Türkiye ortalamalarına göre geri durumdadır.

Erkek nüfusun % 30’u, kadın nüfusun yaklaşık % 45’i okuma-yazma bilmemektedir.

İlköğretimde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı ülke genelinde 31,

Bölgede 43’tür. Öğrenciler kalabalık sınıflarda ders görmektedir. Bir derslik başına

düşen öğrenci sayısı ülke genelinde 42 iken Bölge de 58’dir. Öğrenci/öğretmen ve

öğrenci/derslik oranları kırsalla kent arasında büyük farklılıklar göstermektedir.

58

Tablo 11. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İllerinde Cinsiyete Göre Okur-Yazarlık oranları

İller Erkek Kadın Toplam Erkek-Kadın Oran Farkı

Adıyaman 87,33 67,45 80,6 19,88

Diyarbakır 78,96 49,59 64,17 29,37

Gaziantep-Kilis 88,24 70,10 79,21 18,14

Mardin 80,55 52,65 66,18 27,9

Siirt 77,17 40,86 59,30 36,31

Şanlıurfa 84,29 59,36 71,71 24,93

Batman 79,77 45,12 62,80 34,65

Şırnak 65,80 23,92 46,25 41,88

TRC Bölgesi 81,83 55,60 68,79 26,23

TÜRKİYE 92,40 78,71 85,60 13,69

Kaynak: Bölge İlleri Milli Eğitim İl Müdürlükleri

Bölge de eğitimin en çarpıcı yanı okullaşma oranlarındaki büyük cinsiyet

farklılıklarıdır. Batman olumlu istikamette Şanlıurfa olumsuz yönde birer istisna olmak

üzere kız çocukların okullaşma oranı batıdan doğuya doğru düşmektedir. Kilis’te

ilköğretime devam edenlerin % 55’i erkek, % 45’i kız iken Şırnak’ta % 64’ü erkek, %

36’sı kızdır. Okullaşma oranları eğitim basamağı yükseldikçe düşmektedir.

Tablo 12. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Eğitim Verileri

Yer Öğrenci Sayısı Öğretmen Sayısı Okul Sayısı

TRC1 Alt Bölgesi 549532 18870 2216

TRC2 Alt Bölgesi 758557 20490 3125

TRC3 Alt Bölgesi 527776 13196 2373

TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesi

1835865

52556

7714

TÜRKİYE 14482335 596086 60964


59

Tablo 13. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Öğrenim İstatistikleri (2005)

Kriterler TRC1 TRC2 TRC3

TRC

Güneydoğu

Anadolu

Bölgesi

TÜRKİYE

Okuma yazma

Bilen 1406709 1575667 993189 3975565 52.259.381

Okuma-yazma

Bilmeyen 300872 719837 431351 1452060 7.589.657

OKUL ÖNCESİ

Öğrenci Sayısı 17254 22552 24961 64767 550146

Öğretmen Sayısı 559 616 412 1587 20910

Okul Sayısı 566 578 617 1761 18539

İLKÖĞRETİM

Öğrenci Sayısı 433864 635455 434342 1503661 10673935

Öğretmen Sayısı 13626 16029 10563 40218 389859

Okul Sayısı 1471 2396 1604 5471 34990

ORTAÖĞRETİM (Genel)

Öğrenci Sayısı 74929 82732 52459 210120 2075617

Öğretmen Sayısı 3097 2748 1450 7295 102581

Okul Sayısı 93 85 80 258 3406

ORTAÖĞRETİM (Mesleki)

Öğrenci Sayısı 23485 17818 16014 57317 1182637

Öğretmen Sayısı 1588 1097 771 3456 82736

Okul Sayısı 86 66 72 224 4029


TRC1 Alt Bölgesinde Gaziantep, Kilis ve Adıyaman’da , TRC2 Alt Bölgesinde

Şanlıurfa ve Diyarbakır’da birer üniversite ve bu üniversitelere bağlı yüksek okullar

bulunmaktadır. TRC3 Alt bölgesinde ise Batman ve Mardin’de kurulmuş olup diğer

illerde çevre üniversitelere bağlı yüksek okullar mevcut olup yeni üniversiteler

kurulum aşamasındadır.

60

3.1.2.4. Ulaşım-Haberleşme

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde önemli dağ sıralarının olmaması ulaşımı

kolaylaştırmıştır. Ancak Güneydoğu Toroslar, İç ve Doğu Anadolu ile olan ulaşıma

engel olmaktadır. Irak ve Suriye’ye bağlanan önemli yollar da bölgeden geçmektedir.

Bölgede ağırlıklı olarak karayolu kullanılmakta ise de bazı illerde bunun yanı sıra

hava ve demir yolları ile de bağlantı sağlanabilmektedir.

Günümüzde Avrupa Birliği ve Amerika'da karayollarının ulaşımdaki payı % 27,

demiryollarının ulaşımdaki payı % 38, deniz ve havayollarının ulaşımdaki payı ise %

35'dir. Türkiye'de karayollarının ulaşımdaki payı % 93, demiryollarının ulaşımdaki

payı % 4, deniz, hava gibi diğer ulaşım araçlarının ulaşımdaki payı ise % 3

seviyesindedir. Ancak son yıllarda havayolu ulaşımında büyük bir gelişme

yaşanmaktadır. Devlet Hava Meydanları İşletmesi’nin (DHMİ) istatistiklerine göre

2007 yılında ülke genelinde trafiğe açık 38 havalimanından geçen toplam iç hat yolcu

sayısı 27 milyonu aşmıştır.

Türkiye 10.984 km demiryolu uzunluğuyla Dünya’da 23’üncü sırada

bulunmaktadır. Almanya'da 116 metre, Polonya'da 86 metre, Japonya'da 72 metre,

İngiltere'de 71 metre, ABD'de 25 metre olan demiryollarının ülke yüzölçümüne (km2)

oranı, Türkiye'de 14 metredir. Türkiye’nin demiryolu uzunluğu, AB ülkelerinin

ortalama 5–6 kat altında kalmaktadır. AB ülkelerinde 10 bin kişiye düşen demiryolu

uzunluğu ortalama 5,1 kilometre iken bu oran Türkiye’de 1,4 kilometredir.

Ülkemizdeki mevcut ham petrol boru hatlarının büyük bir bölümü Bölgede yer

almaktadır. Bunlar; Irak-Türkiye Boruhattı, Batman-Dörtyol Boruhattı, Şelmo-Batman

Boru hattı ve ham petrol toplama boruhatlarıdır.

Karayolları

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde taşımaların en büyük bölümü karayolu

ile gerçekleştirilmektedir. 1987 yılında devlet ve İl yolları toplamı 4.345 km iken 2000

yılı itibariyle bu rakam 5.512 km’ye ulaşmıştır. Bunun 2.731 km’si devlet yolu, 2.781

61

km’si ise İl yoludur. Bunların dışında Bölgeyi Akdeniz limanlarına bağlayan Otoyolun

Gaziantep’e kadar olan kesimi hizmete açılmıştır.

Günümüzde Avrupa Birliği ve Amerika'da karayollarının ulaşımdaki payı % 27,

demiryollarının ulaşımdaki payı % 38, deniz ve havayollarının ulaşımdaki payı ise %

35'dir. Türkiye'de karayollarının ulaşımdaki payı % 93, demiryollarının ulaşımdaki

payı % 4, deniz, hava gibi diğer ulaşım araçlarının ulaşımdaki payı ise % 3

seviyesindedir. Türkiye’de ulaşımda olduğu gibi taşımacılıkta da karayolları önemini

korumaktadır.

Havayolları

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Gaziantep, Adıyaman, Şanlıurfa,

Mardin, Diyarbakır, Batman ve Siirt Havaalanı olmak üzere toplam yedi adet

havaalanı mevcut olup, sivil ve askeri hava taşımacılığında hizmet vermektedirler.

Demiryolları

Türkiye 10.984 km demiryolu uzunluğuyla Dünya’da 23. sırada bulunmaktadır.

Almanya'da 116 metre, Polonya'da 86 metre, Japonya'da 72 metre, İngiltere'de 71

metre, ABD'de 25 metre olan demiryollarının ülke yüzölçümüne (km2) oranı,

Türkiye'de 14 metredir. Yani Türkiye'de 1 kilometrekareye 14 metre demiryolu

düşmektedir. Türkiye’nin demiryolu uzunluğu, AB ülkelerinin ortalama 5–6 kat altında

kalmaktadır. AB ülkelerinde 10 bin kişiye düşen demiryolu uzunluğu ortalama 5,1

kilometre iken bu oran Türkiye’de 1,4 kilometredir. Demiryolları TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesine güney ve kuzeyden olmak üzere iki hatla hizmet vermektedir. Bu

Bağlamda;

TRC1 Alt Bölgesinde Gaziantep İlinin demiryolu bağlantısı bulunmakta,

Adıyaman’ın sadece Gölbaşı ilçesinden geçmektedir. Kilis ilinde ise demiryolu

bağlantısı yoktur.

TRC2 Alt Bölgesinde Demiryolu Diyarbakır’da gerek yük taşımacılığında

gerekse insan taşımacılığında kullanılmaktadır. Şanlıurfa’da ise Akçakale ve

Ceylanpınar ilçelerinin Suriye sınırın yakın noktalarından demiryolu geçmektedir.

Dolayısıyla bu ulaşım türünden Şanlıurfa pek istifa edememektedir.

TRC3 Alt Bölge sınırları içerisinde Batman’dan Siirt’in Kurtalan ilçesine kadar

demiryolu taşımacılığı mevcut olup yolcu ve yük taşımacılığında kullanılmaktadır.

62

Köyyolları

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki köy yollarının toplam uzunluğu 28.420

km’dir. Köy yolu ağının % 26,7’si asfalt, % 49,2’si stabilize ve % 20,7’si tesviye

yoldan oluşturmaktadır.

Tablo 14. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Köyyolları Envanteri (km)

İLLER Asfalt Beton Stabilize Tesfiye Ham Yol TOPLAM

Adıyaman 1028 0 1604 720 36 3388

Batman 366 0 1073 524 157 2120

Diyarbakır 555 0 3131 1100 352 5138

Gaziantep 1924 0 568 18 2 2512

Kilis 186 0 563 29 3 781

Mardin 1057 0 1648 817 56 3578

Siirt 237 0 1128 464 60 1889

Şanlıurfa 2844 0 3760 1776 32 8422

Şırnak 396 0 594 500 241 1731

Kaynak: Bölge İlleri İl Özel İdareleri

Kırsal yerleşim yerlerinde toplam köy yolları dikkate alındığında, asfalt yol

oranı Türkiye’de 45,23 olup bu oran toplam köy yollarının yarısını bile

geçmemektedir. GAP’ta bu oran Türkiye ortalamasının altında olup % 36,24’tür.

3.1.2.5. Ana Ekonomik Sektörler ve Faaliyetler

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde 1987-2001 döneminde sektörel büyüme

hızlarını görmek amacıyla düzenlenmiş tablo 15. de de görüleceği gibi yıllık ortalama

büyüme hızları; tarımda % 4.3, sanayide % 2.2 ve hizmetlerde % 3’tür. Türkiye

genelinde ise sektörlere göre yıllık ortalama büyüme hızları ise tarımda % 0.8,

sanayide % 3.5 ve hizmetlerde % 3’tür. Sektörel büyüme oranlarından da

63

anlaşılabileceği gibi TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi tarımsal üretimde Türkiye

ortalamasının çok üzerinde bir büyüme gerçekleştirirken hizmetler ve sanayi

sektörlerinde Türkiye ortalamasının altında kalmıştır. Gelecek yıllarda tarımsal

üretimle elde edilen sermaye birikiminin diğer sektörleri daha çok desteklemesi

beklenmektedir.

Tablo 15. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Ortalama Sektörel Büyüme Hızları 1987-2001

İller Tarım Sanayi Hizmetler Ortalama Büyüme Hızı

( % )

Gaziantep 1,0 4,5 3,2 3,2

Adıyaman 0,8 1,9 2,7 1,8

Kilis 2,3 3,7 4,0 1,7

Şanlıurfa 9,3 14,6 3,3 6,9

Diyarbakır 5,1 -1,2 2,0 2,0

Batman 1,7 3,3 0,0 1,4

Mardin 2,0 3,6 2,6 2,4

Siirt 3,3 3,3 1,4 2,5

Şırnak 5,7 5,2 8,1 6,9

TRC Bölgesi 4,3 2,2 3,0 3,2

Türkiye 0,8 3,5 3,0 2,8

Kaynak: TÜİK

Türkiye’nin bölgesel kalkınmaya yönelik en büyük yatırımı olan GAP'ın sulama

projelerinin tamamlanmasıyla 1.7 milyon hektar alanın sulamaya açılması

hedeflenmektedir. 2005 sonu itibariyle DSİ tarafından sulamaya açılan alan 236 019

hektar olmuştur. Fiziki gerçekleşme açısından, sulama projelerinin % 14.9’u

işletmede, % 7.4’ü inşaat halinde, % 15.8’i ihale ve % 61.9’u planlama

aşamasındadır. Sulama projelerinin tamamlandığında ise, Türkiye’de şimdiye kadar

devlet eliyle gerçekleştirilen sulama alanına eşit bir alan daha sulu tarıma açılmış

olacaktır. Böylece GAP’ın meydana getireceği yüksek tarım ve sanayi potansiyeli,

Bölge’de ekonomik hasılayı artıracak, Bölge halkının yaklaşık 3.5 milyonuna iş

imkanı yaratacaktır. Ayrıca sulanan alanlarda üretim artışı sağlanacaktır. Ülke

nüfusunun yaklaşık % 10'unu oluşturan TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin ülke

Gayri Safi Yurt İçi Hasılası'na (GSYİH) katkısı % 5 düzeyindedir.

64

3.1.2.5.1. Tarım

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin arazi varlığı yaklaşık 7.5 milyon hektar

olup, bu alanın yaklaşık 3.3 milyon hektarı tarıma elverişli alanlardır. Bölgenin arazi

varlığı ülkemiz arazi varlığının %9.6'sını oluşturmaktadır. Türkiye’nin bölgesel

kalkınmaya yönelik en büyük yatırımı olan GAP'ın sulama projelerinin

tamamlanmasıyla 1.7 milyon hektar alanın sulamaya açılması hedeflenmektedir.

2005 sonu itibariyle DSİ tarafından sulamaya açılan alan 236 019 hektar olmuştur.

Tablo 16. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Kullanılma Şekline göre Tarım Alanları

İLLER İşlenen Tarla Alanı (Hektar) Sebze Alanı

(Hektar)

Dikili Alan

(Hektar)

Toplam Alan

(Hektar) Ekilen Nadas

Gaziantep 193979 18386 9915 150908 373188

Adıyaman 235013 200 5183 38845 279241

Kilis 52398 8370 11353 31159 103280

TRC1 481390 26956 26451 220912 755709

Şanlıurfa 938218 90675 20549 96992 1146434

Diyarbakır 682023 84689 18296 24882 809890

TRC2 1620241 175364 38845 121874 1956324

Mardin 288822 46020 8494 19322 362658

Batman 105715 3000 4252 5156 118123

Şırnak 91411 1535 994 1996 95936

Siirt 46475 24833 1942 11188 84438

TRC3 532423 75388 15682 37662 661155

TRC

G.A.Bölgesi 2634054 277708 80978 380448 3373188

TÜRKİYE 17562656 4990882 817852 2655850 26027240

Kaynak: Bölge İlleri İl Tarım Müdürlükleri

65

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde Arazi Kullanım Kabiliyet Sınıfları

dağılımına göre; Bölgede işlemeli tarıma elverişli (I. II. ve III. Sınıf) arazi miktarı da

toplam alanın % 33.2'si kadardır. Kısıtlı işlemeye uygun arazi (IV. Sınıf) de birlikte

değerlendirildiğinde Bölge topraklarının % 42.3'ü tarıma elverişli görülmektedir. Mer'a

ve ormana elverişli VI. ve VII. sınıf arazi miktarı ise Bölge arazilerinin % 54'ü

civarındadır. Bu araziler genelde dik eğim, şiddetli erozyon, taşlılık, sığ kök bölgesi,

kuraklık v.b. sorunlar içermektedir.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde tarıma hizmet eden kurum ve kuruluşlar

ile tarımsal organizasyonların fonksiyonları ve sorumlulukları tablo 17.de verilmiştir.

Tablo 17. Tarımsal Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları

Verilen Hizmetler İlgili Kurum

Araştırma , Eğitim ve Yayım Üniversiteler, Araştırma Enstitüleri, Tarım İl ve ilçe

Müdürlükleri, STÖ.

Kontrol Hizmetleri

Tarım İl ve ilçe Müdürlükleri, Zirai Karantina Müdürlükleri,

Tahaffuzhane ve Gümrük Veteriner Müdürlükleri, İl Kontrol

Lab. Müdürlükleri

Sulama DSİ (Büyük ölçekli), Sulama Birlikleri

Orman Köylerini Kalkındırma Çevre ve Orman İl Müdürlükleri

Veteriner Hizmetleri

Veteriner Fakülteleri, Veterinerlik Kontrol ve Araş Enst.,

Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri, Yetiştirici Birlikleri, Serbest

Veteriner Hekimler

Tarımsal Girdi Temini

(Damızlık Temini tohum,

gübre, zirai mücadele ilaçları)

Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri, Üretici ve Yetiştirici Birlikleri,

Özel Sektör, Çiftçiler

Ürün Toplama ve Pazarlama TMO, Borsa,Tüccarlar, Birlikler, Tarımsal Amaçlı

Kooperatifler, Özel Sektör

Et (Kesim, işleme) Kombinalar, Mezbahalar

Finanssal Kaynaklar

Ziraat Bankası A.Ş., Tarım Kredi Kooperatifleri, KOBİ, İl Özel

İdaresi, TKB Yerel Teşkilatı, KHGB, TEMA Vakfı, SYDV,

KOSGEB, Özel Sektör, AB ve Dünya Bankası, IFAD, UNDP

Kaynak: Bölge İlleri İl Tarım Müdürlükleri

66

3.1.2.5.2. Sanayi

Tablo 18. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri İhracat-İthalat Değerleri

İLLER

İHRACATÇI FİRMA SAYISI

İHRACAT DEĞERİ (1000$)

İTHALATÇI FİRMA SAYISI

İTHALAT DEĞERİ (1000$)

2005 2006 2005 2006 2005 2006 2005 2006

Gaziantep 823 854 1.657.816

1.856.239

847 813 1.683.899 1.775.744

Adıyaman 18 19 2.212 24.413 23 25 26.232 101.835

Kilis 15 17 4.496 7.968 47 42 11.434 15.807

Şanlıurfa 68 85 32.433 45.201 209 206 115.460 146.627

Diyarbakır 83 85 57.763 66.835 71 72 19.135 37.121

Mardin 99 123 171.436 187.776

88 79 30.529 49.500

Batman 33 28 44.402 17.702 23 31 6.978 11.462

Şırnak 176 177 250.275 209.410

31 22 10.670 15.268

Siirt 8 6 5.785 1.010 8 6 3.088 3.261

TOPLAM 1.323 1.394 2.246.618

2.416.554

1.347 1.296 1.907.425 2.156.626

TÜRKİYE 42.138 44.082 73.476.408

85.278.802

51.287 53.698 116.774.151

137.321.360

Kaynak: Bölge İlleri Sanayi ve Ticaret İl Müdürlükleri

67

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde birisi Gaziantep, diğeri Mardin’de olmak

üzere 2 serbest bölge mevcuttur. 8 organize sanayi bölgesi (OSB) tamamlanmış, 11

OSB ise yatırım programında yer almaktadır. İnşaatı devam eden 4 OSB’de de

üretime geçilmiş olup faaliyetteki OSB sayısı 12’dir. Bölge’de 2007 itibariyle 25 küçük

sanayi sitesi (KSS) faal durumdadır. 12 KSS’nin ise yapım çalışmaları devam

etmektedir.

Bölge’nin sulu tarıma açılması ile beraber sanayide önemli gelişmler meydana

gelmiş; sanayi tesisleri sayısı iki katına çıkmıştır. 2006 yılı sonu itibariyle Güneydoğu

Anadolu Bölgesinde 10 kişiden fazla işci çalıştıran 1.834 işletmede toplam 80.776

kişi istihdam edilmektedir. Bölge sanayinin Türkiye sanayi katma değeri içindeki payı

ise % 2’den % 4’e yükselmiştir.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinden yapılan ihracat düzeyinde de artış

olmuş; 2001 yılında 708 milyon USD olan ihracat tutarı 2006 da 2.416 milyon USD’ye

yükselmiştir. Bölgede yapılan ihracatın Türkiye’nin toplam ihracatı içindeki payıda

aynı dönemde % 2,3’ten % 2,8’e çıkmıştır.

3.1.2.5.3. Hizmetler (Turizm, Ticaret vb.)

Bölgedeki Nemrut Dağı (Adıyaman) ile Diyarbakır ve Şanlıurfa şehirlerinde

bulunan tarihi eserler bölgenin turizm potansiyellerini oluşturur. Ayrıca kültür turizmi

açısından tarih öncesi çağlardan başlamak üzere günümüze kadar ulaşmış birçok

uygarlığa ve çok tanrılı dinler ile üç büyük dine ait kültür varlıklarına ev sahipliği

yapan Güneydoğu Anadolu Bölgesi, özellikle Mardin, Şanlıurfa, Şırnak ve Siirt illeri

ile bir dinler mozaiği oluşturmaktadır. Şanlıurfa'nın putperestlikle savaşan İbrahim

Peygamberin doğduğu yer olarak bilinmesi, dağlarında Musa Peygamberin çobanlık

yapmış olması ve kentin İsa Peygamber tarafından kutsanarak, batıda da "Kutsal

Şehir" olarak anılması da bu mozaiğin renklerini oluşturmaktadır. Ayrıca, Süryani

kültürünün geliştiği yer olan ve bu kültürün günümüze kadar gelen zengin örneklerini

barındıran Mardin, bir efsaneye göre Nuh Peygamberin gemisinin karaya oturduğu

yer olan Şırnak ile İslam bilim, kültür ve eğitim merkezi olan Siirt Güneydoğu Anadolu

mozaiğinin diğer renklerini oluşturmaktadır.

68

3.1.2.6. Ekonomik ve Sosyal Kalkınma Göstergeleri

Türkiye ekonomisinin genel karakteristikleri incelendiğinde çeşitli kesimler

arasında önemli gelişme farklılıkları olduğu görülür. Gelişme farklılıkları sadece

Türkiye’nin çeşitli kesimleri arasında oluşan bir olgu değildir. Dünya ekonomisine

bakıldığında az gelişmiş, gelişmekte olan ve günümüzün sanayi ve hatta ileri sanayi

toplumlarında bile bölgesel gelişme farklılıkları olduğu görülür. Ancak söz konusu

farklılıklar ülkeden ülkeye değişik nitelikler arz etmektedir. Bu farklılıkların giderilmesi

ülkelerin daha yüksek bir refah seviyesine ulaşması ve toplumda gelir dağılımındaki

düzensizliğin sona erdirilmesi açısından önemli olmaktadır.

Türkiye’nin coğrafi bölgeler itibariyle gelişmişlik düzeyleri incelendiğinde

bölgeler arasında önemli farklılıklar olduğu görülmektedir. Bu çerçevede Marmara ve

Ege bölgeleri ekonomik gelişmişlik düzeyi olarak nispeten yüksek gelişmişlik

düzeylerine sahip olurken, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin ise düşük

gelişmişlik düzeylerine sahip oldukları görülür. Söz konusu bölgelerde bulunan bazı

iller, içinde bulundukları bölgenin temel karakterlerinden farklı durumlar arz

edebilmektedir. Ancak genel anlamda Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin

nispeten azgelişmiş bölgeler oldukları bilinen bir gerçektir.

Bölgeler arası gelişmişlik farklılıklarının temelinde birçok etken yatmaktadır. Bu

etkenler arasında altyapı yetersizliği, sermaye (beşeri ve fiziksel sermaye) birikimi

yetersizliği, kalkınma olgusunu olumsuz etkileyen sosyo-kültürel yapıların varlığı gibi

birçok etken sayılabilir. Bütün bunlara ilave olarak Doğu ve Güneydoğu Anadolu

bölgelerindeki eğitim düzeylerinin Türkiye ortalamalarının altında gerçekleşmesi, bu

bölgelerin gelişmelerinin önünde önemli bir engel olarak karşımıza çıkmaktadır.

Nitekim yukarıda belirtildiği gibi eğitim ile kalkınma arasında önemli bir ilişki

bulunmaktadır. Bölgelerarası gelişmişlik farklarının azaltılması ve sonuçta ülke

ekonomisinde arzulanan gelişme düzeyinin sağlanması için eğitim olgusuna büyük

önem verilmesi gerekmektedir.

3.1.2.6.1. Gelişmişlik ve Büyüme

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin kalkınmasını hızlandırmak amacıyla

başlatılan ve Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa,

Şırnak illerinde uygulanmakta olan GAP, Türkiye’nin şu ana kadar yaptığı en büyük

69

ve en kapsamlı bölgesel kalkınma projesi olarak görülmektedir. GAP, Fırat ve Dicle

nehirleri üzerinde yapımı öngörülen barajlar, hidroelektrik santraller ve sulama

tesislerinin yanısıra kentsel ve kırsal altyapı, tarımsal altyapı, ulaştırma, sanayi,

eğitim, sağlık, konut vb. konularındaki yatırımları da içine alan, sadece Güneydoğu

Anadolu Bölgesi’ni değil, tüm Türkiye’yi etkileyecek değişimleri de beraberinde

getirecek çok yönlü bir entegre kalkınma projesi olarak hayatta geçirilmeye

çalışılmaktadır.

Tablo 19. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Gelişmişlik Verileri

İLLER

Toplam

Nüfus

Kişi

Nüfus

Yoğunluğ

u

Kişi/Km2

Ortalama

Hane Halkı

Büyüklüğü

Kişi

Doğurganlı

k Hızı

Çocuk

Sayısı

Bebek

Ölüm Hızı

Yüzde

Adıyaman 623,811 88,70 6,26 3,66 4,91

Diyarbakır 1,362,708 90,50 6,76 4,51 5,50

Gaziantep 1,285,249 188,48 5,23 3,83 4,84

Mardin 705,098 80,07 7,72 4,98 7,11

Siirt 263,676 48,18 7,48 6,05 5,86

Şanlıurfa 1,443,422 76,92 6,93 4,83 3,74

Batman 456,734 98,03 7,60 5,27 6,89

Şırnak 353,197 49,38 8,25 7,06 6,76

Kilis 114,724 80,34 5,05 3,54 4,62

TRC GAB 6,608,619 88,00 6,55 4,86 6,00

Türkiye 67,803,92

7 88,00 4,50 2,53 3,53

Kaynak: TÜİK

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi toplam ülke yüzölçümünün %9.5’ine tekabül

eden 75.193 km2 lik bir alana sahiptir. 2000 yılı nüfus sayımına göre Bölge nüfusu

6,608,619 olup Türkiye nüfusunun %9.75’ine tekabül etmektedir.Nüfus yoğunluğu

km2 ye 88 kişi ile Türkiye ortalaması seviyesindedir. Ortalama doğurganlık hızı

açısından 4.86 oranıyla Türkiye’nin 2.53 olan ortalamasının üzerinde yer almaktadır.

Ortalama hane halkı büyüklüğü açısından 6.55 kişi olan GAP Bölgesi ortalaması yine

4.50 olan Türkiye ortalamasının üzerinde gerçekleşmiştir. Bebek ölüm hızları

70

incelendiğinde GAP Bölgesinin 2000 yılında %6’lık bir orana sahip olduğu ve Türkiye

ortalaması olan %3.53’ün üzerinde gerçekleştiği görülmektedir (www.dpt.gov.tr,). Bu

oranlardan da anlaşılacağı üzere Güneydoğu Anadolu Bölgesinin sahip olduğu

yüksek nüfus artış hızı Türkiye ortalamasının üzerinde gerçekleşmeye devam

etmektedir. Nüfus artış hızına dikkat çekmek için Tablo 20’de GAP illeri, GAP Bölgesi

ve Türkiye’nin ortalama yıllık nüfus artış hızları (1990-2000) verilmiştir.

Tablo 20. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Yıllık Nüfus Artış Hızları (1990-2000), (%)

İller Toplam Kentsel Kırsal

Adıyaman 1,99 4,22 -0,13

Diyarbakır 2,17 3,17 0,84

Gaziantep 2,40 3,12 0,14

Mardin 2,33 4,51 0,14

Siirt 0,79 3,31 -1,9

Şanlıurfa 3,65 4,23 2,90

Batman 2,83 4,46 0,20

Şırnak 2,98 5,22 0,36

Kilis -1,26 -1,51 -0,78

TRC GAB 2,51 3,86 0,70

Türkiye 1,82 2,68 0,42

Kaynak: TÜİK

Tablo 20 incelendiğinde; 1990-2000 döneminde ortalama yıllık nüfus artış

hızının Türkiye’de % 1.82 iken, TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde % 2.47 olarak

gerçekleştiği görülmektedir. Türkiye ve TRC ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi

düzeyinde kentsel (şehir) ve kırsal (köy) alanlardaki nüfus artış hızlarına

bakıldığında, 1990-2000 döneminde Bölge’de kentsel nüfus artış hızının yıllık

ortalama % 3.86 olduğu ve yine Türkiye ortalaması olan % 2.68 in üzerinde

gerçekleştiği görülmektedir. Aynı dönemde Bölge’de kırsal kesim nüfus artış oranı

yıllık ortalama % 0.7 olurken Türkiye kırsal nüfus artış oranı ortalama yıllık % 0.42

seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu durum nüfusun giderek kentlerde yığıldığı, başka bir

deyişle kırsal kesimden kentsel kesime doğru bir göç olgusunun yaşandığı gerçeğiyle

yorumlanabilir. Ancak kentsel nüfustaki bu yüksek artış hızı sadece mevcut ve

yetersiz düzeydeki kentsel altyapı hizmetlerinin daha da yetersiz hale gelmesini değil,

71

aynı zamanda gerekli önlemler alınmadığı taktirde giderek artan oranlarda istihdam

sorununu da beraberinde getireceği söylenebilir.

3.1.2.6.2. Kişi Başına Gelir

2000 yılında TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Türkiye GSYİH’dan % 5,06’lık

bir pay almıştır. Bölge nüfusunun ülke nüfusunda % 9.7’lik paya sahip olduğu

düşünülürse bölgede kişi başına GSYİH rakamının yaklaşık olarak ülke ortalamasının

yarısı kadar gerçekleşmesi beklenecektir. Nitekim 2000 yılı itibariyle kişi başına

GSYİH, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde cari fiyatlarla 925,813 TL olarak

gerçekleşmiş ve buda Türkiye ortalaması olan 1,760,856 TL’nin % 52,57’sine tekabül

etmektedir.

Tablo 21. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Kişi Başına GSYİH (USD)

Düzey İller / Bölgeler 1997 1998 1999 2000 2001

Gaziantep 2283 2280 2037 2102 1593

Adıyaman 1245 1198 1108 1250 918

Kilis 2339 2454 2110 2317 1817

TRC1 1921 1903 1704 1852 1398

Şanlıurfa 1374 1455 1235 1301 1008

Diyarbakır 1734 1875 1659 1691 1313

TRC2 1553 1662 1443 1491 1156

Mardin 1346 1523 1124 1151 983

Batman 1634 1698 1505 1558 1216

Şırnak 1092 1121 902 830 638

Siirt 1346 1401 1298 1399 1111

TRC3 1367 1466 1200 1227 993

TRC GA Bölgesi 1619 1685 1460 1532 1186

T Ü R K İ Y E 3021 3176 2847 2941 2146

Kaynak: TÜİK

72

3.1.2.6.3. Bazı Mali Göstergeler

Tablo 22. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Bazı Mali Göstergeler

İstatistiki

Bölge

Birimleri

2001 Yılı 2005 Yılı 2006 Yılı

GSYİ

H

İçind

eki

Payı(

%)

Kişi

Başına

GSYİH

(USD)

İhracat

(1000$)

İthalat

(1000$)

İhracat

(1000$)

İthalat

(1000$)

Gaziantep 1,40 1.593 1.657.8

16

1.683.8

99

1.856.2

39

1.775.74

4

Adıyaman 0,40 918 22.212 26.232 24.413 101.835

Kilis 0,10 1.817 4.496 11.434 7.968 15.807

Şanlıurfa 1,00 1.008 32.433 115.460 45.201 146.627

Diyarbakır 1,20 1.313 57.763 19.135 66.835 37.121

Mardin 0,50 983 171.436 30.529 187.776 49.500

Batman 0,40 1.216 44.402 6.978 17.702 11.462

Şırnak 0,20 1.111 250.275 10.670 209.410 15.268

Siirt 0,20 638 5.785 3.088 1.010 3.261

TRC GAB TOPLAM 5,40 1.186 2.246.6

18

1.907.4

25

2.416.5

54 2.156.626

TÜRKİYE 100,0 2.146 73.476.

408

116.774.

151

85.278.

802

137.321.3

60

Kaynak: TÜİK

Gayrisafi Bölgesel Hasıla’nın (GSBH) Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH) içindeki

payı; 1985 yılında % 4 düzeyinde iken 2001 yılında % 5,5 düzeyine, kişi başına gelir

ise aynı yıllar itibariyle % 47’den % 55’e yükselmiştir.

Türkiye İhracat hacminin % 2.8 ‘i TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde

gerçekleşirken, bölge içerisinde gerçekleşen ihracat değerinin % 76,8 ‘i TRC1 Alt

Bölgesi İllerinden Gaziantep’te gerçekleşmiştir. Aynı şekilde Türkiye ithalat hacminin

% 1.57 ‘si TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde gerçekleşirken, bölge içerisinde

73

gerçekleşen ithalat değerinin % 82.33 ‘ü TRC1 Alt Bölgesi İllerinden Gaziantep’te

gerçekleşmiştir.

Tablo 23. Genel Nüfus Sayımı Ekonomik Faaliyete Göre İstihdam Edilen Nüfus(2000)

Düzey İller /

Bölgeler Toplam İstihdam Tarım Sanayi İnşaat Hizmet Diğer

Gaziantep 374668 146625 79730 22683 125252 378

Adıyaman 209126 154004 10044 5206 39665 207

Kilis 38445 21039 2879 1470 12852 205

TRC1 Alt Bölgesi 622239 321668 92653 29359 177769 790

Şanlıurfa 429431 312613 14893 12481 88546 898

Diyarbakır 398155 254246 15205 14856 113172 676

TRC2 Alt Bölgesi 827586 566859 30098 27337 201718 1574

Mardin 213155 149046 5048 5697 52911 453

Batman 110083 69882 6569 4195 29033 404

Şırnak 109224 50855 2019 3817 52025 508

Siirt 77745 44215 2002 1985 29237 306

TRC3 Alt Bölgesi 510207 313998 15638 15694 163206 1671

TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesi 1960032 1202525 138389 72390 542693 4035

T Ü R K İ Y E 25997141 12576827 3470360 1196246 8719692 34016

Kaynak: TÜİK

3.2. Doğal ve Tarımsal Kaynaklar

Bir ülkenin varlığı, sahip olduğu doğal kaynakları su ve toprağın alansal

içeriğinde üzerinde ve altında bulunan diğer kaynakları ve bu oluşumun içinde yer

alan, en ilkelinden gelişmişine canlı materyali ile ifade edilebilir. Verimli topraklar,

ormanlar, akarsular, göller, güneş enerjisi, yeraltı zenginlikleri gibi doğadan kullanılan

kaynaklar yenilenebilir ve yenilenemez doğal kaynaklar olarak tanımlanmaktadır.

Bir bölgenin yenilenebilir ve yenilenemez doğal kaynaklarının bilinmesi, o

bölgenin tarımsal ve kırsal kalkınma potansiyelleri ile kısıtların tanımlanması

74

bakımından önemlidir. Doğal kaynaklardan su ve toprak diğerlerinden farklı özellikler

taşımakta, yaşamın sürdürülebilmesi için alternatifi olmayan, yeniden üretilemeyen,

çoğaltılamaz nitelikleriyle ekonomik olarak kıt, politik olarak gıda ve kullanım

bakımından stratejik konumda bulunmaktadır. Ülkemizin doğal kaynak potansiyeli su

ve toprak - yerüstü, yeraltı suyu, deniz, göl, akarsu, ıslak alanlar, orman, çayır, mera,

yayla, maden rezervleri ve buna bağımlı tarım, enerji ve çevre; sektörel ve kaynak

olarak ciddi tehlike boyutunda yok edilmektedir.

3.2.1.Doğal Enerji Kaynakları

Yenilenebilir Enerji olarak da ifade edilen Doğal Enerji Kaynakları, Canlıların

ve Dünyanın yaşam haklarına saygılı olması nedeniyle de Evrensel Bir Kimlik

kazanmaktadır. Yenilenebilir enerji, "doğanın kendi evrimi içinde, bir sonraki gün

aynen mevcut olabilen enerji kaynağı" olarak tanımlanıyor. Bugün yaygın olarak

kullanılan fosil yakıtlar, yakılınca biten ve yenilenmeyen enerji kaynaklarıdır. Oysa

hidrolik (su), güneş, rüzgâr ve jeotermal gibi doğal kaynaklar yenilenebilir olmalarının

yanı sıra temiz enerji kaynakları olarak karşımıza çıkıyor.

Yenilenebilir enerji kaynakları dünyada olduğu kadar Türkiye’de de enerji

konusunun en önemli başlıklarından birini oluşturuyor. Enerji maliyetlerinin gittikçe

yükselmesi karşısında yenilenebilir enerji kaynakları Türkiye gibi enerji ihtiyacını

büyük ölçüde dışardan sağlayan ülkeler için daha da önem kazanıyor.

Günümüzde Yaşam için gerekli olan enerji kaynakları büyük bir oranda

insanlar tarafından tüketilmiş ve artık azda da olsa Doğanın Hareket Dinamiğinden

faydalanılarak elde edilen bir takım enerji kaynakları kullanılmaya başlanmıştır. Doğal

Enerji Kaynaklarının temelini oluşturan güneş ve rüzgar enerjileri hem doğayı

tüketmemekte hem de kirletmemektedir. Bu nedenle Temiz Enerjiler olarak da

adlandırılmaktadırlar.

Ülkemizde enerji üretiminde kullanılan enerji santralleri; Hidrolik, Jeo-termal ve

Termik olarak üç ayrı grupta toplanmaktadır. 1994 yılından itibaren bu santrallere

doğalgaz çevrim santralleri de eklenirken rüzgâr enerjisinden ve güneş enerjisinden

elektrik enerjisi üretimi ile ilgili çalışmalar hız kazanmıştır. 2000’li yılların başında

enerji açığının kapatılması için yurt dışından Sinop sahiline getiren petrol enerjisini

75

elektrik enerjisine çeviren yüzer elektrik santrali de ülkemizde enerji üretimi

literatürüne girmiştir.

3.2.1.1. Güneş Enerjisi

Yer yüzeyinin gerek duyduğu enerjinin tümü güneşten gelmektedir. Bu

nedenle güneş enerjisi en önemli enerji kaynaklarımızın başında gelmektedir.

Güneşten enerji elde etmek, güneşin doğuşundan batışına kadar atmosferin içine

verdiği ısı ve ışığı, insanların ihtiyaç duyduğu elektrik ve proses ısı (sıcak su ve buhar

gibi) ihtiyacıyla buluşturup yararlanmakla mümkün olmaktadır. Burada asıl kaynak

güneş ve her gün yenilenebilen bir yapıya sahiptir. Güneşin ulaştığı yere bir düz

depolayıcı koyulduğunda bunun ısısıyla 70-80 derece su elde etmek mümkün. Bugün

bu sistem, Türkiye’de yaygın ancak verimsiz kullanılmaktadır.

Türkiye ve özellikle güney bölgelerimiz, Güneş enerjisinden iyi

yararlanabilecek bir konuma sahiptir. Bu enerjiden, en çok su ısıtmada faydalanılır.

Ayrıca, sera ısıtmasında, su pompası çalıştırılmasında, bazı elektronik aletlerin

çalıştırılmasında, vs. Güneş enerjisi kullanılmaktadır. Türkiye’nin en fazla güneş

enerjisi alan bölgesi TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi olup, güneş enerjisi

potansiyeli ve güneşlenme süresi değerlerinin bölgelere göre dağılımı tablo 24’de

verilmiştir.

Tablo 24. Türkiyenin Yıllık Toplam Güneş Enerjisi Potansiyelinin Bölgelere Göre Dağılımı

BÖLGELER Toplam Güneş Enerjisi

(Kwh/m²-yıl)

Güneşlenme Süresi

(Saat/Yıl)

Güneydoğu Anadolu 1460 2993

Akdeniz 1390 2956

Doğu Anadolu 1365 2664

İç Anadolu 1314 2628

Ege 1304 2738

Marmara 1168 2409

Karadeniz 1120 1971

Kaynak: EİE Genel Müdürlüğü.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin batı bölümünde Akdeniz Geçiş İklimi

özellikleri gözlenirken, doğu bölümünde karasal iklim hakimdir. Bölgenin genelinde

güneşli geçen gün sayısı fazladır. Dolayısıyla güneş enerjisinin kullanımı bakımından

avantajlı konumdadır.

76

TRC G.Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan illerin güneşli gün sayıları, ortalama

güneşlenme süreleri ve güneşlenme şiddetleri tablo 25’de verilmiştir.

77

Tablo 25. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Güneşlenme Gün sayısı, Güneşlenme Süresi ve Güneşlenme Şiddeti

İstatistiki Bölge Birimleri

Güneşli

Gün

Sayısı


Güneşlenme Şiddeti

Rasat

Süresi (Yıl)

Günlük Ortalama


(Saat-Dak.)

Rasat

Süresi

(Yıl)

Günlük Ortalama

Güneşlenme Şiddeti

(Cal/cm2,Dak.)

TRC

TRC1

TRC11 Adıyaman 180,0 30 7 saat 50 dk 20 400,00

TRC12 Gaziantep 171,3 36 8 saat 00 dk 20 404,25

TRC13 Kilis 166,8 31 8 saat 03 dk 6 407,95

TRC2 TRC21 Diyarbakır 173,1 60 8 saat 00 dk 20 403,52

TRC22 Şanlıurfa 180,7 47 8 saat 28 dk 29 405,82

TRC3

TRC31 Batman 172,0 30 7 saat 32 dk 10 402,43

TRC32 Mardin 180,2 35 7 saat 12 dk 20 401,10

TRC33 Siirt 183,5 39 7 saat 43 dk 20 400,00

TRC34 Şırnak 169,0 25 7 saat 35 dk 10 399,66

Kaynak: EİE Genel Müdürlüğü

78

Tablodan anlaşılacağı gibi, TRC1 bölgesinin batısında, yılda ortalama 167

gün, doğusunda 180 gün güneşli geçmektedir. Günlük güneşlenme süresi 7 saat 00

dakika ile 8 saat 03 dakika arasında değişmektedir. Bölgenin geneli yılda ortalama 51

gün kapalı, 134 - 147 gün bulutlu geçmektedir. TRC2 bölgesi verilerine göre yılda

ortalama 162 gün güneşli geçmektedir. Günlük güneşlenme süresi yaklaşık olarak

ortalama 8 saat 14 dakikadır. En yüksek güneşlenme süresi 12 saat, 18 dakika

olarak temmuz ayında gerçekleşmiş olup, en az aralık ve ocak aylarında olmaktadır.

TRC3 alt bölgesi Karasal iklimin özelliğini göstermektedir. Mevcut verilere yıl içinde

güneşli geçen gün sayısı Şırnak ilinde 169, Siirt İlinde 183, Mardin İlinde 180 ve

Batman ilinde 172 gündür.

3.2.1.2 Rüzgâr Enerjisi

Binlerce yıldır insanlığın hizmetinde bulunan rüzgar enerjisinden elektrik

üretimi ilk olarak 1891 yılında Danimarka'da gerçekleştirilmiştir. Bundan kısa bir süre

sonra da Amerika Birleşik Devletleri'nde yer değirmenlerinin küçük gücteki rüzgar

türbinlerine dönüştüğü ve elektrik enerjisi ürettiği bilinmektedir. Fosil yakıtların

ucuzluğu nedeniyle yeterli seviyede benimsenmeyen rüzgar enerjisi, 1970'li yıllardaki

petrol krizi nedeniyle yeniden hatırlanmış ve bundan sonra, rüzgar türbinlerinin seri

üretime geçilmesi ile, bu alandaki yatırımlar gittikçe artan oranlarda gelişmiş ve

rüzgar enerjisi santralleri oluşturulmaya başlanmıştır. Önceleri kara parçaları

üzerinde oluşturulan bu santraller kıyı açıklarına yani deniz üzerine de kurulmaya

başlamıştır.

Rüzgar gücü insanlık tarafından binlerce yıldır yaygın olarak kullanılmaktadır.

Dünyada toplam 300.000 den fazla yel değirmeni olduğu bilinmektedir. Bunun

dışında, yelkenlilerde ve su pompalama sistemlerinde rüzgar kullanılmıştır.

Dünya enerji ihtiyacının büyük bir oranını sağlayan fosil yakıtların yakın ve orta

gelecekte tükenecek olması gerçeği, ülkeleri enerji kaynaklarını çeşitlendirmeye ve

mevcut kaynaklarını da daha verimli kullanmaya zorlamaktadır.

Devlet Planlama Teşkilatı 8. Beş Yıllık Plan Enerji Özel İhtisas Komisyonu,

Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Elektrik Üretimi Alt Komisyonu’nun hazırladığı

raporlar, 2005 yılına kadar ülkemizde rüzgar güç santralleriyle 5 bin megavat

kapasitede elektrik üretiminin mümkün olduğunu ortaya koyuyor. Bu; Türkiye’nin

toplam elektrik ihtiyacının yüzde 7’sinin rüzgardan sağlanabileceği anlamına geliyor.

79

2020 yılında dünyada üretilen elektriğin yüzde 50’sinin yenilenebilir

kaynaklardan olması planlanıyor. 2010 yılında kullanılacak elektrik enerjisinin yüzde

10’u ise rüzgardan sağlanacak. Bunun dışında dünyada pek yaygın olmayan başka

yenilenebilir enerji kaynakları da bulunuyor. Dalga, med-cezir (gel-git), çöpten

sağlanan metan gazı ve kanalizasyon ısısından da ısınma ve elektrik üretimi için

enerji elde edilebiliyor.

Türkiye’nin rüzgar enerjisi açısından yaklaşık 400 milyar kWh/yıl brüt ve 120

milyar kWh/yıl teknik potansiyele sahip olduğu tahmin edilmektedir.

TRC1 alt bölgede ortalama yıllık rüzgâr hızı 2,1–3 m/sn arasında

değişmektedir. Rüzgârlar genel olarak kuzeybatı yönünden esmektedir. Güney ve

Doğu sektörlü rüzgârlar en az frekansa sahip olanlardır. TRC2 alt bölgesi yıllık

ortalama rüzgâr hızı 2,0–2,6 m/s arasında olup Kuzeybatı yönünden esmektedir.

TRC3 alt bölgesi yıllık ortalama rüzgâr hızı 2,5–3,6 m/s arasında değişmektedir.

Rüzgârlar genel olarak batı ve kuzeybatı frekanslıdır.

İnsanoğlu yüzyıllardır rüzgar enerjisinden yararlanmaktadır. Ancak pahalı

olmayan, günes enerjisinden daha ucuza mal olan ve ülkemizin hemen hemen her

yerinde kullanılabilecek bir enerji türü olan rüzgar enerjisinden TRC bölgesi

faydalanamamaktadır.

3.2.1.3 Jeotermal Enerji

Ülkemiz için önemli bir yenilenebilir kaynak olan ve insan sağlığı, tarım,

sanayi, elektrik ve ısıtmaya kadar geniş kullanım alanına sahip, içerisinde erimiş

halde mineraller bulunduran Jeotermal Enerji Kaynağı, yeraltında magmada artan

sıcaklıkla yeraltı sularının ısınıp yeryüzüne çıkması ile oluşmaktadır. Elektrik üretimi

de jeotermal buharın gücüyle yapılmaktadır. Türkiye’nin bazı bölgelerinde (Denizli,

Kütahya ve İzmir-Aliağa) jeotermal enerji kaynaklarından konut ısıtma ve elektrik

üretimi gerçekleştirilebiliyor.

Halen Türkiye’de jeotermal enerji kaynaklarından 20 Megavat elektrik

üretilmektedir. Bu kaynaktan Türkiye’de 2010 yılında 500 Megavat, 2020 yılında

1000 Megavat elektrik kapasitesi kurulabilecek. 2000’de 51 bin 600 konut ısıtılırken,

80

2010 yılında 500 bin, 2020 yılında ise 1 milyon 250 bin konut ısıtılabileceği

düşünülmektedir.

Türkiye’deki jeotermal enerji kullanımı halen şehir, konut, termal tesis, sera vb.

uygulamalardaki toplam 665 MWt’lık 61.000 konut eşdeğeri merkezi ısıtma, 327

MWt’lık 195 adet kaplıca kullanımı olmak üzere toplam 992 MWt doğrudan ısı

kullanımı ve 17.5 MWT’lık elektrik üretimi şeklindedir.

Ülkemiz jeotermal kaynak bakımından dünyada yedinci sırada yer almaktadır.

Yüzey sıcaklığı 40 derecenin üzerinde olan 140 civarında kaynak mevcuttur.

TRC1 alt bölgesinde jeotermal enerji bulunmamaktadır. TRC2 alt bölgesi

illerinden olan Şanlıurfa’da Karaali Kaplıcası ve Diyarbakır’da bulunan Çermik

Kaplıcaları bölgenin önemli turizm amaçlı olarak da kullanılan merkezleridir. Şanlıurfa

İl merkezine 45 km. uzaklıkta bulunan Karaali Köyünde yer alan termal su kaynağı, 3

km. eninde , 30 km. boyunda bir alanı kaplamaktadır. Kaplıca suları; romatizma,

kadın hastalıkları, sinirsel hastalıklar ve deri gibi hastalıklara olumlu ve iyileştirici

etkilere sahiptir. Çermik kaplıcası Çermik ilçesine 3 km. mesafede Hamambaşı

mevkiindedir. Kaplıca suyunun; debisi 6,66 l/sn., sıcaklığı 48,5 0C, kükürtlü hidrojen,

kokulu kükürt çözeltisi bırakan renksiz sulardır. Radyoaktivitesi 10 Eman, katı

unsurun miktarı 845,9 mg/l, serbest gaz 670,1 mg/l, erimiş unsur miktarı 1516

mg/l.’dir. Çermik kaplıcası suları hipotermal-sodyumlu-bikarbonatlı, klorürlü sular

sınıfına girer. TRC3 alt bölgesinde Mardin İli Midyat-Germuran-Germiyab’ta

kaplıcanın varlığı belirlenmiştir. Bu kaplıcanın özellikleri; sıcaklığı 40 derece, debisi 1

lt/sn., pH’sı 7,40 ve radyoaktivitesi 3,5’tir. Ayrıca, Şırnak ili, Güçlükonak İlçesinde

jeotermal kaynağın varlığı belirlenmiştir.

3.2.1.4 Odun Enerjisi

Eski zamanlardan günümüze kadar odun sürekli yakacak olarak

değerlendirilmiştir. Ancak bugün Avrupa ülkelerinin çoğunda odundan sadece

yakacak enerjisi olarak değil elektrik enerjisi olarak da yararlanılmaktadır. Hatta 2003

yılında, 2002 yılına göre % 6 olarak artığı tespit edilmiştir.

81

Avrupa ülkeleri arasında kullanım açısından büyük farklılıklar olmasına

rağmen, fosil yakıtlarla karşılaştırıldığında odunun gittikçe daha fazla rekabetçi

konuma yükselmeye başladığı belirtilmektedir.

Odun yakıtlarının, miktar konusunda kaçınılmaz bazı güçlükleri olmasına

rağmen toplam temel enerjinin yaklaşık % 6sını karşıladığı tahmin edilmektedir. Odun

yakıtlarının payı, hidro ve diğer yenilenebilir kaynaklarınkinden daha büyük fakat,

nükleer kaynaklarınkinden daha küçüktür. Odun yakıtlarının yeniden

değerlendirmesi, önemli bir miktarın orman dışı kaynaklardan geldiğini göstermiştir.

Odun yakıtları gelişmekte olan ülkelerin kırsal kesimlerinde geleneksel biçimde

kullanılmaya devam etmekte, kadın ve çocukların üstünde bir yük olarak, eksik ve

yetersiz yakma sebebiyle de sağlığa zararlı olmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin

gelir seviyeleri ve şehirleşme durumu arttıkça onların tüm enerji kullanımlarında odun

yakıtların payının azaldığı görülmektedir.

Türkiye’de ise odun henüz elektrik enerji konumunda değil hala orman ürünü

olarak değerlendirilmektedir. TRC bölgesinde de odun özellikle kırsal veya orman

köylerinde yakacak olarak değerlendirilmektedir.

3.2.1.5 Su Enerjisi

Türkiye, yenilenebilir enerji kaynaklarından olan su gücünden enerji üretimini

(hidroelektrik) gerçekleştiriyor. Ancak büyük ölçekli hidrolik santrallerin

sürdürülebilirliği de tartışmalıdır. Yapılan barajlarla oluşan baraj göllerinin doğal

kaynakları olduğu kadar kültürel zenginliği yok etme tehlikesi üzerinde duruluyor.

Su enerjisi enerji kaynaklarının önemi elbette ki tartışılamaz ama su

kaynaklarından enerji yönünden faydalanma hususunun ayrı bir özelliği vardır.

Bölgenizdeki akarsuların akış hareketlerinden faydalanarak elektrik enerjisi elde

edebilmek ve mikro hidroelektrik santralleri 2 kW ve 300 kW arasında size elektrik

enerjisi sağlamak mümkündür.

Ülkemizdeki akarsuların hidroelektrik potansiyelinin geliştirilmesi maksadıyla

566 adet hidroelektrik santral (HES) projesinin geliştirilmesi planlanmış

82

bulunmaktadır. Bu çalışmalar sonucunda ülkemizin akarsularının toplam kurulu gücü

35,540 MW, hidroelektrik enerji potansiyeli ise 126,109 GWh olarak hesaplanmıştır.

2003 yılı başı itibariyle geliştirilerek işletmeye açılan 130 adet HES projesinin toplam

kurulu gücü 12,251 MW olup, enerji üretim kapasitesi yılda ortalama 44 388 GWh'tir.

Bu ise toplam hidroelektrik potansiyelin ancak % 35'inin geliştirildiğini göstermektedir.

Halen inşaatı devam etmekte olan 31 adet HES projesinin toplam kurulu gücü 3, 338

MW, üreteceği enerji miktarı ise 10 845 GWh'dır.

TRC1 alt bölgesinde enerji üretimi amaçlı su kaynağı bulunmamaktadır. TRC2

alt bölgesi Şanlıurfa İlinde bu enerji türünden 2400 MW kurulu gücü ve 8900 kwh

yıllık enerji üretimi ile Atatürk HES, 672 MW kurulu gücü ve 2518 kwh yıllık enerji

üretimi ile Birecik HES, 189 MW kurulu gücü ve 652 kwh yıllık enerji üretimi ile

Karkamış HES, 50 MW kurulu gücü ve 124 kwh yıllık enerji üretimi ile Şanlıurfa HES

bulunmaktadır. Atatürk Baraj Gölünün alanı, yaklaşık olarak 81.700 hektardır. Bu

alan itibarıyla, Türkiye’nin en büyük baraj gölüdür. Barajın hacmi, 48.700 Hm3 olup,

yıllık ortalama su potansiyeli, 26.654.000 Hm3’ tür. TRC3 alt bölgesinde, Şırnak

İlinde, bu enerji türünden 240 MW kurulu gücü ve 1208 kwh yıllık enerji üretimi ile

Cizre HES bulunmaktadır.

3.2.2. Madenler

Madencilik sektörüne genel olarak bakıldığında Cumhuriyet’in ilanını izleyen

dönemde sağlanan önemli ilerlemelere rağmen Türkiye hiçbir zaman bir madencilik

ülkesi olarak tanımlanabilecek konumda olmamış ve madenciliğin ülke ekonomisi

içindeki yeri sınırlı düzeyde kalmıştır.

Ülkemiz, bor, linyit, mermer, trona, barit, krom, manyezit gibi madenler

açısından dikkate değer rezervlere sahiptir. Mevcut demir cevherinin büyük

çoğunluğunun düşük tenörlü oluşundan dolayı değerlendirilememektedir. Halen

ülkede 50’nin üzerinde madenin üretimini yapılmakta olup, en önemlisi linyittir. En

önemli ihracat kalemlerimiz bor tuzları, mermer, krom, manyezit, feldspat ve bakırdır.

Madenlerimiz, sanayinin temel girdilerini sağlayacak, kaynak yaratacak ve

üzerlerine yeni sanayi tesisleri kurulacak yeraltı servetleridir. Madenlerin bir diğer

83

önemli özelliği de tükenebilir olmalarıdır. Oluşumu için milyonlarca yıl ve olağanüstü

doğal koşulların gerekli olduğu madenlerimizin üretim ve tüketiminde toplumsal

faydanın önde tutulması bilimsel ve teknik bir zorunluluktur. TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesinin maden potansiyeli alt bölgeler bazında aşağıda tablolar halinde

verilmiştir.

Tablo 26. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Madenler

Maden Adı Bulunduğu Yer

Manganez Kilis

Krom Kilis, Gaziantep(İslahiye, Nurdağı Diyarbakır

(Ergani, Çüngüş))

Petrol Kilis, Adıyaman (Kahta) Siirt (Kurtalan)

Mangan Gaziantep (Şahinbey)

Demir Gaziantep (İslahiye) Diyarbakır (Kulp)

Boksit Gaziantep (İslahiye)

Bakır Diyarbakır (Ergani) Siirt (Şirvan)

Mermer Diyarbakır(Çermik, Çüngüş, Hazro, Lice,

Silvan, Kulp)

Fosfor Diyarbakır (Çınar) Mardin (Mazıdağı)

Kömür Adıyaman, Gölbaşı Diyarbakır (Hazro) Şırnak

Kurşun, Çinko Diyarbakır (Dicle)

Kaynak : Bölge İlleri İl Tarım Master Planları

3.2.3. Su Kaynakları

Dünya nüfusunun hızlı artışı, kentleşme, endüstrileşme ve ekosistemlerin

tahrip edilmesi nedeniyle su kaynaklarının olumsuz etkilenmesi ve buna bağlı olarak

önümüzdeki yıllarda Dünya nüfusunun yarısının sudan yoksun kalacak olması, su

problemini gündemin birinci sırasına oturtmuştur. Bu bağlamda, su kaynaklarının

mevcut durumunun bilinmesi, potansiyelinin hesaplanması ve yönetimi, gelecek ve

yapılacak planlar açısından çok önemlidir.

Yeryüzündeki tüm canlılar için yaşamın temel kaynağı olan su, vazgeçilmez bir

gereksinimdir. Dünya’mızın % 70’i sularla kaplı olmasına rağmen, tatlı su kaynakları

84

bunun yalnızca % 2,5’idir. Bugün yeryüzü nüfusunun beşte biri su kaynaklarının

yanlış kullanımı, kirlilik, alan kaybı gibi nedenlerden dolayı sağlıklı, temiz ve içilebilir

suya sahip değildir. Günümüzde yaklaşık 1,3 milyar kişi su sıkıntısı çekmekte olup,

gelecek 25 yılda bu sayının 2 katına çıkacağı tahmin edilmektedir. Su talebi son 25

yıl içinde % 60 artmıştır.

Türkiye'de bugün için kişi başına düşen kullanılabilir su potansiyeli, 1.642

m3/yıl civarındadır. Türkiye'nin kişi başına kullanılabilir su varlığı, diğer bazı ülkeler

ve dünya ortalaması ile karşılaştırıldığında su zengini olmayan ülkeler arasında yer

aldığı görülmektedir. 2020 yılında nüfusumuzun 95 milyona ulaşacağı tahmininden

hareketle kişi başına düşen kullanılabilir su miktarının 2020 yılında 1.150 m3/yıl

olacağı söylenebilir.

Türkiye’deki akarsuların büyük bölümü, ülke sınırları içinde doğar ve sona

erer. Başta ülkenin en uzun akarsuyu Kızılırmak olmak üzere Yeşilırmak, Sakarya,

Gediz, B. Menderes, K. Menderes, Seyhan ve Ceyhan Irmakları Türkiye’de doğar ve

denize dökülür.

Akarsularımızın büyük bir kısmı denize paralel dağ sıralarının doruklarından

denize ulaşır ve genellikle dar, derin ve hızlı akışlı vadilerden geçerler. İç Anadolu,

Van Gölü ve Göller Yöresi kapalı havzaları dışında ülke içindeki bütün havzalar

denize ulaşır. Başlıca akarsularımız Fırat, Dicle, Göksu, Kızılırmak, Ceyhan, Seyhan,

Sakarya, Yeşilırmak, Çoruh, Gediz, Aras, Büyük ve Küçük Menderes vb. şeklinde

sıralanabilir. Ülkemizde 120’den fazla göl bulunmakta olup, başlıcaları; Van,

B.Çekmece, Sapanca, Acıgöl, K.Çekmece, İznik, Tuz, Eğirdir, Çıldır, Aktaş, Sarıkum,

Köyceğiz, Akşehir, Bafa, Seyfe, Beyşehir ve Burdur gölü olarak sıralanabilir.

Göllerimiz içme suyu, sulama, balıkçılık ve rekreasyon gibi amaçlarla

kullanılmaktadır.

Ülkemizde, su kaynaklarının sulama, içme-kullanma ve endüstri suyu temini,

hidroelektrik enerji üretilmesi ve taşkın koruma gayesiyle DSİ tarafından 730 adet

baraj ve çok sayıda gölet yapılması planlanmıştır. 2003 yılı başı itibariyle 206 adet

baraj ve 378 adet gölet inşa edilerek işletmeye açılmıştır. 93 adet barajın ve 129 adet

göletin inşaatı ise halen devam etmektedir. Ayrıca, 3.637 adet taşkın kontrol tesisi

85

inşa edilmiştir. Halen programda yer alan projelerde ise çalışmalar çeşitli aşamalarda

sürdürülmektedir. Ülkemizde yerüstü suyu tüketim miktarına göre, sulama % 82’lik

oranla ilk sırada yer alırken, içme-kullanma % 10 ile 2. sırada ve sanayi % 8 ile son

sıradadır.

3.2.3.1. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri Su Yüzeyleri

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin su yüzeyleri ile ilgili bilgiler alt bölgeler

bazında aşağıda tablo 27’de verilmiştir.

Tablo 27. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Su Yüzeyleri Potansiyeli (2005)

Doğal Göl

Yüzeyleri

Baraj

Rezervuar

Yüzeyleri

Gölet

Rezervuar

Yüzeyleri

Akarsu

Yüzeyleri

Toplam Su

Yüzeyi

Adıyaman 613.00 39,076.00 177.00 1,463.00 41,329.00

Gaziantep 50.00 7,520.00 6,070.00 12.00 13,652.00

Kilis 0.00 0.00 37.00 175.00 212.00

TRC1 663.00 46,596.00 6,284.00 1,650.00 55,193.00

Diyarbakır 0.00 5,941.44 283.15 1,230.00 7,454.59

Şanlıurfa 0.00 87,765.00 1,293.00 9,167.00 98,225.00

TRC2 0.00 93,706.44 1,576.15 10,397.00 105,679.59

Batman 0.00 5,815.00 57.00 2,304.00 8,176.00

Mardin 0.00 223.00 1,034.00 628.00 1,885.00

Siirt 0.00 0.00 82.00 1,098.00 1,180.00

Şırnak 0.00 0.00 3.00 970.00 973.00

TRC3 0.00 6,038.00 1,176.00 5,000.00 12,214.00

TRC 663.00 146,340.44 9,036.15 17,047.00 173,086.59

İstatistiki Bölge

Birimleri

Su Yüzeyleri (ha)

Kaynak: Devlet Su İşleri 10.15. ve 20. Bölge Müdürlükleri

Güneydoğu Anadolu Bölgesi yerüstü su yüzeyi toplamı 173.086,59 hektar

olup, toplam yerüstü su yüzeylerinin % 84’ünü baraj rezervuar yüzeyleri, % 10’unu

akarsu yüzeyleri, % 1’ini doğal göl yüzeyleri ve % 5’ini gölet rezervuar yüzeyleri

oluşturmaktadır.

86

Toplam su yüzeylerinin % 31’i TRC1 Alt Bölgesinde, % 62’si TRC2 Alt

Bölgesinde ve % 7’si TRC3 Alt Bölgesindedir.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin su potansiyeli ile ilgili bilgiler alt bölgeler

bazında aşağıda tablo28’de verilmiştir.

Tablo 28. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Su Potansiyeli (2005)

Yerüstü Su Potansiyeli Yeraltı Su Potansiyeli Toplam Su Potansiyeli

Adıyaman 3,370.00 33.00 3,403.00

Gaziantep 439.00 78.60 517.60

Kilis 225.00 2.00 227.00

TRC1 4,034.00 113.60 4,147.60

Diyarbakır 21,000.00 741.00 21,741.00

Şanlıurfa 31,742.35 1,840.00 33,582.35

TRC2 52,742.35 2,581.00 55,323.35

Batman 2,890.00 60.00 2,950.00

Mardin 2,203.00 250.00 2,453.00

Siirt 3,200.00 30.00 3,230.00

Şırnak 12,181.00 25.00 12,206.00

TRC3 20,474.00 365.00 20,839.00

TRC 77,250.35 3,059.60 80,309.95

İstatistiki Bölge

Birimleri

Su Potansiyelleri (hm3/yıl)

Kaynak: Devlet Su İşleri 10. 15. ve 20. Bölge Müdürlükleri

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi toplam su potansiyeli 80.309,95 hm3/yıl olup,

toplam su potansiyelinin %96’sinin yerüstü, %4’ünün de yeraltı su kaynaklarından

oluştuğu görülmektedir. Toplam yerüstü suyu potansiyelinin %68’i, yeraltı suyu

potansiyelinin ise % 84’ü TRC2 alt bölgesinde bulunmaktadır. Düzey 2 Alt Bölge

bazında yerüstü ve yer altı su miktarları bakımından TRC2 alt bölgesini TRC3 ve

TRC1 takip etmektedir.

87

Tablo 29. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Köy İçme Suları Durumu (2005)

Ad

ıyam

an

Gazia

nte

p

Kilis

TR

C1

Şan

lıu

rfa

Diy

arb

akır

TR

C2

Batm

an

Mard

in

Siirt

Şır

nak

TR

C3

TR

C

TR

C/T

R (

%)

TR

Köy 381 400 114 895 980 603 1,583 191 447 228 185 1,051 3,529 11.8 29,789

Bağlısı 398 162 55 615 1,059 523 1,582 133 178 116 128 555 2,752 9.2 29,952

Toplam 779 562 169 1,510 2,039 1,126 3,165 324 625 344 313 1,606 6,281 10.5 59,741

Köy 16 11 22 49 26 131 157 73 64 29 44 210 416 13.8 3,023

Bağlısı 32 14 6 52 73 500 573 69 38 16 49 172 797 14.6 5,451

Toplam 48 25 28 101 99 631 730 142 102 45 93 382 1,213 14.3 8,474

Köy 15 0 0 15 69 23 92 7 56 16 2 81 188 36.9 510

Bağlısı 117 0 0 117 486 68 554 82 74 95 83 334 1,005 17.7 5,686

Toplam 132 0 0 132 555 91 646 89 130 111 85 415 1,193 19.3 6,196

Köy 412 411 136 959 1,075 757 1,832 271 567 273 231 1,342 4,133 12.4 33,322

Bağlısı 547 176 61 784 1,618 1,091 2,709 284 290 227 260 1,061 4,554 11.1 41,089

Toplam 959 587 197 1,743 2,693 1,848 4,541 555 857 500 491 2,403 8,687 11.7 74,411

TOPLAM

İçme Suları Durumu

YETERSİZ

SULU

SUSUZ

Kaynak: İl Özel İdareleri

88

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi köy içme suları durumunu gösteren Tablo

29. incelendiğinde, bölgedeki toplam 8687 yerleşim yerinin % 72’inde içme suyu

problemi bulunmamaktadır. Ülkemizde bu oran % 70’tir. Susuz köy oranı ise bölgede

% 13 iken, Türkiye genelinde % 7’ler seviyesindedir. Bölgedeki susuz köylerin % 54’ü

TRC2 Alt Bölgesinde olup, bölgede susuz olan 1193 yerleşim yerinin % 46’sı Ş.Urfa

ilindedir.

Sonuç olarak ülkemiz su kaynakları açısından Ortadoğu ülkelerine göre daha

zengin olmasına rağmen Avrupa ülkelerine nazaran daha az potansiyele sahiptir.

Yine de su kaynakları hiçbir zaman tükenmeyeceği düşünülerek yanlış

kullanılmaktadır. Akarsuların taşıdığı kirletici maddelerden dolayı baraj gölleri ve

doğal göllerin su alanları küçülmekte, akarsular denize ulaşmakta zorlanmaktadır.

İçinde bulunduğumuz yüzyılda Dünya’nın birçok bölgesinde olduğu gibi, yurdumuzda

da suya olan ihtiyacın artacağı, hatta bazı bölgelerde aşırı su sıkıntısı çekileceği

tahmin edilmektedir. Bu nedenlerle, ülkemizin su kaynaklarının geliştirilip korunması,

gelecek nesillere sağlıklı ve yeterli suyun bırakabilmesi için gerekli çalışmaların

yapılması büyük önem taşımaktadır.

3.2.4. Çayır ve Mera Alanları

Tarihte devlet kurduran meralar, günümüzde gelişmişliğin bir simgesidir.

Ülkemizde de mera alanlarımız sosyal ve ekonomik koşullarımızın bir göstergesi

durumundadır. Kaynak kullanımı ve yasal sıkıntılar nedeniyle meralarımızın bir kısmı,

tarımsal alana çevrilmiş veya orman sınırları içerisine alınmış, geriye kalan önemli bir

kısmı ise artan otlatma baskısı nedeniyle verim düzeylerini ve kendini sürdürebilme

güçlerini yitirmiştir.

Biyolojik yaşam çemberinin temel üyelerinden bir tanesi olan çayır meralar

hayvanlar için de yaşam alanı ve yem kaynağıdır. Toprakların verimliliğini arttırma ve

muhafazası ile su kaynaklarının oluşumu, gelişimi ve kalitesini etkilemeleri, yeryüzü

ısınmasında ve sera etkisinin azalmasındaki etkin rolleri yanında, biyolojik çeşitlilik,

gen merkezi olma özellikleri, rekreasyonal özellikleri, yaban hayata yaşam alanı

sağlama, erozyonu önleme ve ekonomik değerleri bakımından da önem arz

etmektedirler.

89

Ülke ekonomisindeki önemine karşın mera alanlarımıza yıllarca gereken önem

verilememiş, geliştirilmesi ve korunması için yeterli kaynaklar aktarılmamıştır. Mera

alanlarımız son elli yıl içerisinde % 70’den fazla bir azalma ile 41 milyon hektardan,

yaklaşık 10 milyon hektara inmiştir. Mera alanlarımızın azalmasında; özellikle 4753

Sayılı Çiftçiyi Topraklandırma Yasası ile çiftçiye toprak dağıtımı, tarımsal

mekanizasyondaki ilerlemeler, çayır mera alanlarının amacı dışında ve yanlış

kullanımı, orman alanlarının arttırılması ve artan nüfusun gıda ihtiyacının

karşılanması gibi nedenler etkili olmuştur.

Mera alanlarının kullanımı, bakımı, tespiti ve sınırlarının belirlenmesine ilişkin

1998 yılında çıkarılan 4342 Sayılı Mera Kanununa kadar farklı zamanlarda birçok

yasa çıkarılmıştır. Mera kanununda belirtilen tespit, sınırların belirlenmesi ve tahsis

çalışmalarının hızlandırılması için, mera fonu oluşturularak önemli bir kaynak

yaratılmış, ancak bu fon 2002 yılında kaldırılmış ve genel bütçeden mera özel

ödeneği adı altında kaynak aktarımına devam edilmektedir. Elde edilen son bilgilere

göre yaklaşık 3,5 milyon hektar mera alanında tespit çalışmaları tamamlanmış olup

toplam alanın yaklaşık % 27’sini kapsamaktadır. Tamamlanan sınır belirleme

çalışmaları ise yaklaşık 2 milyon hektar olup toplam alanın % 15’ini kapsamaktadır.

Yurdumuzda yayınlanan çoğu bilimsel makalelerde, mera alanlarının

büyüklüğü konusunda kullanılan rakamlarda farklılıklar görülmektedir. Ancak gerçek

kullanılabilir çayır mera alanı 9–10 milyon hektar, çayır mera niteliğini yitirmiş çayır

mera alanlarının miktarı da 11–12 milyon hektar olarak kabul edilmektedir.

Giderek verimsizleşen, arzulanmayan bitki türlerinin istilasına uğrayan

meraların kontrol altına alınması, ıslahı ve bilinçli bir biçimde kullanılması, tesviye

eğrili karıklar, su yayma sistemleri vb. gibi fiziksel ıslah yöntemlerinin yanında

dinlendirilerek otlatma, münavebeli otlatma, aşılama, gübreleme, yeniden ekim vb.

gibi kültürel yöntemlere ağırlık verilmelidir.

90

Sonuç olarak; hayvansal üretimde en önemli girdiyi oluşturan kaliteli kaba

yemin en ucuz ve en kolay temin edildiği kaynaklar olan çayır ve mera alanlarının

ıslahı ile yem bitkileri ekiliş alanlarının artırılması gereklidir. Islah çalışmaları ile çayır

mera alanlarının miktarının artırılması, ot verimi ve kalitesinde Avrupa düzeyinin

yakalanması sağlanacaktır. Ayrıca, örf ve adetleriyle baş başa doğup büyüdüğü

topraklarda köylümüze istihdam yaratmak, aynı zamanda köyden kente göçü de

önleyecek ve plansız kentleşmenin yaratacağı sosyal yaralara da çözüm bulunmuş

olacaktır. Diğer taraftan besiciliğin ve süt sığırcılığının girdi olarak % 60 –65' ini teşkil

eden kaba yem, pahalı bir girdi olmaktan çıkacaktır.

Ülkemizde çayır-mera alanlarının toplam yüzölçümündeki payı % 18,7 iken,

TRC Güney Doğu Anadolu Bölgesi çayır-mera alanlarının bölge yüzölçümüne oranı

% 13,7 olup, bu oranla ülkemiz çayır mera alanlarının gerisinde yer almaktadır.

Bölgedeki çayır mera alanlarının Türkiye’nin toplam çayır mera alanları içerisindeki

payı ise % 7,2 dir.

Tablo 30 incelendiğinde TRC Bölge içerisinde TRC1 Alt Bölgesi çayır mera

alanlarının toplam yüzey alanına oranı bakımından % 14,3 ile ilk sırada yer

almaktadır. Ancak, TRC2 Alt Bölgesi 445.648 ha ile miktar bakımından en çok çayır

mera alanına sahiptir. Düzey 3 seviyesinde ise Şanlıurfa ili 234.357 ha. çayır mera

alanı ve Adıyaman ili çayır mera alanılarının toplam yüzey alanına oranı açısından

% 22,6 ile ilk sırada yer alırken, Kilis ili 11.800 ha çayır mera alanı ve Gaziantep ili de

çayır mera alanılarının toplam yüzey alanına oranı bakımından % 6,7 ile son

sıradadır.

Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin çayır mera alanları ile ilgili

bilgiler alt bölgeler bazında aşağıda tablo 30. da verilmiştir

91

Tablo 30. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Çayır Mera Alanları

İstatistiki Bölge

Birimleri

Toplam Yüzey Alanı

(ha)Çayır Mera Alanı (ha)

Toplam Yüzey

Alanına Oranı (%)

Çayır Mera

Alanlarının Türkiye

Çayır Mera Alanı

İçindeki payı (%)

Adıyaman 761,014 172,078 22.6 1.2

Gaziantep 691,507 46,209 6.7 0.3

Kilis 152,100 11,800 7.8 0.1

TRC1 1,604,621 230,087 14.3 1.6

Şanlıurfa 1,858,400 234,357 12.6 1.6

Diyarbakır 1,555,527 211,291 13.6 1.4

TRC2 3,413,927 445,648 13.1 3.0

Batman 465,498 71,465 15.4 0.5

Mardin 889,100 115,447 13.0 0.8

Siirt 540,600 86,546 16.0 0.6

Şırnak 715,200 96,769 13.5 0.7

TRC3 2,610,398 370,227 14.2 2.5

TRC 7,628,946 1,045,962 13.7 7.2

TÜRKİYE 78,356,238 14,616,700 18.7 100.0

Kaynak: Tarımsal Yapı 2003

Ülkemiz mera alanlarının yaklaşık % 90’ı V-VII. sınıf topraklar üzerinde

bulunmaktadır. Ayrıca, çalılık-fundalık arazi olarak istatistiklerde yer alan 7–8 milyon

hektar arazinin çok büyük bir bölümü hazine arazisi olup, geniş ölçüde mera olarak

kullanılmaktadır. Bu iki farklı arazi kullanım şeklinin (otlak ve çalı-funda) yoğunlaştığı

V-VII. sınıf topraklar % 15’in üzerinde eğime sahip, sığ ve taşlı topraklardır. TRC

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde de çayır ve meraların durumu ülke genelinden farklı

değildir.

3.2.5. Ormanlık ve Fundalık Alanlar

Orman; ağaçlarla birlikte diğer bitkiler, hayvanlar, mikroorganizmalar gibi canlı

varlıklarla toprak, hava, su, ışık ve sıcaklık gibi fiziksel çevre faktörlerinin

oluşturdukları karşılıklı ilişkiler dokusunu simgeleyen bir ekosistemdir.

92

Ormanlar yaşantımızın her safhasında ihtiyaç duyduğumuz yapacak ve

yakacak hammadde kaynağıdır. Bunun yanısıra bitkisel nitelikli tohum, çiçek, kozalak

vb. ile mineral nitelikli çakıl, kum vb. hammadde kaynaklarının bir kısmı da elde

edilmektedir.

Türkiye ormanları çeşitli tıbbi, aromatik, endüstriyel ve süs bitkileri ile çok

sayıda flora (bitki) ve fauna (hayvan) türlerine sahiptir. Ülkemiz ormanları küresel

öneme sahip değerli biyoçeşitlilik kaynakları içermektedir. Bunlardan Göknar, Ladin,

Sedir, Ardıç ve Sığla'nın gen merkezi ülkemizdir. Bir başka deyişle, bu ağaç türleri

yeryüzüne ülkemizden yayılmışlardır.

Türkiye'deki orman alanlarının büyük bir kısmını doğal orman alanları

oluşturmaktadır. Ülkemizde kişi başına düşen orman alanı 0,34 ha olup, gelişmiş

ülkelere göre düşük bir düzeydedir. Yaklaşık % 25’i ağaçlandırma ile verimli hale

getirilmesi mümkün görülen ormanlarımızın 3,5 milyon hektarı aynı zamanda orman

üstü ve orman içi mera niteliğindedir. Bozuk ve verimsiz karakteri ağır basan

ormanlarımız, biyolojik çeşitlilik ve miktar olarak da ülke yüzeyine dengeli dağılım

göstermemektedir. Ormancılık sektörü yılda yaklaşık 3,5 milyon ton fuel-oil’e eşdeğer

bir enerji katkısı sağlamaktadır ve doğal yaşamın ve biyolojik çeşitliliğin

korunmasında önemli bir işleve sahiptir. Keza ülkemizde önemli olan erozyonun

önlenmesi, su rejiminin düzenlenmesi, toplum sağlığı, iklimi düzenleme, çevresel,

rekreasyon, turizm vb. kolektif faydaları nedeniyle önemli ve vazgeçilmez bir

sektördür. Çünkü ormanlar, bir ülkenin hiç şüphesiz ki en önemli doğal

kaynaklarından birisidir, belki de en önemlisidir.

Ormanlarımızın % 48'i verimli ormanlardır. Mülkiyet bakımından ise % 99'u

devlete aittir. Ormanların korunması, işletilmesi, yeni orman alanları oluşturulması ve

ağaçlandırmalar yapılması ile milli parkların işletilmesi Çevre ve Orman Bakanlığı'nın

sorumluluğunda bulunmaktadır.

Ormanların devlet mülkiyetinde olması, başta yasamanın yasalara aykırı ek

geçici maddeleri ve kararnameleri olmak üzere, orman alanlarının küçülmesinin

önüne geçememiştir. Yasaların yetersiz olması yanında mevcut yasaların

yaptırımlarının uygulanmaması ve gerekli önlemlerin alınmaması sonucu, usulsüz

93

kesimler, aşırı hayvan otlatılması böcek ve mantar arızı, rüzgar ve kar devirmesi, asit

yağmurları, açma, yerleşme, yangın ve düzensiz işletme gibi biotik ve abiotik

nedenler ve yasal düzenlemeler sonucunda ormanlarımız nitelik ve nicelik olarak

sürekli azalmıştır.

Ülkemizdeki ormanların % 79'u kıyı bölgelerimizde toplanırken, % 21'i iç

bölgelerimizde toplanmıştır. İç bölgelerdeki orman azlığının nedeni, sıcaklıkların ve

yağışların yetersiz olmasıdır.

Dünya’da orman alanı 3,8 milyar hektar ile kara alanının % 30’ unu

kaplamaktadır. Ülkemizin ormanlık alanı ise yaklaşık 21.2 milyon hektar olup,

yurdumuzun genel alanının % 27 sini oluşturmaktadır.

Tablo 31. Türkiye ve TRC Güney Doğu Anadolu Bölgesi Ormanlık ve Fundalık Alanları

İstatistiki Bölge

Birimleri

Toplam Yüzey Alanı

(ha)

Orman ve Fundalık

Alanı (ha)

Toplam Yüzey

Alanına Oranı (%)

Orman Fundalık

Alanlarının Türkiye

Orman Alanı

İçindeki Payı (%)

Adıyaman 761,014 150,757 19.8 0.71

Gaziantep 691,507 92,419 13.4 0.44

Kilis 152,100 18,650 12.3 0.09

TRC1 1,604,621 261,826 16.3 1.24

Şanlıurfa 1,858,400 15,766 0.8 0.07

Diyarbakır 1,555,527 380,800 24.5 1.80

TRC2 3,413,927 396,566 11.6 1.87

Batman 465,498 81,209 17.4 0.38

Mardin 889,100 113,341 12.7 0.53

Siirt 540,600 210,519 38.9 0.99

Şırnak 715,200 257,600 36.0 1.22

TRC3 2,610,398 662,669 25.4 3.13

TRC 7,628,946 1,321,061 17.3 6.23

TÜRKİYE 78,356,238 21,189,000 27.0 100.00

Kaynak: Tarımsal Yapı 2003

94

TRC Güneydoğu Bölgesi ormanları çeşitli tıbbi, aromatik, endüstriyel ve süs

bitkileri türleri ile flora ve fauna bakımından zengin olup, ana ağaç türü olarak, deniz

seviyesinden 400 m yüksekliğe kadar kızılçam, kızılağaç, kestane, çınar, ıhlamur,

400 m ile 900 m arasında karaçam, meşe gürgen, 900 m üzerinde ise sarıçam,

göknar ve ardıç türleri mevcuttur.

Tablo 31.de görüldüğü gibi Güneydoğu Anadolu Bölgesinin ormanlık alanı

1.321.061 ha. olup bölgenin toplam alanının % 17,3’ünü oluşturmaktadır. Bu oran

Türkiye ortalamasının oldukça gerisindedir. Düzey 2 seviyesinde ise % 25,4’lük pay

ile TRC3 Alt Bölgesi ilk sırada yer alırken onu % 16,3 ve % 11,6 ile TRC1 ve TRC2

Alt Bölgeleri takip etmektedir. Düzey 3 seviyesinde ise ormanlık alanların toplam il

arazisine oranı bakımından % 38,9’le Siirt ilk sırada iken, Şanlıurfa % 0,8 ile son

sıradadır. Orman alanlarının Türkiye içindeki payı bakımından ise % 1,8 ile

Diyarbakır ilk sırada, % 0,07 lik bir pay ile Şanlıurfa son sıradadır.

3.3. İnsan Kaynakları

İnsanların doğuştan sahip oldukları ve sonradan edindikleri nitelikler ve bilgiler,

Dünya’daki sermaye stokunun önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Ekonomik

değerinin öneminden dolayı insan sermayesi faktörü, üretim düzeyini yükseltmek,

ekonomide yapısal değişiklikler gerçekleştirmek ve gelişmiş ekonomilerin düzeyine

ulaşmak açısından kalkınmada önem verilmesi gereken bir faktördür. Sosyo-

ekonomik gelişme sürecinde insan; emek, girişimci ve teknik bilgi faktörlerinin sahibi

olarak çeşitli işlevler üstlenir. İnsan sermayesi; büyüme, teknolojik gelişme, gelir

dağılımında etkinlik, uluslararası rekabet edebilirlik düzeyinin yükseltilmesi, hukuki,

kurumsal ve politik alanda iyileşmeler gibi kalkınmanın önemli amaçlarının

gerçekleştirilmesinde rol oynamaktadır. Kalkınma açısından insan faktörünün sahip

olması gereken özellikler ise her ekonominin sektörel ihtiyaçları doğrultusunda

ekonominin gerektirdiği nitelikte insan faktörünün yetiştirilmesine bağlıdır.

Bölge ekonomisinin temelini tarım kesimi oluşturur. Ekonomik etkinlikler içinde

en önemli yeri tarım oluşturduğu gibi, tarım dışı kesimlerin gelişmesini de asıl olarak

tarım sektörü belirlemiştir. Yılda birkaç kez ürün alınabilen çok verimli ovalarının yanı

sıra daha az verimli iç bölgelerde gelişmiş ve getirisi yüksek tarım ekonomisinin

95

varlığı, geniş bir nüfusa iş olanağı sağlamaktadır. Bu gün çoğu ülkede istihdam

yapısı ve işsizliğin boyutu, ülkedeki ekonomik gelişme ve sosyal kalkınma düzeyinin

önemli bir göstergesidir. Ulusal gelirdeki artış, daha fazla insana istihdam sağladığı

ölçüde önem kazanmaktadır. 21.yüzyılda çoğu ülkedeki yüksek işsizlik oranları, en

ciddi ekonomik ve sosyal sorun olmaya devam etmektedir.

Tablo 32.de görüldüğü gibi ülkemizde 25.997.141 çalışanın % 48,4’ünü

oluşturan 12.576.827 kişi tarım sektöründe çalışmaktadır. Tarım sektöründe istihdam

edilen nüfusun % 43,3’ü (5.443.771) erkek, % 56,7’sı (7.133.056) ise kadınlardan

oluşmaktadır. Toplam istihdamın ise % 36,3’ünu (9.429.736) kadın, % 63,7’sini

(16.567.405) erkek çalışanlar oluşturmaktadır. Tarım sektörünü % 33,5 ile hizmet

sektörü, % 13,3 ile sanayi ve % 4,6 ile inşaat sektörü takip etmektedir. İyi

tanımlanmamış faaliyetlerin payı ise % 0,2’dir. Bu sektörler içerinde en çok kadın

istihdam edilen sektör tarım sektörüdür.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi 1.960.014 kişi ile toplam istihdamın % 8’ini

oluşturmaktadır. Bölgede istihdam edilen nüfusun % 62,6’sını erkek, % 37,4’ünü de

kadın nüfus oluşturmaktadır. Kadınların daha çok tarım sektöründe istihdam edildiği

görülmektedir. Bölgede istihdam edilen nüfusun % 61,5’si tarım (1.202.525), % 13’ü

hizmet (255.192), % 6,7’si sanayi (131.111), % 3,7’si inşaat sektöründe (72.390) yer

almaktadır. İstihdam edilen nüfus bakımından TRC2 Alt Bölgesi ilk sırada yer alırken,

onu TRC1 ve TRC3 Alt Bölgeleri takip etmektedir. Bu Alt Bölgelerin payları ise

sırasıyla % 42, % 31,7 ve % 26,3 şeklindedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki

istihdamın sektörel dağılımına baktığımızda tarım sektörünün payının Türkiye

ortalamasına göre oldukça büyük oranda olduğu görülmektedir. Diğer sektörlerin

payının ise ülke ortalamasının oldukça altında olduğu görülmektedir.

96

Tablo 32. Türkiye ve TRC Güney Doğu Anadolu Bölgesinde Yapılan İş, Ekonomik Faaliyet ve Cinsiyete Göre İstihdam

Edilen Nüfus

(12 ve Daha Yukarı Yaştaki Nüfus)

Adıy

am

an

Gazia

nte

p

Kilis

Şanlıurf

a

Diy

arb

akır

Batm

an

Mard

in

Siirt

Şır

nak

E 67,307 62,562 9,135 139,004 147,211 109,750 256,961 30,753 64,533 17,060 20,227 132,573 528,538 10 5,443,771

K 86,697 84,063 11,904 182,664 165,402 144,496 309,898 39,129 84,513 27,155 30,628 181,425 673,987 9 7,133,056

E 585 200 15 800 97 185 282 244 110 24 601 979 2,061 2 93,336

K 5 2 1 8 1 2 3 1 0 0 10 11 22 1 2,699

E 7,063 74,581 2,685 84,329 13,367 12,431 25,798 5,194 4,156 1,518 1,099 11,967 122,094 5 2,651,993

K 1,978 3,750 88 5,816 568 1,428 1,996 688 294 183 40 1,205 9,017 1 624,180

E 401 1,108 87 1,596 844 1,117 1,961 428 465 272 256 1,421 4,978 6 89,771

K 12 89 3 104 16 42 58 14 23 5 13 55 217 3 8,381

E 5,158 22,526 1,466 29,150 12,369 14,758 27,127 4,169 5,660 1,974 3,806 15,609 71,886 6 1,176,827

K 48 157 4 209 112 98 210 26 37 11 11 85 504 3 19,419

E 8,573 40,227 1,122 49,922 7,355 7,857 15,212 2,425 6,133 1,683 4,901 15,142 80,276 4 2,167,839

K 314 2,597 20 2,931 121 322 443 28 87 23 31 169 3,543 1 344,938

E 3,168 12,492 196 15,856 867 629 1,496 5,854 8,466 3,109 4,010 21,439 38,791 5 790,131

K 57 386 9 452 31 47 78 152 165 32 46 395 925 1 63,124

E 1,783 6,147 2,642 10,572 3,628 3,684 7,312 874 1,336 491 557 3,258 21,142 4 544,226

K 336 1,885 75 2,296 377 946 1,323 124 214 38 64 440 4,059 2 263,900

E 21,475 50,856 393 72,724 22,077 21,877 43,954 17,540 33,156 22,551 41,146 114,393 231,071 6 3,581,234

K 3,959 10,662 34 14,655 440 1,056 1,496 2,036 3,354 1,310 1,270 7,970 24,121 3 964,301

E 194 315 7,738 8,247 4,943 6,670 11,613 387 433 297 503 1,620 21,480 76 28,277

K 13 63 828 904 510 1,070 1,580 17 20 9 5 51 2,535 44 5,738

E 115,707 271,014 25,479 412,200 212,758 178,958 391,716 67,868 124,448 48,979 77,106 318,401 1,122,317 7 16,567,405

K 93,419 103,654 12,966 210,039 167,578 149,507 317,085 42,215 88,707 28,766 32,118 191,806 718,930 8 9,429,736

209,126 374,668 38,445 622,239 380,336 328,465 708,801 110,083 213,155 77,745 109,224 510,207 1,841,247 7 25,997,141

TOPLAM

GENEL TOPLAM

Ulaştırma, Haberleşme ve

Depolama

Mali Kurumlar,Sigorta

Taşınmaz Mallara Ait İşler ve

Kurumları, Yardımcı İş

Toplum Hizmetleri, Sosyal

ve Kişisel Hizmetler

İyi Tanımlanmamış

Faaliyetler

İmalat Sanayii

Elektrik, Gaz ve Su

İnşaat

Toptan ve Perakende Ticaret

Lokanta ve Oteller

TR C3TR C1

TR

C1 T

op

lam

ı

TRC2

İstatistiki Bölge

Birimleri

Ziraat, Avcılık, Ormancılık ve

Balıkçılık

Madencilik ve Taş Ocakçılığı

TR

C2 T

op

lam

ı

Tü

rkiy

e

TR

C3 T

op

lam

ı

TR

C G

ün

ey

Do

ğu

An

ad

olu

Bö

lgesi

TR

C/T

R (

%)

Kaynak:Devlet İstatistik Enstitüsü (2000 Genel Nüfus Sayımı)

97

Tablo 33. Türkiye ve TRC Güney Doğu Anadolu Bölgesi Ekonomik Faaliyete Göre İstihdam

Edilen Nüfus

Tarı

m

San

ayi

İnşaat

Hiz

met

Tarım Sanayi İnşaat Hizmet

E 115,707 58.2 7.0 4.5 30.4 67,307 8,049 5,158 35,193

K 93,419 92.8 2.1 0.1 5.0 86,697 1,995 48 4,679

T 209,126 73.6 4.8 2.5 19.1 154,004 10,044 5,206 39,872

E 271,014 23.1 28.0 8.3 40.6 62,562 75,889 22,526 110,037

K 103,654 81.1 3.7 0.2 15.0 84,063 3,841 157 15,593

T 374,668 39.1 21.3 6.1 33.5 146,625 79,730 22,683 125,630

E 25,479 35.9 10.9 5.8 47.5 9,135 2,787 1,466 12,091

K 12,966 91.8 0.7 0.0 7.5 11,904 92 4 966

T 38,445 54.7 7.5 3.8 34.0 21,039 2,879 1,470 13,057

E 412,200 33.7 21.0 7.1 38.2 139,004 86,725 29,150 157,321

K 210,039 87.0 2.8 0.1 10.1 182,664 5,928 209 21,238

T 622,239 51.7 14.9 4.7 28.7 321,668 92,653 29,359 178,559

E 257,254 57.2 5.6 4.8 32.4 147,211 14,308 12,369 83,366

K 172,177 96.1 0.3 0.1 3.5 165,402 585 112 6,078

T 429,431 72.8 3.5 2.9 20.8 312,613 14,893 12,481 89,444

E 239,009 45.9 5.7 6.2 42.2 109,750 13,733 14,758 100,768

K 159,146 90.8 0.9 0.1 8.2 144,496 1,472 98 13,080

T 398,155 63.9 3.8 3.7 28.6 254,246 15,205 14,856 113,848

E 496,263 51.8 5.7 5.5 37.1 256,961 28,041 27,127 184,134

K 331,323 93.5 0.6 0.1 5.8 309,898 2,057 210 19,158

T 827,586 68.5 3.6 3.3 24.6 566,859 30,098 27,337 203,292

E 67,868 45.3 8.6 6.1 39.9 30,753 5,866 4,169 27,080

K 42,215 92.7 1.7 0.1 5.6 39,129 703 26 2,357

T 110,083 63.5 6.0 3.8 26.7 69,882 6,569 4,195 29,437

E 124,448 51.9 3.8 4.5 39.8 64,533 4,731 5,660 49,524

K 88,707 95.3 0.4 0.0 4.3 84,513 317 37 3,840

T 213,155 69.9 2.4 2.7 25.0 149,046 5,048 5,697 53,364

E 48,979 34.8 3.7 4.0 57.4 17,060 1,814 1,974 28,131

K 28,766 94.4 0.7 0.0 4.9 27,155 188 11 1,412

T 77,745 56.9 2.6 2.6 38.0 44,215 2,002 1,985 29,543

E 77,106 26.2 2.5 4.9 66.3 20,227 1,956 3,806 51,117

K 32,118 95.4 0.2 0.0 4.4 30,628 63 11 1,416

T 109,224 46.6 1.8 3.5 48.1 50,855 2,019 3,817 52,533

E 318,401 41.6 4.5 4.9 48.9 132,573 14,367 15,609 155,852

K 191,806 94.6 0.7 0.0 4.7 181,425 1,271 85 9,025

T 510,207 61.5 3.1 3.1 32.3 313,998 15,638 15,694 164,877

E 1,226,864 43.1 10.5 5.9 40.5 528,538 129,133 71,886 497,307

K 733,168 91.9 1.3 0.1 6.7 673,987 9,256 504 49,421

T 1,960,032 61.4 7.1 3.7 27.9 1,202,525 138,389 72,390 546,728

E 16,567,405 32.9 17.1 7.1 42.8 5,443,771 2,835,100 1,176,827 7,083,430

K 9,429,736 75.6 6.7 0.2 17.4 7,133,056 635,260 19,419 1,636,263

T 25,997,141 48.4 13.3 4.6 33.5 12,576,827 3,470,360 1,196,246 8,719,693

Toplam

İstihdam

İstatistiki

Bölge

Birimleri

Sektörlere Göre İstihdam

Sektörlerin Toplam

İstihdam İçindeki Payı

(%)

TRC3

TRC

TÜRKİYE

Batman

Mardin

Siirt

Şırnak

Şanlıurfa

Diyarbakır

TRC2

Adıyaman

Gaziantep

Kilis

TRC1

Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü (2000 Genel Nüfus Sayımı)

98

Tablo 34. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İşgücü Durumu ve Cinsiyete Göre Nüfus

Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek KadınTopla

mAdıyaman 313,362 310,449 623,811 115,707 93,419 209,126 36.9 30.1 33.5

Gaziantep 645,847 639,402 1,285,249 271,014 103,654 374,668 42.0 16.2 29.2

Kilis 57,081 57,643 114,724 25,479 12,966 38,445 44.6 22.5 33.5

TRC1 1,016,290 1,007,494 2,023,784 412,200 210,039 622,239 40.6 20.8 30.7

Şanlıurfa 748,929 694,493 1,443,422 257,254 172,177 429,431 34.3 24.8 29.8

Diyarbakır 692,167 670,541 1,362,708 239,009 159,146 398,155 34.5 23.7 29.2

TRC2 1,441,096 1,365,034 2,806,130 496,263 331,323 827,586 34.4 24.3 29.5

Batman 230,711 226,023 456,734 67,868 42,215 110,083 29.4 18.7 24.1

Mardin 362,167 342,931 705,098 124,448 88,707 213,155 34.4 25.9 30.2

Siirt 137,687 125,989 263,676 48,979 28,766 77,745 35.6 22.8 29.5

Şırnak 193,534 159,663 353,197 77,106 32,118 109,224 39.8 20.1 30.9

TRC3 924,099 854,606 1,778,705 318,401 191,806 510,207 34.5 22.4 28.7

TRC 3,381,485 3,227,134 6,608,619 1,226,864 733,168 1,960,032 36.3 22.7 29.7

TÜRKİYE 26,036,948 25,680,641 51,717,589 18,379,819 10,164,540 28,544,359 70.6 39.6 55.2

İstatistiki

Bölge

Birimleri

Toplam İş Gücüİş Gücüne Katılma

Oranı (%)

Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü (1990 Genel Nüfus Sayımı)

Türkiye’de 12 ve daha yukarı yaştaki nüfus içinde işgücüne katılma oranı %

55,2 olup, cinsiyete göre önemli farklılıklar göstermektedir. İşgücüne katılma oranı

erkek nüfus için % 70,6, kadın nüfus için % 39,6’dır. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde

ise 12 ve daha yukarı yaştaki nüfus içinde işgücüne katılma oranı % 29,7’dir.

Türkiye’de olduğu gibi cinsiyete göre işgücüne katılma oranı bölgede de farklı olup,

erkek nüfus için bu oran % 36,3, kadın nüfus için ise % 22,7’dir.

Türkiye’de işsizlik oranı 2000 yılında % 6,6, 2001 yılında % 8,5, 2002 yılında

% 10,6, 2003 yılında % 10,5’ dir. Bu oran 12 ve daha yukarı yaştaki nüfus için % 8,9

iken, Batı Karadeniz Bölgesinde % 5,7’dir. Alt Bölgeler bazında işsizliğin en yüksek

olduğu bölge % 6,1 ile Samsun Alt Bölgesidir. İşsizlik oranı Zonguldak Alt Bölgesinde

% 5,4 ve Kastamonu Alt Bölgesinde % 4,5’ tir.

Bölgede işsizlik oranı erkekler için % 6,7 iken, kadınlarda bu oran % 4,2’dir.

Düzey 2 seviyesinde ise kadın nüfus için işsizlik oranının en düşük olduğu bölge %

2,9 ile Kastamonu Alt Bölgesi, en yüksek olduğu bölge ise % 4,6 ile Samsun Alt

Bölgesidir. Erkek nüfus için ise işsizlik oranı Samsun Alt Bölgesinde % 7,2,

Zonguldak Alt Bölgesinde % 6,2 ve ile Kastamonu Alt Bölgesinde % 5,8’dir. Kadın

99

nüfusundaki işsizlik oranının erkek nüfusa göre daha düşük olmasının nedeni,

bölgede tarımın hakim sektör olması ve bu sektörde daha çok kadınların istihdam

edilmesidir.

İşgücüne katılma oranı kadın nüfus için yerleşim yerine göre çok büyük

farklılıklar göstermektedir. Köydeki kadınların büyük bir bölümü işgücünde iken, bu

durum il ve ilçe merkezlerinde çok daha düşük oranlardadır. Nüfusun yaş ve cinsiyet

yapısı, işgücüne katılma düzeyini etkileyen faktörlerden biridir. Kadın ve erkek

nüfusun işgücüne katılma oranları, yaşlara göre farklı düzeylerde gerçekleşmektedir.

İstihdam edilen kadın nüfusun ekonomik faaliyete göre dağılımı erkek nüfustan farklı

bir yapı göstermektedir. Bölgemizdeki kadın nüfusun yaklaşık % 90’ı tarım

sektöründe çalışmaktadır. Köylerde istihdam edilen kadın nüfusun hemen hemen

tamamı tarımda çalışırken, şehirde istihdam edilen kadın nüfusun çoğunluğu hizmet

sektöründe çalışmaktadır.

3.4. Fiziki Sermaye Kaynakları

Fiziki sermaye bir ülkenin gayri safi stokunu oluşturur. Fiziki sermaye

kaynakları; sermaye stoku, bina, alt yapı, makine, teçhizat gibi üretim sürecinde uzun

yıllar kullanılan unsurları da içermektedir. Öncelikle fiziki sermaye olan bina, makine,

teçhizat, teknolojik cihazlar, ekipmanlar gibi fiziki yatırım unsurları teknolojik

gelişmenin temelini oluştururlar.

Bir ülkenin veya bölgenin ekonomik ve yapısal dönüşümünü tamamlaması ve

orta vadeli yeni bir büyüme atılımını sermaye tarafından yapılacak yatırımlar ve

bunun tetikleyeceği üretim ve istihdam artışları ile mümkün olacaktır. Bilindiği üzere

fiziki sermaye ve emek girdilerin miktarlarındaki değişimler ile bunlara ilişkin

verimliliklerin artışı tüm sektörler için son derece önemlidir. Ekonomik belirsizlikler ve

borç yükü; fiziki sermaye stokunun artmasını engellemektedir.

Tarımda veya diğer sektörlerde ekonomik büyümede önem taşıyan verimlilik

göstergelerinin beklenen düzeyde artış gösterememesinin temel nedenleri arasında

bilgi ve teknoloji yoğun yatırım alanlarına, sosyal ve ekonomik alt yapıya yani fiziki

sermayeye yeterince kaynak ayrılamaması özellikle gösterilmektedir. Hem özel hem

kamu kesiminde rekabeti arttıran ve ekonomik büyümeyi sağlayan fiziki sermaye,

ülkenin verimlilik göstergelerinin Dünya’da ön sıralarda yer almasını sağlayan

kaynaklardır. Tarımda fiziki sermayeyi oluşturan değerler; enerji yatırımları, gıda

sanayi teknolojileri ve makineleri, ambalajlama ve etiketleme sanayi yatırımları, ıslah

100

ve gen teknolojileri yatırımları, uzaktan algılama ve coğrafi sistemler, pazarlama

teknolojileri, sulama ve drenaj amaçlı tarla içi şebekeler, süt sağma makineleri,

kombine biçerdöverler, tarımsal işlemler için gerekli tarımsal makineler, traktörler,

ürün toplama-soğutma ve işleme tesisleri gibi kaynak ve yatırımlar; fiziki sermaye

kaynakları içinde yer almaktadır.

3.4.1. Tarımsal Araç Gereç Varlığı

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi süt sağma makineleri, kombine

biçerdöverler, tarımsal işlemler için gerekli tarımsal makineler, traktörler, ürün

toplama-soğutma ve işleme tesisleri vb. fiziki sermaye kaynakları tablo 35.de

verilmiştir. Türkiye tarımında makineleşme yaklaşık elli yıllık bir geçmişe sahiptir. Bu

süre zarfında traktör ve tarım makineleri varlığında ve bunların kullanımında önemli

kazanımlar elde edilmiştir. Değerleriyle dünya ortalamasının üzerinde mekanizasyon

düzeyleri sağlanmıştır. Ancak, ulaşılan düzey gelişmiş ülke değerlerinin henüz çok

gerisindedir. Ayrıca, mevcut parkın yaş ortalaması çok yüksek (16 yaş), güç

ortalaması çok düşük (42 KW)’tür; traktör başına düşen makine sayısı ancak 4

kadardır. Bunların yanı sıra tarımsal yapının elverişsizliği nedeniyle mekanizasyon

etkinliği düşüktür. Tarımsal nüfus ve işletme sayısı fazla, dolayısıyla fert ve işletme

başına düşen gelir ve alan değerleri küçüktür. Ayrıca, işletmelerdeki parsel sayısı

fazladır. Bu nedenlere bağlı olarak mekanizasyon araçları edinimi zor, kullanımında

ve bu bağlamda tarımsal üretimin genelinde verimlilik düşüktür. Türkiye’deki ve TRC

Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki tarımsal araç-gereç sayıları; tarımsal üretim

deseni ve tarımın gelişmişlik düzeyine göre değişiklik göstermektedir.

Türkiye’de traktör sayısı bugün bir milyon civarındadır. Fakat traktör yaşı 1962

yılında 9 yaş’a kadar yükseldikten sonra, yoğun satışların etkisiyle 1977’de 3 yaş’a

gerilemiş, daha sonraki dönemde ise sürekli artarak 2002 itibariyle 15.9 yaş’a çıkmış

bulunmaktadır. Mevcut traktörlerin %34’ü 20 yaşın üstündeki traktörlerden

oluşmaktadır. %30’u ise 11-20 yaş aralığındaki traktörlerden oluşmakta, 1-10 yaş

arasındaki genç traktörler ise toplamda %36’lık paya sahip bulunmaktadır. İlgili

standartlara göre İki Tekerlekten Tahrikli (TWD) Traktörlerin mekanik ömürleri 12.000

saat’tir. Türkiye genelinde ortalama yıllık kullanım süresinin 600 saat olduğu dikkate

alındığında 20 yaşın üzerindeki traktörlerin mekanik ömürlerini doldurmuş oldukları

sonucuna varılır.

101

Tablo 35 . Türkiye ve TRC Bölgesi Bazı Alet ve Makine Varlığı (2003)

Alet Mak.Cinsi

Ad

ıyam

an

G.A

nte

p

Kili

s

TR

C1

To

pla

mı

Ş.U

rfa

Diy

arb

akır

TR

C2

To

pla

mı

Bat

man

Mar

din

Siir

t

Şır

nak

TR

C3

To

pla

mı

TR

C T

op

lam

ı

TR

C/T

R (

%)

Tü

rkiy

e

Kulaklı Traktör Pulluğu 8,708 5,814 2,110 16,632 8,658 7,758 16,416 1,497 2,646 704 1,340 6,187 39,235 4.2 930,943

Kültüvatör 7,699 6,913 76 14,688 10,029 8,154 18,183 765 2,383 592 1,000 4,740 37,611 8.9 421,455

Dişli Tırmık 70 106 0 176 320 592 912 222 96 53 59 430 1,518 0.4 348,911

Kombine Hububat Ekim

Makinası503 1,495 800 2,798 3,712 1,084 4,796 120 1,557 35 25 1,737 9,331 5.7 162,763

Kimyevi Gübre Dağıtma

Makinası2,281 1,468 205 3,954 4,800 3,201 8,001 218 2,197 70 286 2,771 14,726 4.7 314,660

Batöz 1,216 391 330 1,937 1,465 1,882 3,347 316 804 3 354 1,477 6,761 3.5 193,963

Sırt Pülverizatörü 3,676 2,142 350 6,168 2,761 2,210 4,971 997 1,702 948 106 3,753 14,892 2.6 580,927

Biçerdöver 5 10 0 15 131 110 241 29 40 8 0 77 333 0.1 229,497

Su Motoru 1,792 2,402 640 4,834 9,447 3,464 12,911 2,476 2,457 418 320 5,671 23,416 22.6 103,812

Diskaro 47 190 159 396 1,165 1,298 2,463 432 120 69 70 691 3,550 2.4 147,909

Silaj Makinesi 14 11 1 26 20 12 32 4 1 2 2 9 67 0.0 197,888

Tarım Arabası 8,189 7,639 2,075 17,903 10,160 8,164 18,324 1,575 3,793 1,303 1,293 7,964 44,191 4.6 966,596

Traktör 9,171 8,457 2,110 19,738 12,703 8,497 21,200 1,556 3,888 1,340 1,738 8,522 49,460 5.0 997,620

Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü (Tarımsal Yapı 2003)

102

3.4.2. Gıda Sanayi Varlığı

Tablo 36. Türkiye ve TRC Bölgesi Bazı Tarımsal Sanayi Tesisleri (2005)

Tesisler

Ad

ıya

ma

n

G.A

nte

p

Kilis

TR

C1

To

pla

mı

Ş.U

rfa

Diy

arb

ak

ır

TR

C2

To

pla

mı

Batm

an

Ma

rdin

Sii

rt

Şır

na

k

TR

C3

To

pla

mı

TR

C T

op

lam

ı

TR

C/T

R (

%)

Tü

rkiy

e

Ekmek Fabrikası 127 7 134 11 311 322 30 35 49 10 124 580 0.1 930,943

Un Fabrikası 47 1 48 9 6 15 3 9 1 1 14 77 0.0 421,455

Şekerli Mamüller 58 1 59 0 11 11 0 4 5 0 9 79 0.0 348,911

Makarna Fabrikası 11 0 11 0 0 0 0 1 0 0 1 12 0.0 162,763

Bitkisel Yağlar 17 0 17 19 2 21 0 1 0 0 1 39 0.0 314,660

Süt ve Süt ürünleri 8 0 8 0 5 5 7 5 4 0 16 29 0.0 193,963

Meyve ve Sebze İşleme 7 0 7 0 0 0 0 1 0 0 1 8 0.0 580,927

Kuruyemiş (Fıstık) 134 6 13 0 0 0 0 6 3 0 9 22 0.0 229,497

Bulgur Fabrikası 60 6 140 14 0 14 0 8 1 0 9 163 0.2 103,812

Bakliyat (Mercimek) Fab. 42 0 60 0 0 0 2 2 0 0 4 64 0.0 147,909

Biber - Baharat Fab. 28 5 47 0 0 0 0 0 0 0 0 47 0.0 197,888

Ambalaj Malzemesi 31 0 31 0 16 16 0 0 0 0 0 47 0.0 966,596

Hazır Yemek 13 3 16 1 0 1 0 1 0 0 1 18 0.0 997,620

Yumurta Paketleme 3 1 4 0 0 0 0 3 0 0 3 7 0.0 930,943

Salça Fabrikası 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0.0 421,455

Tuz İmalathanesi 1 1 2 1 0 1 0 0 0 0 0 3 0.0 348,911

Pasta-Baklava İmalatı 25 15 40 5 65 70 0 19 0 17 36 146 0.1 162,763

Kaynak : TRC Bölge İlleri Sanayi ve Ticaret İl Müdürlükleri

103

3.4.3. Toprak Koruma ve Sulama Tesisleri

Tarımsal üretimde en büyük fiziki sermaye toprak ve sudur. Bu kaynakların

etkin olarak kullanılabilmesi ve sel ve erozyon gibi zararların meydana gelmemesi

için DSİ tarafından çalışmalar yapılmaktadır. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü

(KHGM) verilerine göre, Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde toprak ve

su kaynakları envanteriyle ilgili bilgiler Tablo 37.de gösterilmiştir.

Tablo 37. Türkiye ve TRC Bölgesi Toprak ve Su Kaynakları Envanteri (2005)

Proje

(Ad.)Saha (ha)

Proje

(Ad.)Saha (ha)

Proje

(Ad.)Saha (ha)

Proje

(Ad.)

Saha

(ha)

Adıyaman 279 10,331 42 11,417 2 737 0 0

Gaziantep 309 12,566 138 33,860 5 1,409 1 110

Kilis 14 628 24 5,667 0 0 0 0

TRC1 602 23,525 204 50,944 7 2,146 1 110

Ş.Urfa 137 851,092 29 21,904 10 91,917 2 5,381

Diyarbakır 171 8,901 34 14,392 10 3,588 0 0

TRC2 308 859,993 63 36,296 20 95,505 2 5,381

Batman 48 972 23 277 1 2,811 0 0

Mardin 148 6,333 44 37,561 0 0 1 30

Siirt 81 2,729 26 8,882 0 0 0 0

Şırnak 22 1,102 2 455 0 0 0 0

TRC3 299 11,136 95 47,175 1 2,811 1 30

TRC 1,209 894,654 362 134,415 28 100,462 4 5,521

TRC/TR (%) 6.4 64.2 20.2 33.8 4.2 9.6 0.3 1.6

TÜRKİYE 18,887 1,393,622 1,796 397,302 666 1,046,555 1,352 340,890

Drenaj ve Toprak

Islahıİstatistiki

Bölge

Birimleri

Toplam Sulama Toprak Muhafaza Tarla İçi Geliştirme

Ülkemiz toprak muhafaza çalışmaları kapsamında yürütülen toplam 1.796 adet

projenin % 20’si ve toplam sahanının % 33,8’i TRC Güneydoğu Anadolu

Bölgesindedir. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin tarla içi geliştirme ile drenaj ve

toprak ıslahı projelerinden aldığı pay ise sırasıyla % 4,2 ve % 0,3’tür.

104

3.5. Finans Kaynakları

Öz sermayesi yetersiz tarımsal işletmeler, işletmelerini büyütmek, yeni

yatırımlar yapabilmek için ve hatta zaman zaman üretim faaliyetlerini sürdürebilmeleri

için kredi kaynaklarına ihtiyaç duyarlar. Tarımsal üretimde sermayenin devir hızının

yavaş olması nedeniyle, Dünya’nın hemen her ülkesinde, tarım sektörü, piyasa faiz

oranlarının altında faiz oranları ile kredilendirilmektedir. Tarım sektörünün başlıca

finans kaynakları hakkında aşağıda özet bilgiler verilmiştir.

Ziraat Bankası ve Tarım Kredi Kooperatifleri

1888 yılında kurulmuş olan Ziraat Bankası üreticilerin finansman ihtiyaçlarının

uygun koşullarda karşılamak üzere görevlendirilmiştir. Devletçe sağlanan her türlü

tarımsal destekler Ziraat Bankası tarafından üreticilere ulaşmaktadır. 2005 yılı

içerisinde tarımsal üretimin geliştirilmesi, verimliliğin ve kalitenin artırılması amacıyla,

2005/8378 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı kapsamında üreticilere Ziraat Bankası ve

Tarım Kredi Kooperatifleri’nce tarımsal üretime yönelik yatırım ve işletme kredisi

kullandırılmaktadır. Bu kapsamda Ziraat Bankası ya da TKK tarafından bir gerçek

ve/veya tüzel kişiye hayvansal üretim konusunda azami 500.000 YTL’ye kadar, diğer

kredi konularında ise azami 250.000 YTL’ ye kadar kredi açılabilmektedir. Bu krediler

iyi tarım uygulamaları, sertifikalı tohumluk, organik tarım, hayvansal üretim, AR-GE,

su ürünleri, sulama, örtü altı tarımı, tarımsal mekanizasyon, tıbbi ve aromatik bitki

yetiştiriciliği vb. konuları kapsamakta olup, % 25 ile % 60 arasında değişen oranlarda

faiz indirimi uygulanmaktadır. Tarım Kredi Kooperatifleri üyelerine ayrıca ayni kredi

de kullandırmaktadır.

Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Fonu

Devletimizin Anayasa’da belirtilen sosyal bir hukuk devleti olması özelliği

gereği, gelir dağılımındaki dengesizliklerin giderilmesine ve yoksul kesimlerin

desteklenmesine yönelik sosyal politikalar, toplumsal dayanışmanın güçlendirilmesi

ve sosyal barışın korunması açısından büyük önem arz etmektedir. Bu ilkeden

hareketle, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu (SYDF), 3294 sayılı

yasa ile 1986 yılında kurulmuştur. Bu yasayı uygulamak amacıyla 5263 sayı ve

01.12.2004 tarihli yasayla Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü

kurulmuştur. Anayasa’nın 2.maddesinde ifadesini bulan “Sosyal Devlet” ilkesinin en

105

belirgin oluşumu olan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü, sosyal

güvenlikten yoksun muhtaç ve düşkünlere ilişkin devletin tüm sosyal sorumluluklarını

yerine getirmektedir. Fonun vizyonu; eğitim, sağlık ve diğer sosyal yardımların etkin

bir şekilde yürütülmesine katkı sağlayacak sosyal politikalar oluşturmak ve bunları

uygulamaya geçirerek yoksullukla mücadele etmektir. Fonun 3294 sayılı kuruluş

yasasında yer alan amacı: fakr-u zaruret içinde ve muhtaç durumda bulunan

vatandaşlar ile her ne suretle olursa olsun Türkiye’ye kabul edilmiş veya gelmiş

kişilere yardım etmek, sosyal adaleti pekiştirici tedbirler alarak gelir dağılımının

adilane bir şekilde tevzi edilmesini sağlamak ve sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı

teşvik etmektir. Düşük gelir düzeyine sahip insanlara yardım etmek amacı ile

kurulmuş olan vakıf, kırsal kesimde yaşayan insanların mesleki eğitim ve istihdamına

yönelik çalışmalar da yapmaktadır. Bu kapsamda değişik tarımsal konularda

hazırlanan projelere de destek sağlanmaktadır.

Ayrıca T.C. Hükümeti ile Dünya Bankası arasında 14 Eylül 2001 tarihinde

imzalanan ve 28 Kasım 2001 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren,

Sosyal Riski Azaltma Projesi İkraz Anlaşmasıyla, Türkiye'de kısa ve uzun dönemde

yoksulluğun azaltılmasına katkıda bulunulması amaçlanmıştır. 2004 yılında Dünya

Bankasının vakfa aktarmış olduğu kaynak ile SRAP (Sosyal Riski Azaltma Projesi)

projeleri uygulanmaktadır. Bu kaynak kapsamında belirli tutara kadar olan tarımsal

projelere de kredi sağlanmaktadır.

İl Özel İdareleri ve Köylere Hizmet Götürme Birlikleri

İl Özel İdareleri kaynakları genel bütçeden sağlanan ve yatırım programlarına

esas olmak üzere kaynakların yetersiz olduğu durumlarda, tarımsal amaçlı plan ve

projelerde kullanılabilmektedir. İlin ihtiyaçlarını kendileri için belirtilmiş sınırlar

içerisinde karşılamakla sorumlu olan İl Özel İdareleri, belirlenen ihtiyaçlar

doğrultusunda tarım kesimine de kaynak aktarmaktadır. Köylere Hizmet Götürme

Birlikleri de tarımsal kesimin ihtiyaçlarını karşılamak üzere kaynak sağlamaktadır.

Sivil Toplum Örgütleri

Bölgemizde faaliyet gösteren ticaret odaları, borsalar, ziraat odaları, üretici ve

yetiştirici birlikleri ve diğer bazı sivil toplum örgütleri ile Türkiye Erozyonla Mücadele

106

Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı (TEMA)’da tarıma kaynak

sağlamaktadır.

Diğer Kredi Kaynakları

Ülkemizin AB, Dünya Bankası, FAO ve diğer yabancı ülkeler ile yapmış olduğu

anlaşmalar doğrultusunda belirli projelere hibe ya da kredi olarak finansman

sağlanabilmektedir.

BÖLÜM: 4 – BÖLGENİN TARIMSAL MEVCUDU

4.1. Arazi Dağılımı

4.1.1. Arazinin Kullanım Biçimine Göre Dağılımı

Türkiye 78 milyon hektar yüzölçümü ile Akdeniz’in kuzeydoğusunda, Asya’nın

güneybatı Bölgesinde yer almaktadır. Ülkemiz coğrafik yapısı ve uygun ekolojik

koşulları nedeniyle, tarımsal üretimde miktar ve ürün çeşitliliği yönünden büyük ve

seçenekli bir potansiyele sahiptir.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi 7.628.946 hektar ile ülke topraklarının %

9,7 sine sahiptir. Bölge yüzölçümünün % 45’ini TRC2, % 35’ini TRC3 ve % 20’sini ise

TRC1 Alt Bölgeleri teşkil etmektedir.

Düzey 1 seviyesinde TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Türkiye toplam tarım

alanı içerisinde oransal ve alan bakımından % 12.7 lik paya sahiptir. Düzey 2

seviyesinde bölgenin toplam tarım alanının % 22,4’ü TRC1, % 58’i TRC2 ve % 19.6

sı TRC3 Alt Bölgesinde yer almaktadır. Düzey 3 seviyesinde ise alan ve oransal

olarak en fazla tarım alanına sahip il Şanlıurfa, en az araziye sahip il ise Siirt’tir.

Düzey 1 seviyesinde TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Türkiye toplam çayır-

mera alanı içerisinde oransal ve alan bakımından % 7.2 lik paya sahiptir. Düzey 2

seviyesinde TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi toplam çayır-mera varlığının % 22 si

TRC1, % 42.6 sı TRC2 ve % 35.4 ü TRC3 Alt Bölgesindedir. İl düzeyinde ise

107

Şanlıurfa ili alan ve oransal açıdan çayır mera alanı bakımından başta gelmektedir.

En az çayır mera alanı ise Kilis ve Gaziantep illerindedir.

Düzey 1 seviyesinde TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Türkiye toplam orman

ve fundalık alanları içerisinde oransal ve alan bakımından % 6.2 lik paya sahiptir.

Düzey 2 seviyesinde TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi toplam orman ve fundalık

alanların % 19.8 i TRC1, % 30 u TRC2 ve % 50.2 si TRC3 Alt Bölgesindedir. İl

düzeyinde ise orman fundalık alanı ve oransal açıdan Diyarbakır ili başta

gelmektedir. En az orman ve fundalık alanı ise Kilis ve Şanlıurfa illerindedir.

Ülkemizin toplam yüzölçümünün % 33,9’unu tarım alanları, % 18,7’sini çayır-

meralar, % 27’sini orman ve fundalıklar ve % 20,4’ünü diğer alanlar oluştururken;

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi topraklarının % 44,2 sini tarım alanları, % 13,7 sini

çayır-meralar, % 17.3 ünü orman ve fundalıklar ve % 24.8 ini diğer alanlar

oluşturmaktadır.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin tarım alanları bakımından zengin ve ülke

ortalamasının üzerinde olduğu; orman ve fundalık alanlar ile çayır-mera alanları

bakımından ise zayıf ve ülke ortalamasının altında olduğu söylenebilir

Tablo 38.de Türkiye ve TRC Güneydoğu Bölgesinde toplam arazinin Kullanım

Biçimlerine Göre alan ve oransal olarak dağılım istatistikleri verilmiştir.

108

Tablo 38. Türkiye ve TRC Güneydoğu Bölgesinde Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı (2004)

ha % ha % ha % ha % ha

Adıyaman 279,241 8.3 172,078 16.5 150,757 11.4 158,938 8.4 761,014

Gaziantep 373,188 11.1 46,209 4.4 92,419 7.0 179,691 9.5 691,507

Kilis 103,280 3.1 11,800 1.1 18,650 1.4 18,370 1.0 152,100

TRC1 755,709 22.4 230,087 22.0 261,826 19.8 356,999 18.9 1,604,621

Şanlıurfa 1,146,434 34.0 234,357 22.4 15,766 1.2 461,843 24.5 1,858,400

Diyarbakır 809,890 24.0 211,291 20.2 380,800 28.8 153,546 8.1 1,555,527

TRC2 1,956,324 58.0 445,648 42.6 396,566 30.0 615,389 32.6 3,413,927

Batman 118,123 3.5 71,465 6.8 81,209 6.1 194,701 10.3 465,498

Mardin 362,658 10.8 115,447 11.0 113,341 8.6 297,654 15.8 889,100

Siirt 84,438 2.5 86,546 8.3 210,519 15.9 159,097 8.4 540,600

Şırnak 95,936 2.8 96,769 9.3 257,600 19.5 264,895 14.0 715,200

TRC3 661,155 19.6 370,227 35.4 662,669 50.2 916,347 48.5 2,610,398

TRC 3,373,188 44.2 1,045,962 13.7 1,321,061 17.3 1,888,735 24.8 7,628,946

TRC/TR (%) 9.7

TÜRKİYE 26,593,163 33.9 14,616,700 18.7 21,189,000 27.0 15,957,375 20.4 78,356,238

İstatistiki Bölge

Birimleri

Tarım

Alanı

Çayır

Mera

Toplam

Yüzölçümü

12.7 7.2 6.2 11.8

Orman

Fundalık

Diğer

Alanlar

Kaynak: Türkiye İstatistik Yıllığı 2005, TRC Bölge İlleri Tarım İl Müdürlükleri

109

4.1.2. Toprak Yapısı ve Arazinin Kullanım Kabiliyetine Göre Dağılımı

Topraklar, kullanım kabiliyetine göre, yörenin toprak durumu, arazinin eğim

derecesi, iklim ve doğal bitki toplulukları gibi özelliklerine bağlı olarak birinci sınıftan

sekizinci sınıfa kadar toprak sınıflarına ayrılmıştır.

Ana madde; iklim, topografya, bitki örtüsü ve zamanın etkisiyle aşınarak çeşitli

büyük toprak gruplarını oluşturur. Büyük ve verimli toprak gruplarının yanı sıra toprak

örtüsünden ve profil gelişmesinden yoksun bazı toprak grupları da görülmektedir.

İşlemeli tarıma elverişli toprak grubundan olan; I. sınıf topraklar hemen hemen

hiçbir problemi olmayan, çevre koşullarının özelliklerine göre her türlü bitki

yetiştirmeye uygun, verimlilikleri yüksek ve entansif tarıma elverişli topraklardır. II.

sınıf topraklar, ekilen bitki çeşitlerini azaltan bazı sınırlayıcı faktörlere sahip ya da orta

derecede toprak koruma önlemleri ile özenli bir toprak kullanılmasına gerek duyulan

topraklardır. III. sınıf topraklar bitki seçimini daraltan sınırlayıcı faktörlere sahip, özel

koruma önlemleri alınmasını gerektiren topraklardır. IV. sınıf topraklar ise, çok ağır

sınırlayıcı faktörlere sahip, çok özenli bir şekilde toprak kullanılmasına gerek duyulan,

ancak birkaç çeşit kültür bitkisinin yetiştirilmesine uygun topraklardır.

İşlemeli tarıma elverişli olmayan toprak gruplarından olan beşinci, altıncı ve

yedinci sınıf arazilerde toprak-su koruma önlemleri alınarak bazı yerli bitkiler

yetiştirilebilmektedir. Ancak bu arazilerde ıslah çalışmaları pahalı olduğundan ürün

alınabilse de ekonomik bir tarımsal üretim yapılamaz. VIII. sınıf topraklar ise tarımsal

yönden hiçbir ürün alınamayan, yalnız doğal yaşamın barınağı ya da eğlence yeri

olarak kullanılan arazilerdir.

110

Tablo 39. Türkiye ve TRC Güneydoğu Bölgesi Kullanım Kabiliyetine ve Toprak Sınıflarına Göre Arazi Dağılımı (ha)

Arazi Yetenek

Ordoları

Toprak

SınıfıAdıyaman G.Antep Kilis TRC1 Ş.Urfa D.Bakır TRC2 Batman Mardin Siirt Şırnak TRC3 TRC

TRC /

TR (%)Türkiye

I 36,052 158,109 2,856 197,017 500,660 125,286 625,946 34,829 142,627 9,145 12,654 199,255 1,022,218 20.5 4,987,705

II 73,034 122,267 37,467 232,768 225,905 191,367 417,272 26,614 115,644 17,302 17,268 176,828 826,868 12.4 6,663,877

III 92,125 45,000 17,664 154,789 234,759 155,223 389,982 25,372 77,095 33,730 32,987 169,184 713,955 9.9 7,193,839

IV 78,030 46,455 26,333 150,818 184,845 182,817 367,662 31,308 26,984 24,261 28,585 111,138 629,618 8.5 7,364,506

Toplam 279,241 371,831 84,320 735,392 1,146,169 654,693 1,800,862 118,123 362,350 84,438 91,494 656,405 3,192,659 12.2 26,209,927

V 0 1,357 0 1,357 265 915 1,180 0 0 0 1,455 1,455 3,992 3.2 125,967

VI 0 0 18,960 18,960 0 154,282 154,282 0 308 0 2,987 3,295 176,537 1.6 10,752,602

VII 311,271 129,868 30,450 471,589 238,445 579,702 818,147 143,128 218,029 283,517 336,517 981,191 2,270,927 8.8 25,926,423

Tarım Dışı Arazi VIII 11,564 8,760 0 20,324 11,678 12,389 24,067 9,546 10,759 13,548 17,852 51,705 96,096 10.7 894,153

Toplam 322,835 139,985 49,410 512,230 250,388 747,288 997,676 152,674 229,096 297,065 358,811 1,037,646 2,547,552 6.8 37,699,145

Tasnif Dışı Arazi+Su

Kaynakları158,938 179,691 18,370 356,999 461,843 153,546 615,389 194,701 297,654 159,097 264,895 916,347 1,888,735 13.1 14,447,166

Genel Toplam 761,014 691,507 152,100 1,604,621 1,858,400 1,555,527 3,413,927 465,498 889,100 540,600 715,200 2,610,398 7,628,946 9.7 78,356,238

İşlemeli Tarıma

Elverişli

İşlemeli Tarıma

Elverişli Olmayan

Kaynak: TRC Güneydoğu Bölge İlleri İl Tarım Müdürlükleri(2005)

111

Tablodan da görüleceği gibi TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde toprak

işlemeli tarıma elverişli arazi varlığı I., II. III. ve IV Sınıf arazi en fazla Şanlıurfa’da

olup, en azı ise Kilis, Siirt ve Şırnak illerindedir. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin

işlemeli tarıma elverişli arazi varlığının Türkiye’ye oranı % 12,2’dir.

4.2. Sulama Potansiyeli ( Arazilerin Sulanabilirlik Durumu)

Toprak ve su kaynakları ülkelerin en önemli doğal zenginlikleri arasında yer

alır. Toplumların sosyo-ekonomik kalkınmalarında, söz konusu kaynakların

geliştirilerek akılcı kullanımının büyük önemi bulunmaktadır. Su, canlılar için

vazgeçilemez bir doğal kaynaktır; eksikliğinde bitkisel üretim önemli ölçüde

kısıtlanmaktadır. Suyun en fazla kullanıcısı olan tarım, kültür bitkilerinin üretimleriyle

ilgili işlevleri kapsar.

Sulama Ülkemiz tarımında birinci derecede öncelikli konudur. Halen sulanan

alanlar sulanabilecek alanların yaklaşık % 20’si civarındadır. Ülkemiz iklim şartları

göz önüne alındığında Doğu Karadeniz’in sahil kesimi haricinde bütün bölgelerimizde

her türlü ürünün istenen verimlilik ve kalitede yetiştirilebilmesi gerekli dönemlerde

yeteri miktar su verilmesine bağlıdır. Sulama ihtiyacı yağışların dağılımı ile de

yakından ilgilidir. Bu dağılım ve miktar beklenen düzeyde olmadığı takdirde özellikle

hububat alanlarında önemli verim kayıplarına sebep olmaktadır. Ürün yetiştiriciliğinde

çeşitlilik, verim ve kalite sulama ile mümkün olduğu gibi yıllar itibariyle üretimdeki

istikrarda da sulama birinci planda yer almaktadır.

Ülkemiz hayvancılığında yeterli gelişmişliğin sağlanamamış olmasının

arkasındaki gerçek neden kuraklık ve yeteri miktarda sulama yapılmayışıdır. Bu

durumu bir büyükbaş hayvan için sarf edilen yetersiz su miktarı olarak da ifade etmek

mümkündür. Bu miktarın yetersizliği hayvancılığın da gelişmemiş olmasının bir diğer

ifadesidir.

Kırsal alanda şehirlere olan hızlı göçün arkasındaki gerçek de sulama

yapılamadığı için birim alandan kalite ve miktar olarak beklenen verimin

alınamamasıdır.

112

Yukarıda genel hatları ile değindiğimiz konu ve durumlar bölgemiz için de

değişmemektedir. Bu nedenle ileriye dönük meteorolojik rasatların kurak ve sıcak

yıllar yaşanacağına dair uyarıları, Dünya su savaşları olgusunda ülkemizin odak

noktası olarak kabulü, artan ülke nüfusu, sanayileşme ve hızla artan yapacak sanayi

odun ihtiyacı gibi durumlarda göz önüne alınarak, milletlerin geleceğini etkileyen bu

konuda aşağıda maddeler halinde belirtilen hususlarda yapılacak çok ciddi çalışmalar

bölgemiz içinde hayati bir önem taşımaktadır.

1- Bölgemizde yararlanılabilecek yeraltı ve yüzey akışta bütün su

potansiyelinin gerek doğrudan gerekse biriktirilmek suretiyle sulamaya

kazandırılması,

2- Üretimde sadece yeterli suyun kullanılması, su israfına katiyen

meydan verilmemesi, su kaybına neden olan, kanalet vb. gibi su ve zaman israfına

neden olan faktörlerin ortadan kaldırılması, modern sulama sistemlerinin üreticiye

benimsetilmesi ve kazandırılması konusunda yoğun çalışmaların devam ettirilmesi ve

bu meyanda mücbir müeyyidelerin yürürlüğe konulması,

3- Yıllar itibariyle yaşanabilecek muhtemel bir susuzluğa karşı su

stoklarının oluşturulması,

4- Halen istifade edilen, istifade edilecek ve istifade edilebilecek su

kaynaklarının (dere, çay, ırmak, göl, gölet, baraj gölleri ve yeraltı su rezervleri) hiçbir

istisna kabul etmeksizin, her ne şekilde olursa olsun kirlenmenin önüne geçilmesi,

her çeşit kirletici faktörler için yasal tedbirlerin alınması, halen kirletilmiş su

kaynaklarının süratle kirlilikten kurtarılması,

5- Çevresinde Ülkemiz için önemli çeltik ve diğer üretim alanlarının

bulunduğu Kızılırmak ve Yeşilırmak’ın Karadeniz‘i de tehdit eder ölçüde kirlenmesi

devam etmektedir. Ülkesel boyutta gündemde olan bu problemin (Trakya’da Ergene

nehrinde olduğu gibi) daha da ağırlaşmadan etkili önlemlerin alınması ile acilen

çözülmesi gereklidir.

Türkiye’nin 26 milyon hektar olan tarım alanının % 90’ı sulanabilir nitelikte

olmakla birlikte, ekonomik olarak sulanabilir alanın oranı % 30 ile 8,5 milyon

hektardır. Ekonomik olarak sulanabilir alanın % 60’ı sulanmaktadır. 5,1 milyon hektar

sulanan alanın % 50’si DSİ, % 30’u KHGM ve % 20’si de halk sulaması şeklindedir.

113

TRC Güneydoğu AnadoluBölgesi’nin 3.373.188 hektar olan tarım arazisinin %

50 si (1.760.728 ha) sulanabilir nitelikte olup, ancak bunun % 40’ı halihazırda

sulanmaktadır. Bu oran Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. Yapılan sulamanın

% 26’sı KHGM, % 25’i DSİ ve geriye kalan % 49’luk kısım ise çiftçilerin kendi

imkanlarıyla yapılmaktadır.

Düzey 2 seviyesinde ise sulanabilir alanların TRC1 Alt Bölgesinde % 25’i,

TRC2 Alt Bölgesinde % 40’ı ve TRC3 de ise % 15’i sulanmaktadır. TRC1 Alt

Bölgesinde sulanan alanların % 60,5’i, TRC2 Alt Bölgesinde % 53,7’si ve TRC3 Alt

Bölgesinde ise % 51’i çiftçi imkanları ile sulanmaktadır. Bu durum bölgedeki tarımsal

sulamalar konusundaki devlet yatırımlarının yetersizliğinin bir göstergesidir.

Sulamayla ilgili mevcut yatırımların biran önce faaliyete geçirilmesi yanında yeni

yatırımlara da yer verilmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır.

Tablo 40. Türkiye ve TRC Bölgesi Tarımsal Sulama Durumu (2004)

KHGM DSİ

Adıyaman 279,241 156,393 11,951 18,085 41,623 71,659

Gaziantep 373,188 266,414 12,143 7,022 23,946 43,111

Kilis 103,280 72,000 470 370 11,160 12,000

TRC1 755,709 494,807 24,564 25,477 76,729 126,770

Şanlıurfa 1,146,434 494,191 22,331 141,610 146,696 310,637

Diyarbakır 809,890 506,556 8,698 13,249 69,587 91,534

TRC2 1,956,324 1,000,747 31,029 154,859 216,283 402,171

Batman 118,123 21,018 0 8,176 4,000 12,176

Mardin 362,658 139,156 0 6,700 58,566 65,266

Siirt 84,438 30,000 355 0 16,500 16,855

Şırnak 95,936 75,000 2,803 559 19,424 22,786

TRC3 661,155 265,174 3,158 15,435 98,490 117,083

TRC 3,373,188 1,760,728 58,751 195,771 391,502 646,024

TÜRKİYE 26,593,163 8,500,000 1,361,863 2,800,000 1,000,000 5,161,863

Halk

Sulaması

(ha)

Toplam

Sulanan

Arazi (ha)

İstatistiki

Bölge

Birimleri

Devlet Sulaması

(ha)Sulanabilir

Arazi

(ha)

Tarım Arazisi

(ha)

Kaynak: TRC Bölge İlleri İl Tarım Müdürlükleri

114

Türkiye’de bilinçsiz sulama uygulamaları ve sulama şebekelerinin çoğunun

eski kanallar olması tarımda aşırı su kullanımına yol açmaktadır. Suyun aşırı

kullanımı sulama randımanını düşürmekte ve tuzlulaşma, göllenme ile kirlilik gibi

çevresel sorunlara da neden olmaktadır. Sulamadan beklenen yararın sağlanması ve

sürdürülebilir bir tarımsal üretim için tesviye, toplulaştırma ve drenaj sistemleri gibi

tarla içi geliştirme çalışmaları, sulama sistemleri ile birlikte ele alınmalı, birbirlerine

koşut biçimde inşa edilmeli ve birlikte işletmeye açılmalıdır.

Üreticilerin sulama bilgi ve becerilerinin artırılması, çağdaş bir sulama bilincinin

yerleşmesi için etkin çalışan bir çiftçi eğitim yayım sistemi kurulmalıdır. Aşırı sulama

alışkanlığının önüne geçmek için çiftçi eğitim çalışmalarına önem verilmelidir.

Türkiye’de tarımsal sulamalarda su kaynağının yaklaşık % 75’i

kullanılmaktadır. Bu denli büyük hacimlerde su tüketilen sektörde, suyun

kullanımından sorumlu organlar konusunda tam bir kargaşa yaşanmaktadır. Su

kaynaklarımızın yeterli etkinlikte planlanamamasında, yetki dağılımının ve eşgüdüm

eksikliğinin rolü büyüktür. Köy tüzel kişiliklerinden belediyelere, kişilere,

kooperatiflere, özel idarelere değin değişen yelpazede bir yetki ve sorumluluk

dağınıklığı olup, ortada sorumluluk sahibi birliklerin kuruluşunu düzenleyen bir yasa

yoktur. Suyun israfına ve çevresel zararlara yol açan bu dağınıklık da VII. ve VIII.

BYKP’larında hazırlanması öngörülen “ Su Yasası” nın ne denli önemli ve ivedi bir

gereklilik olduğunu göstermektedir.

Bölgemizin toprak ve su kaynaklarının korunması, geliştirilmesi, ulusal ve

uluslararası politikalara uygun olarak kullanılması yalnızca bugünün ihtiyacına değil

gelecek kuşakların refah ve mutlulukları da gözetilerek planlanmalıdır. Bunun için

eşsiz iklim, toprak, su kaynakları ve biyolojik çeşitliliğe sahip bölgemiz kaynaklarının

insan ve doğal kaynak planlaması birlikte ele alınarak korunmalı ve kullanılmalıdır.

115

4.3. Tarımsal Yapı

Ülkemizdeki tarım işletmeleri, işletme büyüklükleri bakımından yeterli genişliğe

sahip olmayıp, tarımsal yapının oransal olarak büyük çoğunluğunu küçük tarım

işletmeleri oluşturmaktadır. Çiftçi bazındaki işletmelerin işledikleri arazi miktarı; sınırlı,

birbirinden uzak ve çok sayıda parçalardan meydana geldiği için bunlar üzerinde

düzenli işletmeler kurulamamakta ve mevcut durumu ile istenilen üretim artışı

sağlanamamaktadır.

Ülkemiz tarım işletmelerinin sayısı parçalanmadan dolayı devamlı artmaktadır.

1950 yılında 2.274.675 olan işletme sayısı, 1970 yılında 3.058.900’e, 1980 yılında ise

3.558.815’e ve 1991 yılında 3.966.822’e ulaşmıştır. Ülkemizde işletme sayıları

1950’den beri devamlı artış göstermiş 1970–1980 yılları arasında işletme sayısında

% 16,3’lük artış olurken, parsel sayısında % 48,9’luk bir artış olmuştur. Bu

göstergeler tarım işletmelerinin sürekli parçalandığını göstermektedir. Tarımsal

işletmelerde 1991–2001 yılları arasında yaklaşık % 23’lük bir azalma söz konusu

olup, bunun sebepleri arasında; iç göç, toplulaştırma, küçük parsellerin tarım dışı

tahsisi, büyük sermaye sahiplerinin arazi yatırımları ve 1991–2001 yılları arasında

yaşanan ekonomik krizler sayılabilir.

2001 yılı Genel Tarım Sayımı (GTS) sonuçlarına göre tüm köyler ile nüfusu 25

binden az olan il ve ilçe merkezlerinde bulunan 6.189.351 hane halkının % 66’sı

tarımsal faaliyette bulunmaktadır. Tarımsal faaliyetle uğraşan 4.106.983 hane halkı

221.562.345 dekar arazi işlemektedir. Tüm köyler ve nüfusu 5 binden az olan ilçe

merkezlerinde toplam 3.076.650 adet tarımsal işletme ile bu işletmelerin tasarrufunda

184.348.232 dekar arazi tespit edilmiştir.

2001 GTS Tarımsal İşletmeler (hane halkı) Anketi sonucuna göre Türkiye’de

tarım işletmelerinin % 99,8’i, toplam arazinin ise % 97,6’sı tek bir hane halkı

işletmeleri tarafından işletilmektedir.

Türkiye’de tarımsal işletmeler 1991 GTS ‘de % 32,1, 2001 yılı GTS’ de % 31,5

oranları ile 20–49 dekar büyüklüğündeki arazi grubunda yoğunlaşmıştır. 1991–2001

116

yılı GTS’ de işletmeler 100–199 dekar arazi grubunda yoğunlaşmış, bu miktar 1991

yılı GTS’ de toplam arazinin % 20,9’unu, 2001 yılı GTS’ de toplam arazinin % 23,8’ini

100–199 dekar arasındaki işletmeler oluşturmuştur.

1980 yılı GTS sonucuna göre Türkiye’de ortalama arazi büyüklüğü 65,8 dekar,

1991 yılı GTS’na göre 59,1 dekar, 2001 yılı GTS’na göre 59,9 dekar olarak

belirlenmiştir.

Ortalama işletme büyüklüğünün en fazla olduğu iller Şanlıurfa (194,8 da),

Eskişehir (166 da), Ankara (163,9 da), Kırşehir (140,6 da), en az olduğu iller ise Rize

(11,5 da), Trabzon (15,2 da) ve bölgemizde yer alan Zonguldak (17,4 da)’tır.

Türkiye’de 1980 tarım sayımında 27.764.028 hektar olan tarım alanımız, 1991

yılında 23.263.931 hektar, 2001 yılında 18.434.823 hektar olarak belirlenmiştir. Kırsal

kesimde yaşayan nüfusun baskısı ve miras hukukunda önleyici hükümlerin olmaması

nedeniyle topraklarımız devamlı parçalanmış, tarım işletmelerimiz çoğalmış ve

işletmelerin kullandıkları tarım toprakları devamlı küçülmüştür. Ancak 1991 sayımına

kadar artış gösteren işletme sayısı 1991–2001 döneminde azalma göstermiştir.

Bitkisel üretim yapan işletmeler açısından bakıldığında; Türkiye’de tarımsal

üretimin içerisinde bitkisel üretim hakimdir. 2002 yılı itibariyle toplam bitkisel üretim

miktarı 98 milyon ton olup, bunun 60,1 milyon tonu tarla ürünlerine, 23,7 milyon tonu

sebzelere, 14 milyon tonu ise meyve ürünlerine aittir.

Hayvansal üretim yapan işletmeler açısından Türkiye önemli potansiyeli

barındıran bir ülke olmasına rağmen özellikle 1980 sonrası süreçte hayvan varlığı ve

işletmelerinde önemli azalmalar görülmüştür. 1928 yılında 6,9 milyon baş sığır varlığı,

1950 yılına kadar çok hızlı artış göstere,milyon başa düşmüştür. Aynı şekilde koyun

varlığında da düşüş görülerek 1982 yılında 49,6 milyon olan koyun sayısı 2002’de

25,2 milyona düşmüştür.

117

Tablo 41. TRC1 Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu (2001)

Arazi Miktarı Arazi Miktarı Arazi MiktarıArazi

Miktarı

(da) (da) (da) (da)

Arazisi

Olmayan2,999 0 0 0 0 0 2,999 0 24,996 5,835

<5 2,803 10,520 1,865 6,628 938 3,892 0 0 7,290 3,151

5-9 7,144 55,625 4,502 33,931 2,643 21,694 0 0 82,281 8,503

10-19 10,409 177,305 8,220 140,071 2,189 37,234 0 0 87,588 15,623

20-49 23,787 975,110 17,279 706,955 6,509 268,155 0 0 263,466 31,976

50-99 14,994 1,236,310 11,468 945,777 3,526 290,533 0 0 212,430 23,423

100-199 10,320 1,814,420 8,501 1,478,752 1,819 335,668 0 0 192,683 19,822

200-499 5,016 2,039,340 3,558 1,263,872 1,457 775,468 0 0 142,678 6,169

500-999 595 530,510 465 402,127 130 128,383 0 0 12,498 583

1000-2499 338 685,030 285 574,740 53 110,290 0 0 14,581 1,634

2500-4999 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

5000 + 6 32,920 6 32,920 0 0 0 0 1,041 0

Toplam 78,411 7,557,090 56,149 5,585,773 19,264 1,971,317 2,999 0 1,041,532 116,719

Yalnız Bitkisel Üretim

Yapan

Yalnız Hayvansal

Üretim YapanArazi

Büyüklüğü

(da)

Hayvan Sayısı

İşletme

Sayısı

İşletme

Sayısı

İşletme

Sayısı

İşletme

SayısıK.Baş B.Baş

ToplamBitkisel ve Hayvansal

Üretim Yapan

Kaynak: TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İl Tarım Müdürlükleri

TRC1 Alt Bölgesinde arazi büyüklüğü açısından en fazla işletme sayısı 23.787

ile 20–49 dekar aralığındadır. Bunu 14.994 işletme ile 50 -99 dekar arası işletmeler

ikinci sırada takip etmektedir. Üçüncü sırayı 10.409 işletme ile 10–19 dekar işletmeler

almaktadır.

Türkiye’de ortalama işletme büyüklüğü 59,9 dekar; TRC1 Alt Bölgesinde ise

96,3 dekardır.

TRC1 Alt Bölgesinde yalnız bitkisel üretim yapan 6.509 işletme ile 20–49

dekar arazili işletmeler ilk sırada gelmektedir. 20–49 dekar ve bunun altında üretim

118

yapan 12.279 adet işletme vardır. Alt Bölge içerisinde yalnız bitkisel ürün yetiştiriciliği

yapan işletmelerin oranı % 24,5 olup, toplam arazilerin % 26’sına sahiptirler.

TRC1 Alt Bölgesinde yalnız hayvansal üretim yapan 2999 işletme

bulunmaktadır. Alt Bölge içerisinde yalnız hayvansal ürün yetiştiriciliği yapan

işletmelerin oranı % 3,8 olup, hiç arazileri bulunmamaktadır. TRC1 Alt Bölgesinde

bitkisel ve hayvansal üretim yapan 17.279 işletme ile 20–49 dekar arazili işletmeler ilk

sırada gelmektedir. Alt Bölge içerisinde bitkisel ve hayvansal ürün yetiştiriciliği yapan

işletmelerin oranı % 71,7 olup, toplam arazilerin % 74’üne sahiptirler.

Tabloda da görüldüğü gibi toplam işletme sayısı 78.411 adet olup, Türkiye

toplam işletme sayısına oranı % 2,8’dir. Alt Bölgede 1.041.532 adet küçükbaş

hayvan bulunmakta olup bunlar 20–199 dekar arasında araziye sahip olan

işletmelerde yoğunlaşmaktadır.



Miktarı

(da) (da) (da) (da)

Arazisi

Olmayan8,235 0 0 0 0 0 8,235 0 414,429 74,738

<5 1,681 6,064 1,133 3,741 548 2,323 0 0 17,582 6,726

5-9 2,989 22,975 2,332 17,645 657 5,330 0 0 27,629 9,715

10-19 12,730 219,822 9,248 160,470 3,482 59,352 0 0 148,491 31,764

20-49 24,092 1,035,190 14,619 633,536 9,473 401,654 0 0 294,868 59,417

50-99 18,801 1,528,216 11,208 907,760 7,593 620,456 0 0 434,523 51,569

100-199 16,364 2,997,168 12,089 2,193,927 4,275 803,241 0 0 495,813 55,680

200-499 13,027 5,252,396 8,004 3,030,632 5,023 2,221,764 0 0 361,684 54,187

500-999 2,936 2,791,109 1,850 1,822,594 1,086 968,515 0 0 165,772 10,837

1000-2499 1,533 2,990,526 1,054 2,126,264 479 864,262 0 0 55,457 16,069

2500-4999 99 405,052 84 355,636 15 49,416 0 0 22,605 374

5000 + 4 2,314,722 4 2,314,722 0 0 0 0 72,839 2,616

Toplam 102,491 19,563,240 61,625 13,566,927 32,631 5,996,313 8,235 0 2,511,692 373,692


Üretim Yapan


Yapan

Yalnız Hayvansal

Üretim YapanArazi

Büyüklüğü

(da)

Hayvan Sayısı

İşletme

Sayısı

İşletme

Sayısı

İşletme

Sayısı

İşletme



119

TRC2 Alt Bölgesinde bulunan 102.491 işletmenin 24.092’si 20–49 dekar arazi

büyüklüğüne sahiptir. Bunu 18.801 işletme ile 50–99 dekar ve 16.364 işletme ile

100–199 dekar arasındaki işletmeler izlemektedir. Arazi miktarı bakımından ise

3.693.438 dekar ile 200–499 dekar aralığındaki işletmeler ilk sıradadır. Alt Bölgedeki

ortalama işletme büyüklüğü 190,8 dekar ile bölge ve Türkiye ortalamasının

üzerindedir.

Alt Bölgedeki tarım işletmelerinin % 60,2’si hem bitkisel hem de hayvansal

üretim yapan işletmeler olup, toplam arazi varlığının % 69,3‘üne sahiptirler. Bu

işletmeler 200–499 dekar aralığında yoğunlaşmaktadırlar.

Yalnızca bitkisel üretim yapan işletmeler; toplam işletme sayısının % 31,8’ini

ve toplam arazi varlığının % 30,7’sını oluşturmaktadırlar. Alt Bölgede 2.511.692 adet

küçükbaş hayvan bulunmakta olup bunlar 50-199 dekar arasında araziye sahip olan

işletmelerde yoğunlaşmaktadır.

TRC2 Alt Bölgesinde yalnız hayvansal üretim yapan 8.235 işletme

bulunmaktadır. Alt Bölge içerisinde yalnız hayvansal ürün yetiştiriciliği yapan

işletmelerin oranı % 8 olup, hiç arazileri bulunmamaktadır.

120



Miktarı

(da) (da) (da) (da)

Arazisi

Olmayan4,504 0 0 0 0 0 4,504 0 139,541 8,269

<5 9,388 21,157 7,475 15,962 1,913 5,195 0 0 77,238 12,129

5-9 7,515 50,327 6,450 42,939 1,052 7,296 13 92 78,627 7,718

10-19 12,910 167,841 9,485 120,762 3,258 45,409 167 1,670 205,952 38,619

20-49 17,341 538,841 15,391 472,760 1,950 66,081 0 0 314,769 22,720

50-99 12,391 855,535 10,263 693,584 2,128 161,951 0 0 213,229 15,850

100-199 9,991 1,337,517 7,954 1,062,873 2,037 274,644 0 0 211,766 15,574

200-499 7,582 2,182,812 4,716 1,348,223 2,866 834,589 0 0 168,623 11,715

500-999 1,416 829,084 900 539,721 516 289,363 0 0 34,885 3,445

1000-2499 419 624,469 332 502,048 87 122,421 0 0 8,971 1,791

2500-4999 1 3,967 0 0 1 3,967 0 0 0 0

5000 + 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Toplam 83,458 6,611,550 62,966 4,798,872 15,808 1,810,916 4,684 1,762 1,453,601 137,830

Arazi

Büyüklüğü

(da)

Hayvan Sayısı

İşletme

Sayısı

İşletme

Sayısı

İşletme

Sayısı

İşletme



Üretim Yapan


Yapan

Yalnız Hayvansal

Üretim Yapan


TRC3 Alt Bölgesinde arazi büyüklüğü açısından en fazla 20–49 dekarla

17.341 işletme vardır. Bunu 12.910 işletme ile 10–19 dekar arası işletmeler ikinci

sırada takip etmektedir. Üçüncü sırayı 12.391 işletme ile 50–99 dekar arasında

araziye sahip işletmeler almaktadır. Alt Bölgedeki ortalama işletme büyüklüğü 79

dekardır. Türkiye işletme ortalama büyüklüğü 59,9 dekar olduğuna göre TRC3 Alt

Bölgesinin 83.458 işletmesinden yaklaşık 31.800 işletmesi ortalamaya yakın ve onun

üzerindeki işletmelerdir. Bu oran % 38’ e tekabül etmektedir.

TRC3 Alt Bölgesinin 6.611.550 dekar arazisinin 5.833.384 dekarlık kısmı

ortalama işletme büyüklüğü olan 79 dekar arazi miktarının üzerindeki işletmelere

aittir.

Alt Bölgedeki tarım işletmelerinin % 75,4’ü hem bitkisel hem de hayvansal

üretim yapan işletmeler olup, toplam arazi varlığının % 72.7’sine sahiptirler. Bu

121

işletmeler 20–49 dekar aralığında yoğunlaşmaktadırlar. Yalnızca bitkisel üretim

yapan işletmeler; toplam işletme sayısının % 18,9’ini ve toplam arazi varlığının %

27.4 ünü oluşturmaktadırlar. TRC3 Alt Bölgesinde yalnız hayvansal üretim yapan

4684 işletme bulunmaktadır. Alt Bölge içerisinde yalnız hayvansal ürün yetiştiriciliği

yapan işletmelerin oranı % 5,6 olup, arazi varlığının %0,02ini oluşturur.

Alt Bölgede 1.453.561 adet küçükbaş hayvan bulunmakta olup bunlar 10-199

dekar arasında araziye sahip olan işletmelerde yoğunlaşmaktadır. Tarımsal işletme

büyüklükleri bakımından bölgedeki işletmelerin % 73,9’u 50 dekardan küçük

işletmelerdir. Bu işletmeler toplam arazi miktarının % 11,7’sini oluşturmaktadır. Küçük

işletmelerin oranı Türkiye ortalamasından daha yüksektir.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki işletmeler genel olarak Türkiye

ortalamasının üzerinde, ancak ekonomik olmayan işletmelerdir. Genellikle bölgedeki

işletmelerin büyük çoğunluğu işledikleri arazi bakımından yetersiz, parçalı, makineli

tarıma uygun olmayan, dağınık yapıda aile işletmeleridir.

122

Tablo 44. TRC Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu

Arazi Miktarı Arazi Miktarı Arazi Miktarı Arazi Miktarı

(da) (da) (da) (da)

Arazisi Olmayan 15,738 0 0 0 0 0 15,738 0 578,966 88,842

<5 13,872 37,741 10,473 26,331 3,399 11,410 0 0 102,110 22,006

5-9 17,649 128,927 13,284 94,515 4,352 34,320 13 92 188,537 25,936

10-19 36,049 564,968 26,953 421,303 8,929 141,995 167 1,670 442,031 86,006

20-49 65,221 2,549,241 47,289 1,813,251 17,932 735,990 0 0 873,103 114,113

50-99 46,186 3,620,061 32,939 2,547,121 13,247 1,072,940 0 0 860,182 90,842

100-199 36,675 6,149,105 28,544 4,735,552 8,131 1,413,553 0 0 900,262 91,076

200-499 25,624 9,474,548 16,278 5,642,727 9,346 3,831,821 0 0 672,985 72,071

500-999 4,947 4,150,603 3,215 2,764,442 1,732 1,386,161 0 0 213,155 14,865

1000-2499 2,290 4,300,025 1,671 3,203,052 619 1,096,973 0 0 78,969 19,494

2500-4999 100 409,019 84 355,636 16 53,383 0 0 22,605 374

5000 + 10 2,347,642 10 2,347,642 0 0 0 0 73,880 2,616

Toplam 264,361 33,731,880 180,740 23,951,572 67,703 9,778,546 15,918 1,762 5,006,785 628,241

Arazi

Büyüklüğü (da)

Hayvan Sayısı

İşletme Sayısı İşletme Sayısı İşletme Sayısı İşletme Sayısı K.Baş B.Baş

ToplamBitkisel ve Hayvansal Üretim

YapanYalnız Bitkisel Üretim Yapan Yalnız Hayvansal Üretim Yapan


123

Türkiye genelinde hayvancılık faaliyetinde bulunan işletmeler göz önüne

alındığında, işletme başına ortalama küçükbaş hayvan sayısı 12,8 baş, büyükbaş

hayvan sayısı ise 5,2 baştır. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde ise bir işletmeye

düşen ortalama küçükbaş sayısı 18,9, büyükbaş sayısı ise 2,37 baştır. Alt Bölgeler

bazında baktığımızda, bir işletmedeki ortalama küçükbaş hayvan sayısı TRC1’ de 13,3

baş, TRC2’de 24,5 ve TRC3’te 17,4 baştır. Bir işletme için ortalama büyükbaş hayvan

sayısı ise TRC1 Alt Bölgesinde 1,5 baş, TRC2 Alt Bölgesinde 3,6 baş ve TRC3 Alt

Bölgesinde 1,7 baştır.

Bölgede bir işletmeye düşen ortalama küçükbaş hayvan sayısı Türkiye

ortalamasının üzerinde iken, büyükbaş hayvan sayısı ise ülke ortalamasının altındadır.

Tablo 46 incelendiğinde TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde ortalama işletme

büyüklüğünün 128 dekar olduğu görülmektedir. TRC2 (191 da) alt bölgesi bölge

ortalamasının üzerinde iken, TRC3 (79 da) ve TRC1 (96 da) Alt Bölgeleri bölge

ortalamasının altındadır.

Türkiye’deki işletmelerin % 8.6 sı TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yer

almaktadır. Bölgedeki işletme sayısı bakımından % 39 ile TRC2 Alt Bölgesi ilk sırada

yer alırken, % 31 ile TRC3, % 30 ile TRC1 Alt Bölgeleri takip etmektedir.

Bölge içerisinde arazi dağılımına baktığımızda; Düzey 2 seviyesinde Toplam

arazi miktarı bakımından TRC2 % 58 ile ilk sırada yer alırken, % 22 ile TRC1 ve % 20

ile TRC3 onu takip etmektedir. Bu oranlar bitkisel ve hayvansal üretim yapan

işletmelerde TRC2 de % 57 TRC1 de % 23 ve TRC3 de % 20 iken Yalnız bitkisel

üretim yapan işletmeler de TRC2 de % 61 TRC1 de % 20 ve TRC3 de % 19

şeklindedir.

.

124

Tablo 45. G.D.A. Bölgesinde Tarımsal İşletme ve Arazi Durumu ve Türkiye Kıyaslaması


Miktarı

(da) (da) (da) (da)

TRC1 78,412 7,557,090 56,149 5,585,773 19,264 1,971,317 2,999 0 1,041,532 116,719

TRC1/TRC

(%)30 22 31 23 28 20 19 0 21 19

TRC2 102,491 19,563,240 61,625 13,566,927 32,631 5,996,313 8,235 0 2,511,692 373,692

TRC2/TRC

(%)39 58 34 57 48 61 52 0 50 59

TRC3 83,458 6,611,550 62,966 4,798,872 15,808 1,810,916 4,684 1,762 1,453,601 137,830

TRC3/TRC

(%)31 20 35 20 23 19 29 100 29 22

TRC 264,361 33,731,880 180,740 23,951,572 67,703 9,778,546 15,918 1,762 5,006,825 628,241

TRC/TR

(%)8.6 18.3 8.7 17.9 7.3 19.4 21.9 0.4 18.2 5.6

TR 3,076,650 184,348,232 2,074,439 133,438,277 929,582 50,477,939 72,629 432,014 27,551,003 11,147,438

Yalnız Hayvansal

Üretim Yapan

K.Baş B.Baş

Hayvan Sayısı

İşletme

Sayısı

Toplam

Araziİşletme

Sayısı

İşletme

Sayısı

İşletme

Sayısı


Üretim Yapan


Yapan


Tablo 46. Türkiye ve TRC G.D.A.B. nde İşletme Sayıları ve Büyüklüklerinin Oransal Mukayesesi

0-49 47,143 31.7 26 49,727 33.5 26 51,658 34.8 15 148,528 7.4 22 2,013,646 19.5

50-99 14,994 32.5 82 18,801 40.7 81 12,391 26.8 69 46,186 8.2 78 560,049 68.1

100-199 10,320 28.1 176 16,364 44.6 183 9,991 27.2 134 36,675 11.2 168 327,363 134.1

200-499 5016 19.6 407 13,027 50.8 403 7,582 29.6 288 25,625 16.7 370 153,685 273.8

500 + 939 12.8 1330 4,572 62.2 1859 1836 25.0 794 7,347 33.5 1525 21,907 954.8

Toplam 78,412 29.7 96 102,491 38.8 191 83,458 31.5 79 264,361 8.6 128 3,076,650 59.9

İşletme

Sayısı

Ort. İşl.

Büyük.

(da)

İşl.

Sayı.

TR'ye

Oranı

(%)

Ort. İşl.

Büyük.

(da)

İşletme

Sayısı

TRC TR

İşletme

Sayısı

İşl.

Sayı.

TRC'e

Oranı

(%)

Ort. İşl.

Büyük.

(da)

İşletme

Sayısı

İşl.

Sayı.

TRC'e

Oranı

(%)

İşletme

Sayısı

İşl. Sayı.

TRC'e

Oranı

(%)

Ort. İşl.

Büyük.

(da)

İşle

tme

Bü

yü

klü

ğü

(da

)

TRC1 TRC2 TRC3

Ort. İşl.

Büyük.

(da)


125

4.3. 1. Örtü Altı (Sera) Alanları

Örtüaltı tarımı, bitkilerin mevsimleri dışına kaydırılarak ya da mevsimleri dışında

yetiştirilmesini olanaklı kılan bir yetiştiricilik şeklidir. Farklı uygulamaları olan örtüaltı

tarımında; yüzey örtüleri, bitki üzerine serilen örtüler, konstrüksiyonlu ya da

konstrüksiyonsuz alçak plastik tüneller altında yapılan yetiştiriciliklerde sadece güneşin

sunduğu enerjiden faydalanarak erkencilik sağlanırken, seralarda tarla koşullarında

yetiştiriciliğin mümkün olmadığı aylarda sera içerisinde iklim kontrolü sağlanarak

(sıcaklık, nem, ışıklandırma, CO2 gübrelemesi) yetiştiricilik yapılır.

Örtüaltı yetiştiriciliği ticari olarak 19. yüzyılın başlarında Kuzey Avrupa

ülkelerinde başlamış ancak 2. Dünya Savaşından sonra gelişme göstermiştir. 1960’lı

yıllarda plastiğin tarımda kullanılmaya başlamasıyla ılıman (Akdeniz) iklimin hüküm

sürdüğü bölgelere kaymış, 1970’li yılarda yaşanan enerji krizinden sonra ısıtma

giderlerinin yükselmesiyle birlikte örtüaltı yetiştiriciliği Akdeniz havzasında daha da hızlı

yayılmıştır. Son yıllarda Asya ülkelerinde de örtüaltı tarımının yaygınlaştığı

görülmektedir.

Türkiye iklim koşulları ve jeotermal enerji gibi yenilenebilir enerji kaynakları

açısından önemli bir potansiyele sahip olmasına rağmen bu potansiyelden yeterince

faydalandığını söylemek mümkün değildir. Ülkemizdeki sera işletmelerinin teknoloji

kullanımlarını, seraların yapısal özelliklerini ve büyüklüklerini dikkate alarak ikiye

ayırmak mümkündür.

Küçük ölçekli aile işletmelerinde teknoloji kullanımı sınırlı olup, üretim genellikle

don zararından korunmaya yönelik önlemlerin alındığı basit yapılar altında

sürdürülmektedir. Havalandırmanın yetersiz olduğu bu seralarda insan sağlığı ve çevre

açısından tehlike oluşturan sentetik kimyasallar (ticari gübre, pestisit, hormon vb)

bilinçsiz kullanılmakta ve ardı ardına aynı türlerin yetiştiriciliği yapılmaktadır. Ayrıca,

girdilerin yüksekliği, pazarlama güçlükleri, üretici örgütlerinin olmayışı gibi sorunlar

nedeniyle seralarda babadan veya komşudan öğrenilen şekilde üretime devam

edilmektedir.

126

Cam sera işletmelerinin % 91’i, plastik sera işletmelerinin % 64’ü 3 dekardan

daha küçük işletmelerdir. Cam seraların % 18’i 1 dekardan küçük, % 64’ü 1–2 dekar

arasında, % 9’u 2-3 dekar arasında ve % 9’u da 3 dekardan daha büyüktür. Plastik

seralarda ise % 9’u 1 dekardan küçük, % 56’sı 1–2 dekar arasında, % 19’u 2–3 dekar

arasında ve % 16’sı da 3 dekardan daha büyüktür.

Tablo 47. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Örtüaltı Alanların Dağılımı

Adıyaman 0 33 0 0 33

Gaziantep 0 19 0 0 19

Kilis 0 2 0 0 2

TRC1 0 54 0 0 54

Şanlıurfa 20 124 16 20 180

Diyarbakır 5 0 60 14 79

TRC2 25 124 76 34 259

Batman 0 12 0 0 12

Mardin 0 20 0 0 20

Siirt 0 21 0 0 21

Şırnak 0 0 0 0 0

TRC3 0 53 0 0 53

TRC 25 231 76 34 366

TRC / TR (%) 0,04 0,1 0,1 0,0 0,1

TÜRKİYE 70.111 166.605 61.088 185.440 483.244

Alçak Plastik

Tünel Alanı (da)

Toplam Kapalı

Alanı (da)

İstatistiki Bölge

Birimleri

Cam Sera

Alanı (da)

Plastik Sera

Alanı (da)

Yüksek

Plastik Tünel

Alanı (da)

Kaynak: Bölge İlleri İl Tarım Müdürlükleri(2005)

Ülkemizde örtüaltı yetiştiriciliği seralarda ve alçak plastik tüneller altındaki

tarımsal üretimi kapsamaktadır. Toplam örtüaltı alanımız 2003 yılı itibariyle 483.244 da

olup, bu alanın % 34,5’i (166.605 da) plastik sera, % 14,5’i (70.711 da) cam sera ve %

51’i (246.528 da) yüksek ve alçak plastik tünellerden oluşmaktadır.

127

TRC Güneydoğu Bölgesindeki toplam örtüaltı alanı 366 da ile Türkiye içinde %

0,1’lük bir paya sahiptir. Bölgedeki toplam örtüaltı alanının % 63’ü (231 da) plastik sera,

% 7,5’i (25 da) cam sera ve % 30’u (110 da) yüksek ve alçak plastik tünellerden

oluşmaktadır.

Bölgedeki toplam örtüaltı alanının % 70,7’si (259 da) TRC2 Alt Bölgesinde, %

14.4’ü TRC3 de ve % 14,7’si TRC1 Alt Bölgesinde yer almaktadır. Bölge içerisinde

örtüaltı alanı bakımından TRC2 Alt Bölgesi öne çıkmaktadır. Bölgede 25 da olan cam

sera alanının tamamı, plastik seraların % 54’ü, alçak ve yüksek plastik tünellerin ise

tamamı TRC2 Alt Bölgesinde bulunmaktadır.

Örtüaltında yetiştirilen ürünlerin % 100’ünü sebze türleri oluşturmaktadır.

Örtüaltında üretimi yapılan sebze türleri içerisinde % 90’lık üretim payı ile meyvesi

yenen sebzeler ilk sırayı almakta; bunu (% 10) yaprağı yenen sebzele izlemektedir.

Tablo 48. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Örtüaltı Sebze Üretim Miktarları

Meyvesi Yenen

Sebzeler

Yaprağı Yenen

Sebzeler

Baklagil

SebzeleriToplam

Adıyaman 242 0 0 242

Gaziantep 700 0 0 700

Kilis 32 0 0 32

TRC1 974 0 0 974

Şanlıurfa 1.904 34 0 1.938

Diyarbakır 434 351 785

TRC2 2.338 385 0 2.723

Batman 45 0 0 45

Mardin 251 9 0 260

Siirt 251 0 0 251

Şırnak 0 0 0 0

TRC3 547 9 0 556

TRC 3.859 394 0 4.253

TRC / TR (%) 0,1 0,9 0,0 0,1

TÜRKİYE 4.336.773 45.209 22.100 4.404.082

Üretim (Ton)

İstatistiki Bölge

BirimleriÜretim (Ton)Üretim (Ton) Üretim (Ton)

Kaynak: TRC Güneydoğu Bölge İlleri İl Tarım Müdürlükleri(2005)

128

Toplam 4.404.082 ton olan örtüaltı sebze üretiminin % 0,1’i (4243 ton)

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde gerçekleşmektedir. Ayrıca meyvesi yenen sebzelerin

% 0,1’i (3859 ton) ve yaprağı yenen sebzelerin ise % 0,9’u (394 ton) bölgemizde

üretilmektedir. Örtüaltı alanında olduğu gibi bölge üretiminde de TRC2 Alt Bölgesi öne

çıkmakta olup, meyvesi yenen sebzelerin % 60.5’i, yaprağı yenen sebzelerin % 97.7’si

ve toplamda ise % 64’ü bu Alt Bölgede yetiştirilmektedir.

4.4.Tarımsal Üretim Sistemi

Gıda, tekstil, sağlık ve son zamanlarda biodizel olarak kullanılan yakıt sektörleri

için gerekli hammaddeleri temin etmek amacıyla arazi üzerinde yapılan faaliyetler,

tarımsal üretim kavramı içerisinde yer alır.

Ülkemizin tarımsal arazi potansiyelinin önemli bölümlerinden birini oluşturan

Güneydoğu Anadolu Bölgesi, az engebeli büyük düzlüklerden oluşmaktadır. Arazi

varlığı yaklaşık 7.5 milyon hektar olup, bu alanın yaklaşık 3.1 milyon hektarı tarıma

elverişli alanlardır. Bölgenin arazi varlığı ülkemiz arazi varlığının %9.6'sını

oluşturmaktadır.

Bölge'de iklim, topografya ve ana madde farklılıkları nedeniyle çeşitli büyük

toprak gurupları oluşmuştur. Güneydoğu Anadolu Bölgesi toprakları genellikle kireçli

ana kayanın özelliklerini taşımaktadır. Bu nedenle Bölge topraklarının çoğunu Kırmızı

Kahverengi Topraklar ve Kahverengi Toprak grupları oluştururlar.

Tarımsal üretim için gerekli toprak kaynakları ve iklim açısından çok uygun

koşullara sahip olan bölgede, en önemli kısıt özellikle yaz aylarında yağışın

yetersizliğidir. Güneş enerjisi potansiyeli bakımından zengindir. Akdeniz bölgesinde

olduğu gibi yılda 2-3 ürün alınmasını çağrıştıran Güneydoğu Anadolu Bölgesi,

yağışların kıt olması (ova kesimlerde 300-350 mm) ve yaz aylarında yağışın hiç

olmaması, güneş enerjisinden faydalanma imkanını ortadan kaldırmaktadır.

Kışları yağışlı, yazları kurak ve yıllık yağış miktarının aylara dağılımın düzensiz

olması, vejetasyon döneminde yeterli nemin bulunmaması gibi faktörler Bölgede bitki

desenini sınırlandırmaktadır. Vejetasyon dönemindeki yağış miktarı, hava nemi ve hava

129

sıcaklığı yakın zamana kadar bölgede kuru tarım sistemini zorunlu kılmakta iken

barajların devreye girmesiyle sulu tarım sistemine geçilmiştir. Sulu arazilerde yetişen

bitki deseni beraberinde değişik sanayi tesislerini getirmiştir. Kuru tarım sisteminde

Bulgur, un, fıstık işleme sanayi mevcut iken, sulu tarım sisteminde bu tesislere ilave

olarak tekstil, salça, biber, meyve işleme ve biodizel tesisleri kurulmuştur.

Gıda, tekstil, sağlık ve son zamanlarda bio dizel olarak kullanılan yakıt sektörleri

için gerekli hammaddeleri temin etmek amacıyla arazi üzerinde yapılan faaliyetler,

tarımsal üretim kavramı içerisinde yer alır.

4.4.1. Bitkisel Üretim

Güneydoğu Anadolu Bölgesi 3.373.188 ha tarım alanı ile Türkiye tarım alanının

%13’ ünü teşkil etmektedir. İşlenen tarla alanında bölge, ülke genelinde % 15 ekilen

sahaya sahiptir. Nadasa bırakılan alanda ise % 6 düzeyindedir. Sebze bahçeleri

alanında % 10 ve meyvelik alanlarında Türkiye genelindeki meyveliklerin % 14’ üne

sahiptir.

Alt bölgeler bazında en fazla tarım alanı II. alt bölgede bulunmaktadır. Bu alt

bölgede yer alan Şanlıurfa hem alt bölgede hem de bölge genelinde en fazla tarım

alanına sahiptir. Ekili alan, nadasa bırakılan ve sebze alanlarında benzer bir durum

görülmektedir. Meyvelik alanlarında ise I. alt bölge lider konumdadır. Gaziantep il

olarak 150.908 ha ile bölge genelinde en fazla meyvelik alanına sahiptir.

130

Tablo 49. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Tarım Arazilerinin Dağılımı (ha)

İLLER

Toplam

Tarım Alanı

(1)

İşlenen Tarla Alanı Sebze

Bahçeleri (2)

Meyvelikler

(3) Ekilen Nadas

Gaziantep 373.188 193.979 18.386 9.915 150.908

Adıyaman 279.241 235.013 200 5.183 38.845

Kilis 103.280 52.398 8.370 11.353 31.159

TRC1 755.709 481.390 26.956 26.451 220.912

Şanlıurfa 1.146.434 938.218 90.675 20.549 96.992

Diyarbakır 809.890 682.023 84.689 18.296 24.882

TRC2 1.956.324 1.620.241 175.364 38.845 121.874

Mardin 362.658 288.822 46.020 8.494 19.322

Batman 118.123 105.715 3.000 4.252 5.156

Şırnak 95.936 91.411 1.535 994 1.996

Siirt 84.438 46.475 24.833 1.942 11.188

TRC3 661.155 532.423 75.388 15.682 37.662

TRC

G.D.A.Bölgesi 3.373.188 2.634.054 277.708 80.978 380.448

TRC % 13 15 6 10 14

TÜRKİYE 26.027.240 17.562.656 4.990.882 817.852 2.655.850

Kaynak: DİE Tarımsal Yapı, 2003

4.4.1.1. Tarla Bitkileri Üretimi

İnsanların gereksinim duyduğu gıda maddeleri ile hayvan yemleri, endüstri,

hammadde ve ihracat mallarını geniş ölçüde tarla bitkileri tarımı sağlamaktadır. Tarla

bitkileri tarımı ülkemiz tarımının belkemiği, tarım işletmelerinin çekirdeği ve

zenginliğimizin kaynağıdır. Ülkemizde tarla bitkileri tarımı oldukça geniş, değişik bir

biyolojik yapıya sahiptir. Her ülkede bu kadar geniş çeşitlilik gösteren tarla kültürünü

bulabilmek mümkün değildir.

131

Tablo.50. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Tarla Bitkileri Ekilişi (ha) (2000)

Tarla Bitkileri Ekilişleri TÜRKİYE TR/AB(%) AB TR/Dünya (%) Dünya

Tahıllar 13.884.600 38,2 36.380.320 3,3 419.979.917

Baklagiller 1.700.400 36,2 4.694.587 1,0 166.590.028

Endüstri bitkileri 1.304.000 402,6 323.912 3,0 43.847.402

Yumrulu bitkiler 316.350 21,2 1.495.695 1,3 23.647.907

Toplam 17.205.350 40,1 42.894.514 2,6 654.065.254

Kaynak: DİE

Gerek AB ve gerekse Dünya ile karşılaştırıldığında tarla bitkileri ekilişi

konusunda Ülkemizin önemli bir yeri olduğu ortaya çıkmaktadır. Özellikle endüstri

bitkileri ekiliş alanı olarak AB üretiminden 4 kat daha fazladır. Bunun yanı sıra tahıllar

ve baklagiller ekiliş alanımız, AB toplam ekiliş alanının 1/3’ ü nispetinde, yumrulu

bitkilerde ise 1/5’ i nispetindedir. Toplamda AB üretiminin % 40’ı düzeyinde olan tarla

bitkileri ekiliş alanımız, dünya üretiminin % 2,6’sını teşkil etmektedir.

Tablo 51. Türkiye, AB ve Dünya Tarla Bitkileri Üretim Miktarları (ton) (2000)

Üretim Miktarları Türkiye TR/AB(%) AB TR/Dünya(%) Dünya

Tahıllar 31.874.000 15,4 206.816.422 2,4 1.348.232.685

Baklagiller 21.942.339 18,1 121.027.242 4,2 518.691.733

Endüstri Bitkileri 1.168.000 242,0 482.577 3,4 33.983.209

Yumrulu Bitkiler 7.651.000 14,1 54.132.501 2,0 384.647.224

Toplam 62.635.339 16,4 382.458.742 2,7 2.285.554.851

Kaynak: DİE

Ekiliş alanı olarak AB karşılaştırmalarında dikkat çeken yüksek oranlar, ne yazık

ki üretim de buna paralel seyretmemekte ve tablo 3’ten de izlenebileceği üzere yarıya

yakın oranlarda düşüş göstermektedir. Dünya geneli ile karşılaştırıldığında önemli bir

farklılık görülmese de, kalkınmış ülkelere nazaran ülkemizde tarla bitkileri üretiminde

verim düzeyinin düşüklüğü, bu değerlerden açıkça görülebilmektedir.

132

Tablo 52. TRC ve Türkiye Tarla Bitkileri Ekiliş Alanları (ha)

İller ve Alt

Bölgeler Tahıllar Baklagiller

Endüstri

Bitkileri

Yağlı

Tohumlar

Yumrulu

Bitkiler Toplam

Gaziantep 141.504 29.835 19.378 335 2.886 193.979

Adıyaman 171.583 36.850 21.853 3.273 1.049 235.013

Kilis 35.674 13.163 2.106 394 1.061 52.398

TRC1 348.761 79.848 43.337 4.002 4.996 481.390

Şanlıurfa 619.092 129.404 176.362 12.860 214 938.218

Diyarbakır 450.002 146.314 72.405 10.815 1.871 682.023

TRC2 1.069.094 275.718 248.767 23.675 2.085 1.620.241

Mardin 208.694 66.465 13.202 159 302 288.822

Batman 75.005 17.733 12.895 8 29 105.715

Şırnak 66.036 10.762 12.091 88 20 91.411

Siirt 37.225 6.217 2.130 14 - 46.475

TRC3 386.960 101.177 40.318 269 351 532.423

TRC

G.D.A.Bölgesi 1.804.815 456.743 332.422 27.946 7.432 2.634.054

TRC % 13 30 26 4 3 15

TÜRKİYE 13.413.600 1.513.650 1.298.456 647.050 291.900 17.562.656


Tarla bitkileri üretimi içerisinde değerlendirilen tahıllar, baklagiller, endüstri

bitkileri, yağlı tohumlar ve yumrulu bitkiler bakımından, Güneydoğu Anadolu

Bölgesindeki ekim alanları, Türkiye ekim alanı ile mukayese edildiğinde Güneydoğu

Anadolu Bölgesi, ülke genelinde tahıllarda % 13, baklagillerde % 30, endüstri

bitkilerinde % 30, yağlı tohumlarda % 4 ve yumrulu bitkilerde % 3 oranında ekim

alanlarına sahiptir. Toplamda ise bölge, ülke genelindeki ekim alanlarının % 15’ini

teşkil etmektedir.

Bölge genelinde I. alt bölge TRC1; tahıllar, baklagiller, endüstri ve yağlı tohumlu

bitki ekiminde en fazla alana sahiptir.

133

Bölge genelindeki İllere göre ekim alanları incelenirse; tahıllarda ve endüstri

bitkilerinde Şanlıurfa, baklagiller ve yağ bitkileri ekiminde Diyarbakır ve yumrulu bitki

ekiminde ise Gaziantep ön sırada yer almaktadır. Tarla bitkileri üretim değerleri dikkate

alındığında Güneydoğu Anadolu bölgesi, Türkiye’de üretilen toplam tahılların % 15’ini,

baklagillerin % 37’sini, endüstri bitkilerinin % 4’ünü, yağlı tohumlu bitkilerin % 28’ini ve

yumrulu bitkilerin % 2’ sini üretmektedir.

Tablo 53. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Tarla Bitkileri Üretim miktarları (ton)

İlçeler Tahıllar Baklagiller Endüstri

Bitkileri

Yağlı

Tohumlar

Yumrulu

Bitkiler Toplam

Gaziantep 469.833 36.269 54.524 34.236 71.424 666.256

Adıyaman 347.771 43.049 34.887 27.524 10.462 463.693

Kilis 64.537 11.024 22.420 546 5.500 104.027

TRC1 882.141 90.342 111.831 62.306 87.386 1.233.976

Şanlıurfa 1.571.345 164.377 263.926 371.086 1.900 2.372.634

Diyarbakır 1.084.953 188.805 98.092 152.678 29.157 1.553.685

TRC2 2.656.298 353.182 362.018 523.764 31.057 3.926.319

Mardin 608.003 82.610 19.650 31.399 2.555 744.217

Batman 168.813 28.712 16.823 16.121 482 239.151

Şırnak 176.423 11.175 15.657 25.123 139 228.517

Siirt 47.999 5.527 2.819 4.789 - 61.134

TRC3 1.001.238 128.024 54.949 77.432 3.176 1.273.019

TRC

G:D.A.Bölgesi 4.539.677 571.548 528.798 663.502 121.619 6.433.314

TRC % 15 37 4 28 2 12

TÜRKİYE 30.658.000 1.558.050 13.776.957 2.387.925 7.308.000 55.668.932


Alt bölgelerde ise TRC2 II. alt bölge; tahıl, baklagil, endüstri ve yağ bitkileri

üretimde birinci konumdadır. Yumrulu bitki üretiminde ise Gaziantep liderdir. Bölgede

üretimi yapılan ürünler İllere göre değerlendirilirse; Şanlıurfa tahıl, endüstri bitkileri ve

yağ bitkileri üretim miktarında lider iken; Diyarbakır baklagil ve Gaziantep yumrulu bitki

üretiminde lider durumdadır.

134

Tablo 54. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Öncelikli Tarla Ürünleri Ekiliş Alanları (ha)

İlçele

r

Bu

ğd

ay

Arp

a

Mıs

ır

No

hu

t

Fasu

lye

Şek

er

pan

carı

Tü

tün

Pam

uk

Kır

mız

ı

Bib

er

Kır

mız

ı

Merc

ime

k

So

ya

Su

sam

Gaziantep 94.202 43.301 4.001 5.354 - 533 - 14.800 3.645 24.313 5 242

Adıyaman 119.579 51.181 804 13.420 381 - 9.308 12.232 - 22.260 54 3.175

Kilis 23.996 11.372 306 5.968 - 27 - 226 1.803 7.070 - 394

TRC1 237.777 105.854 5.111 24.742 381 560 9.308 27.258 5.448 53.643 59 3.811

Şanlıurfa 364.483 247.763 6.468 7.762 1 26 - 168.600 686 121.414 408 12.315

Diyarbakır 303.183 142.952 1.146 37.534 38 36 2.072 70.175 - 108.051 - 539

TRC2 667.666 390.715 7.614 45.296 39 62 2.072 238.775 686 229.465 408 12.854

Mardin 130.878 70.516 7.215 6.029 359 - 113 13.089 - 59.853 - 159

Batman 61.785 13.175 3 816 208 - 5.670 7.225 - 16.102 - 8

Şırnak 52.594 13.333 109 2.187 54 - - 12.091 - 8.270 - 80

Siirt 25.142 11.727 120 625 - - 210 1.920 - 5.252 - 14

TRC3 270.399 108.751 7.447 9.657 621 - 5.993 34.325 - 89.477 - 261

TRC G.D.A.Bölgesi 1.175.842 605.320 20.172 79.695 1.041 622 17.373 300.358 6.134 372.585 467 16.926

TRC% 13 18 4 13 1 0 9 47 61 98 2 38

TÜRKİYE 9.100.000 3.400.000 560.000 630.000 162.000 315.303 183.043 637.329 10.000 380.000 27.000 44.000


135

Öncelikli tarla ürünleri ekiliş alanları içerisinde bulunan buğday, arpa, mısır,

nohut, fasulye, şeker pancarı, tütün, pamuk, kırmızı biber, soya ve susam ekim

alanlarına göre Güneydoğu Anadolu Bölgesi, buğdayda % 13, arpada % 18,

mısırda % 4, nohutta % 13, fasulyede % 1, tütünde % 9, pamukta % 47, kırmızı

biberde % 61, kırmızı mercimekte % 98 ve susamda % 38 oranlarında ekim alanına

sahiptir. Bölge fasulye, şekerpancarı ve soya üretiminde ise kayda değer bir ekim

alanına sahip değildir.

Alt bölgeler itibarıyla öncelikli tarla ürünleri ekim alanlarında buğday, arpa,

mısır, pamuk, nohut, kırmızı mercimek, soya ve susamda, II. alt bölge; fasulyede, III.

alt bölge; şeker pancarı, tütün ve kırmızı biber ekiminde ise I. alt bölge lider

konumdadır.

Bölge genelindeki İllere göre bir mukayese yapıldığında ise; buğday, arpa,

pamuk, kırmızı mercimek, soya ve susamda Şanlıurfa; şeker pancarı ve kırmızı

biberde Gaziantep, fasulye ve tütünde Adıyaman ve mısırda ise Mardin en fazla ekim

alanına sahiptir.

Öncelikli tarla ürünleri üretim değerlerinde Güneydoğu Anadolu Bölgesi ülke

genelinde üretilen buğday ve nohut’un % 15’ ini, pamuğun % 48 ini, kırmızı biberin

% 76’sını, kırmızı mercimeğin % 98’ini, arpanın % 20’sini, tütünün % 13’ünü

üretmektedir. Bölgede üretimi en az olan ürünler, şeker pancarı ve fasulyedir. Mısır

ise % 4 oranında üretilmektedir.

Alt bölgeler itibariyle buğday, arpa, pamuk, nohut ve kırmızı mercimek üretim

miktarı en fazla II. alt bölgede yapılmaktadır. Mısır, fasulye üretimi III. alt bölgede;

şeker pancarı, kırmızı biber ve tütün ise I. alt bölgede daha fazla üretilmektedir.

İller itibariyle Şanlıurfa buğday, arpa, pamuk ve kırmızı mercimekte; Mardin

mısırda; Diyarbakır nohutta; Adıyaman fasulye ve tütünde; Gaziantep ise şeker

pancarı ve kırmızı biber üretiminde Güneydoğu Anadolu Bölgesinde lider

konumundadır.

136

Tablo 55. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye’de Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Miktarları (ton)- 2003

İller ve Alt Bölgeler

Bu

ğd

ay

Arp

a

Mıs

ır

No

hu

t

Fasu

lye

Şek

er

pan

carı

Tü

tün

Pam

uk

Kır

mız

ı

Bib

er

Kır

mız

ı

Merc

ime

k

Gaziantep 309.857 127.352 32.624 6.703 - 23.106 - 59.200 8.152 29.566

Adıyaman 205.010 138.292 4.422 18.347 794 - 6.463 45.258 - 23.893

Kilis 39.298 23.430 1.809 4.207 - 1.194 - 592 20.952 6.678

TRC1 554.165 289.074 38.855 29.257 794 24.300 6.463 105.050 29.104 60.137

Şanlıurfa 925.412 614.149 30.874 7.520 1 607 - 649.960 1.465 156.852

Diyarbakır 697.577 381.811 2.769 42.778 183 1.389 1.764 249.823 - 145.553

TRC2 1.622.989 995.960 33.643 50.298 184 1.996 1.764 899.783 1.465 302.405

Mardin 329.056 234.227 44.417 8.351 463 - 86 52.877 - 73.438

Batman 132.052 36.704 - 958 413 - 5.834 28.177 - 26.901

Şırnak 139.492 36.721 210 1.091 57 - - 42.319 - 8.911

Siirt 29.909 16.840 923 567 - - 208 7.680 - 4.960

TRC3 630.509 324.492 45.550 10.967 933 - 6.128 131.053 - 114.210

TRC G.D.A.Bölgesi 2.807.663 1.609.526 118.048 90.522 1.911 26.296 14.355 1.135.886 30.569 476.752

TRC% 15 20 4 15 1 0 13 48 76 98

TÜRKİYE 19.000.000 8.100.000 2.800.000 600.000 250.000 12.622.934 112.158 2.345.734 40.000 485.000


137

4.4.1.2. Sebze Üretimi

2002 yılı Dünya sebze üretimi 787.363.000 ton olarak hesaplanmıştır. 4.

sırada yer alan Ülkemizin dünya sebze üretimi içindeki payı % 3,2’dir. Sebze

üretiminde en büyük paya sahip ülke Çin’dir ve Dünya üretiminin yaklaşık yarısı bu

ülkede gerçekleşmektedir. Çin’i sırasıyla Hindistan ve ABD izlemektedir. Aynı yılı

içerisinde Türkiye’den 139.000.000 $ sebze ihracatı gerçekleşmiştir. Ülkemiz

uluslararası sebze üretimindeki diğer ülkelere göre avantajlı konumuna rağmen

üretilen sebzenin ne yazık ki çok az bir bölümü (% 1-2) dış ticaret gelirlerimize

katkıda bulunmaktadır. Uluslararası ticari veriler incelendiğinde, tarımsal üretim

potansiyeli son derece yüksek olan Ülkemiz sebze üretiminin, arzu edilen düzeyde

ihracat edilemediği gerçeği ortaya çıkmaktadır.

Bu duruma pek çok faktör etki etmektedir. Bunların arasında; ithalatçı

ülkelerin isteklerine uygun kalite ve miktarda üretim olmaması, ambalajlama,

standardizasyon eksikliği, ulaşım konusunda karşılaşılan sıkıntılar, uluslararası

pazarların iyi tanınmaması önde gelmektedir.

Tüm bu veriler incelendiğinde; bahçe bitkileri yetiştiriciliği yönünden önemli

ekolojik avantajlara sahip olan Ülkemizin, bu potansiyelden yeteri kadar

yararlanılamadığı anlaşılmaktadır.

Tablo 56. Sebze Üretimi Dünya Sıralamasında Ülkeler ve Payları (ha) (2000)

Ülkeler Miktar (ton) Pay (%)

Çin 368.600.000 47,0

Hindistan 68.100.000 8,6

A.B.D. 35.500.000 4,5

Türkiye 24.800.000 3,2

Diğerleri 290.363.000 36,7

Toplam Üretim 787.363.000 100,0

Kaynak: DİE

138

Sebze üretim miktarları bakımından Türkiye, AB ve Dünya üretimiyle

karşılaştırıldığında % 8’lik bir oranla Türkiye’nin, toplam domates üretiminde

dünyada önemli bir yeri olduğu görülmektedir. Bunu % 5 ile yeşil soğan ve karpuz, %

4 ile hıyar, % 3 ile patlıcan izlemektedir. Hıyar, patlıcan, yeşil soğan ve karpuzda;

Türkiye üretimi, toplam AB üretiminden fazladır.

Tablo 57. Türkiye, AB ve Dünya Sebze Üretim Miktarları (ton) (2002)

Ürünler Türkiye TR/AB (%) AB 15 TR/Dünya

(%) Dünya

Domates 9.450.000 67 14.066.550 8 112.995.175

Hıyar 1.670.000 100 1.667.612 4 38.604.074

Patlıcan 955.000 151 631.051 3 27.973.647

Bezelye 69.000 6 1.235.935 1 8.221.038

Lahana 720.000 26 2.728.395 1 61.574.745

Enginar 27.000 3 826.686 2 1.291.763

Marul 345.000 11 3.066672 2 19.998.546

Ispanak 220.000 46 480.906 2 10.834.095

Havuç 235.000 6 3.655.456 1 21.507.332

Yeşil Soğan 210.000 145 145.293 5 4.320.351

Karpuz 4.575.000 255 1.795.812 5 87.654.83

Karnabahar 90.000 5 1681.705 1 15.202.295

Toplam 18.566.000 58 31.982.073 4,5 410.177.924

Kaynak: DİE Not: Dünya, AB ve Türkiye verileri bulunabilen ortak ürünler alınmıştır.

2002 yılı verilerine göre sebze üretimde Türkiye önemli bir yere sahiptir.

Geleneksel tarım ürünlerinde Türkiye Avrupa’nın nerdeyse tek üreticisi iken, bezelye,

enginar, havuç ve karnabahar üretiminde ise aynı üretim miktarına sahip değildir.

Dünyadaki üretim istatistiklerine bakıldığında Türkiye domates, hıyar, yeşil soğan ve

karpuz üretiminde sırayla % 8, % 4, % 5 ve % 5 gibi oranlarda üretim yapmaktadır.

Tablo 58.de görüldüğü gibi Türkiye geleneksel tarım ürünleri olan domates, patlıcan,

yeşil soğan ve karpuz üretiminde Avrupa’da ön sıralarda bulunmaktadır. Dünya

üretiminde de bu ürünlerde kayda değer üretim yapılmaktadır. Bu ürün desenlerinde

139

Türkiye’nin yeryüzündeki konumu nedeniyle aldığı güneş enerjisi ve tüketim

alışkanlıklarının etkisi büyüktür.

Tablo 58. Gruplarına Göre Türkiye, AB ve Dünya Sebze Üretim Miktarları (ton) (2002)

Üretim Miktarları Türkiye TR/AB

(%)

AB

TR/Düny

a (%) Dünya

Yaprağı Yenen(Lahan.Marul,

Ispan.vb.) 1.312.000 18 7.102.659 1,4 93.699.149

Baklagil (Bezelye) 69.000 6 1.235.935 0,8 8.221.038

Meyvesi yenen(Domat. Hıyar, Patl.

vb.) 16.650.000 92 18.161.025 6,2 267.227.759

Soğansı, Yumru, Kök (Y.soğan,

Havuç) 445.000 12 3.800.749 1,7 25.827.683

Diğer (Karnabahar) 90.000 5 1.681.705 0,6 15.202.295

Toplam 18.566.000 58 31.982.073 4,5 410.177.924

Kaynak: DİE Not: Dünya, AB ve Türkiye’de verileri bulunabilen ortak ürünler alınmıştır.

Ekolojik yapısının uygunluğu nedeniyle önemli bir tarımsal potansiyele

sahip olan ülkemizde 26,57 milyon hektarlık tarım alanının % 9,72’ sinde meyvecilik,

zeytincilik, bağcılık ve çay yetiştirmeye ayrılan alanlar bulunurken, % 3,17’sinde

sebzecilik faaliyeti sürdürülmekte olup; yılda yaklaşık 35,8 milyon ton yaş meyve ve

sebze üretilmektedir.

Sebze üretimi Türkiye’nin hemen her bölgesine yayılmakla birlikte, her

bölgenin ekolojik yapısına ve büyüklüğüne bağlı olarak toplam üretim içindeki oranı

değişmektedir. Ege, Akdeniz ve Marmara Bölgeleri üretimin en fazla yapıldığı, tür ve

çeşit yönünden en zengin bölgelerini oluşturmaktadır. Akdeniz Bölgesi örtü-altı sebze

yetiştiriciliği yönünden; Ege ve Marmara bölgeleri ise açıkta sebze yetiştiriciliği

açısından önemlidir.

140

Tablo 59. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye sebze ekiliş alanları (ha) ve üretim

miktarları (ton) (2003)

İller ve Alt

Bölgeler

Toplam Ekiliş

Alanı (ha)

Yaprağı

Yenen(ton) Baklagil (ton)

Meyvesi

Yenen(ton)

Soğansı, Yumru,

Kök(ton)

Gaziantep 9.915 5.997 630 220.569 11.141

Adıyaman 5.183 1.924 370 105.189 2.602

Kilis 11.353 4.595 1.325 169.306 9.762

TRC1 26.451 12.516 2.325 495.064 23.505

Şanlıurfa 20.549 1.301 97 598.021 7.663

Diyarbakır 18.296 812 2.513 484.803 1.040

TRC2 38.845 2.113 2.610 1.082.824 8.703

Mardin 8.494 2.056 1.423 99.852 2.751

Batman 4.252 26 52 112.017 1.026

Şırnak 994 172 242 16.526 73

Siirt 1.942 812 133 33.313 809

TRC3 15.682 3.066 1.850 261.708 4.659

TRC

G.D.A.Bölgesi 80.978 17.695 6.785 1.839.596 36.867

TRC% 10 1 1 9 4

TR Türkiye 817.852 1.696.600 709.000 20.678.500 826.580


Güneydoğu Anadolu Bölgesi sebze ekim alanları bakımından Türkiye

genelinde toplam % 10 gibi bir orana sahiptir. Ülke genelinde üretimi yapılan yaprağı

yenen ve baklagil sebze üretimin % 1’ini, meyvesi yenen sebze üretimin % 9’unu ve

soğansı-yumrulu sebze üretiminin ise % 4’ünü karşılamaktadır. Sebze ekim alanı ile

baklagil sebze üretimi ve meyvesi yenen sebze üretimi II. alt bölgede en fazladır.

Yaprağı yenen ve soğansı-yumrulu sebze üretimi I. alt bölgede daha fazladır.

Sebze üretim miktarı bakımından Güneydoğu Anadolu Bölgesi Türkiye

geneli ile karşılaştırılırsa, bölge karpuz, patlıcan, kavun, taze soğan, taze sarımsak

ve biber dışında kayda değer bir üretimin olmadığı görülmektedir. Bölge Türkiye

genelinde üretilen karpuzun % 20’sini, patlıcanın % 16’sını, biberin % 13’ünü,

kavunun % 15’ini, taze sarımsağın % 32’sini ve taze soğanın % 11’ini üretmektedir.

141

Tablo 60. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye sebze üretim miktarları (ton) (2003)

İller ve Alt

Bölgeler

Maru

l g

öb

ekli

kıv

ırcık

Mayd

an

oz

Fasu

lye

(ta

ze)

Bam

ya

Karp

uz

Kab

ak (

sakız

)

Hıy

ar

Patl

ıcan

Do

mate

s

Bib

er

siv

ri

Do

lmalık

Havu

ç

Kır

mız

ı tu

rp

Kavu

n

Sarı

msa

k

Taze

So

ğan

taze

Gaziantep 3.277 130 30 5 5.776 708 .498 22.610 27.184 46.568 18 284 41.130 4.904 5.535

Adıyaman 864 195 41 81 7.372 477 5.389 6.867 25.931 3.933 175 516 14.950 259 1.652

Kilis 1.462 1.023 .260 100 0.750 85 4.733 3.927 25.775 57.776 800 800 36.160 712 7.450

TRC1 5.603 1348 231 76 63.898 1270 16.620 33.404 78.890 108.277 1393 1600 92.240 5.875 14.637

Şanlıurfa 991 150 7 83 55.352 115 10.434 46.695 73.084 92.255 0 420 19.803 2.460 4.723

Diyarbakır 417 171 .513 0 18.575 325 19.244 52.133 85.038 17.021 - 134 92.107 138 768

TRC2 1408 321 610 43 73.927 440 29.678 98.828 158.122 109.276 60 554 111.910 2.598 5.491

Mardin 508 173 .415 62 49.764 1.054 5.791 5.574 11.103 4.072 00 181 21.893 109 1.861

Batman 13 13 2 0 54.850 8 9.510 5.820 14.098 5.642 - - 21.960 30 996

Şırnak 162 - 242 5 .543 100 657 1.600 3.295 583 - 10 5.700 1 62

Siirt 100 57 33 - .000 300 1.286 5.940 7.275 2.172 - - 10.340 24 785

TRC3 783 243 .842 577 15.157 1.462 17.244 18.934 35.771 12.469 00 191 59.893 164 .704

TRCG.D.A.Böl. 7.794 1912 .683 1196 52.982 3.172 63.542 151.166 272.783 230.022 053 2345 264.043 8.637 23.832

TRC% 2 4 1 3 0 1 4 16 3 13 1 2 15 32 11

TR Türkiye

340.0

00

45.0

00

545.0

00

35.5

00

4.2

15.0

00

295.0

00

1.7

80.0

00

935.0

00

9.8

20.0

00

1.7

90.0

00

405.0

00

153.0

00

1.7

35.0

00

27.0

00

220.0

00


142

Tablo12’de yer alan sebze türlerinden marul, maydanoz, havuç, kırmızı turp,

taze soğan ve sarımsakta TRC1 alt bölge en fazla üretim yapmaktadır. Taze fasulye,

karpuz, kavun, hıyar, patlıcan, domates ve biber ise TRC2 II. alt bölgede daha fazla

üretilmektedir. Bamya ve kabak ise TRC3 III. alt bölgede daha fazla üretilmektedir.

Sebze üretim miktarları İllere göre incelenirse; taze fasulye, hıyar, patlıcan,

domates, kavun Güneydoğu Anadolu Bölgesinde en fazla Diyarbakır İlinde

üretilmektedir. Marul, taze sarımsak ve taze soğan ise Gaziantep’te yoğun olarak

üretilmektedir. Şanlıurfa’da karpuz ve biber; Mardin’de kabak ve bamya en fazla

üretilen sebzedir.

4.4.1.3. Meyve Üretimi

Türkiye birçok meyve türünün ana vatanı ve meyvecilik kültürünün beşiğidir.

Bugün meyvecilikte önem kazanmış birçok tür (elma, armut, ayva, erik, kiraz, vişne,

fındık, antepfıstığı, badem, ceviz, kestane, zeytin, incir, nar, üzüm vb.) hep bu

topraklarda ortaya çıkmış ve evrimini burada tamamlamıştır.

Ayrıca, Yurdumuzun gerek göç yollarının üzerinde bulunması, gerek tarih

boyunca bir çok medeniyetin yaşadığı bir ülke olması ve gerekse sahip olduğu iklim

koşulları nedeniyle bugün dünyadaki bahçe bitkileri üreticisi ülkeler içerisinde önemli

bir konuma sahiptir. Söz konusu bu husus, ülkemizde yetişen 66 farklı meyve türünün

varlığı ile de doğrulanmaktadır.

Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’nün (FAO) 2002 yılı istatistik

verilerine göre; dünyada 471.4 milyon ton olan meyve üretiminde 68.4 milyon tonla

birinci olan Çin’i, 48.6 milyon tonla Hindistan, 34.5 milyon tonla Brezilya takip

etmektedir. Türkiye yaklaşık 11 milyon tonluk üretimle 11’nci sırada yer almaktadır.

En fazla üretilen meyveleri üzüm, narenciye, elma, armut, şeftali ve erik olarak

sıralamak mümkündür. Yine 2002 yılı istatistik verilerine göre; üzüm ve keçiboynuzu

üretiminde dünya altıncısı olan Türkiye erik ve şeftalide yedinci, greyfurt ve bademde

sekizinci, çilek ve armutta dokuzuncu, limonda onuncu sıradadır.

Ülkemizin uluslararası meyve üretimindeki önemli konumuna rağmen üretilen

pek çok meyve ve sebzenin ne yazık ki sadece az bir bölümü (% 1-2) dış ticaret

gelirlerimize katkıda bulunmaktadır. Cumhuriyet Döneminden başlayıp 1970 yılına

kadar olan süre içerisinde ülkemizden Avrupa, Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerine

143

çeşitli sebze ve meyve ihracatı yapılmıştır. Ancak söz konusu bu ihracat sınırlı

türlerde ve çok az miktarlarda gerçekleşebilmiştir. Meyve-sebze ihracatındaki ciddi

anlamdaki artışlar ise 1980 yılından sonra olmuştur. 2002 yılındaki verilere göre

ihracı yapılan yaş meyve ürünleri içerisinde ilk sırayı mandalinanın almakta olduğu,

bunu limon ve portakal dış satımının izlediği anlaşılmaktadır. Toplam ihracatımız 990

ton olup, 376.000.000 $ gelir sağlanmıştır. 2002 yılı meyve ihracatımızın değer olarak

yaklaşık % 22’ si Rusya Federasyonu’na, % 12’ si Almanya’ya, % 10’ u Suudi

Arabistan’a ve % 8’i Ukrayna’ya gerçekleşmiştir.

Uluslararası ticari veriler incelendiğinde, tarımsal üretim potansiyeli son derece

yüksek olan ülkemizin ihracatta arzu edilen düzeylere ulaşamadığı gerçeği ortaya

çıkmaktadır. Söz konusu bu olumsuz sonuçların alınmasında pek çok faktör etken

olup bunların arasında ülkemizde üretilen ürünlerin ithalatçı ülkelerin isteklerine

uygun kalite ve miktarda üretilememesi ve üretimde belli standartların

yakalanamamış olması ilk sıraları almaktadır. Son yıllarda ambalajlama konusunda

önemli gelişmeler olmasına rağmen özellikle standardizasyonda olması gereken

düzeylere ve sürekliliğe ulaşılamadığı açık bir gerçektir. Diğer taraftan ulaşım

olanaklarındaki çeşitli sıkıntıların varlığı ve ayrıca fiyatların ve taleplerin üst düzeyde

olduğu dönemlerde uluslararası pazarlara girmekte gecikmesi gibi sebeplerden

dolayı da ihracat miktarlarında ve gelirlerinde beklenilen düzeylere

ulaşılamamaktadır. Halbuki yukarıda da ifade edildiği gibi ülkemizin meyve üretimi

yönünden büyük potansiyellere sahip olduğu bilinen bir gerçektir. Nitekim ülkemiz

özellikle kuru fındık, kuru üzüm, kuru incir, kuru kayısı ve antepfıstığı gibi bahçe

ürünlerinde ciddi ihracat değerlerine ulaşabilecek ender ülkeler arasında yer

almaktadır.

Yukarıda yapılan açıklamalar ve yer alan tablolardaki veriler toplu olarak

değerlendirildiğinde, ülkemizin cumhuriyetin kuruluşundan bugüne kadarki süreç

içerisinde bahçe bitkileri yetiştiriciliği yönünden önemli atılımlar yaptığı sonucu ortaya

çıkmakta ancak pek çok ülkede bulunmayan ekolojik koşullara sahip olmamıza

rağmen bu avantajdan yeteri kadar yararlanamadığımız da anlaşılmaktadır.

144

Tablo 61. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Meyve Ağaç Sayıları ve Üretim Miktarları (ton) (2003)

İller ve Alt

Bölgeler

Ağaç Sayısı A: Meyve veren B: Meyve vermeyen C: Üretim

Yumuşak çekirdekli

meyveler Taş çekirdekli meyveler Sert kabuklu Meyveler Üzümsü Meyveler Toplam

A B C A B C A B C A B C A B C

Gaziantep 45.360 10.490 894 2.586.308 501.258 58.797 9.694.574 3.598.764 38.251 315.291 64.025 164.442 12.641.533 4.174.537 262.384

Adıyaman 84.310 29.710 2.003 147.515 227.517 2.509 3.510.240 2.279.495 7.843 106.615 126.730 28.217 3.848.680 2.663.452 40.572

Kilis 3.440 1.385 51 1.474.490 219.275 26.532 180.600 125.600 1.208 28.795 2.865 75.590 1.687.325 349.125 1

TRC1 133.110 41.585 2.948 4.208.313 948.050 87.838 13.385.414 6.003.859 47.302 450.701 193.620 268.249 18.177.538 7.187.114 06.337

Şanlıurfa 6.770 6.560 137 149.803 72.646 2.554 8.834.255 6.406.215 30.194 93.705 26.675 83.384 9.084.533 6.512.296 116.269

Diyarbakır 174.010 34.395 4.218 194.825 54.066 3.856 292.910 231.820 3.754 161.965 49.865 102.314 823.710

370.146 114.142

TRC2 180.780 40.955 4.355 344.628 126.712 6.410 9.127.165 6.638.035 33.948 8255.670 76.540 185.698 9.908.243 6.882.442 230.411

Mardin 46.192 9.242 98 255.790 56.122 3.881 240.412 182.842 1.900 94.415 16.047 126.657 636.809 264.253 33.236

Batman 23.970 12.784 873 38.574 17.460 909 134.515 116.595 1.261 36.255 19.565 22.656 233.314 166.404 25.699

Şırnak 44.603 8.923 1.440 26.095 7.303 426 45.593 18.575 1.220 10.823 3.096 13.535 127.114 37.897 16.621

Siirt 78.480 21.030 956 46.590 4.200 454 778.070 711.900 2.552 556.500 224.290 9.798 1.459.640 961.620 13.760

TRC3 193.245 51.979 4.067 367.049 85.085 5.670 1.198.590 1.029.912 6.933 697.993 262.998 172.646 2.456.877 1.430.174 189.316

TRC

G:D.A.Bölgesi 507.135 134.519 8.259 4.919.990 1.159.847 99.918 23.711.169 13.671.806 88.183 1.404.364 533.158 626.593 30.542.658 15.499.730 826.064

TRC% 1 1 0 3 5 4 7 41 11 9 19 15 5 22 6

TR TÜRKİYE

49

.146

.000

9.4

60

.00

0

3.0

97

.00

0

14

0.7

83

.00

0

21

.823

.000

2.4

55

.90

0

33

9.6

35

.00

0

33

.390

.000

78

9.0

00

16

.196

.000

2.8

00

.20

0

4.3

11

.82

0

57

4.1

36

.00

0

70

.406

.200

14

.010

.370


145

Meyve ağaçları ve üretimi bakımından Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki ağaç

sayıları ve üretim değerleri Türkiye geneli mukayese edildiğinde; Yumuşak çekirdekli

meyvelerin bölgede kayda değer seviyede olmadığı, sert kabuklu meyvelerin ise

yoğunlukta olduğu tablo13’den görülmektedir. Toplam meyve veren ağaçların Türkiye

genelinde meyve veren ağaçlara oranı % 5, meyve vermeyen ağaçların ülke

genelindeki ağaçlara oranı % 22 ve üretim ise ülke genelindeki üretimin % 6’sını

oluşturmaktadır.

Taş çekirdekli meyve grubunda Bölge, meyve veren ağaç sayısında ülke

genelinde meyve veren ağaçlarının % 3’ünü, meyve vermeyen ağaçların % 5’ini ve

üretimin ise % 4 ‘ünü karşılamaktadır. Sert kabuklu meyve sınıfında ülke genelinde

meyve veren ağaçların % 7’si, meyve vermeyen ağaçların % 41’i ve üretimin % 11’ini

oluşturur. Üzümsü meyvelerden meyve veren ağaçların % 9’u, meyve vermeyen

ağaçların % 19’u ve üretMeyve vermeyen ağaçların alt bölgelere dağılımında ise;

yumuşak çekirdekli meyvelerden meyve vermeyen ağaç sayısı en fazla III. alt

bölgede; taş çekirdekli meyvelerde meyve vermeyen ağaç sayısı I. alt bölgede, sert

kabuklu meyvelerden meyve vermeyen ağaç sayısı II. alt bölgede ve üzümsü

meyvelerde ise meyve vermeyen ağaç sayısı III. alt bölgede daha fazladır.

Meyve veren ağaçların alt bölgelere dağılımda; yumuşak çekirdekli sınıfta

meyve veren ağaç sayısı III. alt bölgede, taş çekirdekli meyvelerde meyve veren

ağaç sayısı I. alt bölgede, sert kabuklu meyvelerde meyve veren ağaç sayısı I. alt

bölgede, üzümsü meyvelerde meyve veren ağaç sayısı III. bölgede daha fazladır.

Meyve veren ve meyve vermeyen ağaçlar ile üretim İllere göre incelendiğinde;

toplam meyve veren ağaç sayısının en fazla olduğu İl Gaziantep, meyve vermeyen

ağaçların en fazla olduğu İl ise Şanlıurfa’dır. Toplam meyve üretiminin en fazla

olduğu İl ise yine Gaziantep’tir. Toplam meyve veren ve meyve vermeyen ağaçların

en az olduğu İl ise Şırnak’tır. Yumuşak çekirdekli meyvelerden meyve veren ağaçlar

Diyarbakır ve Adıyaman’da, taş çekirdekli meyvelerden meyve veren ağaçlar

Gaziantep ve Kilis’te, sert kabuklu meyvelerde meyve veren ağaç sayısı Gaziantep

ve Şanlıurfa’da en fazladır. Üzümsü meyvelerde ise meyve veren ağaç sayısı Siirt’te

en fazladır.

146

4.4.1.4. Yem Bitkileri

Yem bitkileri, çayır mer’a tarımı hayvanların ihtiyacı olan yemi en ucuz ve bol

olarak sağlayan kaynaktır. Hayvan beslemede çeşitli endüstri artıkları, küspeler,

posalar ve bazı tahıl taneleri kullanılırsa da bunların miktarı, yem bitkileri ve çayır

mera tarımından sağlanan yeme göre çok daha düşük düzeydedir.

Hayvancılığı gelişmiş ülkelerde bu faaliyet, esas olarak yem bitkileri, çayır

mera tarımına dayalı olarak yürütülmektedir. Kaba yemin ucuz ve bol olarak üretildiği

kaynak olarak kabul edilen çayır, mera ve yem bitkileri tarımı gelişmiş ülkelerde

yaygın olarak yapılmaktadır.

Yem bitkileri ülkenin hayvansal üretiminde en önemli girdilerden birini

oluşturan yemi sağlamasının yanı sıra, yetiştirildikleri toprakların fiziksel ve kimyasal

özelliklerine olumlu etki yaptıklarından dolayı büyük öneme sahiptir. Ekim nöbetinde

yer alan yem bitkileri, kendisini takip eden kültür bitkilerinin verim ve kalitesine olumlu

etkide bulunur. Bu yolla yem bitkilerinden sonra ekilen diğer kültür bitkilerinin verim

ve kalitesi yükselir. Bu olumlu etki çoğu zaman birkaç yıl devam eder. Toprağın

fiziksel ve kimyasal yapısında önemli rol oynayan baklagiller ekim nöbetinde daha

çok tercih edilir.

Ülkemiz hayvancılığı meraya dayalı olduğundan kaliteli kaba yem üretim

potansiyeli son derece azalmış olan meralarda iyi ve dengeli bir şekilde

beslenemeyen hayvanlarda da verim çok düşük düzeylerde kalmaktadır.

Yurdumuzda çok az sayıda hayvanı olan çiftçiler üretimin önemli bir kısmı ile kendi

ihtiyaçlarını karşılamakta, yetiştirdikleri en karlı bitkinin üretim atıklarını da (saman,

kes) kaba yem olarak kullanmaktadır. Bu işletmeler günlük rasyonlardaki enerji ve

protein açığını arpa ve kesif yem ile karşılamaktadırlar. Bu durum hayvanların

yetersiz beslenmesi yanında fazla miktarda konsantre yem tüketilmesi nedeni ile

üretim maliyetini artırmaktadır. Yem bitkilerinde üretimin artırılmasında karşılaşılan en

büyük engel bu bitkilerin mevcut üretim sistemi ve ekonomik yapı içinde tahıllar ve

endüstri bitkileri ile rekabet güçlerinin olmamasıdır.

Yurdumuzda yem bitkileri geliştirme çalışmaları 1952 yılında Tarım Bakanlığı

bünyesinde Çayır-Mera ve Yem Bitkileri Şubesinin kurulması ile hızlanmıştır. Bu

yıldan başlayarak yeni yem bitkileri adaptasyon çalışmaları yapılırken, diğer taraftan

çiftçilere bedelsiz yem bitkisi tohumları dağıtılarak üretim teşvik edilmiştir.

147

Günümüzde geleneksel olan yonca, korunga, fiğ ve burçak gibi bitkiler yanında son

zamanlarda yem bitkisi amacıyla mısır da yetiştirilmeye başlanmıştır.

Tarlanın tüm bir ekim mevsimi veya birkaç yıl süreye tamamen yem bitkilerine

ayrılması anlamına gelen ana ürün olarak yem bitkileri tarımı, kaba yemlerin

ülkemizde üretim ve tüketimini düzenleyecek bir pazar ortamının bulunmaması,

hayvansal ürün fiyatlarındaki dalgalanmalar ve pazarlanma zorlukları gibi bir çok

nedenle yaygın olarak yapılamamaktadır. Ülkemizde yem bitkileri tarımı daha çok ara

ürün, yan ürün veya ikinci ürün olarak yetiştirilmektedir.

Tablo 62. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Yem Bitkileri Ekiliş Alanları (ha) (2003)

İlçeler Mısır Fiğ Burçak Yonca Korunga Toplam

Gaziantep - 168 31 10 209

Adıyaman - 780 405 - 1.185

Kilis - 125 - - 125

TRC1 1.073 436 10 1.519

Şanlıurfa 6.468 194 31 286 - 6.979

Diyarbakır 1.146 239 262 485 131 2.263

TRC2 7.614 433 293 771 131 9.242

Mardin - 107 0 - - 107

Batman 3 573 34 45 - 655

Şırnak - 3 0 1.329 1.085 2.417

Siirt - 340 0 840 49 1.229

TRC3 3 1.023 34 2.214 1.134 4.408

TRCG.D.A.Bölgesi 7.617 2.529 327 3.421 1.275 15.169

TRC% 2 1 19 1 1 2

TÜRKİYE 318.733 249.267 1.576 290.000 108.000 967.576


TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde kayda değer yem bitkileri ekimi

yapılmadığı tabloda görülmektedir. Bölge’de ekimi yapılan yem bitkileri toplamı ülke

genelindeki yem bitkileri ekiminin % 2’sini oluşturmaktadır. Ekimi yapılan yem

bitkilerinden burçak bölgede en fazla ekilen üründür. Alt bölgelerde en fazla yem

bitkileri ekimi II. alt bölgede bulunmaktadır.

148

Tablo 63. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Yem Bitkileri Üretimi (ton) (2003)

Ürü

nle

r Mısır Fiğ Burçak Yonca Korunga Toplam

Hasıl

Yeşil

Ot

Ku

ru O

t

Yeşil

Ot

Ot

Dan

e

Yeşil

Ot

Ku

ru O

t

Dan

e

Yeşil

Ot

Ku

ru O

t

Dan

e

Hasıl

Yeşil

Ot

Ku

ru O

t

Gaziantep - 2.074 - - - 216 - - 11 - - - 2.401 -

Adıyaman - 1.773 2.269 - - - 4.379 611 - - - - - 6.152 2.880

Kilis - - 39 - - - - - - - - - - - 39

TRC1 3.847 2.308 - - 4.595 611 11 8.553 2.919

Şanlıurfa 11.626 3.639 1.167 12 8 5.157 5.074 - - - 8 11.626 8.808 6.241

Diyarbakır 3.846 376 21 73 66 21 2.549 1.193 2 125 113 23 3.846 3.125 1.393

TRC2 15.472 4.015 1.188 85 66 29 7.706 6.267 2 125 113 31 15.472 11.933 7.634

Mardin - 150 - - - - - - - - - - 150 -

Batman 74 645 - 470 - - 191 13 - - - - 74 1.306 13

Şırnak - - 2 - - 16.480 - - 1.340 - - - 17.822

Siirt - 2.410 - - - 4.872 - - 260 - - - 7.542 -

TRC3 74 3.205 2 470 - 5.063 16.493 260 1.340 74 8.998 17.835

G.D.A.Bölgesi 15.546 11.067 3.498 555 66 29 17.364 23.371 2 396 1.453 31 15.546 29.484 28.388

TRC% 2 2 1 40 7 1 1 1 0 0 0 1 2 1 1

TÜRKİYE 650.000 455.000 370.000 1.400 1.000 3.200 2.100.000 1.800.000 2.000 20.000 360.000 5.200 650.000 2.776.400 2.531.000


149

Yem bitkileri üretim miktarı bakımından yapılacak değerlendirmede

Güneydoğu Anadolu Bölgesi, ülke genelinde üretimi yapılan yem bitkilerinin çok az

bir miktarını karşılamaktadır. Bölge; Hasıl mısır ve yeşil ot fiğde % 2, burçak yeşil

otta % 40 ve burçak kuru otta % 7 oranlarında yem üretmektedir. Kuru tarım

sisteminde ekimi mümkün olan ve geleneksel bitki olması nedeniyle yem bitkisi

olarak Bölgede burçak tercih edilmektedir.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi üreticileri ülke genelinde olduğu gibi meraya

dayalı hayvancılık yapmakta, mera dışındaki yem ihtiyaçlarını sap, saman ve diğer

bitki artıklarından karşılamaktadırlar. Hayvancılık sektöründeki dalgalanma ve

belirsizlikler, üretici tarımsal faaliyetinin tamamının hayvancılığa endekslenmesini

engellediği düşünülmektedir.

Yem bitkileri üretiminin artırılması için öncellikle hayvan ürünlerin pazarlama

sorunlarının çözülmesi, hayvansal ürün fiyatlarının belirlenmesi gerekir. Bölgede yem

bitkileri üretimi, bu bitkilerin parasal değerlerinin, çiftçinin gelir kaynağını oluşturan

buğday, arpa ve pamuk gibi bitkilerin parasal değerlerinin aşmasıyla artacağı

muhakkaktır.

Bölgede yem bitkileri ekimi ve üretimini artırılmasında yapılacak görsel

yayınlar, çiftçilerin bu konudaki faaliyetlerinin takip edilmesi, yeni alternatiflerin

sunulması da etkili olacaktır. Geleneksel yem bitkileri dışında yeni türlerin ekimi

konusunda üreticilere teknik bilgi sağlanmalıdır.

4.4.1.5. Süs Bitkileri

Yüzyıllar önce estetik amaçlarla kullanılmaya başlanan çiçek, günümüzde

kentleşme, doğadan uzaklaşan insanların doğa özleminin giderilmesi, kentlerin

daha yaşanılır ortamlar haline getirilmesi gibi amaçlarla kullanılmakta ve bu gün

birçok ülkenin ekonomik kalkınmasında çok önemli rol oynayan ticari bir dal olarak

dikkat çekmektedir. Süs bitkileri genel bir kavram olup, kesme çiçekler, kesme

yeşillikler ve saksılı bitkiler (çiçekli saksılı bitkiler) ile peyzaj için kullanılan bitkilerin

kapsamaktadır.

150

Dünya’da ve Türkiye’de süs bitkileri üretim ve pazarlanması son 40 yılda çok

hızlı bir gelişme ve değişim içerisinde olmuştur. Gelişmiş ülkelerde yeni teknik ve

teknolojilerin üretimde kullanılmasına özen gösterilirken, Afrika, Güney Amerika vb.

gelişmekte olan ülkeler doğal kaynaklarını iklim ve ekolojik avantajlarını süs bitkileri

üretiminde kullanarak ülke ekonomilerine önemli katkılar sağlamışlardır. Hollanda da

Robobank tahminlerine göre, Dünya’da süs bitkileri endüstrisinin getirisi 50 milyar

$’dan fazladır. Bu toplam içerisinde kesme çiçekler 24,7 milyar $ ile ilk sırayı

almaktadır. Saksılı bitkiler 14,3 milyar $, ağaç-ağaççıklar 7,6 milyar $, çiçek

soğanları 0,9 milyar $ ve diğer üretim materyallerin (tohum, çelik, doku kültürü vb.)

1,6 milyar $ değerinde olduğu bildirilmektedir.

Doğadaki bütün bitkiler süs bitkisi olarak kullanılabilmektedir. Dolayısıyla süs

bitkileri deyimi genel bir kavram olup anlaşılabilirliğini artırmak için süs bitkileri dört

ana grupta incelenebilmektedir.

Kesme çiçekler

Saksılı salon bitkileri

Dış mekan süs bitkileri

Doğal çiçek soğanları

Dünyada yaklaşık 145 ülkede ticari anlamda süs bitkileri üretimi yapılmaktadır

Bu ülkelerdeki toplam üretim alanı 223.105 ha olarak tahmin edilmektedir. Süs

bitkileri alanı bakımından Asya-Pasifik ülkeleri, satış değeri bakımından Avrupa

ülkeleri liderdir.

Kesme çiçek ihracatçısı önemli ülkeler Avrupa’da; Hollanda (%59), Güney

Amerika’da; Kolombiya (% 12) ve Ekvator, Afrika’da; Kenya, Zambabwe, Zambiya,

Asya’da; Tayland sayılabilir. Saksı çiçeği ihracatında ise Hollanda (%48), Danimarka

(%16), Belçika (%10) ilk sıralarda yer almaktadır. Gelişmekte olan bazı ülkeler,

1970 yılından sonra, süs bitkileri özellikle kesme çiçek üretim ve ticaretinden önemli

gelir sağlamışlardır. Kolombiya, İsrail, Kenya en önemli örneklerdir.

151

Kesme çiçek ihracatı gelişmiş olan ülkelerin en önemli özelliklerin birisi, mal

satabilecekleri gelişmiş ülkelere komşu olmalarıdır. Hollanda, Almanya pazarını

kullanarak, Kolombiya ABD pazarını kullanarak çiçek ihracatlarını geliştirmişlerdir.

Diğer önemli bir özellikleri ise uygun iklim koşullarıdır. Kuzey yarım kürede yoğun kış

yaşanan aylarda, Afrika ve G. Amerika ülkeler yaz dönemi yaşanmakta gül, karanfil

gibi bazı ürünleri kolayca yetiştirerek kuzey yarım küredeki gelişmiş ülkelere ihraç

edebilmektedirler. Bu iki özellik ucuz iş gücü ve Avrupa’nın teknolojisi ile birleşince,

kesme çiçek ihracatı bu ülkeler için önemli bir gelir kaynağı olmuştur.

Kesme çiçek üretiminde gelişmekte olan ülkeler ile rekabet edemeyen Batı

Avrupa ve ABD üreticileri çareyi ürün desenlerini değiştirmekte bulmuşlar ve teknoloji

gerektiren ıslah ve damızlık üretimi (meristem kültürü), saksı çiçekleri üretimi ve dış

mekan süs bitkileri gibi ürünlerde aramışlardır.

Türkiye’de süs bitkileri üretiminin başlaması 1940’lı yıllara rastlanmaktadır.

Önceleri İstanbul civarında ve Adalar’da başlayan çiçek üretimi daha sonra Yalova’da

gelişme göstermiştir. 1945 yılında üreticilerin Kooperatif çatısı altında birleşerek

ürünlerini pazarlama kolaylığı bulmaları çiçek yetiştiriciliğini çekici duruma getirmiştir.

1970’li yıllarda çiçek yetiştiriciliği sebze türlerinin getirisine bağlı alternatif ürün olarak

üreticilerce benimsenmiştir. 1985 yılında Antalya’da İsrail teknolojisi ile 40 dekar

alanda kurulan seralarından kesme çiçek ihraç edilerek 1 milyon $ gelir elde

edilmiştir. Böylece çiçeğin lüks tüketim imajı hafızalardan silinmeye başlanmıştır. Bu

dönemde çiçek ithalatının serbest bırakılması ile ithal saksı çiçekleri, iç piyasada

kesme çiçek satışlarını önemli ölçüde azaltmıştır. 1990 yılından sonra sınır ticaretinin

gelişmesi ile Bulgaristan, Romanya ve Rusya’ya yapılan ihracat özellikle kesme çiçek

üretimini tekrar canlandırmıştır.

Giderek artan talep, birim alandan fazla ürün alınması ve yüksek gelir elde

edilmesi, istihdama yapmış olduğu katkılar ve ihracat olanakları nedeniyle birçok

ülkede olduğu gibi ülkemizde de bu sektör hızla gelişmektedir. Türkiye’de peyzaj

çalışmalarına yönelik bitkisel materyal sektörünü 4 grup altında toplamak

mümkündür.

152

Kesme Çiçek

İç Mekan Bitkileri

Dış Mekan Bitkileri

Doğal Çiçek Soğanları

1998 yılı itibariyle AB pazarının % 22’si Kenya, % 29’u İsrail, % 11’i

Zimbabwe, % 14’ü Kolombiya, % 7’si Ekvator ve % 4’ü Türkiye’ye tarafından

kullanılmıştır. Belirtilen ülkelerin 2000 yıllarında pazar payı artar iken Türkiye’nin payı

% 4’ten % 3’e düşmüştür. Türkiye sahip olduğu farklı ekolojik koşullar ve iklimsel

avantajları nedeniyle peyzaj çalışmalarında kullanılan bitki materyali yetiştiriciliği

açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Anaç materyal temini, tesis ve alt yapı

yetersizliği, sermaye ve kredi yetersizliği, pazarlama, ulaşım, muhafaza gibi

nedenlerle Ülkemiz, sahip olduğu potansiyelden yeterince yararlanamamaktadır.

Ülkemizde süs bitkileri istatistikleri, DİE tarafından yayınlanan Tarımsal

Yapı’da yer almadığından, Bölgeler ve İllere göre mevcut potansiyeli mukayese etme

imkanı bulunmamaktadır. (**)

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde süs bitkileri üretimi, ekolojik sorunlar

nedeniyle pek eskiye dayanmamaktadır. Teknik bilgi, pazar sorunu ve işletme

tasarrufundaki arazi genişliği gibi nedenlerle Güneydoğu Anadolu Bölgesinde mevcut

tarım deseninde süs bitkileri yerini alamamaktadır. Bu bölgede sadece Şanlıurfa’da

az da olsa süs bitkileri üretimi verilerine ulaşılmıştır. Şanlıurfa Harran Ovasında,

Karaali Köyünde bulunan kaplıca suyunun kışın serada kullanılmasıyla süs bitkileri

üretimi de başlamıştır. Şanlıurfa ilinde üretilen süs bitkilerinin tamamı Merkez İlçeye

bağlı Karaali Köyünde yapılmaktadır. Şanlıurfa’da 2004 yılı verilerine göre 13 da

alanda üretimi yapılan iç ve dış mekan bitkileri toplam 9.000 adet olup, iç piyasada

değerlendirilmektedir. Şanlıurfa’da işletme tasarrufundaki arazilerin büyük oluşu ve

bundan dolayı çiftçilerin aldıkları desteklemeler nedeniyle çiftçi yerleşik bitki

deseninden başka ürünlere pek yanaşmamaktadır. Süs bitkilerinin yetiştirilmesinin

teknik bilgi gerektiren bir faaliyet olması da ayrıca bir sorundur.

153

4.4.2. Hayvansal Üretim

Hayvancılık; Türkiye’nin hem ulusal beslenme ve hem de ulusal

kalkınmasında, dış satımın arttırılmasında, sanayiye hammadde sağlanmasında,

bölgesel ve sektörler arası dengeli kalkınma ve kalkınmanın istikrar içinde

başarılmasında, kırsal alanda gizli işsizliğin önlenmesinde sanayi ve hizmetler

sektörlerinde yeni istihdam olanaklarının yaratılmasında ve kalkınma finansmanının

öz kaynaklara dayandırılmasında önemli bir potansiyele sahiptir.

Bugün, temel olarak hayvancılığa dayalı; yem sanayii, et ve mamulleri sanayii,

süt ve mamulleri sanayii, dericilik ve tekstil sanayileri, veteriner ilaçları ve hayvancılık

ekipman sanayileri yeni istihdam alanları yaratmakta, hayvancılığa girdi sağlamakta

ve hayvansal ürünlerin işlenmesiyle katma değer artışına neden olmaktadır.

Ayrıca, hayvancılık doğayı sömürmeyip bilinçli ve bitkisel üretimle birlikte

yapıldığında her türlü gelişme çabalarının bugün en önemli unsurlarından biri olarak

sürdürülebilir kalkınmanın da; ekolojik, çevresel ve ekonomik boyutlarından dolayı

ideal bir modeldir. Çünkü hayvancılık, ekolojik dengeyi bozmaz, doğayı tahrip etmez,

uygun şartlar yaratıldığında kırsal kesimdeki dar gelirli üretici için ekonomik bir uğraş

olabilir, en önemlisi de ülkenin hayvansal protein açığını kapatarak sağlıklı toplum

oluşmasına katkıda bulunur.

Yıllardan beri bitkisel kökenli gıdalarla, boş kalori kaynakları ile beslenen ve

yeterli hayvansal protein tüketemeyerek biyolojik geri kalmışlık içinde olan ülkemiz

insanlarının hayvansal ve bitkisel ürün tüketim miktarlarını incelediğimizde ülkemizde

niceliksel bir açlık olmadığı hatta normalden fazla bitkisel protein tükettiğimizi

görüyoruz. Ülkemizde kişi başına yıllık bitkisel un tüketimi 300-325 kg iken Avrupa

ortalaması 85 kg, gelişmiş ülkelerde ise 70-110 kg arasında değişmektedir.

Bitkisel ürün tüketiminde gelişmiş ülkelerin en az üç katı olan tüketim,

hayvansal ürünler dikkate alındığında 3-5 kat azdır. Yetersiz ve dengesiz

beslenmeden dolayı daha ana karnından başlamak üzere zihinsel gelişmesini

sağlayamayan insanlar, temeldeki bazı ihtiyaçları tam karşılanamadığından kültür ve

bilgi yaratamıyor entelektüel faaliyette bulunamıyorlar. Bu da bilgi çağında, bilgi

154

yaratamayan bir toplumun uluslar arasındaki hayat kavgasının en önemli silahından

mahrum olması demekti

Ulusal ekonomi, kendisini oluşturan sektörlerin bir bütünü olup, sektörlerde

ekonominin temel yapı taşı olan işletmelerden oluşmaktadır. Kırsal ekonomik yapıyı

oluşturan tarım; işletmelerin gerek yapısı, gerek üretim süreçleri ve gerekse kuruluş

yerleri, toprağa ve doğaya bağımlılıkları açısından önemli farklılıklar arz etmektedir.

Bu ekonomik gerçeklerin ülkemizde dikkate alınmayışı, hem bitkisel hem de

hayvansal üretime zarar vermektedir.

Bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte yapan işletmelerde mevcut hayvan

varlığının % 70.87’si büyük baş, % 28’i küçük baş ve % 1.13’ü kümes hayvanıdır. Bu

işletmelerin toplam aktif sermayeleri içinde hayvan sermayesi ortalama % 9.26 dır.

Bu oranın % 25 olması gerekmekte bu da işletme sonuçlarını olumsuz yönde

etkilemektedir. Bu işletmelerde elde edilen toplam üretim değeri içinde hayvansal

üretim değerinin payı ortalama % 31.04’tür. Diğer taraftan bitkisel ve hayvansal

üretimi birlikte yürüten işletmelerde mevcut işgücünün % 38.08’ i atıl kalmaktadır.

Dolayısıyla bitkisel üretimde olduğu gibi rekolte tipi bir üretim yapısı göstermeyen ve

tüm yıla yayılan dinamik bir üretim sürecine sahip olan hayvancılığın bu tip

işletmelerde geliştirilmesiyle mevcut işgücü daha etkin değerlendirilecek, böylece

hem hayvansal hem de bitkisel üretimden sağlanan gelir hem de işletmelerin toplam

geliri artacaktır.

Sadece hayvancılığa yer veren ihtisaslaşmış işletmelerin analizinde hayvan

varlığı değerinin % 84.56’ sı büyük baş hayvan, % 14.25’ i küçük baş hayvan ve %

1.19’ u kümes hayvanlarından oluşmaktadır. İşletmelerin aktif sermayeleri içinde

hayvan sermayesi oranı % 32.15, elde edilen toplam üretim değerinin % 87.50’si

hayvancılıktan elde edilmektedir. Bu işletmeler daha çok kıyı bölgeleri ile büyük

tüketim merkezleri etrafında yoğunlaşmış olup yüksek verimli kültür ırkları ve bunların

melezleri ile süt sığırcılığı, besi sığırcılığı, et ve yumurta tavukçuluğu yapmaktadırlar.

Gelişmiş ülkelerde toplam tarımsal gelirler içinde hayvancılıktan elde edilen

pay % 60-80 dolayında iken Türkiye’de ise % 32-38 dolayındadır.

155

Tablo 64. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Hayvan Sayıları Bilgileri (2002)

Hayvan Sayısı TÜRKİYE TR / AB

(%) AB (15)

TR / Dünya

(%) Dünya

Koyun 25.173.706 25 101.648.425 2,4 1.033.389.380

Keçi 6.519.332

55 11.829.143 0,9 750.243.277

Sığır 9.803.498

12 80.155.124 0,7 1.328.284.440

Kan

atl

ı

Tavuk 245.776.323

24 1.033.356.000 1,5 15.856.836.000

Hindi 3.092.408

3 90.775.000 1,1 270.633.000

Ördek 832.091

3 32.544.000 0,1 1.042.027.000

Kaz 1.400.136

95 1.471.000 0,5 267.429.000

Toplam 251.100.958

22 1.124.131.000 1,4 17.436.925.000

Arı Kovanı 4.160.892 57 7.320.900 6,9 60.498.476

Kaynak: DİE + FAO

2002 yılındaki dünya nüfusunun yaklaşık % 1 inin; AB(15) nüfusunun

yaklaşık % 18,5 inin yaşadığı ülkemizde, hayvan varlığı bakımından Türkiye, AB ve

Dünya ile karşılaştırıldığında;

Hindi ve ördek hariç tüm türlerde AB ülkelerindeki hayvanlardan daha

fazla bir oranda yetiştirildiği; özellikle keçi ve koyunda bu sayıların daha da arttığı

dikkat çekmekte; aynı şekilde kanatlı hayvanlarda da kaz ve tavuk yetiştiriciliğinin

önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Bununla birlikte arı kovanı sayısı bakımından

AB(15) mevcudunun % 57’ sine ve Dünyanın da yaklaşık % 7’ sine sahip olması, bu

konuda söz sahibi olabileceğimizi göstermektedir.

156

Tablo 65. Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Hayvansal Ürünler Üretim Bilgileri (2002)

Hayvansal Ürünler TÜRKİYE TR / AB

(%) AB

TR / Dünya

(%) Dünya

Süt (ton) 8.408.566 7 121.901.583 1,4 603.436.829

Kırmızı Et (ton) 664.650 2 27.292.999 0,4 172.816.796

Beyaz Et (ton) 710.900 8 9.018.874 0,9 74.836.813

Yumurta (ton)(x16000 ad) 722.182 13 5.405.882 1,2 59.831.370

Bal (ton) 74.555 66 113.466 5,8 1.282.378

Balmumu (ton) 3.448 98 3.535 5,8 59.765

İpek Kozası (ton) 100 51 195 0,0 411.180

Yapağı (ton) 38.244 22 172.872 1,7 2.218.801

Sığır Derisi (ton) 30.160 4 796.666 0,4 7.445.522

Koyun Derisi (ton) 50.560 31 164.589 3,1 1.617.070

Kaynak:FAO

Hayvansal ürün üretim miktarlarına bakıldığında Türkiye Avrupa ülkeleri içerisinde

bal, balmumu ve ipek kozası üretiminde ön sıralarda bulunmaktadır. Kırmızı et, sığır

derisi üretiminde ise aynı seviyede üretimi gerçekleştirememektedir.

157

Tablo 66. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Hayvan Sayıları (2003)

Hayvan

Sayıları

Koyun-Keçi Sığır Kanatlı

Arı

Kovanı

Açıl

an

İp

ek

B.K

utu

su

Ko

yu

n

Keç

i

Kü

ltü

r

Me

lezi

Ye

rli

To

pla

m

Ma

nd

a

Et

Ta

vu

ğu

Yu

mu

rta

tav

uğ

u

Hin

di

Örd

ek

Kaz

To

pla

m

Gaziantep 337.178 171.799 657 20.312 7.066 41.917 137 87.600 387.200 31.950 4.585 13.875 525.210 16.326 0

Adıyaman 241.100 151.100 8.155 18.435 26.877 70.647 - 10.610 440.200 34.700 5.455 5.980 496.945 38.243 0

Kilis 79.330 61.025 242 3.098 281 4.155 - 141.350 89.400 8.700 2.310 2.555 244.315 3.960 0

TRC1 657.608 383.924 9054 41.845 34.224 116.719 137 239.560 916.800 75.350 12.350 22.410 1.266.470 58.529 0

Şanlıurfa 1.437.005 128.916 5.722 24.055 68.613 126.495 825 - 782.300 186.950 21.685 39.400 1.030.335 18.631 1

Diyarbakır 726.326 219.445 8.175 35.270 154.750 247.197 4.047 226.000 502.100 157.850 25.640 35.000 946.590 25.855 800

TRC2 2.163.331 348.361 13.897 59.325 223.363 373.692 4872 226000 1.284.400 344.800 47.325 74.400 1.976.925 44.486 801

Mardin 322.513 146.242 1.525 4.697 32.071 55.339 - 1.800 246.200 74.250 8.610 11.150 342.010 11.202 0

Batman 221.933 90.966 421 1.140 18.469 26.315 114 32.050 74.800 37.972 6.920 6.502 158.244 16.856 0

Şırnak 151.437 164.467 466 2.242 19.668 30.874 61 3.600 50.963 10.541 5.034 5.318 75.456 8.153 0

Siirt 212.203 143.800 2.317 1.550 13.240 25.302 - - 75.100 11.150 680 1.580 88.510 26.303 0

TRC3 908.086 545.475 4.729 9.629 83.448 137.830 175 37.450 447.063 133.913 21.244 24.550 664.220 62.514 0

G:D.A.

Bölgesi . 3.729.025 1.277.760 27.680 110.799 341.035 628.241 5184 503.010 2.648.263 554.063 80.919 121.360 3.907.615 165.529 801

TRC% 15 20 2 3 13 6 5 0 4 14 10 9 1 4 16

Türkiye 25.431.539 6.516.088 1.434.274 3.221.492 2.699.819 9.788.102 113.356 217.133.076 60.399.520 3.994.093 810.910 1.336.775 283.674.374 4.288.853 5.097


158

Hayvan sayılarının İllere göre değerlendirilmesinde; koyun, yumurta tavuğu,

hindi ve kazın Şanlıurfa’da; keçi, sığır, manda, et tavuğu, ördek ve açılan ipek böceği

kozasının Diyarbakır’da; arı kovan sayısının Adıyaman’da çoğunlukta olduğu tablo

18’ den görülmektedir.

Hayvan sayısı bakımından Güneydoğu Bölgesi, ülkedeki toplam koyun

varlığında % 15, keçi varlığında % 20, sığır toplamında % 6 gibi oranlara sahiptir.

Kanatlı hayvanlardan hindide % 14, ördekte % 10, kazda % 9 oranlarında hayvan

varlığına sahiptir. Bölge sığırları ülke genelindeki sığırlarla mukayese edildiğinde;

bölgede yerli sığırların çoğunlukta olduğu anlaşılmaktadır. Bu durum bölge

hayvancılığının meraya dayalı olduğu, kalitesiz yemlere ve çetin şartlara dayanıklı

hayvanların çiftçilerce tercih edildiği sonucunu doğurur.

Tablo 67. TRC GDA Bölgesi ve Türkiye Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları Mukayesesi (2003)

İl adı

Sü

t(to

n)

Kır

mız

ı

et(

ton

)

Beyaz e

t

(to

n)

Yu

mu

rta

(to

n)

Bal (t

on

)

Bal M

am

u

İpko

zası(

ton

)

Yap

ağ

ı(to

n)

Kıl(t

on

)

Deri

(ad

et)

Gaziantep 53.515 9.735 .030 .835 144 13 - 64 1 347.114

Adıyaman 97.143 1.061 - 2.760 90 21 - 403 56 26.116

Kilis 13.730 236 - 1.610 30 - - 119 20 14.299

TRC1 164.388 11.032 2.030 8.205 664 34 1.086 147 387.529

Şanlıurfa 45.939 8.999 - 2.170 259 5 - 2.676 53 176.999

Diyarbakır 213.645 9.854 - 3.434 437 16 24 1.259 89 440.791

TRC2 259.584 18.853 5.604 696 21 24 3.935 142 617.790

Mardin 51.000 16 - 1.856 116 13 - 570 48 342

Batman 27.371 2.072 - 754 165 15 - 437 38 118.856

Şırnak 26.970 151 - 502 60 2 - 254 52 7.130

Siirt 27.793 51 - 164 263 - - 458 46 1.234

TRC3 133.134 2.290 3.276 604 30 1.719 184 127.562

TRC GAB 557.106 32.175 2.030 17.085 1.964 85 24 6.740 473 1.132.881

TRC% 5 9 0 2 3 3 14 15 17 18

TURKİYE 10.611.011 366.962 905.251 791.674 9.540 3.130 169 46.457 2.741 6.234.556


Güneydoğu Anadolu Bölgesinin hayvan varlığı; III. alt bölgede keçi ve arı

kovanı diğer alt bölgelere göre daha fazladır. II. Alt bölgede; koyun, sığır, manda,

159

yumurta tavuğu, hindi ve kaz sayıca fazladır. Bölgenin I. alt bölgesinde ise etçi tavuk

sayısının fazla olduğu tablo 18’den görülmektedir.

Hayvansal ürünlerin üretim miktarlarında Güneydoğu Anadolu Bölgesi,

Türkiye genelinde sütün % 5’ini, kırmızı etin, % 9’unu, ipek kozasının % 14’ünü, kılın

% 17’sini, yapağının % 15’ini ve deri adedini % 18’ini karşılamaktadır. Bölge beyaz et

üretiminde kayda değer bir üretim yapmamaktadır.

Alt bölgelere bakıldığında süt, kırmızı eti, yapağı ve deri adedinin II. alt

bölgede; beyaz et ve yumurtanın I. alt bölgede; yumurta ve kıl ise III. alt bölgede

daha fazla üretilmektedir.

Hayvansal ürün üretiminde Diyarbakır bölgede 213.645 ton süt üretmektedir.

Diyarbakır Kırmızı et üretiminde de bölgede önemli bir üretim merkezidir. Kırmızı et

üretiminde Diyarbakır’dan sonra Şanlıurfa ve Gaziantep önemli miktarda üretim

yapmaktadır. Deri üretiminde Diyarbakır 440.791 adet ile lider konumundadır.

Diyarbakır’ı Gaziantep, Şanlıurfa ve Batman takip etmektedir.

4.4.3.Su ürünleri

Türkiye, üç tarafı denizlerle çevrili gölleri, barajları, akarsuları ve kaynak suları

ile su ürünleri potansiyeli bakımından oldukça şanslı bir ülkedir.

Ülkemizin 8.333 km kıyı uzunluğu ve denizlerle birlikte yaklaşık 26 milyon

hektar kullanılabilir su ürünleri üretimine uygun alanı bulunmaktadır. Söz konusu

alanın yaklaşık % 95'ini denizler (24.607.200 ha), % 1.3'ünü baraj gölleri (342.377

ha), % 3.5'ini doğal göller (906.118 ha) ve yaklaşık % 0.1'ini de (15.500 ha) göletler

oluşturmaktadır.

Sulama ve enerji amacıyla yapılan baraj gölleri ve göletlerinin sayısı, her

geçen gün artan Türkiye'nin su ürünleri üretim alanının yaklaşık % 5 'lik payını

oluşturup doğal göl, gölet ve baraj göllerinin toplam yüzey alanı 1.263.995 ha’dır.

Ayrıca yaklaşık 178.000 km uzunluğunda akarsuyu bulunmaktadır.

160

Ülkemizin zengin su potansiyeline rağmen sağlanan üretim miktarı 1998 yılı

istatistiklerine göre 543.900 ton’dur. Üretimin % 80'i (432.700 ton) denizlerden, %

10'u (54.500 ton) iç sulardan ve % 10'u ise (56.700 ton iç su ve denizdeki)

yetiştiricilikten elde edilmiştir.

GAP'ın Bölgeye ve ülkeye sağlayacağı önemli yararlardan biri de oluşmuş ve

oluşacak baraj gölleri ve göletleri ile yüzlerce km uzunluğundaki kanalların yaratacağı

önemli su ürünleri potansiyelidir. 1999 yılı verilerine göre Bölgede; çoğu Fırat ve

Dicle’nin kolu, bir kısmı da bağımsız olan 30’un üzerinde irili ufaklı toplam 2.235 km

uzunluğunda akarsu, 6.481 ha doğal göl ve yaklaşık 129.987 ha baraj gölü

bulunmaktadır. Baraj gölleri 220.365 ha alan potansiyel arz etmektedir.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde Adıyaman'da 613, Şanlıurfa'da 289,

Diyarbakır'da 16 ve Gaziantep'de 19 kişi olmak üzere toplam balıkçılık faaliyetinde

bulunan balıkçı sayısı 937, faaliyette olan mevcut tekne sayısı ise 153'tür. Bu

alanlardan Karakaya Baraj gölünde avlanabilir stok miktarı yaklaşık 500 ton/yıl'dır.

Gölde tespit edilen balık türleri ise in balığı, kültür sazanı, Bıyıklı Balık, Sis Balığı,

Tatlı Su Kefali, Karaburun, Marmid, Tatlısu kolyozu ve Fırat Yılan Balığıdır. Atatürk

Baraj gölünde 850 ton/yıl avlanabilir stok tahmin edilmiştir. Bunlar; İn balığı, Sıraz,

Karaburun, Fırat Yılan Balığı, Musul Kolyozu, Benekli Sazan, Bıyıklı Balık, Bizir,

Egres Balığı, Sis Balığı, Kültür Sazanı, Tatlı Su Kefali, Şabut, Mezopatamya

Yayınıdır.

Tablo 68. 1998 yılında TRC GDA Bölgesi'nde ve Türkiye'de Tatlı Su Ürünleri Üretimi (Ton)

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Türkiye

Avcılık Yetiştiricilik Toplam Avcılık Yetiştiricilik Toplam

1842 520 2362 54500 33290 87790

Kaynak: Tarım Makale, 2002

4.4.3.1 Avcılık Yolu ile Üretim

Avcılık yolu ile ülkemizde ve GAP Bölgesi'nde yetişen tatlı su balıklarının

türleri ve üretim miktarları ile Bölge üretiminin ülke üretiminde oluşturduğu % payları

hususnda aşağıda yer alan Tablo incelendiğinde Bölgenin ülke üretimindeki payı

http://www.gap.gov.tr/Turkish/Tarim/Makale/mhv4.html

161

1980 yılında % 2.5'dan, 1985'de % 2.2'ye, 1990'da ise % 1.1'lere düşerken 1995'de

% 2.8 ve 1998 yılında % 3.4'e yükseldiği görülmektedir. 1980 yılından başlayarak 10

yılda üretimde düşüş kaydedilmiştir. Bu düşüşün teknik olmayan avcılık ya da

stoklardaki azalıştan kaynaklandığı düşünülmektedir.

Tablo 69. Yıllar Bazında TRC GDA Bölgesi'nde ve Türkiye'de Tatlı Su Ürünleri Üretimi (Ton)

Türler

TRC Güneydoğu Anadolu

Bölgesi Üretimi Türkiye Üretimi

TRC GDA Bölgesinin Ülke

Üretimindeki % Payı

1980 1985 1990 1995 1998 1980 1985 1990 1995 1998 1980 1985 1990 1995 1998

Akbalık - 8 5 - 16 83 166 160 223 300 0 4,8 3,1 0 5,3

Alabalık 22 7 - - 0 798 1102 1115 594 200 2,8 0,6 0 0 0

Çapak - 1 - - 18 15 239 144 277 300 0 0,4 0 0 6

Gökçe - - - - - 665 486 2 - - 0 0 0 0 0

Gümüş 5 - - - 18 221 364 478 909 1500 2,3 0 0 0 1,2

İnci kefali - - - - 60 6895 9678 11100 12430 20000 0 0 0 0 0,3

Karabalık 24 77 - 104 320 732 1321 815 866 1200 3,3 5,8 0 12 26,7

Kayabalığı 11 3 - 22 - 222 142 51 262 200 5 2,1 0 8,4 0

Kefal 21 14 11 40 78 1767 1517 606 1337 1200 1,2 0,9 1,8 3 6,5

Kızılkanat 34 2 1 18 - 335 278 300 669 600 10,1 0,7 0,3 2,7 0

Kurbağa - - 0 - - - - - 864 100 0 0 0 0 0

Levrek - 4 36 10 - 1591 1534 1563 3104 3000 0 0,3 2,3 0,3 0

Salyangoz - - - - - 0 2436 2255 1150 1500 0 0 0 0 0

Sazan 310 818 295 850 1200 9413 16957 16001 17081 20000 3,3 4,8 1,8 5 6

Siraz - - - - - 71 310 100 613 800 0 0 0 0 0

Yayın 266 20 39 48 66 1663 581 480 896 1000 16 3,4 8,1 5,4 6,6

Yılan 5 3 - 45 30 224 583 230 390 300 2,2 0,5 0 11,5 10

Turna - 23 - 35 10 625 927 173 453 200 0 2,5 0 7,7 5

Kerevit - - - - - 5767 6244 542 551 1500 0 0 0 0 0

Diğer 107 8 6 104 26 1168 606 1200 2314 600 9,2 1,3 0,5 4,5 4,3

Toplam 805 988 393 1276 1842 32255 45471 37155 44983 54500 2,5 2,2 1,1 2,8 3,4


Diğer taraftan 1995 ve 1998 yıllarında üretimde kaydedilen yükselişin peşi sıra

işletmeye açılan baraj gölleri ile bu rezervuarlarda yapılan balıklandırma

çalışmalarının etkisi olmuş olabilir.

Bölge'de yetişen önemli balık türleri, ülke üretimindeki payları yönünden

sırasıyla inceleyecek olursak; 1980 yılında Yayın % 16, Kızılkanat % 10, Kayabalığı


162

% 5; 1990 yılında Yayın % 8 Akbalık % 3; 1995'de Karabalık % 12, Yılanbalığı % 11,

Kayabalığı % 8, Turnabalığı % 8; 1998 yılında Karabalık %27, Yılanbalığı % 10,

Yayın % 6, Sazan % 7 ve Çapak % 6'lık pay almıştır.

4.4.3.2 Yetiştiricilik Yolu İle Üretim

Ülkemizde ve Bölge'de iç sularda sazan ve alabalık yetiştiriciliği yapılmaktadır.

Bölge'de ve ülkemizde yetiştiriciliği yapılan balıkların yıllar bazında üretimleri ve

Bölge'de üretilen türlerin ülke üretimindeki payı Tablo 22'de sunulmuştur.

Son on yılda kültür balığı üretiminde Bölge'de % 98 ve Türkiye'de yaklaşık %

740 oranında artış sağlanmıştır. Buna karşın GAP'ın ülke üretimindeki yeri % 6.6

’dan % 1.6 'ya düşmüştür. Her ne kadar % 98 artış görülse de ülkemizdeki

yetiştiricilik alanındaki hızlı gelişmeyi GAP Bölgesi yakalayamamıştır. Ayrıca ülkede

görülen düzenli üretim artışının yanında Bölgede düzensiz üretim azalışı ve artışı

görülmektedir.

Tablo 70. TRC GDA Bölgesi'nde ve Türkiye'de Yıllara Göre Kültür Balıkları Üretimi (ton)

Tür

TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesi Üretimi Türkiye Üretimi

TRC GDA Bölgesi'nde

Üretilen Türlerin Ülke

Üretimindeki % Payı

1988 1990 1995 1998 1988 1990 1995 1998 1988 1990 1995 1998

Sazan 250 - 30 240 2200 1025 424 950 11,4 0 7,1 25,3

Alabalık 13 10 95 280 1765 3212 12689 32340 0,7 0,3 0,7 0,9

Toplam 263 10 125 520 3965 4237 13113 33290 6,6 0,2 1 1,6


Ülkemizde 1988 yılında elde edilen sazan üretiminin % 11.4'ü Bölge'den

sağlanmış ve bu oran 1998 yılında % 25.3'e yükselmiştir. Alabalık üretimi payında ise

aynı dönemlerde fazla değişiklik olamamıştır. 1990 yılında Bölge'de doğal yolla

yapılan (avcılık) üretimde olduğu gibi yetiştiricilikte de azalış kaydedilmiştir.


163

Ayrıca, yukarıdaki tabloda da görüleceği üzere Türkiye'de ve Bölge'de alabalık

yetiştiriciliğinde bir artışın yanı sıra sazan üretiminde azalış gözlenmiştir. Alabalık

üretimindeki bu artış alabalığın ekonomik değerinin sazana göre yüksek olması

şeklinde açıklanabilir.

Bölge'de yapılan kültür balığı üretimi İllere göre Tablo 71'de verilmektedir.

Bölge'de kültür balığı üretimi 1988 yılında sadece Gaziantep İlinde yapılırken 1998

yılında Adıyaman, Diyarbakır ve Şanlıurfa İllerinde de üretime başlanmıştır.

Tablo 71. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Türlere ve İllere Göre Kültür Balıkları Üretimi (ton)

İl

1988 1990 1995 1998

Sazan

Ala

balı

k

To

p. Ü

ret.

Sazan

Ala

balı

k

To

p. Ü

ret.

Sazan

Ala

balı

k

To

p. Ü

ret.

Sazan

Ala

balı

k

To

p. Ü

ret.

Adıyaman - - - - - - - - - - 50 50

Diyarbakır - - - - - - 30 - 30 200 - 200

Ş.Urfa - - - - - - - - - 10 - 10

Gaziantep 250 13 263 - 10 - - 95 95 30 230 260

TRC GDA

Bölgesi Top. 250 13 263 0 10 10 30 95 125 240 280 520


4.4.3.3 TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde Yapılan Balıklandırma

Çalışmaları

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde bulunan su kaynaklarının balıklandırma

çalışmaları Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü ve Tarım ve Köyişleri Bakanlığı

(TKB) olmak üzere iki kuruluş tarafından yürütülmektedir.

TKB tarafından uygulanan balıklandırma programı çerçevesinde GAP

Bölgesi'nde bulunan doğal göller, göletler ve akarsular; 1985 yılından itibaren Kepez

Su Ürünleri Üretme İstasyonu'nda üretilen Aynalı Sazan yavrusu ile balıklandırmaya

başlanmış olup, 1999 yılı sonu itibariyle 16.578.000 adet yavru ile balıklandırılmıştır.


164

DSİ Genel Müdürlüğü'nce Bölge'de yapılan balıklandırma çalışmalarında

kullanılmak üzere yavru balıkları; Karakaya için Keban Su Ürünleri Üretme

İstasyonundan ve Hancağız Barajı için Adana Seyhan Su Ürünleri Üretme

İstasyonundan sağlanmaktadır. Ayrıca, Bölge'de Atatürk Barajı'nın ve Fırat

havzasında bulunan barajların yavru balık ihtiyacını karşılamak üzere Atatürk Barajı

yanında 1997 yılında faaliyete giren bir üretim istasyonu kurulmuştur. Maksimum

olarak yılda 20 milyon larva balık üretilecek olan istasyonda 1999 yılı içinde yaklaşık

6 milyon yavru balık üretilmiştir.

Bugüne kadar Bölge'de gerek DSİ gerekse TKB 'nin yapmış oldukları

balıklandırma çalışmaları çerçevesinde rezervuarlara yaklaşık 42 milyon adet balık

yavrusu atılmıştır.

4.4.4.Organik Tarım Uygulamaları

İnsanların besin ihtiyaçlarını temin etmek için doğadan; önce toplayıcılık daha

sonra da ilkel ziraat diye adlandırılan elle ve sopa ile tohum ve tohumlukların toprağa

gömdükleri tarım devirlerinden yakın tarihe kadar popüler olan ekolojik tarım 1950

yılından sonra Amerika Birleşik Devletleri'nin Marshall yardımı ile önemini yitirmiş,

sağlanan ekonomik katkılar ve aşırı desteklemeler sonucu entansif tarım süratle

yayılmış, makineleşme, kimyasal ilaç ve gübreler ile kimyasal katkı maddeleri

kullanılmaya başlanılmıştır. 1960’lı yılların sonunda Avrupa Topluluğu' nun kurulması

ve uyguladığı tarımsal destekleme politikaları, 1970 de pestisitlerin ve kimyasal

gübrenin keşfi de bu gelişmeye katkıda bulunmuştur.

Ancak "Yeşil Devrim" olarak adlandırılan bu tarımsal üretim artışının

dünyadaki açlık sorununa bir çözüm getirmediğini, aksine doğal dengeyi ve insan

sağlığını süratle bozduğunu gören kişi ve gruplar bu konuda araştırmalara

başlamışlardır. Bu araştırmaların sonucunda bilim çevreleri ve sivil toplum

örgütlerinin baskısıyla 1979 yılından itibaren DDT grubu pestisitlerin kullanımı

A.B.D.'den başlayarak tüm dünyada yasaklanmıştır. Bu durumda ekolojik tarım tekrar

gündeme gelmiş, 1980 yılından sonrada tüketicilerin baskısıyla aile işletmeciliği

şeklinden çıkarak ticari bir boyut kazanmıştır. ABD'de 0-2 yaş grubu çocuk

165

mamalarının imalinde ekolojik ürünlerin kullanılmasını zorunlu tutan yasanın da bu

ticari boyuta katkısını belirtmek gerekir.

4.4.4.1. Dünyada Organik Tarım

Ekolojik Tarım Avrupa’da 1910’larda uygulanmaya başlamış, kontrollü üretim

ise 1930’lu yıllarda yaygınlaşmıştır. Zaman içerisinde küçük çapta da olsa artan

oranda bir gelişme göstermiş ve 1970’li yıllarda ticari anlamda önem arz etmeye

başlamıştır. Bu hareket 1972 yılında Almanya’da Uluslararası Ekolojik Tarım

Hareketleri Federasyonu’nun (IFAOM) kurulmasıyla daha düzenli bir hale gelmiştir.

IFAOM tüm dünyadaki ekolojik tarım hareketlerini bir çatı altında toplamayı, hareketin

gelişimini sağlıklı bir şekilde yönlendirmeyi, gerekli standart ve yönetmelikleri

hazırlamayı, tüm gelişmeleri üyelerine ve çiftçilere aktarmayı amaçlamaktadır.

Ekolojik ürünler ticarete konu olunca beraberinde kontrol ve sertifikasyona

ilişkin yasal düzenlemeler gündeme gelmiştir. Avrupa'da önceleri her ülke kendine

göre bazı düzenlemeler yapmış, daha sonra 24 Haziran 1991 tarihinde Avrupa

Topluluğu içinde ekolojik tarım faaliyetlerini düzenleyen 2092/91 sayılı yönetmelik

yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.

4.4.4.2. Türkiye'de Organik Tarım

Dünya ticareti 1970'li yıllarda başlamış olan ekolojik tarımdaki gelişmelere

uygun olarak, Avrupa orijinli firmalar Türkiye'deki firmalardan ekolojik ürün talebinde

bulunmuş ve böylece 1984-1985 yıllarında ülkemizde ekolojik tarım başlamıştır. Bu

yıllarda Türkiye’ nin geleneksel ihraç ürünlerinden kuru İncir ve kuru üzüm ile Ege

bölgesinde gerçekleştirilmiştir. Daha sonra bu ürünlere kuru Kayısı, Fındık gibi

ürünler de katılarak farklı bölgelerimize yayılmıştır.

İlk yıllarda Avrupa kökenli bazı firmalar kendi ihtiyaçları olan ürünleri anlaşmalı

çiftçilerle yetiştirmek ve elde edilen ürünleri Türk ihracatçıları vasıtasıyla kendi

ülkelerine ithal edebilmek için Türkiye'de ekolojik üretim projeleri tesis etmişlerdir. İlk

yıllardaki bu ekolojik üretim faaliyetlerinin danışmanlık, teftiş ve sertifikasyon gibi

vazgeçilmez esasları tamamıyla yabancı kişi ve kuruluşlarca yerine getirilmiştir.

166

1990'lı yılların başında bu konularda az sayıda da olsa Türk uzmanlar yetişmişler ve

yabancı firmaların ülkemizdeki temsilciliğini yapmaya başlamışlardır.

Ekolojik Tarım hareketini sağlıklı bir şekilde gerçekleştirmek amacıyla 1992

yılında Ekolojik Tarım Organizasyonu Derneği (ETO) kurulmuştur. Aynı yıl içinde

İzmir'de yapılan "2. Akdeniz Ülkelerinde Ekolojik Tarım Konferansı", ETO tarafından

organize edilmiştir. Bu şekilde ekolojik tarım alanında ülkemizde yeni bir süreç

başlamış olup, İzmir bu hareketin merkezi durumuna gelmiştir.

Ekolojik Tarım faaliyetlerinin ülkemizde ilk olarak Ege bölgesinde İzmir'de

başlamış olması, ürün işleme tesislerinin büyük kısmının İzmir'de olması ve üretilen

ürünlerin büyük kısmının İzmir limanından ihraç edilmesi nedeniyle, organizasyon

kuruluşları, kontrol ve sertifikasyon firmaları gibi ekolojik tarım sektörünün hemen tüm

kuruluşlarının merkez büroları İzmir'de yer almaktadır.

ETO’ nun da katkılarıyla "Bitkisel ve Hayvansal Tarım Ürünlerinin Ekolojik

Metotlarla Üretilmesine İlişkin Yönetmelik", Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından 18

Aralık 1994 tarihinde yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik AB normlarına

uygun olarak hazırlanmıştır. Organik ürünlerin dış satımını düzenlemek üzere

çalışmalar da devam etmektedir. Daha sonra adı geçen Yönetmeliğin bazı

maddelerinde uygulamada rastlanılan aksaklıkları gidermek amacıyla değişiklik

yapılmış, ekolojik tarım faaliyetleri sırasında yapılacak kusur ve hatalara karşı

uygulanacak yaptırımların da yönetmelikte yer alması sağlanmıştır. Düzeltme Metni

29 Haziran 1995 gün ve 22328 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe

girmiştir

Yönetmelik; alternatif bir üretim sistemi olan ekolojik (organik) tarımın

gerçekleştirilmesini sağlamak amacı ile çıkarılmış olup Türkiye' de ekolojik tarım

yapan üreticilerin ürünlerinin ekolojik olarak değerlendirilebilmesi için gereklidir. İster

ihracat için olsun isterse yurt içi tüketim amacıyla üretilen ürünler bu yönetmelikte

belirtilen kurallar doğrultusunda ekolojik olarak değerlendirilirler. Yönetmeliğin

çıkarıldığı yıl itibariyle yetersizliği söz konusu olmayıp, bugün için bilhassa ürünlerin

Avrupa’ya ihraç edilmesi sebebiyle Avrupa Topluluğuna ait Ekolojik Tarım

Yönetmeliği ile uyum sağlaması gerekmektedir. Bu konuda Bakanlığımız Ekolojik

167

Tarım Komitesi ve Ulusal Yönlendirme Komitesinde üye olan resmi ve özel kuruluşlar

ile bir çalışma yapılmaktadır.

Tablo 72. Yıllar itibariyle Organik tarımsal Ürünler ve ihracatımız

Ürünler

1998 1999 2000

Mikar(ton) Değer($) Mikar(ton) Değer($) Mikar(ton) Değer($)

Kuru Üzüm 2.839 3.855 3.289 4.150 4.028 4.610

Kuru Kayısı 953 2.724 1.045 3.033 1.050 2.344

Kuru İncir 1.469 3.580 1.580 3.556 1.733 3.308

Kuru Erik 20 20 116 175 213 253

Fındık 742 3.948 879 4.036 1.039 4.009

Çam Fıstığı 19 401 36 696 52 787

Mercimek 335 359 616 575 897 788

Nohut 590 535 934 818 679 598

Elma Suyu - - 555 761 290 388

Diğer Meyve Suları - - 15 52 236 363

Pamuk 75 161 169 356 175 299

Biber 29 54 131 166 145 217

Haşhaş 213 376 137 172 165 208

Zeytinyağı 21 50 381 872 15 48

Toplam(Diğerleri dahil) 8.029 17.849 11.679 23.562 12.047 20.837

Kaynak: Şanlıurfa GAP GİDEM Gap’ta Organik Tarım

Ülkemizde sözleşmeli yetiştiricilik sistemi ile başlayan organik tarım ürünleri

üretimi konvansiyonel ürünlerde olduğu gibi talep yaratma çabalarının yoğunluk

kazanması sonucu bağımsız projelerle gerçekleştirilen üretim şekliyle de

desteklenmeye başlanmıştır. Sonuç olarak, dış pazarlarlarca talep edilen çeşitlerin,

talep edilen miktarlarda üretilmesiyle 1985 yılında organik tarım ürünleri üretimi

2000’li yıllara gelindiğinde yeni bir boyut kazanmıştır. Kuru incir, kuru üzüm ve kuru

kayısı ile başlayan organik tarım ürünleri üretimi; bitkisel ürünler, işlenmiş gıda

ürünleri ile diğer tarım ve gıda ürünleri olarak sınıflandırabileceğimiz sektörel

168

yelpazeye ulaşmıştır. İlk yıllarda sadece 8 ürün organik olarak üretilirken, 1999

yılında bu rakam 92’ye ulaşmıştır.

Tablo 73. Türkiye’de Organik tarımsal Ürünler Üretimi-1999

Ürü

nle

r

Kayıs

ı

Pam

uk

Üzü

m

İncir

Do

mate

s

Fın

dık

Çilek

No

hu

t

Merc

ime

k

Elm

a

Bib

er

Bal

To

pla

m(d

iğ

erl

eri

dah

il)

Üre

tim

Mik

tarı

(to

n)

10.8

22

23.5

20

7.1

82

7.8

40

7.0

95

5.4

11

2.2

80

1.3

50

3.2

11

24.0

38

553

1.1

28

168.3

06

Kaynak: GAP’TA Organik Tarım, Şanlıurfa, GAP GİDEM

Organik tarımdaki gelişmeler doğrultusunda Güneydoğu Anadolu Bölgesi,

sulanacak 1.7 milyon hektar alan ile yüksek bir tarımsal üretim potansiyeline

ulaşacaktır. GAP bölgesinde günümüzde halen kimyasallar ile halen kirlenmemiş,

ekolojik tarım yapılmaya uygun tarım havzaları Tablo 74. de verilmiştir.

Tablo 74. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri Organik Tarım Havzaları

İli Organik Tarım Havzası

Diyarbakır İlin kuzey kuşağı olan dağlık bölge

Siirt İlin doğu ve kuzeydoğu kuşağı, batısı ile güneyi

Şırnak İlin doğu kuzeydoğu kuşağı, güney kuşağı, sınır bölgesi(mayınlı saha)

Mardin İlin kuzey kuşağı savur, Midyat, Kızıltepe kuzey kuşağı, Suriye sınır

kuşağı(mayınlı saha)

Şanlıurfa Karacadağ doğu kuşağı, Suriye sınırı güney kuşağı(mayınlı saha), Halfeti ve

Birecik dağlık kesimleri ve su boyları

Adıyaman İlin Nemrut Dağı çevresi, baraj gölü çevresi

Gaziantep Suriye sınırı güney kuşağı(mayınlı saha), Nizip ilçesinin kuzeydoğu kesimi

Kilis İlin Suriye sınırı güney kuşağı(mayınlı saha)-Seve Baraj Havzası Alanı

Kaynak: GAP’TA Organik Tarım, Şanlıurfa, GAP GİDEM

Organik tarımdaki gelişmeler doğrultusunda Şanlıurfa Organik Tarım Havzaları

olarak Karacadağ doğu kuşağı, Suriye sınırı Güney kuşağı(mayınlı saha), Halfeti ve

Birecik dağlık kesimleri ve su boyları tespit edilmiştir. Şanlıurfa’da organik metotlarla

tarım yapan 3 adet işletme mevcuttur. Bu işletmelerden biri tarla bitkileri üretimi diğer

iki işletme ise meyvecilik faaliyeti yürütmektedir. Şanlıurfa’da organik tarım

169

çalışmaları halen deneme aşamasında olup önümüzdeki yıllarda oluşacak talep

doğrultusunda artacağı düşünülmektedir. Ayrıca Kilis ilinde tamamen doğal tarım

yapılan zeytin alanlarında organik zeytin tarımına geçiş çalışmalarına hız verilmiştir.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi organik tarım verilerinin Ülke geneliyle

karşılaştırınca bölge çiftçi sayısında % 2, üretim alanında % 12, üretim miktarında %

23, gibi oranlara sahiptir. Bölgede organik olarak üretimi yapılan ürünler genellikle

geleneksel ürünler olan, buğday, arpa, nohut, mercimek, zeytin, Antep fıstığı ve

üzümden oluşmaktadır.

4.5. Üretim Trendleri

4.5.1. Tarla Bitkileri Üretim Trendleri

Gaziantep, Adıyaman ve Kilis ilerinde önemli görülen tarla bitkileri, bahçe

bitkileri, büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık faaliyetleri yoğunlukta olup, bu

faaliyetlerle ilgili ürünler daha çok göze çarpmaktadır. Yem bitkileri, süs bitkileri, örtü

altı tarımı yeni tarımsal faaliyet olduğundan bu tarım teknikleri pek gelişmemiştir.

TRC1 alt bölgesinde yıllar itibarıyla önemli görülen tarla bitkileri arasında

buğday, arpa, pamuk, mısır, kırmızı mercimek ve nohut yer almaktadır. 1996–2005

yılları arasında yoğun olarak yetiştirilen ürünler aşağıda tablo halinde verilmiştir.

Tablo 75. TRC1 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünleri Üretim Miktarları (ton)

Ürün 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Buğday 619.412 455.335 658.051 500.645 493.286 787.349 903.139 718.958 630.255 418.459

Arpa 249.346 163.712 221.877 158.430 218.775 386.318 384.702 313.919 214.038 217.127

Mısır 8.083 30.778 38.812 22.050 36.799 34.380 31.610 52.944 62.140 35.876

Pamuk 58.465 60.080 67.233 80.981 99.047 101.625 76.998 115.702 81.622 21.427

Kırmızı

Mercimek 63.973 43.149 52.427 38.920 29.055 51.221 56.614 53.938 46.381 25.915

Nohut 30.892 26.977 30.488 28.533 24.309 35.431 27.434 29.552 33.329 28.701

Tütün 14.944 29.856 21.413 18.851 14.624 9.764 6.819 6.108 6.711 7.149

Kaynak: TRC1 Alt Bölge İlleri İl Tarım Müdürlükleri

170

Tabloda görüldüğü gibi öncelikli ürünler olan buğday, arpa ve kırmızı

mercimekte 2001 ve 2003 yılları arasında önemli üretim artışı olmuştur. Artışların

iklimsel koşullara bağlı olarak yıllar arasında önemli farklılıklar görülmektedir.

Özellikle kuraklığa bağlı olarak susuz koşullarda yetiştirilen ürünlerde daha açık bir

üretim farklılığı görülmektedir. GAP sulama imkanlarının devreye girmesiyle birlikte

sulanabilir koşullarda üretimin yapılması durumunda bölgenin gerçek üretim

potansiyeli belirlenebilecektir.

Bunun yanında son yıllarda ekim alanı artan pamuk ve mısır gibi ürün

çeşitlerinde çok yüksek oranlarda üretim artışı meydana gelmiştir. Bu ürünlerin ekim

alanlarının gelişmesi de kuru tarım alanlarında üretilen ürünlerin yıllık toplam üretim

miktarının değişikliğine neden olarak gösterilebilir. Özellikle sulama imkânlarının

artışıyla paralel artan pamuk ve mısır üretimi her geçen gün bölge genelinde yayılım

göstermektedir.

Bakanlığımızın alternetif ürün çeşitlerini destekleme politikasına bağlı olarak

tütün üretiminde çok büyük oranlarda düşüşler yaşanmıştır. Bu düşüşün önümüzdeki

yıllarda da devam edeceği ve çok kısa bir süreçte tütün üretiminin tamamen terk

edileceği beklenmektedir.

Diyarbakır ve Şanlıurfa’da tarla bitkileri, bahçe bitkileri, büyükbaş ve küçükbaş

hayvancılık faaliyetleri yoğunlukta olup, bu faaliyetlerle ilgili ürünler daha çok göze

çarpmaktadır. Yem bitkileri, süs bitkileri, örtü altı tarımı yeni tarımsal faaliyet

olduğundan ilde bu tarım teknikleri pek gelişmemiştir. Üretim trendleri aşağıda

başlıklar halinde belirtilmiştir.




171

Tablo 76. TRC2 Alt Bölgesinde Yıllar İtibarıyla Tarla Ürünleri Üretim Miktarları (ton)

Ürün 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Buğday 1.536003 1294717 1701420 1212213 908474 2213498 2122835 2197419 2045846 2287555

Arpa 946144 765695 873862 595859 449436 1363225 1194935 1081566 1013964 1192603

Mısır 22302 23192 32041 39004 42504 23631 34058 46010 95402 250509

Pamuk 582844 668892 1154415 1414294 1521992 1320533 1482376 899917 958077 937526

Soya 1 1 0 8 48 0 300 1075 860 992

Nohut 51429 48251 35491 34013 30741 44915 49959 43240.5 46324 45482

Fasulye 1080 550 573 200 179 264 320 201 198 452

K.Mercimek 157325 119155 143423 87213 160293 262091 305535 316094 276818 311422

K. Biber 4426 8497 4962 4946 3066 4362 71672 6265 11890 28540

Susam 7229 8572 8288 5828 5663 4314 4291 4421 6068 5917


Tabloda görüldüğü gibi öncelikli ürünler olan buğday, arpa ve kırmızı

mercimekte önemli üretim artışı olmamıştır. Bunun yanında son yıllarda ekim alanı

artan pamuk, soya, mısır ve kırmızıbiber gibi ürün çeşitlerinde çok yüksek oranlarda

üretim artışı meydana gelmiştir. Öte yandan susam, fasulye ve nohut üretiminde

düşüşler yaşanmıştır. Aslında bütün ürünlerdeki üretim değişikliği ülke genelinde

görülen bir sorundur. Sulu tarımın kısıtlılığı, üretim planlamasının yapılmamış olması,

pazardaki arz/talep dengesizlikleri üreticiyi motive etmekten oldukça uzaktır. GAP

kapsamında yapılan geleceğe yönelik projeksiyonların hayata geçirilmesi durumunda

hem üretimde çeşitlilik, hem de ürün miktarında stabilite sağlayacaktır.

Mardin Batman,Siirt ve Şirnak ilerinde önemli görülen tarla bitkileri, bahçe

bitkileri, büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık faaliyetleri yoğunlukta olup, bu

faaliyetlerle ilgili ürünler daha çok göze çarpmaktadır. Yem bitkileri, süs bitkileri, örtü

altı tarımı yeni tarımsal faaliyet olduğundan bu tarım teknikleri pek gelişmemiştir.

Üretim trendleri aşağıda başlıklar halinde belirtilmiştir.




172

Tablo 77. TRC3 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünleri Üretim Miktarları (ton)

Tarla Ürünü 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Buğday 121800 132450 540838 252940 360916 805410 818969,5 817004,3 855859,9 939826,5

Arpa 58999 57185 238816 119977 128267 397801 385360 355981,8 283370,4 300277,88

Mısır 0 0 0 0 630 61 137,5 251,7 18410 204466,8

Pamuk 28712 26696 136848 164551 207510 200075 287540,5 218301,2 221697,5 78384,4

Nohut 2615 1475 10167 4925 5905,6 13807 8553 3527,38 2738,85 11141,6

K.mercimek 7848 6869 95167 45245 73092,3 133311 39575,6 36160,7 46415 129206

Susam 0 0 0 0 0 39 5 78,25 41,6 15,28

K.Fasulye 338 146 204 450 325 300 480 504 220 150

Tütün 19243 26790 18730 15231 11832 7870 6277 5752 7697,5 4230

Ayçiçeği 0 0 0 0 0 0 0 10,8 340,8 8,8

Çeltik 100 6 59 82 116 72 136 149 33 0


Tabloda görüldüğü gibi öncelikli ürünler olan buğday, arpa ve Kırmızı

mercimekte 1996 ve 2000 yılları arasında önemli üretim artışı olmuştur. Bunun

yanında son yıllarda ekim alanı artan pamuk ve mısır gibi ürün çeşitlerinde çok

yüksek oranlarda üretim artışı meydana gelmiştir. Öte yandan tütün üretiminde

düşüşler yaşanmıştır. Bu artışların ve düşüşlerin nedenleri Bakanlığımızın alternatif

ürün çeşitlerini desteklemesinin etkisi vardır.

4.5.2.Sebze Üretim Trendi

TRC1 alt bölgesinde yıllar itibariyle yetiştirilen sebzeler arasında biber,

domates, karpuz, patlıcan ve karpuz önemli yer tutmaktadır. Tablo 78.de 1996–2005

yılları arasında yetiştirilen sebzelerin üretim miktarları verilmiştir.

173

Tablo 78. TRC1 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları (Ton)

Sebzeler 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Lahana 1.315 1.315 1.200 970 854 923 954 1.031 975 872

Marul 1.583 1.679 1.453 1.699 2.260 2.317 5.436 5.601 5.428 2.247

Karpuz 91.190 116.753 108.206 74.745 97.491 136.888 136.445 143.523 101.861 34.843

Kavun 27.552 22.217 40.116 26.578 33.902 51.857 53.960 56.080 34.640 9.340

Hıyar 6.653 18.460 18.190 9.910 8.205 13.603 15.557 15.646 14.276 8.981

Patlıcan 16.501 16.290 15.113 15.057 17.201 11.864 33.231 33.404 29.429 9.841

Domates 30.099 27.564 32.869 35.385 38.895 68.071 75.101 78.781 69.726 49.311

Biber 10.549 10.833 13.323 11.324 9.731 48.534 52.299 53.892 51.402 9.745

Y.Sarımak 4.627 5.101 5.254 4.903 2.772 5.625 5.965 5.452 4.856 1.306

Y.Soğan 27.500 24.448 15.563 14.528 15.107 7.542 13.206 13.675 12.703 7.785

Havuç 2.141 3.170 494 546 519 1.605 1.613 1.393 1.498 1.075

Turp 1.240 1.200 645 1.024 1.144 1.485 1.765 1.629 1.591 1.197

Kabak 1.581 1.599 798 993 1.452 3.973 1.415 1.476 1.397 699

Fasulye 0 0 0 0 0 1.193 1.060 1.260 1.295 1.316

Maydanoz 0 0 0 0 0 1.025 1.030 1.023 1.050 990

Bamya 0 0 0 0 0 100 115 100 70 70


Sebze üretiminde yıllar itibariyle üretim miktarında çok karışık bir trend

gözlenmektedir. Bunun en önemli unsuru kuşkusuz stabil olmayan piyasa

koşullarıdır. Arz/talep dengesinin Pazar koşullarına bağlı olarak değişiklik göstermesi,

ülke genelinde uygulanan bir tarımsal üretim planlamasının yapılamamsı değişikliği

daha çok arttırmaktadır.

Bölge genelinde sulanabilir alanların kısıtlılığı nedeniyle ancak cazibe sulama

imkanlarıyla sebze üretiminin yaygın olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla hem üretim

alanı, hem de üretim miktarında stabilite değişmemektedir. Görülen kısmi

değişikliklerin en önemli bir neden ülkede somut bir üretim planlamasının olmaması

ve piyasa arz-talep dengesizliği gösterilebilir. Bununla birlikte iklime dayalı dışsal

etkenler, hastalık ve zararlı popülasyonu da üretim miktarının değişmesine etki

etmektedir.


domates, karpuz, patlıcan ve karpuz önemli yer tutmaktadır. Tablo 79.da 1996-2005

yılları arasında yetiştirilen sebzelerin üretim miktarları verilmiştir.

174

Bölge sebze üretiminde yıllar itibariyle önemli değişimler medyana

gelmemiştir. Görülen kısmi değişikliklerin en önemli nedeni olarak ülkede somut bir

üretim planlamasının olmaması ve piyasa arz-talep dengesizliği gösterilebilir.


domates, karpuz, patlıcan ve karpuz önemli yer tutmaktadır. Aşağıda tabloda 1996–

2005 yılları arasında yetiştirilen sebzelerin üretim miktarlarında artış olmuştur dur

buda yayımın etkisinin ve üreticileri alternatif çeşit kullanmalarından

kaynaklanmaktadır. Ayrıca bölgede sebze tüketim alışkanlıklarının gelişmesi de bu

üretim çeşidinin artmasına sebep olmuştur.

Diğer taraftan Sebze üretiminde yıllar itibariyle önemli değişimler medyana

gelmemiştir. Görülen kısmi değişikliklerin en önemli nedeni olarak ülkede somut bir

üretim planlamasının olmaması ve piyasa arz-talep dengesizliği gösterilebilir.

175

176



Sebzeler 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Domates 142680 179686 165177 98506 152702 176519 67198 84866 171697 81176

Karpuz 551977 840945 550042 460502 380356 647051 227256 218575 522752 506160

Hıyar 44913 58029 20751 19996 22941 24232 20055 28705 21311 24695

Biber 30683 36723 66714 48877 50390 97787 35666 40500 46416 56394

Patlıcan 96636 91868 107219 100472 101330 110245 102004 98223 86611 113198

Marul(göbekli) 1244 1226 1109 1111 1121 1144 1203 1408 112 1344

Kabak (Bal+sakız) 2406 2129 1615 1040 676 1180 505 440 434 564

Havuç 500 305 210 40 100 90 60 60 20 20

Maydanoz 255 220 197 368 397 431 322 163 238 224

Bamya 238 245 438 375 347 379 287 335 459 805

Kavun 45950 48337 33600 60163 30880 15680 24200 19803 30040 28120

Nane 108 135 117 147 152 205 82 103,3 124 159

Soğan 7398 8963 7082 7267 6917 6940 6742,5 5622,5 6910 11333

Kırmızıturp 64 25 - - - 21 83 134 270 156

Fasulye (taze) 2486 3952 2740 1940 2382 3206 2998 2513 1437 2062

177


Sebzeler 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Domates 8911 10284 25413 25448 22673 13865 10672 10856 10222 22875

Karpuz 23265 52860 116491 91465 97299 111635 65100 65393 60630 134084

Hıyar 2653 11423 24296 24540 19877 23683 12170 11267 11647 18105

Biber 2393 3189 5576 5704 6851 7371 3056 2887 2603 6609

Patlıcan 9070 9681 13657 15217 15753 15788 14089 15060 12494 18228

Fasulye 0 0 0 0 161 1804 177 304 234 181

Turp 0 0 0 0 0 0 0 10 7 223

Kabak 160 130 200 200 308 2547 615 183 501 1472

Bamya 0 0 0 0 0 0 0 5 60 38

Maydanoz 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2

Kavun 18935 28075 25210 18260 30119 33270 39796 37820 64430 66495

Soğan (Taze) 993 990 998 980 991 2543 1474 985 999 2703

Sarımsak (Taze) 21 22 24 21 18 18 52 29 57 111

Marul 80 85 90 100 60 113 105 267 192 408

Ispanak 0 0 0 0 0 80 0 0 0 0

Susam 0 0 27 19 16 15 12 11 11 12

Lahana 0 0 0 0 0 0 0 0 0 299

Havuç 0 0 0 0 0 0 0 0 0 500


178

4.5.3. Meyve Üretim Trendi

TRC1 bölgesinde meyve üretiminde zeytin ve üzüm ağırlıklı olarak yetiştirilen

ürünlerdir. Ceviz, badem, dut, erik, şeftali, kiraz ve vişne gibi ürünlerin üretimi fazla

değildir. TRC1 bölgesinde üretimi yapılan meyveler tablo 81.de verilmiştir.

Tablo 81. TRC1 Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları (ton)

Seçilmiş

Meyveler 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Armut 1.062 864 974 1.032 960 573 1.011 1.115 738 888

Erik 1.337 1.271 1.716 1.792 1.205 1.401 1.522 2.022 456 545

Kayısı 1.961 1.765 871 976 1.736 1.912 2.360 3.247 843 1.100

Kiraz 233 225 244 336 320 356 431 758 157 94

Şeftali 374 286 242 301 308 346 400 492 249 272

Dut 980 1.030 691 852 729 737 754 874 428 661

İncir 3.742 3.636 2.664 2.255 1.905 3.161 3.358 4.851 3.486 810

Nar 4.357 3.621 4.527 4.635 4.160 5.432 5.623 7.247 1.210 1.002

Elma 2.182 2.090 1.759 1.737 1.706 1.664 1.681 1.723 1.384 1.211

Vişne 158 108 110 135 133 123 153 268 51 43

Ceviz 2.666 2.359 1.388 1.271 1.224 1.307 1.527 1.964 291 583

Badem 662 476 718 769 647 646 649 1.004 406 401

A.Fıstığı 18.671 21.506 16.308 19.334 43.511 12.011 12.730 42.539 6811 26013

Zeytin 0 125 127 133 160 24.287 13.198 26.217 12.243 28.109

T.Hurması 20 24 24 28 140 137 287 386 417 483

Üzüm 0 0 0 0 0 64.000 75.000 75.000 25.000 73.865


Yukarıdaki tablo 81.de görüldüğü gibi Zeytin ve üzüm üretimi dışındaki tüm

ürün çeşitlerinde 1996 yılından 2005 yılına doğru oldukça değişik bir trend

gözlenmektedir. Özellikle 2003 yılında kimi ürünlerde gözle görülür bir artış

yaşanmasına rağmen 2004 ve 2005 yıllarına tam tersi yönde ciddi bir düşüş

gözlenmektedir. Bunun yanında zeytin ve üzüm üretiminde çok bariz bir üretim

patlaması göze çarpmaktadır. Özellikle üzüm, TRC1 alt bölgesinde son yıllarda

179

oldukça büyük bir alana yayılım göstermektedir. Bunun en büyük etkeni olarak

üzümün dünya piyasasında önemli bir pazara sahip olması ve fiyat politikası

gösterilebilir.

Antepfıstığı üretimi 1997 yılında kişi başına tüketimimiz 1 Kg üzerine çıkmıştır.

2002 yılında 920 gr’a düşmüştür. Ürünün sadece çerezlik değil aynı zamanda

oldukça besleyici bir gıda maddesi olduğu göz önüne alınırsa, halkımız tarafından

bolca tüketilmesi teşvik edilmelidir.2004 yılında dondan dolayı verim düşüşü

yaşanmıştır.

Antepfıstığı ürününü Güneydoğu Birlik devlet destekli olarak alım yapmaktadır.

Ülkemizde diğer bazı tarımsal ürünler gibi Antepfıstığı alımı da devlet tarafından

desteklenmektedir. Bu destek nedeniyle iç piyasa değeri uluslar arası değerinden

fazla olmakta ve dolayısıyla ihracatçı dış satım yapamamaktadır. Bunun için

Antepfıstığı üreticilerine yapılacak desteğin girdiler bazında yapılmasının daha faydalı

olacağı düşünülmelidir.

TRC2 bölgesinde meyve üretiminde Antep fıstığı ve üzüm ağırlıklı olarak

yetiştirilen ürünlerdir. Ceviz, badem, dut, erik, kayısı gibi ürünlerin üretimi fazla

değildir. TRC2 üretimi yapılan meyveler tablo 82.de verilmiştir.

Antepfıstığı TRC2 alt bölgesinin Şanlıurfa ilinde son yıllarda oldukça büyük bir

alana yayılım göstermektedir. Bunun en büyük etkeni olarak Antepfıstığının dünya

piyasasında önemli bir pazara sahip olması ve fiyat politikasını gösterilebilir. Diğer

çeşitlerde de yıllar itibariyle üretim miktarı kısmı değişiklikler gösterse de kayda değer

bir değişikliğin yaşanmadığı görülmektedir.

TRC3 bölgesinde meyve üretiminde üzüm ağırlıklı olarak yetiştirilen üründür.

Ceviz, badem, dut, erik, Şeftali, kiraz ve vişne gibi ürünlerin üretimi fazla değildir.

TRC3 bölgesinde üretimi yapılan meyveler tablo 83. de verilmiştir. Üzüm, TRC3 alt

bölgesinde son yıllarda oldukça büyük bir alana yayılım göstermektedir. Bunun en

büyük etkeni olarak üzümün dünya piyasasında önemli bir pazara sahip olması ve

fiyat politikası gösterilebilir. Diğer çeşitlerde de yıllar itibariyle üretim miktarı kısmı

değişiklikler gösterse de kayda değer bir değişikliğin yaşanmadığı görülmektedir.

180


Seçilmiş Meyveler 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Armut 26 24 22 22 24 25 25 48,5 31,04 55,7

Ayva 3 3 3 3 5 6 6 5,4 5,4 7,95

Elma 1582 1475 1389 1275 1094 1285 1374 1781 97812 1566

Erik 1.383 1.336 1.423 1.401 1.357 1.32 1.34 1341,0 357,4 1702,1

Kayısı 1552 1520 1564 1470 1180 1382 1332 1181 1192 1200

Kiraz 199 207 234 224 223 266 325 392 390 401

Şeftali 258 280 279 301 256 315 389 316 329 616

Vişne 182 170 182 168 149 243 397 408 413 366

Zerdali 87 64 58 62 67 70 57 45,0 50,4 121,4

Dut 295 268 273 286 263 272 295 304,5 300,7 398,1

İncir 588 593 611 635 375 371 256 287,3 173,35 441,4

Badem 47 36 60 61 41 59 107 132,6 105,6 222,8

Ceviz 638 590 549 551 302 309 309 298,0 142,45 384,6

Üzüm 114911.439 106447.09 118537.82 115568.78 115760.218 117582.29 95528.07 96573 96268 213061

A.Fıstığı 33.073 41.772 10.38 9.842 26.734 12.851 14.153 32020,8 7332,48 18993,4

Nar 848.045 836.043 1842 1821 1601 1726 1633 832 840 1032


181


Seçilmiş Meyveler 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Elma 0 0 411 831 1532,71 2126 1934,9 2042,35 1957,85 2530,32

Üzüm 0 0 0 0 4903,75 24566 48944,4 35346 33916 22565

Şeftali 0 0 0 159 218,59 223 187,5 196,7 213,915 448,6

Kayısı 0 0 595 870 1178,37 1233 835 600,1 470 1097,64

Kiraz 0 0 420 332 302,59 289 24 27,6 18,584 718,8

Nar 3261 3861 3275 4040 5124,59 6337 5650 5576,8 3999,7 1433,499

Armut 1169 631 594 570 917,48 1240 1100,8 1198,8 1197,65 1577,15

Ayva 0 0 0 0 62,64 100 98,5 100,5 88,75 93

İncir 0 0 0 130 314,04 69 475 552,4 796,4 1219,95

Antep Fıstığı 1655 1685 2404 2447 2633,66 3595 2945 2984,2 2764,27 3374,65

Ceviz 785 800 695 700 1494,79 2025 1099,8 1595,34 1587,965 2261,66

Badem 0 0 1122 1243 1169 1528 566,4 685,9 669,69 1469,75

Erik 0 0 0 165 406,16 388 485,1 439,5 418,1 1100,06

Dut 0 0 0 69 63 108 126,5 119,1 138,465 554,91

Vişne 0 0 23 22 18 15 0 1,4 1,32 129,5

Çilek 0 0 479 422 453 461 0 0 0 20

Zeytin 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2671,6


182

4.5.4.Yem Bitkileri Üretim Trendi

TRC1 alt bölgesindeki hayvansal üretim genellikle mer’aya dayalıdır. Bu

nedenle yem bitkileri ekimi yaygın değildir. Ancak Bakanlığımızın yem bitkileri

ekilişine verdiği desteklerden dolayı ekim alanları artış göstermiştir. Ayrıca son

yıllarda kurulan modern hayvancılık işletmelerinin kendi hayvanları için ürettikleri fiğ,

yonca gibi yem bitkileri üretimi artış sağlamıştır.

Tablo 84. TRC1 Alt Bölgesi İçin Yem Bitkileri Üretim Miktarları (Ton)

Yem Bitkileri Ekilişleri 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Mısır (hâsıl+silaj) 0 0 0 0 0 0 820 1.016 443.782 248

Fiğ (ot) 99 250 150 70 90 836 1.310 5.422 2.318 182

Yonca (yeşil+kuru ot) 5.270 5.150 2.635 2.610 7.226 2.898 1.320 1.694 1.714 0

Korunga 0 0 0 0 0 825 775 0 0 0


Yem bitkileri ekim ve üretimi bölgede yok denecek düzeydedir. Sanayinin bu

bölgede giderek artması ve bununla bağlantılı olarak kırsal göç hareketleri

hayvancılığı oldukça geriletmiştir. Bununla bağlantılı olarak yem bitkisi olarak

kullanılan mısır, yonca ve korunga gibi bitkisel üretimlerde hızlı bir gerileme

yaşanmıştır. Özellikle 2002 yılından itibaren ülke genelinde yaygınlaştırılmaya

çalışılan yem bitkileri üretimini teşvik politikasıyla bağlantılı olarak kimi yem bitkileri

ekim ve üretim miktarında artışlar yaşanmıştır. 2005 yılında ise ülke genelinde

yaşanan kuraklıkla bağlantılı olarak üretim miktarında çok ciddi düşüşler yaşanmıştır.





yonca gibi yem bitkileri üretimi artış sağlamıştır.

183





Mısır (hasıl+silaj) 0 0 0 0 0 0 0 650 500 46630

Fiğ (ot) 0 0 128 0 188 524 9050,5 3971,2 5205,2 31352,2

Yonca (yeşil+kuru ot) 0 0 0 1080 5070 3200 7790,9 24738,5 18901 21105

Korunga (yeşil+kuru ot) 0 0 0 0 0 1155 934 1890 553 651

Mürdümük 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1500



Mısır (hasıl+silaj) 16 1200 1200 1400 25965 3660 10220 22983 16275 45727

Fiğ (ot) * 824 767 1311.657 1176.746 77.006 102.743 77.731 6073 7765 8889

Yonca (yeşil+kuru ot) 13694.083 16375.09 8945.536 4434.586 4487.063 4530.099 3756.05 16530 16370 16649

Korunga (yeşil+kuru ot) 748 167 63 70 68 193 301 298 717 24

Burçak (Dane+ot) 527 373 - 25 - - 18 24 25 0

184





yonca ve korunga gibi yem bitkileri üretimi artış sağlamıştır.

Yem bitkileri ekim ve üretimi bölgede yok denecek düzeydedir. Sanayinin bu

bölgede giderek artması ve bununla bağlantılı olarak kırsal göç hareketleri

hayvancılığı oldukça geriletmiştir. Bununla bağlantılı olarak yem bitkisi olarak

kullanılan mısır, yonca ve korunga gibi bitkisel üretimlerde hızlı bir artış

yaşanmıştır.Bu da yem bitkilerine verilen desteklerden kaynaklanmaktadır.

4.5.5. Hayvancılık Üretim Trendleri

TRC1 bölgesi olarak belirlenen Adıyaman, Gaziantep ve Kilis illeri hayvancılık

yönünden ülke ortalamalarının altında hayvan potansiyeline sahiptirler. Özellikle

Gaziantep ve Adıyaman illerinde giderek artan sanayileşme ve GAP uygulamaları

kırdan kente yoğun göç hareketlerine neden olmuştur. Az miktarda da olsa yapılan

hayvancılık daha çok ektansif üretim şeklinde yapılmaktadır. Bu bölgede meraya

dayalı hayvancılığın yapılıyor olması ve mera alanlarının da yeterli kapasitede

olmamaları hayvancılığın gelişmesi önünde büyük engel teşkil etmektedir. TRC1 alt

bölgesinde yıllar itibarıyla hayvan varlığı aşağıda tablolar halinde verilmiştir.

Aşağıdaki Tablo 87. de de görüldüğü gibi küçükbaş hayvan sayısında 10 yıllık

süreçte %50’ye yakın bir oranda düşüş gözlenmektedir. Aynı oranda olmazsa da

büyükbaş hayvan sayısında da düşüşlerin olduğu görülmektedir.

185

Tablo 87. TRC1 Alt Bölgesi İçin Hayvan Sayıları

Hayvan Türü 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Koyun 652.207 596.104 662.499 654.788 690.143 659.092 656.690 657.608 626.738 301.290

Keçi 374.614 377.573 413.129 377.416 391.429 392.680 389.038 383.924 374.000 195.850

Sığır*

Kültür 18.229 17.939 15.091 16.187 14.521 12.734 12.769 11.497 16.723 12.430

Melez 80.761 67.823 74.102 79.315 90.527 82.497 75.174 70.126 73.198 31.947

Yerli 38.309 40.081 42.640 43.259 35.107 37.064 37.017 35.094 35.928 33.940

TOPLAM 634.238 568.131 572.184 617.077 575.742 525.823 521.162 508.917 496.034 434.357

Manda * 122 101 83 51 132 143 145 137 134 0

Kanatlı

Etçi Tavuk 980.000 50.000 60.000 145.800 372.110 451.500 455.190 239.560 159.410 133.000

Y. Tavuk 912.250 887.350 348.700 940.500 891.100 1.464.300 1.481.600 916.800 920.300 511.819

Hindi 62.740 84.650 80.350 86.300 94.200 76.800 84.155 75.350 75.715 37.435

Ördek 9.490 10.410 13.250 17.750 15.600 13.697 14.571 12.350 11.395 5.935

Kaz 14.140 18.650 18.900 18.380 17.840 16.372 17.606 16.430 14.895 2.880

TOPLAM 1.978.620 1.051.060 938.800 1.208.730 1.390.850 2.023.869 2.053.122 1.260.490 1.181.715 691.069

Arıkovanı 31.195 34.100 38.137 35.781 53.476 54.634 57.028 56.361 52.719 44.360

İpek Böceği (kutu) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Kaynak: TRC1 Alt Bölge İlleri İl Tarım Müdürlükleri (*) : Danalar toplama dahil edilmiştir.

186

Tablo 88. TRC1 Alt Bölgesi İçin Hayvansal Üretim Değerleri

Hayvansal

Ürünler 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Süt (ton) 222763 217120 233714 230778 131156 136729 112034 101938 99720 98968

Kırmızı Et (ton) 345081 385483 517969 549048 1044 932 11758 13236 19634 19092

Beyaz Et (ton) 2042 1406 1640

Yumurta

ton=16000 adet 9514 10078 9545 8008 3082 4816 4498 4617 4477 2885

Bal (ton) 316 326 293 296 401 394 531 522 374 508

Balmumu (ton) 13 12 17 7 16 18 20 21 14 16

İpek kozası

Yapağı (ton) 505 399 403 440 410 448 325 326 304 306

Kıl (ton) 85 88 86 85 81 81 55 52 50 46

Deri (adet) 451932 2852461 626442 704892 102167 72978 103775 82855 102047 97290


TRC1 Bölgesinde hayvansal ürün üretimi de hayvan varlığına paralel olarak

oldukça düşük seviyededir. Modern anlamda hayvancılığın gelişmemesi ve meraların

yetersizliği birim hayvan başına verimi oldukça düşürmektedir.

TRC2 Alt Bölgesi İlleri Diyarbakır ve Şanlıurfa’da hayvancılık yoğunlukla

mer’aya dayalıdır. Mevcut hayvan varlığı itibariyle ülke hayvan sayısının önemli bir

potansiyelini oluşturmaktadır. Bakanlığın küçükbaş hayvancılığı desteklememesi ve

mera alanların kötü kullanımı sonucunda küçükbaş hayvancılık yıllara göre

azalmıştır. Buna karşılık büyükbaş hayvancılığa verilen destek ve entansif

beslemeden kaynaklı kolaylıklar çiftçileri büyükbaş hayvancılığa yöneltmiştir. Bütün

bunlara rağmen sayısal olarak ilk sırayı koyun, keçi ve yerli ırk sığır almaktadır. TRC2

Alt bölgesinde mevcut büyükbaş hayvan varlığında yerli sığır ırkı birinci sırayı

almaktadır. Bunu saf kültür ve melez kültür ırkı izlemektedir. TRC alt bölgesinde

kanatlı hayvan sayısında yumurtacı tavuk sayısı ön sırada yer alırken hindi, kaz ve

ördek en az olan hayvandır. TRC2 alt bölgesinde yıllar itibarıyla hayvan varlığı tablo

89.da verilmiştir.

187


Hayvan Türü 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Koyun 1615763 1430136 1510855 1583250 1512878 1506650 1426513 1437005 428903 1434800

Keçi 380320 293629 336620 338813 311040 312250 251711 235948 238784 241350

Sığır*

Kültür 9643 8368 9701 11476 12365 18817 18853 18047 19292 19090

Melez 50804 59743 79093 94864 92393 105694 113155 78640 79339 82556

Yerli 268897 256261 272418 294235 279679 294492 261845 278253 275444 274051

Manda * 9104 9333 9953 10967 10392 8086 7436 7823 7785 7785

Kanatlı

Et Tav. 305700 298000 302000 302200 303200 226000 226000 220750 210900

Y.Tav. 1056700 540070 568400 584150 584000 598450 569350 566550 557400 551800

Hindi 2450 207322 207786 217221 223970 225561 209496 172519 176437 175497

Ördek 205840 239720 249600 260214 247119 212475 199850 211690 205900 205280

Kaz 2958 55300 55595 54094 52672 51288 57298 36892 36092 36212

Arı Kovanı 5408 35017 39421 39755 39452 40006 37549 44486 55174 55169

Kaynak: TRC2 Alt Bölge İlleri İl Tarım Müdürlükleri (*) : Danalar toplama dahil edilmiştir.

188


Hayvansal

Ürünler 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Süt (ton) 348653 315479 259890 771702 234816 215110 159925 286442 266753 384906

Kırmızı Et (ton) 4980 6301 4740 8785 7045 6824 13621 23057 24338 11462

Beyaz Et (ton) 68,32 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Yumurta

ton=16000 adet 0.2 3757.8 3887.2 4375.6 4065.1 4612.6 0.0 3927.3 3704.2 3608.0

Bal (ton) 85112 331485 404581 293050 273790 306925 714614 274751 285420

Balmumu (ton) 1,5 28106 15662 25975 21515 22477 9944 15617 16306 13670

İpek kozası 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Yapağı (ton) 2786 2344 2425 2375 0 0 0 1414,75 1407,9 2814.9

Kıl (ton) 94 81 93 93 0 0 0 42675 43,2 527,4

Deri (adet) 155440 183231 172929 133202 0 0 0 158092 153247 600347


TRC3 bölgesi olarak belirlenen Mardin,Batman,Siirt ve Şirnak illeri hayvancılık

yönünden ülke ortalamalarının altında hayvan potansiyeline sahiptirler. GAP

uygulamaları kırdan kente yoğun göç hareketlerine neden olmuştur. Az miktarda da

olsa yapılan hayvancılık daha çok ektansif üretim şeklinde yapılmaktadır. Bu bölgede

meraya dayalı hayvancılığın yapılıyor olması ve mera alanlarının da yeterli

kapasitede olmamaları hayvancılığın gelişmesi önünde büyük engel teşkil etmektedir.

TRC3 alt bölgesinde yıllar itibarıyla hayvan varlığı tablo 91.de verilmiştir.

TRC3 Bölgesinde hayvansal ürün üretimi de hayvan varlığına paralel olarak

oldukça düşük seviyededir. Modern anlamda hayvancılığın gelişmemesi ve meraların

yetersizliği birim hayvan başına verimi oldukça düşürmektedir. Ayrıca süni

tohumlamanın tam uygulanmamasında verimi olumsuz yönde etkilemekle birlikte

bölgenin genel dürümü göz önünde bulundurulduğundan köyden kente göç

hayvancılığın terk edilmesine neden olmaktadır. Diğer bir faktörde hayvansal üretimin

çokta gelir getirmediğini ve ürünlerin parasal değerlerini bulmamalarından dolayı

tablolardan da anlaşılacağı üzere yıllar arası düşüşler ve yükselişler yaşanmıştır

189


Hayvan Türü 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Koyun 354000 189000 765951 780080 791604 859607 380048 464590 871639 838063

Keçi 178000 129000 409009 411938 408739 536673 289927 351517 466719 494716

Sığır

Yerli 63919 61062 61455 63995 66487 59698 61013 62723 62013 112130

Melez 8212 7819 7626 7916 8340 7403 7631 8129 10815 21271

Kültür 4346 4196 4009 4149 4527 4155 6643 11966 9546 13568

Mand 0 0 123 130 137 210 227 395 529 20349

Kanatlı

Tavuk 0 0 172200 404600 227864 300150 271372 274313 210470 214800

Ördek 0 0 50500 63725 49982 51720 50675 17184 42760 27079,3

Kaz 0 0 159200 246294 259076 101992 11927 5918 6630 6365

Hindi 0 0 8750 11057 8774 17021 15065 11921 15625 17680

Arı Kovanı 0 0 16525 25661 26271 59377 33902 50863 38411 36744

Kaynak: TRC3 Alt Bölge İlleri İl Tarım Müdürlükleri (*) : Danalar toplama dahil edilmiştir

190


Hayvansal

Ürünler 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Süt (ton) 0 0 44768 44100 118565,55 174858,09 61342,005 27571,438 174414,44 74082,3

Kırmızı Et

(ton) 29252 2246 2900 2338 3151,5354 3193,059 2277,216 2742,408 5005,24 4583,51

Beyaz Et

(ton) 0 0 0 0 0 0 0 0 3380 1450

Yumurta

ton=16000

adet

0 0 45026 38916 39667,969 24914,75 341,66406 426,28 24644,547 2319,31

Bal (ton) 0 0 68050 72406 70115,305 94743,45 46,11 53,84 84636,288 798,93

Balmumu

(ton) 0 0 0 0 2,3061 3,314 3,233 2,1 4198,24 3,27

İpek kozası 0 0 0 0 618,288 323,712 359,805 135,18 2698,134 985,92

Yapağı

(ton) 0 0 0 0 46,926 35,6025 26,3051 13,81 59,355 43,45

Kıl (ton) 0 0 0 0 13850 25717 14250 6013 284418 8049

Deri (adet) 0 0 44768 44100 118565,55 174858,09 61342,005 27571,438 174414,44 74082,3


4.6. Üretim Değerleri

4.6.1.Tarla Bitkileri Üretim Değerleri

2004 yılı rakamlarıyla bölgenin tarla üretimi değeri toplam 2.76 milyar YTL

civarı olup Türkiye’nin toplam üretim değerinin % 17,66 sını bölge tarla ürünleri

üretimi oluşturmaktadır.

Tarla ürünleri üretiminde, K.Mercimek, pamuk, buğday, arpa,susam üretimi

bölgede önemli tarla ürünleri içerisinde gözükmektedir.

191

Tablo 93. TRC Güneydoğu Anadolu’da Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Değerleri TR Mukayesesi

Ürünler TR Türkiye (YTL/kg) TR C Üretim Değeri

(YTL) TRC %

TR Üretim Değeri

(YTL)

Buğday 0,36 1.200.866.706 15,79 7.605.844.271

Arpa 0,29 423.184.272 15,89 2.662.552.028

Mısır 0,35 56.304.640 5,30 1.061.601.726

Pamuk 0,86 786.063.720 36,17 2.173.059.075

Soya 0,47 387.000 1,62 23.818.294

Nohut 0,92 65.913.480 9,94 663.344.798

Fasulye 1,25 468.160 0,11 416.370.353

K.Mercimek 0,78 167.534.170 43,41 385.961.520

Susam 1,64 9.897.552 22,82 43.375.054

Tütün 4,35 56.193.150 8,99 624.933.250

Toplam 2.766.812.850 17,67 15.660.860.369

Kaynak:DİE-2004

4.6.2.Sebze Üretim Değerleri

Genelde bölgedeki üretime paralel olarak üretim değerleri bakımından da

tarımın ekonomiye belirgin katkısı olduğu gözlenmektedir. Üretim değeri bakımından

ekonomiye en fazla katkısı olan bölge ürünü Karpuz dur. Diğer sebze ürünlerinden

belirgin bir üretim göze çarpmamaktadır.

2004 yılı rakamlarıyla bölgenin sebze üretim değeri 513 milyon ytl civarıdır.

Yukarıda verilen sebzelerin toplam Türkiye üretim değeri 9.2 milyar ytl civarıdır.

Bölgede üretilen sebzelerin yıllık üretim değeri toplamı toplam değerin %5,57 sini

oluşturmaktadır.

192

Tablo 94. TRC Güneydoğu Anadolu’da Öncelikli Sebzeler Üretim Değerleri TR Mukayesesi

Ürünler TR Türkiye

(TL/kg)

TR C Üretim

Değeri (YTL)

TRC Türkiye

Katkısı (%)

TR Üretim Değeri

(YTL)

Domates 0,59 120.789.600 3,28 3 679 869 673

Karpuz 0,35 205.572.900 17,01 1 208 760 491

Hıyar 0,49 22.199.980 2,96 750 290 555

Biber 0,6 29.411.400 3,20 919 842 882

Patlıcan 0,58 66.837.680 14,35 465 640 607

Marul(Göbekli) 0,64 3.095.280 2,43 127 305 277

Kabak (balsakız) 0,6 1.305.920 3,82 34 217 080

Maydonaz 0,95 207.060 0,58 35 620 418

Bamya 1,67 825.240 1,17 70 263 526

Kavun 0,42 49.061.800 6,74 728 421 707

Nane 0,9 106.640 1,95 5 481 933

Y.Sarımsak 1,12 5.011.260 19,89 25 191 158

Soğan 0,42 5.617.820 3,87 145 217 481

Kırmızı turp 0,49 231.840 0,33 70 240 246

Fasulye (taze) 0,89 2.185.600 0,46 477 208 235

Lahana 0,45 419.250 0,15 274 008 974

Havuç 0,52 749.000 0,39 193 908 302

TOPLAM 513.628.270 5,58 9.211.488.544

Kaynak:DİE - 2004

4.6.3.Meyve Üretim Değerleri

Üretim değeri bakımından seçilmiş meyveleri incelediğimizde, TRC

Güneydoğu Bölgesinin Türkiye üretimine katkısının, çok önemli düzeyde olmadığını

görüyoruz.

193

Tablo 95. Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu’da Önde Gelen Meyve Üretim Değerleri

Seçilmiş Meyveler TR C Üretim Değeri

(YTL)

Türkiye Üretimine

TR C Katkısı (%)

TR Üretim Değeri

(YTL)

Armut 2.202.693 0,63 350.455.232

Ayva 88.501 0,13 69.601.590

Elma 73.842.311 5,04 1.464.013.777

Erik 683.256 0,36 189.655.894

Kayısı 2.530.050 0,67 376.471.029

Kiraz 746.571 0,18 425.401.125

Şeftali 815.672 0,21 387.937.195

Vişne 580.000 0,34 168.811.148

Dut 849.822 1,56 54.556.878

İncir 4.678.538 1,44 324.252.284

Badem 4.630.657 4,23 109.540.235

Ceviz 8.793.155 1,69 518.829.922

Üzüm 99.317.760 4,84 2.051.721.716

A.Fıstığı 155.744.060 86.09 180.918.651

Nar 4.900.257 8,06 60.760.198

Zeytin 13.712.160 0,56 2.431.392.439

Toplam 382.544.654 4,17 9.164.319.313

Kaynak:DİE -2004

Bölge Antepfıstığı üretiminde %86ile dikkat çekmektedir. Diğer meyve

üretimlerinde bölgede yeterli üretimin olmadığı görülmektedir. Bölge meyvecilik

alanında çok farklı ürünlerin üretimine müsait olduğu halde bu potansiyelini pek fazla

kullanamamıştır.

194

4.6.4.Hayvansal Ürünler Üretim Değerleri

Tablo 96. TRC GDA Bölgesi ve Türkiye Hayvansal Ürünler Üretim Değerleri Mukayesesi

Hayvansal Ürünler TR C Üretim Değeri

(YTL) TRC % TR Üretim Değeri (YTL)

Süt 257.161.882 4,47 5.753.136.646

Kırmızı Et*(ton) 330.279.300 10,72 3.080.882.863

Beyaz Et (ton) 3.608.000 0,17 2.088.972.276

Yumurta 12.778.368 7,36 173.654.591

Bal (ton) 5.228.749 0,90 583.390.507

Bal mumu (ton) 2.190.000 11,91 18.380.836

Yapağı (ton) 6.952.189 7,30 95.230.034

Kıl (ton) 166.806 5,40 3.087.963

Deri (adet) 2.519.497 3,07 81.950.547

Toplam 620.884.791 5.23 11.878686.263

Kaynak:DİE - 2004 (*): Mezbaha, kombina ve kurban bayramı kesimlerini kapsar.

Tablo 96.dan da izlenebileceği gibi TRC Güneydoğu Anadolu bölgesinin

Türkiye toplam hayvansal üretim değerine katkısı toplamda % 5.23 düzeyindedir.

Tablo 97. TRC ve Türkiye Canlı Hayvan Varlığı ve Üretim Değerleri Mukayesesi

Canlı hayvan varlığı TR C Üretim Değeri

(YTL) TRC %

TR Üretim Değeri

(YTL)

Koyun 1.27.80 7,57 3260312356

Keçi 1.79.03 15,46 725980480

Sığır Kültür 45.661 2,64 1898273944

Melez 163.352 5,04 3075501992

Yerli 373.385 15,21 1774704525

Manda 9.689 8,30 87988304

Tavuk (etçi) 490.660 0,22 1295107903

Tavuk (yumurtalık) 1.564.100 2,60 366512290

Hindi 267.777 2,71 79071092

Ördek 260.055 21,28 7333091

Kaz 57.617 2,19 18428070

Toplam 857.739.578 6.81 12.589.214.047

Kaynak:DİE - 2004

195

Tablo 97.den de izlenebileceği gibi Canlı Hayvan Varlığı üretiminde, üretim

değeri katkısı olarak Türkiye toplam üretim değerinin % 6.81’ini TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesi oluşturmaktadır.

4.6.5. Yem Bitkileri Üretim Değerleri

Bölge yem bitkileri üretiminde aşağıda verilen yem bitkisi üretiminin % 5,9’unu

oluşturmaktadır. 2004 yılı itibariyle belirtilen yem bitkilerinde 23 milyon ytl civarı

üretim değeri olduğu görülmektedir. Son 2-3 yıl içerisinde yem bitkileri üretimine

yapılan desteklerin artmasından dolayı üretimde önemli miktarlarda artış olduğu

görülmüştür.

Tablo 98. TRC GDA Bölgesi ve Türkiye Yem Bitkileri Üretim Değerleri Mukayesesi

Yem Bitkileri TR C Üretim Değeri

(YTL) TRC %

TR Üretim Değeri

(YTL)

Mısır (hasıl+silaj) 4.255.750 2,62 162.501.234

Fiğ 3.891.060 5,24 74.291.678

Yonca (yeşil+kuru ot) 14.535.730 12,34 117.765.345

Korunga 431.800 1,18 36.606.123

Toplam 23.114.340 5,9 391.164.380

Kaynak:DİE

4.7. Tarımsal Ürünlerin Üretim Tüketim Analizi ve Pazarlaması

Dünyada çeşitli ülkelerde adları farklı olmakla beraber hukuki statüleri, yönetim

şekilleri, fonksiyonları ve yetkileri büyük ölçüde benzerlik gösteren tarım ürünleri iç ve

dış pazarlama organizasyonları bulunmaktadır. Ülkede güçlü bir tarım ürünleri

pazarlama yapısı oluşturmak amacı doğrultusunda kurulan bu organizasyonların ana

görevleri üreticinin ekonomik durumunu geliştirmek ve bunu gerçekleştirmek için

organizasyona tabi tüm ürünleri dünya çapında pazarlayarak üreticilerin dışsatım

gelirlerini artırmaktır.

Türkiye, sahip olduğu ekolojik zenginlik, pek çok üründe halen varolan verim

ve üretim potansiyeline sahip bulunmaktadır. Mevcut potansiyelin daha iyi

196

değerlendirilmesiyle artacak tarımsal üretim artışının yanı sıra, tarım ürünlerinin iyi bir

pazarlama organizasyonuyla iç ve dış pazarlarda etkin bir şekilde pazarlanması

büyük önem arz etmektedir. Böylece ürün kayıplarının azalması, bölgeler arası arz-

talep dengesinin kurulması, üretici gelirlerinin artması ve ihracat gelirlerinin (fiyat

iyileşmesi ve pazar büyümesiyle) yükselmesi olanaklı olacak ve tarımın ulusal

ekonomiye katkısı artırılabilecektir.

Türkiye'de tarımsal ürünlerin pazarlanmasında doğrudan ve dolaylı olarak çok

fazla sayıda kişi, kurum ve kuruluş faaliyette bulunmaktadır. Bunlar arasında Tarım

ve Köyişleri Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, İGEME, Ticaret ve Sanayi

Odaları ve Borsalar Birliği, Ziraat Odaları, Türkiye Şeker Fabrikalar A.Ş., Ticaret

Borsaları, semt pazarları, toptancı ve perakendeci meyve ve sebze halleri, Tarım

Satış Kooperatifleri ve Birlikleri, Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri ile Su Ürünleri

Kooperatifleri, TMO, Çaykur, Tekel ve özel girişimciler sayılabilir. Bu yapı içinde

görev ve yetkiler, aralarında yeterli işbirliği ve eşgüdüm bulunmayan çok sayıda

kurum ve kuruluşa dağıtılmakta ve pazarlamacıların sayısal çokluğu ve dağınık

yapıları, pazarlama organizasyonunun etkinliğini azaltmaktadır.

Ürünler, pazarlama kanalları içerinde çeşitli aşamalarda ve pazarlarda farklı

işlemler görmektedir. Geleneksel pazarlama sisteminde bu aşamalar ya da pazarlar

üretici, toptancı ve perakendeci şeklinde üç temel grupta toplanabilir.

Pazarlama kanalları, herhangi bir ürünün pazarında yer alan üretici ve

aracıların yanı sıra genel ekonomik yapı açısından da oldukça önemlidir. Tarım

kesiminde faaliyet gösteren üreticiler genellikle pazarlama imkânları kısıtlı olan küçük

işletmelerdir. Pazarlama kanallarının eksikliği sayesinde bu kısıtlı imkânlar ortadan

kalkabilmekte, üreticiler yerel pazarlar dışındaki pazarlara ve pazar bilgilerine

kolaylıkla ulaşabilmektedir.

Bu günkü küresel ekonomi koşullarında aracılar gerek yurtiçi gerekse yurtdışı

piyasalarında faaliyet gösterebilirler. Dolayısıyla pazarlama kanalları da sadece

yurtiçi piyasalardaki değil, aynı zamanda uluslar arası piyasadaki tüketici ya da

alıcılara da ürün sağlayabilecek şekilde yapılandırılabilmelidir. Böylece herhangi bir

ürünün pazar alanı genişletilerek pazarlama imkânları da arttırılabilir.

197

Türkiye’de üretim alanı açısından büyük bir yer tutan tarla ürünleri üretiminin

pazarlanması endüstri bitkileri, meyve ve sebze pazarlamasına göre farklılıklar

göstermektedir. Tahıllar pazara 3 ayrı yolla ulaşmaktadır. Bunların pazarlanması

Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), Tüccarlar ve özel sektör kuruluşları tarafından

gerçekleşmektedir.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Tarla Bitkileri sektöründe üretilen tarla

ürünlerinden pamuk, tek alıcısı olan Çukobirliğe, hububat Toprak Mahsulleri Ofisi’ne,

Mısır ve Mercimek ise sadece Tüccarlara pazarlanmaktadır.

TMO vasıtasıyla yapılan alımlar ile özellikle buğday fiyatının alım fiyatının

altına düşmesi önlenerek belli bir fiyat garantisi sağlanması amaçlanmaktadır.

Bununla birlikte tarla ürünleri içerisinde baklagiller, tahıllardan sonra en önemli yeri

tutmaktadır. Baklagiller genellikle üreticiler tarafından doğrudan tüketici veya

toptancıya satılmaktadır.

TMO dışında ve borsaların dışında, tahıl ürünleri pazarlaması TRC

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde çoğunlukla tüccarlar vasıtasıyla yapılmaktadır.

Tablo 99. TMO, Buğday Alım Miktarları

Yıllar Alım Miktarı (1000 ton)

1999 4.309.000

2000 3.011.000

2001 1.459.000

2002 333.000

2003 600.000

2004 4.170.000

Kaynak: DPT ve TMO

Yağ sanayi sektörünün yeterince gelişmemesi yağlı tohumlu bitkilerin

pazarlamasında sıkıntılar yaşanmasına neden olmaktadır. Yağlı tohumlu bitkilerin

ekimi de yaşanan pazarlama sorunu nedeniyle istenen düzeye gelememiştir.

198

Bunlar dışındaki diğer tarla bitkileri üretimi genelde aile içi tüketime yönelik

olup, çok azı da tüccarlar aracılığıyla iç piyasaya sunulmaktadır. Üreticilerin ürünlerini

hasadın hemen sonrasında değil, ürünün fiyatının uygun olduğu dönemde

pazarlayabilmeleri için, birçok ileri ülkede uygulanan depo makbuzu ve rehin sistemi

uygulamaya sokulmalıdır.

Tarla bitkileri üretiminde pazar istekleri doğrultusunda standartlara uygun

kalite geliştirilmesi ve pazarlamada aracıların ortadan kaldırılarak Üretici Birlikleri ve

Ürün Borsalarının yaygınlaştırılması yoluna gidilmesi pazarlama imkânlarının

iyileşmesini sağlayacaktır. Tarla bitkilerinde de kendi içerisinde pazarlama kanalları

olarak bazı değişimler görülmektedir. Örneğin buğdayda işleme sanayisinden sonra

diğer işleme sanayi ve perakendeci- toptancılar yer aldığı halde mısırda bu durum

farklıdır. Mısırın yan ürün işleme sanayisi olduğu ve bunların da ihracata yönelik bir

pazarlama kanalı olduğundan bunların ayrı değerlendirilmesi gerekmektedir.

4.7.1.Buğday Üretim ve Pazarlama Kanalları

Beslenmede taşıdığı büyük önem nedeniyle dünyanın en stratejik ürün

grubunu oluşturan hububat, dış ticarette ülkemiz için büyük önem taşımaktadır.

1980’li yıllara gelinceye kadar tüm hububat ürünlerinde net ihracatçı olan ülkemiz

artık buğday da ithalatçısı bir ülkedir. Türkiye uzun yıllardır kaliteli buğday açığını

kapatmak için gerçekleştirdiği ithalatı artık stok açığını kapatmak için de

gerçekleştirmektedir.

Özellikle 2002–2003 yıllarına baktığımızda ithalat miktarı ihracatımızla

kıyaslanamayacak kadar yüksektir. 2002–2003 yıllarında ithalatımızın yüksek

olmasında en önemli sebeplerden birisi TMO’nun hububat piyasasındaki rolünün

değişimi ile alım miktarını azaltması sebebiyle yeterli stoklarının bulunmaması ve

oluşan spekülasyonlarla piyasayı regüle etmek amacıyla ithalatın gündeme gelmiş

olmasından kaynaklanmaktadır.

Ayrıca ithal fiyatlarıyla ihraç fiyatları karşılaştırıldığında ithal fiyatlarının yüksek

olduğu gözlenmektedir. Bunun nedeni ülkemiz buğdaylarının düşük kaliteli olmasıdır.

İthal bağlantılarının erken veya geç yapılması da dış fiyatları büyük ölçüde

etkilemektedir.

199

Ülkemizde, buğday ihracatı, üretim miktarı ve ürün kalitesiyle yakından ilgilidir.

Üretim miktarın büyük ölçüde iklim koşullarına bağlı olması nedeniyle ihracatta yıldan

yıla dalgalanmalar görülmektedir. Ancak, 2002–2003 yıllarında ihracatta önemli

orandaki düşüşün sebebi hububat politikasının belirsizliğidir.

Türkiye buğday yanında önemli miktarlarda un, makarna, bulgur ve diğer

buğday mamulleri ihraç eden bir ülkedir. Özellikle un ve makarna ihracatında

dünyada önemli bir yere sahiptir.

Ülkemiz buğday ve buğday mamulleri ihracatının artırılması için, öncelikle ülke

yapısına uygun hububat politikasının belirlenmesi ve böylelikle istikrarlı bir üretimin

sağlanmasına ayrıca alıcı ülkelerin istediği nitelikteki ürünü sürekli ve düzenli bir

şekilde sağlanabilmesine; bu ise yetiştirilecek çeşitlerin, uygulanacak yetiştirme

tekniklerinin, gerekli girdilerin özenle seçimine ve sağlanmasına, ayrıca ürün

depolama, taşıma ve yükleme kapasitelerinin yeterli düzeylere getirilmesine bağlıdır.

Tablo 100. TRC Güneydoğu Bölgesinin Buğday Ekiliş ve Üretim Miktarları

İLLER EKİLİŞ(Ha) ÜRETİM(Ton) Bölge içindeki Payı(%)

Gaziantep 112.639 369.635 9

Diyarbakır 309.600 895.600 25

Şanlıurfa 387.300 1.200.600 31

Mardin 150.424 543.758 12

Batman 61.083 171.575 5

Siirt 25.193 23.400 2

Adıyaman 123.611 610.015 10

Şırnak 57.506 163.205 5

Kilis 23.655 49.521 2

TOPLAM 1.251.011 4.027.309 100

Kaynak: TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri İl master Planları

200

BUĞDAY PAZARLAMA KANALLARI

4.7.2. Mısır Üretim ve Pazarlama Kanalları

Mısır, ülkemizde tarla ürünleri arasında ekiliş alanı bakımından yedinci sırada

(buğday, arpa, nohut, mercimek, pamuk, ayçiçeği), üretim miktarı bakımından ise

üçüncü sırada yer alan bir üründür. Hemen hemen ülkemizin tüm bölgelerinde

yetiştirilmesine rağmen ekonomik olarak Adana başta olmak üzere Akdeniz

Bölgesinde, Karadeniz Bölgesinde, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde ve Marmara

Bölgesinde yetiştirilmektedir. Güneydoğu Anadolu Bölgemize ise sulama suyunun

yetersiz, sondaj kuyularında kullanılan elektriğin pahalı olması sebebiyle üretim

maliyeti oldukça artmaktadır. Ancak bütün olumsuzluklara rağmen TRC Güneydoğu

bölgesinde 2. ürün avantajı nedeniyle Mısır tarımı hızla artmaktadır.

Mısır ihracatı, üretim miktarı ve ürün kalitesiyle yakından ilgilidir. Üretim

miktarın büyük ölçüde iklim koşullarına bağlı olması nedeniyle ihracatta yıldan yıla

dalgalanmalar olmaktadır.

2001 yılında mısır ihracatımız 9.382 ton, ithalatımız ise 537.481 ton olarak

gerçekleşmiştir. Bu verilere göre ülkemiz ithalatçı ülke konumundadır. İthalat

ÜRETİCİ

TÜCCAR

TÜKETİCİ

TMO

İŞLEME SANAYİİ

TOPTANCI VE

PARAKENDECİLER DİĞER İŞLEME SANAYİİ

201

miktarının fazla olmasının nedenlerinden biri de 100 milyon dolar üzerinde çiklet

ihracatı yapan ülkemizin çiklet yapımında esas ham madde olarak kullanılan mısır

nişastası temini için mısır ithalatına başvurulmasıdır.

Net ithalatçı olduğumuz mısırda ithalatımızın yarıdan fazlası ABD’den

gerçekleştirilmekte, Macaristan, Fransa ve Arjantin diğer önemli ülkeleri

oluşturmaktadır. 2002 yılı ithalatı 1.172.079 tondur. Ocak- Mart 2003 ithalatı 139.305

tondur. TRC Bölgesinde ise 2004 yılı üretim sezonunda yaklaşık 40.000 ton

olup,2005 yılında Şanlıurfa, Mardin ve Diyarbakır’daki ikinci ürün mısır artışı

nedeniyle rekoltenin iki katına çıkacağı tahmin edilmektedir.

2001 Yılında meydana gelen ekonomik kriz hayvancılığı da vurmuştur.

Özellikle kümes hayvancılığı ile uğraşan büyük işletmeler büyük oranda zarar etmiş,

bunun sonucunda birçoğu kapanmak zorunda kalmıştır. Bilindiği gibi mısır tüketiminin

% 60'a yakın kısmı hayvan beslemede kullanılmaktadır. Kriz sebebiyle işletmelerin

talebi azalmış veya tamamen ortadan kalkmıştır. Bu nedenle talebin azalması ithalatı

da kısmıştır.

Tarım ürünlerinin tüketici tarafından değerlendirilebilmesi için işlenmesi

gerekmektedir. Ürünlerin yarı mamül ve mamül hale getirilmesinde pek çok işleme

tesisi faaliyet göstermektedir. Ancak, hemen her ürün grubunda faaliyet gösteren

işletmeler, yeterli ve kaliteli hammadde bulamadıkları için düşük kapasitede çalışmak

durumunda kalmaktadırlar.

Mısır bitkisi birçok alanda hammadde kaynağı olarak kullanıldığı için üretimi ve

pazarlaması önemli olan ülkemizin vazgeçilmez ürünlerindendir. Mısır’ın yemeklik,

nişasta, yağ, un, yem vb. gibi insan sağlığı ile direkt alakalı alanlarda kullanımı

yaygındır. Özellikle yağ sanayinde direkt, nişasta üreticilerinin de nişasta, kepek, yem

katkı maddesi, glikoz ve früktoz şurupları, glikoz ve früktoz; şekerleme, bisküvi, sakız,

meşrubat ve dondurma sanayinde kullanılmaktadır. Ayrıca nişasta, genelde oluklu

mukavva, kâğıt ve tekstil sanayinde de kullanılmaktadır.

Sanayimizin tercihi yerli mısır olmasına karlın bazı yıllar ithal fonlarının

zamanında konmaması sonucu sanayici yurtdışından transgenetik olma riski bulunan

ürünleri hammadde olarak almış sağlığımız yanında çiftçimizde riske edilmiştir.

202

Türkiye’de mısır, pazar sorunu yaşamayan bir üründür. TMO ve tüccarlar

vasıtasıyla pazarlama ağı başlamış olmaktadır. TRC bölgesinde de genel olarak

mısırda pazar sorunu yaşanmamaktadır. Üreticiler ürettikleri ürünlere kolayca alıcı

bulabilmektedirler. Yoğun alım yapan sanayi tesislerinin bölgemizde yeterli sayıda

bulunmamasına rağmen, pazarlama sorunu yaşanmamaktadır. Ülke genelinde

kullanım alanlarının çok olması talebin daha çok artmasını sağlamış ve ürün tarlada

iken satışın yapıldığı yıllar yaşanmıştır.

Bölge Mısır pazarlamasında da tüccarların önemli bir rolü bulunmaktadır.

Üreticiden aldıkları ürünü il dışındaki tüccarlara, TMO’ya ve işleme sanayisine

vermektedirler. Ancak son yıllarda TRC bölgesinde ikinci ürün mısır artışları

nedeniyle piyasada oluşan arz ve talep dengesizliği nedeniyle ürünlerin

pazarlanmasında ve fiyat politikası oluşmasında önemli sorunlara neden olmuş, Mısır

üreticilerimizi zor durumda bırakmıştır.

Tablo 101. TRC Güneydoğu Bölgesinin Mısır Ekiliş ve Üretim Miktarları


Gaziantep 4.001 32.624 27.5

Diyarbakır 1.146 2769 2

Şanlıurfa 6.468 30.874 26

Mardin 7.215 44.417 37.5

Batman 3 19 0.02

Siirt 120 923 0.8

Adıyaman 804 4.422 4

Şırnak 109 210 0.2

Kilis 306 1809 2

TOPLAM 20.122 118.048 100


203

Tablo 102. TRC Güneydoğu Bölgesi Mısır Pazarlaması (SWOT Analizi)

Strateji Mevcut

Durum Problemler Fırsatlar Tehlikeler

Mısır üretimi

ve

pazarlaması

-Mısır

üretimi

yüksek

-Mısır

üretimi

Bölgede

istihdam

yaratıyor

-Üretimde

verimlilik

yüksek

-Mısır 2.

ürün olarak

bölgenin

vazgeçilmez

ürünüdür

-Mısır primi

üreticilere

geç

ödeniyor.

Dünyadaki

arz-talep

dengesizliği

nedeniyle

mısır

üreticileri

bazı yılarda

zor durumda

kalıyor.

-Mısır tohumluk fiyatlarının

çok yüksek olması

-Ülkemizin tohumluk

temini yönünden dışarıya

bağımlı olması

-Mısır üretim girdilerin

yüksek olması

nedeniyle(gübre,ilaç,mazot

vs.) ,ithal edilen ürünlerle

rekabet edilememesi

-GAP bölgesinin 2.ürün

mısır tarımının mutlaka

desteklemesi ve

korunması

-GAP suyunun gecikmesi

durumunda mısır

üretiminin giderek

azalması

-Mısır

veriminin

diğer

bölgelere göre

yüksek olması

-Mısır kurutma

tesislerini

artması ile

bölgede

istihdamın

artması

-GAP

projesinin

yakın

zamanda

gerçekleşecek

olması

-Avrupa Birliği

Müzakerelerin

başlaması

-Ülkemizin

tohumluk

yönünden

dışarıya

bağımlı

olması

-Dünya mısır

üretiminde

Transgenik

ürünlerin

artması ve

sağlık

açısından

yaşanacak

olumsuzluklar

nedeniyle

mısır

üretiminin

tehlikeye

girmesi

204


MISIR PAZARLAMA KANALLARI


4.7.3. Pamuk Üretim ve Pazarlama Kanalları

Türkiye’de Pamuk; Güneydoğu Anadolu, Ege, Çukurova ve Antalya

bölgelerinde yetiştirilmektedir. İstatistik verilere göre 1999 yılında toplam 726 bin

hektar pamuk ekilmiş ve 865 bin ton pamuk üretimi gerçekleşmiştir. GAP bölgesinde

pamuk ekimine geçilmesinden itibaren Ege ve Çukurova Pamuk ekim alanlarında

daralma meydana gelmiştir. Türkiye üretimde dünyada 6. sıradayken, pamuk

tüketiminde de 5. sırada yer almaktadır. Önemli bir pamuk üreticisi olmasına rağmen,

tekstil sanayisinin artan talebinden dolayı pamuk üretimi ile tüketimi arasındaki fark

büyümektedir. Nitekim 800 bin ton pamuk üretimine karşılık, 1.2 milyon tona

yaklaşan pamuk tüketimi zorunlu kılmaktadır.

Tablo.103 gelecek on yıllık dönem için (Tarım Bakanlığı, Tarımsal Ekonomi

Araştırma Enstitüsü (TEAE) tarafından hazırlanan) Türkiye’nin pamuk arz ve kullanım

projeksiyonlarını göstermektedir. Tablodan izlendiği gibi 2000 yılında 400 bin tonun

üzerinde olan on yıllık pamuk ithalatı 2001 yılında 255 bin tona gerileyecektir. Pamuk

ÜRETİCİ

İŞLEME SANAYİİ

TÜKETİCİ

TMO TÜCCAR

DIŞ TÜCCAR

YAN ÜRÜN İHRACATI

DİĞER İŞLEME SANAYİİ TOPTANCI-PARAKENDECİ

205

ithalatındaki gerileme 23 Şubat 2001 tarihinde kurun serbest dalgalanmaya

bırakılması sebebiyle liranın dolar karşısında son 20 yılın en düşük değerine

ulaşması dolayısıyla ithalatın pahalılaşması ve 2001 yılında yaşanan ekonomik kriz

nedeniyle tekstil ve konfeksiyon ürünlerine olan talebin düşmesinden

kaynaklanacaktır. Dış alımdaki azalmanın diğer bir nedeni ise 2000 yılında üreticilerin

pamuk fiyatlarından memnun olması sonucu 2001 yılında pamuk ekim alanlarının ve

üretimin artacak olmasıdır. Üretimdeki artış ithalata olan ihtiyacı azaltacaktır. 1999

yılında 1165 dolar düzeyine düşen dünya pamuk fiyatı 2000 yılında 1435 dolara

yükselmiş ve gelecek on yıllık dönem boyunca da yükselme trendi Türkiye’de de

etkisini gösterecek ve Türkiye’de pamuk üretimi 950 bin tonu geçecektir. Üretimdeki

artış trendine rağmen, Türkiye’nin pamuk üretimi pamuk talebini karşılamaya

yetmeyecek ve Türkiye her yıl ithalat yapmaya devam edecektir. Yıllık pamuk ithalat

miktarı projeksiyon dönemi sonunda 500 bin tona yaklaşacak ve üretimin %35’i

dolaylarında olacaktır.

206

207

Tablo 103. Türkiye Pamuk Arz ve Kullanım Projeksiyonu

Yıllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Bin Ton

Ekim Alanı (Ha) 719 669 718 775 799 803 804 804 802 799 798 797

Verim

(kg/Ha)

1.100 1.105 1.125 1.135 1.144 1.153 1.162 1.171 1.179 1.187 1.195 1.203

Üretim 791 740 808 880 915 926 934 941 946 949 953 958

Talep 1.144 1.120 1.022 1.056 1.093 1.131 1.170 1.211 1.255 1.301 1.348 1.398

İthalat 421 406 255 228 231 255 286 320 359 402 444 488

İhracat 41 17 38 30 29 29 29 28 28 28 27 27

Stok 149 135 114 113 112 111 110 109 108 107 106 105

Stok/

Talep 0,13 0,12 0,11 0,11 0,1 0,1 0,09 0,09 0,09 0,08 0,08 0,08

İthalat/

Üretim 0,37 0,36 0,25 0,22 0,21 0,23 0,24 0,26 0,29 0,31 0,33 0,35

Kaynak: TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri İl master PlanlarTablo 103. Türkiye Pamuk Arz ve Kullanım Projeksiyonu

208

Türkiye Pamuk Arz ve Kullanım Projeksiyonu

0

200

400

600

800

1,000

1,200

1,400

1,600

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Üretim

Talep

İthalat

İhracat

Türkiye’de pamuk fiyatı dünya fiyatlarına paralel olarak değişim

göstermektedir. Çünkü ithalatta tarife yoktur. Gümrük birliği Anlaşması sebebiyle

sanayi malı kabul edilen pamukta ithalat vergisi sıfırdır. Tariş ve Çukobirlik gibi büyük

birliklerin yanı sıra diğer birliklerin alım fiyatları da hasat zamanı oluşan üretici kütlü

fiyatlarını etkilemektedirler.

Tablo 104. TRC Güneydoğu Bölgesinin Pamuk Ekiliş ve Üretim Miktarları

İLLER EKİLİŞ(Ha) ÜRETİM(Ton) Bölge içindeki

Payı(%)

Gaziantep 15.000 60.000 5,16

Diyarbakır 56.310 247.363 19,35

Şanlıurfa 168.600 649.960 57,95

Mardin 16.170 70.045 5,56

Batman 8.543 34.135 2,94

Siirt 3.460 7.200 1,19

Adıyaman 12.470 52.000 4,29

Şırnak 10.245 36.343 3,52

Kilis 161 43 0,06

TOPLAM 290.959 1.157.089 100


209

PAMUK PAZARLAMA KANALLARI


ÜRETİCİ

Kooperatif

(ÇUKOBİRLİK)

Özel Alıcı

TRC BÖLGESİ

PAMUK BORSALARI

İhracatçı

Yerel

İthalatçı

Tekstil

Üreticisi

Tüccar

Satıcı

Yabancı

İthalatçı

Yabancı İhracatçı

210

Tablo 105. TRC Güneydoğu Bölgesinin TRC Bölgesi Pamuk Pazarlaması (SWOT Analizi)

Strateji Mevcut Durum Problemler Fırsatlar Tehlikeler

Pamuk

üretimi ve

pazarlaması

-Pamuk

üretimi yüksek

-Pamuk

üretimi

Bölgede

istihdam

yaratıyor

-Üretimde

verimlilik

yüksek

-Pamuk elle

toplandığı için

maliyeti

artırıyor

-Pamuk primi

üreticilere geç

ödeniyor.

-TRC

bölgesinin

sadece beş

ilinde

üretiliyor.

-Dünyada fiyat

dalgalanmaları

nedeniyle

pamuk

-1980 yılından

sonra ithalat

hızla artmış ve

fiyatların çok

değişken

olması

-Finanssal

gücü yüksek

olan üretici

pamuğunu

bekletebilirken,

gücü olmayan

üretici ucuz

fiyattan satmak

zorunda

kalıyor

-Üretici

ürününü iplikçi

firmalara

doğrudan

satamadığı için

çırçırcılara

ucuz fiyattan

vermek

zorunda

kalıyor

-Bölgede

pamuk

kalitesinin

yeterince

korunamaması

-Pamuk

veriminin

dünya

ülkelerine

göre yüksek

olma

-Makine ile

hasada

geçiliyor

olması ve

bunun

sonucu birim

maliyetin

azalması

-Tekstil

sanayisinin

güçlü olması.

-GAP

projesinin

kademeli

olarak

gerçekleşecek

olması

-Avrupa

Birliği

Müzakerelerin

başlaması

-Dünya

fiyatlarının

çok büyük

dalgalanma

göstermesi

-Dünya

Ekonomisi ve

Tekstil

sektöründe

yaşanacak

krizlerin iç

pazarda

fiyatları

düşürmesi

211

üreticileri

zaman zaman

zor durumda

kalıyor.


4.7.4. Mercimek Üretim ve Pazarlama Kanalları

Ülkemiz mercimek ekiliş ve üretimleri son 40 yıl içerisinde önemli değişimler

geçirmiştir.1960’lı yılların başlarında yaklaşık 100.000 ha civarında olan Türkiye

toplam mercimek ekiliş alanı,1960-1975 yılları arasında hemen hemen aynı kalmış

olmakla birlikte,1980-1988 yılları arasındaki dönemde çok hızlı bir artış göstermiş ve

yaklaşık 190.000 ha seviyesinden,980.000 ha kadar çıkmıştır.1988 yılından beri

sürekli bir azalış trendi gösteren mercimek ekiliş alanları, 1998 ve 1999 yılları

ortalaması olarak yaklaşık 535.000 ha civarındadır.1961-2000 yılları arasındaki

dönemde ülkemiz mercimek üretimleri de ekiş alanına benzer bir yükseliş ve düşüş

trendi sergilenmiştir.1982-2000 yılları arasındaki dönemde mercimek ekim

alanlarında ve buna bağlı olarak üretimde görülen ani yükseliş ve düşüşler ,son 20

yılda bu bitkisel üretim dalında yaşanan istikrarsızlığı ortaya koymaktadır.Bu

dönemde çiftçilerin mercimek üretimine önce çok büyük bir ilgi göstermesi ,daha

sonra bunun tam tersini yaparak mercimek üretiminden adeta kaçmaları ,ülkemiz

mercimek üretimi ve dış ticaretinde görülen büyük dalgalanmalarda izlenen ürün

politikaların etkili olduğu tartışılmaz.

Bu sebeple Türkiye’ de mercimek üretimindeki en temel sorun ,diğer bazı

ülkelerin aksine ,ülkemiz mercimek verimlerinin artırılamamış olması şeklinde ortaya

konulabilir.Buna karşılık,son 20 yıl zarfında başta kanada ve Hindistan olmak üzere

çoğu ülkelerde mercimek verimi önemli ölçüde artma eğilimi göstermiştir.Bilindiği gibi

tarımsal üretimde gerek işletmeler gerekse ülkeler arasında yaşanan rekabetin

dayandığı en önemli iki unsur verim artışları ve maliyet azalışlarıdır.

Türkiye’ de 1994 yılından sonra T.M.O.’ nun mercimek alımlarından çekilmesi

ve daha sonra İhracatın gerilemesi, ülkemizde 1980’li yılların sonunda ortaya

çıkmaya başlayan hızlı mercimek üretim artışların sonu olmuştur. Bu bağlamda;

1990’lı yılların sonuna doğru üretim miktarları sürekli bir azalış trendine girmiştir.

212

Bölgemizde de mercimek tarımı, Ülkemize benzer aynı yıllarda Mercimek

üretiminden çekilmiş 1989 yılından sonra ‘da üretim alanı sürekli düşmüştür.

Bölgemizde mercimek tarımında istikrarın sağlanabilmesi için aşılması

gereken en önemli sorun birim alan verimlerinin artırılması ve üretim maliyetlerinin

azaltılmasıdır. Ülkemiz Kırmızı mercimek üretim ve verimleri ile ilgili olarak tespit ve

değerlendirmeler yapmadan önce, Türkiye mercimek üretimi konusunda şu

hususların göz önünde bulundurulması yararlı olacaktır.

1982–1988 yılları arsında Türkiye mercimek üretiminde görülen artışların

verim artışından değil alan genişlemesinden kaynaklanmış olduğu bir gerçektir.

Tablo 106. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Mercimek Ekiliş ve Üretim Miktarları

Sıra

No

İller

Ekilişi

(Ha)

Üretimi

(Ton)

Bölge içindeki Payı

(%)

1 Diyarbakır 95.432 119.563 27

2 Kilis 9.518 11.712 3

3 Siirt 5.900 4.230 2

4 Adıyaman 16.215 23.391 5

5 Batman 12.030 18.404 3

6 Gaziantep 23.160 23.381 6

7 Şanlıurfa 116.500 164.965 32

8 Şirnak 13.800 15.410 4

9 Mardin 65.475 83.205 18

Toplam 358.030 464.261 100


Tablo 106.da da görüldüğü gibi Mercimek ekilişi ve üretimi, Bölge içerisinde

yer alan bütün illerimizde yapılmakta olup, hektar başına verim oldukça düşüktür.

TRC Bölgesinde Mercimek ekilişi ve üretimi bakımından il sırayı Şanlıurfa,2. sırayı

Diyarbakır, 3.sırayı Mardin,4. sırayı ise Gaziantep ilimiz almaktadır. Bölgemizde

üretilen mercimeğin tamamına yakın kısmı serbest piyasaya pazarlanmaktadır.

213

ÜRETİCİ

TÜCCARLAR

TOHUMLUK

ÖZ TÜKETİM

MERCİMEK

İŞLEME

FABRİKALARI

PARAKENDE SATIŞ

NOKTALARI

TÜKETİCİ

TMO

MERCİMEK PAZARLAMA KANALLARI


Tablo 107. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Mercimek Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi )

214

Mevcut

Durum

Zayıf Yönler Fırsat

lar

Riskler

Mercimek

Pazarlaması

-Mercimek

alanlarının

artırılması

için gerekli

potansiyelin

varoluşu.

-ihracat

imkanı ve alt

yapısı var.

-Çiftçi

verimleri ile

Potansiyel

verim

arasındaki

farkın

yüksekliği

-Girdi

masraflarının

yüksekliği.

-Çiftçilerin

pazarlama

konusunda

zayıf ve

örgütsüz

olmaları.

-Üretim

konusunda

yeterli

Teknik

bilgiye sahip

çiftçilerin

olmayışı.

-Verimi

yüksek,

Hastalık ve

Zararlılara

dayanıklı

çeşitlerde

sağlanan

gelişmeler.

-Nadas

alanlarının

daraltılması

ve Kuru

şartlarda iyi

bir

münavebe

bitkisi olması

-Toprak

yapısının

ekilişe ve

verim

yönünden

uygun

olması.

-Küçük ve

yoksul

çiftçilerin

yüksek

maliyetli girdi

(Gübre, Kaliteli

ve Sertifikalı

tohumluk)

kullanmaması.

-Ürün

Maliyetinin

yüksek olması

ve Piyasadaki

önemli

dalgalanmaların

olması.

-Bölgede

yaşanmış ve

yaşanacak

kuraklıkların

olması


4.7.5. Meyvecilik Üretim ve Pazarlama Kanalları

215

Türkiye’de resmi istatistiklerde yer alan 35 meyve türünden yılda ortalama 13

milyon ton üretim gerçekleşmektedir. Üretimin amaca ulaşmasını sağlayan ise

pazarlamadır.

Günümüz Türkiye’sinde, serbest pazar ekonomisi gün geçtikçe daha fazla

yaygınlaşmakta ve önemini hissettirmektedir. Bu nedenle pazarlama, ülkenin önemli

alt sektörlerinden birini oluşturmaktadır.

Meyveler çeşitli teknolojilerle işlenebilmekte veya dalından koparıldıktan sonra

ya belirli süre depolanmakta ya da hemen tüketime sunulmaktadır. Çabuk bozulabilir

nitelikteki bu ürünleri tüketicinin istediği tazelik, biçim ve zamanda, istediği yerde

hazır bulundurmak gerekmektedir. En basit anlamı ile pazarlama, üreticinin ekonomik

gücünü düşürmeden, ürünlerin üreticiden tüketiciye ulaştırılması ve bu arada

meydana gelen olayların incelenmesidir.

Yaş meyveler türü ve çabuk bozulabilir derecesi, üretim bölgesi, işlenebilme

özelliği ve üreticinin pazarlama sistemi alışkanlığı gibi bir dizi etmene bağlı olarak

değişik kanallardan pazarlanmaktadır.

Üretici düzeyinde yapılan araştırmalar, yaş meyvelerin, türlere göre % 13 ila %

42’sini toptancı halleri aracılığı ile pazarlandığını ortaya koymuştur.

Depolanması gereken meyvelerin hasat edildiği gün en kısa sürede depoya

ulaştırılmasına özen gösterilmeli depolanmayacak meyveler ise hasat edildiği gün

satış yerine ulaştırılmalıdır. Bu satış yeri daha önce de belirtildiği gibi toptancı

halleridir. Meyveler toptancı hallerinden çoğunluğu pazar ve manav esnafınca günün

erken saatlerinde satın alınmakta ve tüketiciye sunulmaktadır.

Yaş meyvelere ilişkin yapılan bazı ekonomik araştırmalar üretici düzeyinde

yaygın olan pazarlama kanallarının; Üretici-Toptancı-Toptancı Hali-Perakendeci-

Tüketici şeklinde olduğunu ortaya koymuştur. Türlerine göre değişmekle birlikte

meyve pazarlamasında toptancı hallerinin önemli bir yeri vardır. Burada hizmet

verenler, büyük çoğunlukla komisyoncular, nadiren de üretici birlikleri ya da

kooperatiflerdir. Alıcılar ise genellikle perakendeciler ve toplu tüketime yönelik hizmet

veren kişi ya da kuruluşlardır.

216

Yaş meyve pazarlamasında işlenmiş meyveye günümüzde duyulan talebin

sınırlı oluşu nedeni ile kurulu bulunan meyve işleme sanayinin düşük kapasite ile

çalışma durumunda kalması, böylece yaş meyvelerin dalından koparıldığı gibi doğal

hali ile pazarlanması zorunluluğudur. Bu durum binlerce üreticinin ürettiği aynı tür

meyvenin bir anda pazara sunulması ve talebe göre arz fazlalığı nedeni ile fiyatın

düşmesine neden olmaktadır.

Pazarlama üretimden tüketime kadar uzayan bir zincirdir. Bu zincirin birindeki

aksaklık tüm pazarlama etkinliğin düşürmekte ve üretimin anlamını yok etmektedir.

Bu nedenle yaş meyve pazarlamasında üreticisinden son tüketicisine ulaştıran

perakendeciye kadar görev alan tüm birimlerin çok dikkatli ve hızlı hareket etmeleri

gerekmektedir. Bu yapılmadığı taktirde üretilen meyvenin yaklaşık % 30’u pazarlama

aşamasında ziyan olmaktadır.

4.7.5.1. Zeytin ve Zeytinyağı Üretim ve Pazarlama Kanalları

Zeytin, Akdeniz havzasının Doğu kısmından çıkmış ve Anadolu üzerinden

Akdeniz’in Kuzey ve Güney sahilleri üzerindeki ülkelere doğru yayılmıştır.

Türkiye’de Zeytin işletmelerinin %40’ı iki hektardan küçük olup, giderek daha

da küçülmektedir. Son yıllarda Türkiye’de sofralığa ayrılan zeytin miktarı artmıştır.

Türkiye sofralık zeytin üretiminde ikinci sırayı alırken üretici ülkeler içinde ihracatta

dördüncü sırada yer alabilmektedir. Genellikle salamuralık zeytinler çok tuzlu ve

kalitesiz olup gerek dış gerekse iç pazarın kabul edemeyeceği sınırlar düzeyindedir.

Sofralık zeytin sektöründe üretici olarak yer alan kamu, kooperatif ve özel

teşebbüs işletmelerinin tümü birden üretim yanında pazarlama hizmeti de

görmektedirler. Bu amaçla oluşturulan pazarlama hizmetlerinde üretim, derim,

işleme, toptancı, perakendeci ve tüketici genel modeli yer almaktadır.

Gelişmiş birçok ülkede üretici birlikleri, tarım alanında yapılan bilimsel

araştırmaların çoğunu ürün bazında desteklemektedir. Bu araştırmalar üreticilerin

sorunlarını çözmek veya yeni, kaliteli, hastalıklara dayanıklı ve verimli çeşit

geliştirmek amacını taşımaktadır. Birlik ise, kendi ürününden ulusal bazda sorumlu ve

tek yetkili kurum durumunda olup, bünyesinde devleti barındırmaz. Ülkemizde de

zeytinde böyle bir birliğin oluşturulduğunu düşünürsek; zeytincilikle uğraşan ilçe, il ve

217

bölgelerin bir araya gelmesi ile oluşan Ulusal Zeytinciler Birliği, üretici ve tüketicinin

sorunlarını çözme yolunu aramalıdır.

Bu amaçla bölgede Doğu Akdeniz Zeytin Üreticileri Birliği kurulmuş olup

faaliyet göstermektedir. TRC Bölgesinde ise Zeytincilik üreticileri ile ilgili herhangi bir

örgütlenme sağlanamamıştır.

Ülkemiz net zeytinyağı ihracatçısı ülkeler arasında bulunmaktadır. Türkiye’nin

zeytinyağı ihracatı yıldan yıla ve buna bağlı olarak zeytinyağı üretiminde meydana

gelen dalgalanmalar sebebiyle keskin atış ve düşüşler göstermektedir. İşleme

teknolojisi, pazarlama politikaları ve diğer zeytinyağı üreticisi rakiplerimizin zeytinyağı

üretimindeki artış ve düşüler de ihracatımızı etkileyen önemli etkenler arasındadır.

İhracatımızın büyük çoğunluğu Katma Değeri düşük olan dökme zeytinyağı

şeklindedir. Diğer bir ifadeyle yağlarımız; İtalyan ve İspanyol markaları ile

satılmaktadır. Bunun sonucunda ihracattan elde etmemiz gerekenin çok altında gelir

sağlıyoruz.

Dünyada zeytinyağına yönelik talebin artması Türkiye için yeni ihraç

pazarlarının ortaya çıkmasını sağlamış ve son yıllarda daha önce zeytinyağı ihracatı

yapılmamış ülkeler Türkiye’ye yeni olanaklar sunmuştur. Türk zeytinyağı başta

İspanya, İtalya, ABD olmak üzere Japonya, Kanada, Avusturya, BDT, Orta Doğu ve

Güney Amerika Ülkeleri ile birlikte son üç sezonda yaklaşık 100 ülkeye ihraç

edilmiştir.

Üretici ve ihracatçı konumdaki İspanya ve İtalya ihracatımızdaki en önemli

yere sahip pazardır. Zeytinyağı ihracatımız bu ülkelerin üretim ve talep durumları ile

birlikte belirleyici rol oynadıkları dış piyasa oluşumlarına bağlı bulunmaktadır. Bu

nedenle AB ülkeleri, Türkiye için hem büyük bir Pazar oluşturmakta, hem de diğer

pazarlarda en büyük rakip olmaktadır.

TRC bölgesi Türkiye’nin Ege’den ve Akdeniz’den sonra zeytin üretimi

bakımından üçüncü sırada yer almaktadır. TRC Bölgesinde de Kilis ve Gaziantep

illeri bölge içinde üretim bakımından ilk sıradadır. Son yıllarda özellikle 2000 yılından

bu yana sürdürülen çalışmalarla bölgede zeytin fidanı dikiminin arttırılması ile zeytin

önemli bir ürün olma yolundadır.

Bölgede yerli zeytin çeşitlerine göre daha verimli, daha erken mahsule yatan

ve kaliteli ürün veren kültür cinsi fidanların dağıtılmasına devam edilmektedir. Bundan

dolayı önümüzdeki yıllarda zeytin ve zeytinyağı üretiminde artışların olması

beklenmektedir.

218

Daha çok iç pazarda değerlendirilen, hatta hak ettiği ölçüde

değerlendirilmeyen zeytinin kalite ve tanıtım çalışmalarının arttırılması ile dış pazar

için de kaynak oluşturması sağlanmalıdır. Ürün eşitlendirme, ürün farklılaştırma

yoluyla katma değeri yüksek zeytinyağı dış satımı arttırılabilir.

Tablo 108. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Zeytin Üretim Miktarları ve Bölge içindeki Payları

(Adet/Ton)

İLLER ÜRETİM(Ton) Bölge içindeki Payı(%)

Gaziantep 45897 59,2

Diyarbakır - -

Şanlıurfa 756 0,9

Mardin 2670 3,4

Batman - -

Siirt - -

Adıyaman 269 0,34

Şırnak - -

Kilis 27840 36

TOPLAM 77432 100

Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim (2005)

219

ZEYTİN PAZARLAMA KANALLARI

ÜRETİCİ

İŞLEME SANAYİ TÜCCAR

Zeytinyağı

Sofralık

Perakendeci

TÜKETİCİ

220

TRC BÖLGESİ HAM DANE ZEYTİN PAZARLAMA KANALLARI

KANALLARI

(Üreticiden - Tüketiciye)


ÜRETİLEN HAM DANE ZE YTİN (ÜRETİCİ)

Aile

Tüketimi

(Naturel)

Toplayıcı

Tüccar

(Naturel)

Aile Tüketim

Zeytinyağı Prese

İmalathaneleri

(Naturel)

Özel Rafine Zeytinyağı

Fabrikaları

MAMÜL ÜRÜN PAZARLAMA KANALLARI

(İHRACATÇI - TOPTANCI - PERAKENDECİ - TÜKETİCİ)

HAM DANE ZEYTİN (YAĞLIK)

HAM DANE ZEYTİN ( SOFRALIK)

Aracı

Tü ccar

221

Tablo 109. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Zeytin ve Zeytinyağı Pazarlama SWOT Analizi

ÜRÜN MEVCUT DURUM PROBLEMLER

VE KISITLAR FIRSATLAR TEHLİKELER

Zeytin ve

Zeytinyağı

Pazarlaması

Periyodisite vardır.

Var Yıllarında Stok

Fazlalığı ile arz şoku ve

fiyatlarda üretici aleyhine

istikrarsızlık, yok

yıllarında ise fiyatlarda

tüketici aleyhine

ani yükselme trendi

mevcuttur.

Rafine Zeytinyağı

fabrikası yoktur.

Marka zeytinyağı

ile ambalajlama ve

etiketleme tesisleri

bulunmamaktadır.

Fiyatlarda reel

olarak artış

eğilimi vardır.

Var yıllarındaki Üretim

fazlalığı

fiyatların düşmesine ve

stoklama problemlerine

neden olmaktadır.

Rafine Zeytinyağı

fabrikasının olmaması

ve mevcut zeytin prese

imalathanelerinin bir

çoğunun

işleme teknolojilerinin

eskolması yağ

kalitesini olumsuz

olarak etkilemektedir.

Naturel yağ stoklamada

uygun depolama

imkanları yetersizdir

İç ve dış talep

miktarını artıracak

marka veya kampanya

yoktur.

Üretici Birlikleri,

Kooperatif vb. Örgütler

bulunmamaktadır.

Kooperatifleşme vb

Örgütlenme ile fiyatlar

dengelenebilir, yeni Pazar

imkanları oluşturulabilir.

Ambalaj - Etiketleme ve

marka yaratılarak komşu

ülkelere ihracat imkanı

doğabilir, dünyaya Türk

Zeytinyağı tanıtılabilir.

Zeytin tarımına elverişli

ilde iç talep ve tüketimi

fazla olan sofralık

çeşitlerin tarımı

yaygınlaştırılabilir.

Rafine Zeytinyağı

fabrikası kurularak

kalite, iç ve dış talep

ile gelir artırılabilir

Zeytin üreticilerinin

müşterek katılımı ile

Tarımsal şirketler

kurulabilir, ürünler daha

rantabıl değerlendirilebilir.

Verimin yüksek

olduğu yıllarda

oluşacak arz

şoku ile

fiyatların

ani düşme riski

ve

tehlikesi vardır.

222

Kay

nak:

TRC

Gün

eyd

oğu

Ana

dol

u

Böl

gesi İlleri İl master Planları

Zeytin üretiminde ve buna bağlı olarak zeytin ve zeytinyağı pazarlamada en

önemli sorun üretimde var yılı ve yok yılı diye adlandırılan dalgalanma (periyodisite)

olup, bu durum ham dane zeytin üretimine paralel olarak zeytinyağı üretimini de

yıldan yıla büyük oranda dalgalandırmaktadır.

Periyodisiteye göre ham dane zeytin üretiminin var yılında, artan zeytinyağı

üretimi nedeniyle talep fazlası zeytinyağının stoklama problemi ve dolayısıyla

stoklama maliyeti oluştuğundan zeytinyağı fiyatlarında üretici aleyhine düşüşler

olmaktadır. Ham dane zeytin üretiminin yok yılında ise azalan zeytinyağı üretimi

nedeniyle iç ve dış talep karşılanamadığı için zeytinyağı fiyatlarında tüketici

aleyhine ani yükselmeler olmaktadır.

Zeytin üretimi yapan diğer ülkelerde olduğu gibi Ülkemizde de artan üretim arz

fazlası oluşturursa veya üretim miktarı toplam talepten fazla olursa üretici fiyatlarının

hızla düşme tehlikesi ve riski bulunmaktadır.

Bu durum, bir taraftan periyodisite sorununun azaltılması, bir taraftan da etkin

bir stok yönetiminin önemini ortaya koymaktadır ki;

* İç pazarda zeytinyağı tüketiminin artırılmasına yönelik reklam programları

veya kampanyalar başlatılması,

* Ürün çeşitlendirme ve ürün farklılaştırma yoluyla katma değeri yüksek

zeytinyağı ihracatının artırılması,

* Sofralık ve yağlık zeytin üretiminde ileriye ve geriye doğru entegrasyon

esasına dayalı sözleşmeli çiftçilik modelinin geliştirilmesi ve yaygılaştırılması,

223

* Üretici kooperatiflerinin yaygınlaştırılması, halen var olan veya bu amaçla

kurulacak kooperatif yöneticilerinin pazarlama konusunda eğitilmeleri ve pazarda aktif

rol oynamalarının sağlanması,

* Zeytin üreticilerinin katılımı ile tarımsal şirketler kurulması ve bu şirketlerin

desteklenerek teşvik edilmesi vb.

Uygulamalar ile, zeytin ve zeytinyağında istikrarlı bir pazar oluşumu

sağlanabilir, gelecekte karşılaşılması muhtemel pazarlama sorunları çözüme

kavuşturulabilir.

4.7.5.2. Yaş Üzüm Üretim ve Pazarlama Kanalları

TRC Güneydoğu Bölgesi 2004 yılı itibarıyla 141.718 hektar bağ varlığı ve

494.099 ton üzüm üretimi ile ülke genelinde bağ alanları açısından yapılan

değerlendirmede önemli bir yer almaktadır. Ancak verim açısından

değerlendirildiğinde ise alt sıralarda olduğu görülmektedir. TRC Bölgesinde Yaş

Üzüm Üretim Durumu ve Bağ Varlığı Tabloda verilmiştir.

Tablo 110. TRC Güneydoğu Bölgesinin Üzüm Ekiliş ve Üretim Miktarları


Gaziantep 28.464 123.561 20

Diyarbakır 20.053 98.541 14

Şanlıurfa 19.054 80.924 14

Mardin 17.670 122.865 13

Batman 3.278 10.869 2

Siirt 12.084 6.905 9

Adıyaman 7.665 12.160 5

Şırnak 17.450 13.274 12

Kilis 16.000 25.000 11

TOPLAM 141.718 494.099 100


TRC Güneydoğu Bölgesinde yaygın olarak üretimi yapılan üzüm çeşitleri ;

Şıralık(mazrume),Hasani,Zeyti,Öküzgözü,Rumi,Dökülgen,Kerküşi,Hönüsü,Tahanneb,

224

Kabarcık,Azeri,Cilorez,Kızlar,Peniette,Rein-Yiğne,Derlete,Cardinal-Pence precoce

,Hatun Parmağı,Sinceri,Beniteti,Gevrane,Tayfi,Siyah Haseni,Veledzine ve Horoz

Karası’dır.

Bölgede üretimi yapılan üzümün bir kısmı Evlerde ve imalathanelerde pekmez,

pestil, cevizli sucuk v.s olarak değerlendirilirken, büyük bir çoğunluğu ise sofralık yaş

üzüm olarak pazara sunulmaktadır. Kuru üzüm çeşidi ise illerde faaliyet gösteren

Tekel Fabrikalarında değerlendirilmektedir. TRC bölgesinde Sofralık, şıralık,

Kurutmalık ve Şaraplık olarak birçok üzüm çeşidi yetiştirilmektedir.

Bağ tarımındaki bu üretim potansiyeli ve arzı, üretimle birlikte pazarlama

imkânlarının da değerlendirilmesini gerektirmektedir. Bu amaçla aşağıdaki Tabloda

TRC Güneydoğu Bölgesinde üretilen üzümün pazarlama durumu ile ilgili Swot analizi

yapılmıştır.

225


Tablo 111. TRC Güneydoğu Bölgesinin Yaş Üzüm ve Kuru Üzüm Pazarlaması( SWOT Analizi)

AMAÇ MEVCUT DURUM PROBLEMLER


Yaş üzüm ve

Kuru üzüm

Pazarlaması

Yaygın tarımı yapılan

Birçok Üzüm çeşidi,

Şıralık ve kurutmalık

Olarak pekmez imalat-

Hanelerinde ve alkol

sanayinde ham madde

olarak

değerlendirilmektedir.

Bölgede tarımı yapılan

diğer çeşitler pekmez -

pekmez ürünleri

yapımında ve şaraplık

olarak

değerlendirilememek

tedir.

Son yıllarda erkenci

ve orta erkenci sofra-

lık çeşitler ile yüksek

Sistem bağ tarımına

Yüksek ilgi ve artan

talep vardır.

Bölgede suma alkol

Fabrikaları ve birçok

pekmez imalathanesi

bulunmaktadır, bu

nedenle Bölgede

üretilen üzümlerin

büyük çoğunluğu alkol

hammaddesi olarak

buFabrikalara ve

pekmez hammaddesi

olarak Pekmez

imalathanelerine satış

yoluyla

değerlendirilmektedir.

İç ve dış talep

miktarını artıracak

sofralık

üzüm kalitesi ve

pazarlamaya yönelik

kampanya yoktur

Kooperatifleşme vb

Yetiştirici

örgütlenmesi

yetersizdir.

Bölgede tarımı

yaygın

olan yerli

çeşitlerinin

en fazla satış

yapıldığı alkol

fabrikalarının alım

ve işleme

kapasiteleri

yetersizdir.

Bölgede mevcut

pekmez

imalathanelerinin bir

çoğunun işleme

teknolojilerinin ilkel

ve

eski olması pekmez

kalitesini olumsuz

olarak

etkilemektedir.

Bölgede mevcut

pekmez

imalathaneleri üzüm

yerine ithal hurma

ve

incir kullanmaktadır.

Kooperatifleşme vb

Örgütlenme ile fiyatlar

dengelenebilir, yeni Pazar

imkanları oluşturulabilir.

TRC Bölgesinde uygulanan,

çiftçilerimiz tarafından da ilgi

gören ve talep olunan

erkenci ve orta erkenci

sofralık çeşitler ile yüksek

sistem bağ tesisleri

kurularak verim, kalite ve

gelir artırılabilir. Zira,

Sofralık erkenci çeşitlere

yoğun talep ve İç tüketim

imkanı mevcuttur.

Üzüm suyu ve sirke

üretim tesisleri kurularak

ürün değerlendirilebilir.

Bağ tarımına elverişli olan

bölgede şaraplık çeşitlerin

tarımı yaygınlaştırılabilir,

Bölgede şarap fabrikaları

kurularak iş,istihdam

ve talep yaratılabilir.

Modern pekmez ve

pekmez ürünleri işleme

tesisleri kurulup

kalite yükseltilerek

iç tüketim artırılabilir.

Üzüm üreticilerinin müşterek

katılımı ile Tarımsal şirketler

kurulabilir, ürünler daha

rantabıl değerlendirilebilir

TRC Bölgesinde

Kontrolsüz olarak

dikimi yapılan Bağ

Fidanlarının

Filoksera ile

bulaşık olması

nedeniyle, bölge

bağcılığının

geleceği tehlike

altındadır.

Sınır ticareti

yoluyla Bölgeye

giren kalitesiz kuru

incir ve hurma,

pekmez

imalathanelerinde

hammadde olarak

kullanılmaktadır.

Bu nedenle

Bölgede yaygın

olarak tarımı

yapılan bağcılıktan

ve üzüm

üretiminden

vazgeçilme riski ve

tehlikesi vardır.

226

TRC BÖLGESİ YAŞ ÜZÜM PAZARLAMA KANALLARI (Üreticiden - Tüketiciye)


ÜRETİLEN YAŞ ÜZÜM (ÜRETİCİ)

Aile Tüketimi (Pekmez)

Toplayıcı Tüccar

Aile Tüketim

i

Pekmez İmalathaneleri

Suma Fabrikası

(Alkol)

MAMÜL ÜRÜN PAZARLAMA KANALLARI (İHRACATÇI - TOPTANCI - PERAKENDECİ - TÜKETİCİ)

YAŞ ÜZÜM (ŞIRALIK)

KURU Ü ZÜM (ŞIRALIK)

Aracı

YAŞ ÜZÜM (SOFRALIK)

227

4.7.5.3. Antepfıstığı Üretim ve Pazarlama Kanalları

Antepfıstığı üretimi ülkemizde on yıl önce İran’dan sonra ikinci sırada yer

alırken son yıllarda A.B.D. den sonra üçüncü sıraya düşmüştür. Bunun nedeni İran ve

A.B.D. de yetiştiriciliğin tamamen sulu koşullarda, ülkemizde ise kuru şartlarda ve

toprak derinliği az olan alanlarda yapılmasıdır. Kuru koşullarda 60-80 Kg/ Da ürün

alınırken sulu koşullarda 262,5 Kg/Da verim alınabilmektedir. Ülkemizde daha çok

mahalli çeşitlerle yetiştiricilik yapılmaktadır. Bu çeşitler damak tadı bakımından üstün

olmalarına rağmen verimleri ve çıtlama oranı daha az peryodisite gösterme oranları

fazla, küçük daneli olduklarından hem üreticiye daha az gelir getirmekte hemde

ihracatta iyi tutulmamaktadır. Ülkemizde son beş yılda yetiştiricilik ve özellikle sulu

koşullardaki tesislerde yeni çeşitler tercih edilmeye başlanmıştır.Antepfıstığı üretimi

ülkemizde ve Bölgemizde kuru şartlarda yoğun olarak yapılmaktadır. Bazı ilçe ve

köylerin tek geçim kaynağını Antepfıstığı oluşturmaktadır. Ülkemizin son 10 yıllık

ağaç sayısı ve üretim miktarı aşağıda verilmiştir. Tabloda görüldüğü gibi peryodisite

nedeniyle üretimde büyük dalgalanmalar olmaktadır.

Tablo 112. Türkiye Antepfıstığı Ağaç Sayısı ve Üretim Durumu(2002)

Yıllar Toplam Ağaç Sayısı(1000 Ad) Üretim (Ton)

1993 40.831 50.000

1994 41.689 40.000

1995 42.760 36.000

1996 44.080 60.000

1997 44.540 70.000

1998 44.000 35.000

1999 26.380 40.000

2000 25.445 75.000

2001 26.000 30.000

2002 26.000 55.000

Kaynak: TKB

Antepfıstığı kuru koşullarda yetiştirildiğinden üretimin çok veya az olması

tamamen yağış miktarına bağlı olarak azalmakta veya artmaktadır.

228

Tablo 113. TRC Güneydoğu Bölgesinin Antepfıstığı Ağaç Sayıları ve Üretim Miktarı (Ton)-2004

İLLER AĞAÇ SAYILARI ÜRETİM(Ton) Bölge içindeki Payı(%)

Gaziantep 9.629.560 42.850 42,73

Diyarbakır 112.950 853 0,50

Şanlıurfa 8.406.530 22.915 37,30

Mardin 112.405 625 0,50

Batman 92.850 590 0,41

Siirt 706.000 3.500 3,13

Adıyaman 3.311.650 4.269 14,70

Şırnak 12.765 83 0,06

Kilis 150.050 667 0,70

TOPLAM 22.534.760 76.352 100


Son yıllarda Antepfıstığı sulu koşullarda üretilmeye başlanmıştır. Güneydoğu

(GAP) bölgesinin Türkiye’deki payı ağaç sayısı bakımından %86,35, üretim

bakımından ise %87,95’tir.TRC Bölgesinde yağışı az olan ve diğer tarım ürünlerinin

ekonomik olmadığı alanlarda yetiştirilmektedir. Ürün kalitesinin artırılması amacıyla

ve ürün kaybını azaltmak için ürün hasattan hemen sonra yaş iken kavlatılmalı,

kontrollü depolarda saklanmalıdır.

Antepfıstığı, dış piyasalarda geniş talep potansiyeline sahip az sayıdaki

ürünlerimizden biridir. Tanıtım çalışmaları ve pazarlama kanallarında yapılacak

iyileştirmelerle dış satım hacmi hızla arttırılabilecek durumdadır. Çerezlik özelliği

yanında çikolata, pasta ve dondurma sanayinin en iyi katkısı, renk ve lezzet özellikleri

ile en çok aranan maddesidir. Buna rağmen dış satım miktarlarında yıldan yıla

düzenli olmayan dalgalanmalar görülmektedir. Bu duruma göre bir taraftan yeni

pazarlar ararken, diğer taraftan da alıcı ülkelerde tüketimi yaygınlaştırıcı çalışmalar

yapmamız gerekmektedir.

A.B.D. 1970 li yıllarda en büyük ithalatçı iken son yıllarda yaptığı atakla

ihracatçı ülke konumuna gelmiştir.

229

Antepfıstığı üreticisinin gelir seviyesi düşüktür. Ürünsüz bir yıldan sonra gelen

ürün üreticinin ekonomik sıkıntısı nedeni ile hasat olumuna gelmeden de

toplanabilmektedir. Böylece mahsulün büyük bir kısmı asıl üreticinin elinden 2–3 ay

içerisinde çıkmaktadır. Ayrıca bu meyve türümüzün oldukça pahalı olması tüccarın

uzun süreli stoklamaya gitmesini de önlemektedir.

Antepfıstığı meyvesi 1-2 yıl muhafaza edilebilmektedir. Üreticiler genellikle

borcu yok ise ürün yılında satış yapmayıp ürünün pahalanacağı dönem için depoda

bekletmeyi tercih etmektedir. Bunda en büyük etken ürünün bir yıl çok, diğer yıl az

olmasıdır. Ürünlü yıllarda iç tüketim ve ihracattan artan miktar gelecek yıla

devretmekte, ancak ertesi yıl ürün düşük düzeyde olduğundan mevcut stoklarda yok

denecek kadar azalmaktadır.

Tablo 114. Türkiyede Antepfıstığı Yurtiçi Tüketimi (Ton)

Ürün Türü 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Antepfıstığı(Çerezlik ve Sanayide) 20 30 30 35 25 20

Kaynak: TKB

Tablo 115. Ülkemizde Kişi Başına Antepfıstığı Tüketimi(gr)

YILLAR Tüketim(gr) Endeks

1993 909 100

1994 707 77

1995 620 68

1996 1000 110

1997 1138 125

1998 830 88

1999 855 94

2000 1140 125

2001 750 82

2002 920 101

Kaynak: TKB

Tablo B’de görüldüğü gibi kişi başına fıstık tüketimimiz 1993 yılında 909 gr

iken 1995 yılında 620 gr a düşmüştür. 1997 yılında kişi başına tüketimimiz 1 Kg

üzerine çıkmıştır.2002 yılında 920 gr’a düşmüştür. Ürünün sadece çerezlik değil aynı

zamanda oldukça besleyici bir gıda maddesi olduğu göz önüne alınırsa, halkımız

tarafından bolca tüketilmesi teşvik edilmelidir.

230

Antepfıstığı ürününü Güneydoğu Birlik devlet destekli olarak alım yapmaktadır.

Ülkemizde diğer bazı tarımsal ürünler gibi Antepfıstığı alımı da devlet tarafından

desteklenmektedir. Bu destek nedeniyle iç piyasa değeri uluslar arası değerinden

fazla olmakta ve dolayısıyla ihracatçı dış satım yapamamaktadır. Bunun için

Antepfıstığı üreticilerine yapılacak desteğin girdiler bazında yapılmasının daha faydalı

olacağı düşünülmelidir.

Son yıllarda ihracatımız düşme eğilimi göstermiştir. 2001 yılı ihracatı

17.028.000 dolar olmuştur. Bu on yıllık süre içerisinde üretimin artmasına karşılık

ihracatta bu artış sağlanamamıştır. İhracatın az olması, ürünün iç piyasa fiyatının

düşmesine sebep olmaktadır. Antepfıstığı üretiminde sulu ziraatın yaygınlaşması ile

yakın gelecekte rekoltenin yükseleceği tahmin edilmektedir. Bunun için tanıtım

çalışmalarına ağırlık verilmesi ve yeni iç Pazar imkânlarının araştırılması

gerekmektedir. Ürünümüzü dış piyasada tanıtıcı uzmanlaşmış reklam firmalarına

ihtiyaç vardır.

Antepfıstığı tüketimi, özellikle taze olarak ve yurtdışı ve yurtiçi tüketimi

yaygınlaşmamıştır. İyi bir Pazar araştırması ve kontrollü taşımacılık ile taze ürün

ihracatı geliştirilebilir.

Dış pazarın isteklerine uygun çeşitlerin ıslah edilerek yaygınlaştırılması

sağlanmalıdır. Bu çeşitlerin yaygın olarak üretilmeleri halinde hem verim artacak,

hem de kalite yükseltilerek ihracat ürünü elde edilebilecektir.

Antepfıstığında sözleşmeli üretim yapılmamaktadır. Bunun nedeni ürünün çok

yıllık olması, istikrarlı bir dış pazarın olmaması, bu konuda sanayi ve kooperatiflerin

kurulmamasıdır.

1990’lı yılların başından bu yana Antepfıstığı ihracatımız düşme eğilimi

göstermektedir. Bunun nedeni çeşit özelliğinden kaynaklanan peryodisite nedeniyle

dış bağlantılardaki aksama, mevcut çeşitlerimizin diğer ihracatçı ülke fıstıklarıyla

rekabet edemeyişi yanında bizim yeterince tanıtım yapamayışımız ve mevcut

pazarları elimizde tutamayışımızdır. Tanıtım ve etkili reklâm konusunda yeni

231

organizasyonlara önemli oranda ihtiyaç vardır. Bölgemizde yetişen Antepfıstıklarının

yeşil içli olması, lezzet ve damak tadının yüksek olması önemli avantajdır. Bu, etkin

bir tanıtım ve reklam kaynağıdır. Bunun yanında ürünü cazip kılabilecek iyi bir

ambalajlama sistemi geliştirilmelidir. Dünya piyasası ile yarışabilen pazarlamacılık

tekniği oluşturulmalıdır.

Tablo 116. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Antepfıstığı Pazarlanması(SWOT Analizi)

Amaç Mevcut durum Problemler Fırsatlar Tehlikeler

Antepfıstığı

Pazarlaması

-Peryodisite var.

-Var yıllarında

stok fazlalığı var.

-İhracatta düşüş

var.

-Stoklama da

uygun depolama

koşulları eksik.

-Antepfıstığı

işleyen modern

tesisler yetersiz

-İç tüketim

miktarı düşük

-Tüketimi ve

ihracatı artırıcı

reklam

kampanyası yok

-Ambalaj ve

etiketleme ile

Pazar payı

artırılabilir.

-İç tüketim

artırılabilir.

-Marka

yaratılarak Türk

fıstığı tanıtılabilir.

-İran fıstığının

kaçak yollardan

yurdumuza

girmesi.


232

ANTEPFISTIĞI PAZARLAMA KANALLARI


4.7.6. Hayvancılık Sektöründe Üretim ve Pazarlama Kanalları

Hayvan ve hayvansal ürünlerin çağın değişen koşullarına uygun bir biçimde

üretim ve kalitesinin arttırılması, gerek bölge gerekse Türkiye ekonomisi açısından

büyük önem taşımaktadır. Bunun başarılabilmesi ise, büyük ölçüde pazarlama

organizasyon ve fonksiyonlarının etkin bir biçimde yerine getirilmesine bağlıdır.

Türkiye'de hayvansal ürünler üretimindeki gelişme dünya geneline ve gelişmiş

ülkelere göre daha hızlı, ancak gelişmekte olan ülkelere göre ise çok yavaş olmuştur.

Hayvansal üretimin yapıldığı işletmelerde; örneğin yetiştirme ve besi

faaliyetlerinde başarıya ulaşılsa dahi, pazarlamada ortaya çıkan problemler

çözülmedikçe, üretim ve kaliteyi yükseltmek çoğu zaman güç ve bazen de

olanaksızdır. Hayvansal ürünlerin pazarlaması, ürünlerin hammaddeden mamul halini

alıp, tüketim aşamasına geçme anına kadar devam eder. Bu bakımdan pazarlama,

hayvansal ürünlerin imalat safhalarını da kapsamaktadır. Ürün çeşitliği ve

beraberinde sağlanacak kaliteli sunum da pazarlamada önemli bir etmendir.

ÜRETİCİ

GÜNEYDOĞUBİRLİK ÖZ TÜKETİM FISTIK PAZARI

FISTIK TÜCCARI İMALATHANE

MARKET

TÜKETİCİ

233

Hayvan ve hayvansal ürünlerin çağın değişen koşullarına uygun bir biçimde

üretim ve kalitesinin artırılması, pazarlamanın başarısı açısından büyük önem

taşımaktadır. Bu ise, büyük ölçüde pazarlama organizasyon ve fonksiyonlarının etkin

bir biçimde yerine getirilmesine bağlıdır.

Türkiye’deki işletmelerin büyük bir kısmının küçük ölçekli olması ve hayvansal

üretimin genelde bitkisel üretimle birlikte sürdürülmesi nedeniyle elde edilen canlı

hayvanlar işletme içinde ya da işletme çevresinde oluşan hayvan pazarında

satılmaktadır. Bu işletmelerin ekonomik ve sosyal gelişimlerinin sağlanması,

üreticilerin iyi örgütlenmesi ile mümkün olmaktadır. Türkiye'de üreticilerin en az

örgütlendiği kesim hayvancılık sektörüdür. Ülkemizde etkin bir pazarlama sistemi ve

organizasyonunun kurulamamış olması diğer tarımsal ürünlerde olduğu gibi

hayvancılık sektörünü de olumsuz etkilemektedir. Türkiye’de, ulusal ve uluslararası

pazarda tarımsal ürünlerin pazarlanmasında üreticilerin yeterince etkin olduğu bir

pazarlama sistemi oluşturarak, üreticilere teknik bilgi ve hizmetler yanında tohum,

damızlık ve fide dağıtma sistemini geliştiren, ürünün üretimi, hasat edilmesi,

ambalajlanması, depolanması, taşınması, vb faaliyetlerin yanı sıra ürünün iç ve dış

pazarlarda satışına kadar tüm hizmetlerin koordinasyonunu içeren bir organizasyona

ihtiyaç vardır.

Yetiştiricilerin ve hayvan toptancılarının canlı hayvanları pazarlamak için

götürdükleri pazarlama kuruluşları yerel hayvan pazarları, hayvan panayırları ve canlı

hayvan borsalarıdır.

Canlı hayvan pazarlanması gibi kırmızı et pazarlanmasında da fazla sayıda

aracılar bulunmaktadır. Canlı hayvan ve kırmızı et ticaretinin iç içe olmasından dolayı

aracıların birlikte incelenmesi gerekmektedir. Bu nedenle canlı hayvan

pazarlamasında görülen sistemin aynısı görülebilmektedir.

Hayvansal üretimin yapıldığı işletmelerde; örneğin yetiştirme ve besi

faaliyetlerinde başarıya ulaşılsa dahi, pazarlamada ortaya çıkan problemler

çözülmedikçe, üretim ve kaliteyi yükseltmek çoğu zaman güç ve bazen de

imkansızdır.

234

Hayvansal ürünlerin pazarlanması, ürünlerin ham maddeden mamul halini

alıp, tüketim aşamasına geçme anına kadar devam eder. Bu bakımdan pazarlama,

hayvansal ürünlerin imalat safhalarını da kapsamaktadır.

Hayvan ve et pazarlaması Türkiye’de çeşitli ölçekteki yerleşim yerleri itibariyle

farklılıklar göstermektedir. Kırsal alanda kasaplık hayvan ve et pazarlamasında

üretici-köy kasabı ve tüketiciden oluşan çok kısa bir zincir bulunduğu görülür. Ancak

buna rağmen tüketici için etin fiyatı ucuz değildir. Çünkü tüketici sayısının azlığı ve

alım gücü yetersizliği perakendeci kasaba yoğun bir iş olanağı sağlamamaktadır. Bu

nedenle pazarlama maliyeti yani perakendeci kasap marjı yüksektir. Diğer taraftan bu

kesimde maliyet azaltıcı bir faktör olan sakatat ekonomik şekilde

değerlendirilememektedir.

Türkiye’de olduğu gibi TRC bölgesinde de hayvancılık sektörünün istenilen

düzeyde gelişmemesinin nedenleri arasında, hayvan populasyonunun bir kısmının

düşük verimli ırklardan oluşması, yem üretiminin yetersizliği, karma yem fiyatları ile

ürün fiyatları arasındaki dengesizlik, hastalıklarla mücadelenin tatminkar olmaması

yanında, pazarlama sisteminin gelenekselliği ve pazarlama zincirinin uzunluğu,

üreticilerin etkin bir biçimde örgütlenmemesi önemli bir yer tutmaktadır.

TRC Bölgesinde hayvan işletmelerinin küçük ve dağınık olması, ihtisaslaşmış

büyük üretim işletmelerinin az olması, üreticilerin yeterince örgütlenmemesi ve

pazarlama zincirinin uzun olması, pazarlama prodüktivitesinin düşmesine ve

dolayısıyla pazarlama maliyetlerinin yükselmesine neden olmaktadır. Hayvan

üreticileri, tam rekabet şartlarına yakın bir tarzda kasaplık hayvanı arz etmelerine

karşın aracılar eksik rekabet şartları altında malı satın alarak tüketicilere

satmaktadırlar. Hayvan borsasına intikal eden kasaplık hayvan arzındaki azalma,

genel olarak hayvan varlığında meydana gelen azalma ve kaçak kesimlerin artışıyla

açıklanabilmektedir. Kasaplık hayvanların önemli bir bölümünün kesimi halen her

türlü teknolojik olanaklardan ve sağlık kontrollerinden uzak, küçük kesim yerlerinde

gerçekleştirilmektedir.

235

Tablo 117. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Hayvan varlığı ile Et ve Süt Üretimi Miktarları

İLLER B.BAŞ K.BAŞ KANATLI SÜT(Ton) ET(Ton)

Gaziantep 48.894 499.326 462.400 54.637 15.001

Diyarbakır 251.046 717.156 933.790 119.000 14.892

Şanlıurfa 127.515 1.565.921 1.030.335 123.864 9.435

Mardin 56.172 361.911 240.960 106.278 3.055

Batman 24.599 323.338 192.900 31.072 2.900

Siirt 21.570 304.685 171.300 21.390 2.160

Adıyaman 78.248 396.202 462.790 83.408 2.280

Şırnak 27.163 283.648 68.095 35.345 65

Kilis 4.155 131.227 233.685 24.069 362

TOPLAM 639.362 4.583.414 3.796.255 599.063 50.150


4.7.6.1. Et ve Et Ürünleri Üretim ve Pazarlama Kanalları

Kasaplık hayvan ve et pazarlamasında yer alan aracılar, yaptıkları masraflar

ve hizmetler karşılığında bir ücret almaktadırlar. Bu ücretler pazarlama marjı olarak

nitelendirilmektedir. Pazarlama marjı, aracıların karını ve masraflarını kapsamaktadır.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde tüketime yönelik pazarlama kanalında

yer alan aracılar, canlı hayvan borsasında hizmet veren komisyoncu, toptancı

kasaplar ve perakendeci kasaplardır.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde canlı hayvan ve et ürünleri

pazarlamasında önemli sorunlar mevcuttur.Birçok ilimizde mezbahana olmadığı

halde hayvan kesimi yapılmaktadır.Bu sorunların giderilebilmesi için canlı hayvan

pazarlarının yeniden yapılması, altyapısı modernleştirilmeli, pazarda her gün arz-

talep durumuna göre kalite bazında tek bir fiyat belirlemelidir. Pazarda malını satan

üretici parasını tahsil etmede hiç bir riskle karşılaşmamalıdır.

236

ET VE ET ÜRÜNLERİ PAZARLAMA KANALLARI


4.7.6.2. Süt ve Süt Ürünleri Üretim ve Pazarlama Kanalları

Ülkemizde süt ve süt ürünleri sanayi iç pazara yönelik kurulmuş olup, dış

pazarlar bu sanayimiz için ikinci planda kalmaktadır. Süt ve süt ürünleri kolayca

bozulabilen yapıda olmaları nedeniyle raf ömrü nispeten daha uzun, birim fiyatı

yüksek ürünler ve damak tadı damak tadımıza uygun pazarlar öne çıkmaktadır. Bu

nedenle ürün olarak peynir, tereyağı, dondurma vb. ürünler olarak pazara

sunulmaktadır.

Süt talebini artırmaya yönelik kampanyalar, üretici fiyatlarını artıracağı için süt

reklam ve kampanyaları hayvancılık için ciddi bir teşvik olarak dikkate alınmalıdır.

TRC bölgesinde hayvanların genetik kalitesinin düşük olması, hayvan başına

süt veriminin yükseltilmesinde engel oluşturmaktadır. Türkiye’de Orta Doğu ülkeleri

ile Türkî Cumhuriyetler süt ve süt ürünleri ihracatı için pazar oluşturmaktadır. Başlıca

ihraç pazarlarımız arasında komşularımız Azerbaycan, Orta Doğu ve Körfez

ülkelerinden Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikler, Katar ve Suudi Arabistan ayrıca KKTC,

ABD, Makedonya ve Yugoslavya yer almaktadır. İthalat ise genelde AB ülkelerinden

Ukrayna ve Polonya’dır.

ÜRETİCİ

HAYVAN TÜCCARI HAYVAN PAZARI

TÜKETİCİ

MEZBAHANE

ÖZ TÜKETİM

İMALATHANE

MARKET

KASAP

237

SÜT VE SÜT ÜRÜNLERİ PAZARLAMA KANALLARI


ÜRETİCİ

TOPLAYICI TÜCCAR YEREL PAZAR

(SÜT ÜRÜNLERİ)

SÜT FABRİKASI

TÜKETİCİ

SÜT TOPLAMA MERKEZİ

ÖZ TÜKETİM

PARAKENDE SATIŞ NOKTASI

238

Tablo 118. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Süt ve Süt Ürünleri Pazarlama SWOT Analizi

AMAÇ MEVCUT DURUM PROBLEMLER


Süt ve

Süt Ürünleri

Pazarlaması

Bölgede üretimi

yapılan

Sütün büyük bir

bölümü direkt

veya indirekt

üreticiden tüketiciye

süt,yoğurt,peynir,lor

,

çökelek vb. şekilde

pazarlanmaktadır.

Bölgede Süt

toplama

Merkezi veya

mandıra vb.

Organizasyonlar

yetersizdir.

Bölgede yeterince

Marka süt ürünleri

üretim ve paketleme

tesisleri

bulunmamaktadır.

Fiyatlarda reel

olarak artış eğilimi

vardır.


Kooperatif

vb.Örgütler

Yetersizdir.


Kooperatif vb. Örgütler

ile süt toplama Merkezi

veya mandıra gibi

tesisler yeterince

bulunmadığı

için üretilen süt

ekonomik olarak

değerlendirilememekted

ir.

Bölgede hayvancılık

genellikle aile

işletmeciliği ve bitkisel

üretim işletmeleri ile iç

içe

yapılmaktadır.

Bölgede üretimi yapılan

süt ve süt ürünleri

işletmelerde iptidai

olarak üretildiği için

gıda güvenilirliği

açısından problem

oluşturmaktadır.

İç ve dış talep miktarını

artıracak marka veya

kampanya yoktur.

Kooperatifleşme

vb

Örgütlenme ile

fiyatlar

dengelenebilir,

yeni Pazar

imkanları

oluşturulabilir.

Ambalaj

Etiketleme ve

marka yaratılarak

iç ve dış talep

artırılabilir.

Süt ve süt ürünleri

işleme tesisleri

kurularak kalite ve

gelir artırılabilir,

gıda güvenilirliği

sağlanabilir.

Üretim

artışından

fayda yerine

organizasyon ve

yönetim

eksikliği

nedeniyle üretici

eline geçen

fiyatların düşme

riski ve

üretimden vaz

geçilme tehlikesi

vardır.


239

4.7.7.Organik Tarım Ürünleri Üretim ve Pazarlama Kanalları

Türkiye tarımsal yapısı ve gelenekleri, genetik zenginliği, farklı agro-

ekosistemlere sahip oluşu dikkate alındığında iç ve dış pazar talebi olan ürünlerin

üretimi açısından şanslı görünmektedir. Ülkemizde ekolojik tarım faaliyetleri 1986

yılında ithalatçı firmaların istekleri doğrultusunda, ihracata yönelik olarak başladı.

Önceleri ithalatçı ülkelerin bu konudaki mevzuatına uyumlu halde yapılan

üretim ve ihracat, 24 Haziran 1991’de Avrupa Birliği’nde ekolojik tarım faaliyetlerini

düzenleyen yönetmeliğe uygun olarak devam etti. İlk yıllarda kuru üzüm, kuru incir ve

kuru kayısı gibi yalnızca birkaç gıda ürünü listeye girerken, şu anda fındık, nohut,

mercimek, kuru erik, kuru fasulye, Antep fıstığı, kestane, kekik, kimyon, susam,

dondurulmuş meyve ve sebze, elma, çilek, armut, sarımsak, kereviz gibi geniş bir

yelpaze mevcut; 170 dolayında sertifikalı ürün, 100 dolayında sertifikalı firma

faaliyette. İhracatımız da başta Almanya, İngiltere gibi Avrupa Birliği ülkelerine ve

ABD, Kanada ve Japonya’ya yönelik yapılıyor.

Organik üretimin ilk başladığı günden itibaren dış Pazar talebine göre

şekillenmesi ve iç pazarda talep edilen yaş meyve-sebze, un ve mamulleri, et, süt ve

ürünlerinin organik ürün yelpazesinde yer almaması da iç pazarın gelişmesinde

sınırlayıcı etki yapmıştır. Dış pazar için sözleşmeli olarak gelişen organik üretimde

üreticiler iç pazara yönelmek için de benzer sözleşmelerin beklentisi içine girmiştir.

Parasal kaynakları kıt ve bilgi düzeyinin yetersiz olması Pazar garantisi olmaması

durumunda üreticinin kendiliğinden organik üretime geçişinde engel oluşturmaktadır.

Türkiye’nin organik ürün pazarı 2003 yılında 36.9 milyon doları ihracat olmak

üzere toplam 40 milyon dolara ulaştı. 2002 yılında 19 bin ton olan organik ürün

ihracatından 30 milyon 877 bin 140 dolar gelir elde edildi. 2003 yılında ihracat 21 bin

tona, gelir 36 milyon 932 bin 995 dolara çıktı. Ayrıca dünyada 18.385 ton Organik

olarak üretilen yaş meyve ve sebzelerin farklı bir pazarlama sistemi bulunmaktadır.

Bu ürünlerin çok büyük bir kısmı dış pazara sunulmakta, bir kısmı doğrudan

tüketilmekte, bir kısmı ise normal mamül ürünlerin karışımlarında yer almaktadır.

Üretim projesi ülkede yetkili firmalar tarafından gerçekleştirilir ve ürünler bu firma

tarafından paketlenir ve ihraç edilir.

240

Diğer ülkelerde olduğu gibi henüz ülkemizde de organik tarım ürünleri dış

ticaretine ilişkin istatistiksel altyapı oluşturulmamıştır. Bahsedilen nedenle, ihracata

ait istatistiki değerler ancak Ege İhracatçıları Birlikleri kayıtlarından izlenebilmektedir.

1985-86 yıllarında kuru üzüm, kuru incir, kuru kayısı ihracata konu olan

organik ürünler iken, 2001 yılında sektör ve ürün yelpazesi genişlemiştir. Organik

ürünler üretim ve ihracatı sert kabuklu ve kuru meyveler, dondurulmuş meyve ve

sebzeler, yaş meyveler ve sebzeler, baharatlar ve bakliyat sektöründe yoğunlaşmış

olup gülsuyu, gülyağı, zeytinyağı ve pamuk üretimi ve ihracatı gerçekleştirilen diğer

organik ürünler olmuştur.

İhracatımızın yöneldiği ülke sayısı 37 olup, AB ülkeleri en önemli ihraç

pazarımızı oluşturmaktadır. AB ülkeleri dışında Kuzey Avrupa ülkeleri, ABD, Kanada

ve Japonya dikkat çeken potansiyel Pazar görünümündedir.

İhracata konu olabilecek bir başka ürün grubu da organik olarak üretilmiş

meyve ve sebzelerdir. Hiçbir katkı maddesi içermeksizin üretilen bu ürün grubu

gelişmiş ülke pazarlarında geniş ölçüde alıcı bulmaktadır.

Bölgede kısmen zararlı populasyonunun az ve zirai ilaçlamanın yapılmadığı,

suni gübrenin kullanılmadığı dağlık alanlarının ileride ekolojik tarım için düşünülebilir.

Bölgede şu ana zararlı yoğunluğunun en az ve sulu alan darlığından dolayı zirai

mücadelenin diğer tarımsal ürünlerde de asgari seviyede yapıldığı dağlık bölgeye

yakın etek kısımlarındaki alanlarda biyolojik mücadeleye gereken önem verilerek,

ekolojik tarıma uygun hale getirilebilir.

Ayrıca organik olarak üretilen yaş meyve ve sebzelerin farklı bir pazarlama

sistemi bulunmaktadır. Bu ürünlerin çok büyük bir kısmı dış pazara sunulmakta, bir

kısmı doğrudan tüketilmekte, bir kısmı ise normal mamul ürünlerin karışımlarında yer

almaktadır. Üretim projesi ülkede yetkili firmalar tarafından gerçekleştirilir ve ürünler

bu firma tarafından paketlenir ve ihraç edilir.

Bölgede yüksek alanlarda ova kesimine nazaran çok az pestisit ve suni gübre

kullanımı ekolojik tarımın yapılabilmesi için bir avantajdır. Bölgede özellikle üzüm’ün

241

suni gübresiz ve ilaçsız yetiştirilmesi, sebzecilikte ve meyvecilikte özellikle ürünlerin

doğal olarak yetişmesi ileride bu bölgede organik tarıma geçişi hızlandıracaktır.

Bölgede organik tarımın başarıya ulaşabilmesi için ayrıca pazarlama

mekanizmasının çok iyi kurulması ve ulaşım probleminin ortadan kaldırılması

gerekmektedir. Organik tarım yetiştirilme tekniklerinin ve esaslarının çiftçilere

öğretilmesi ve benimsenmesi için yayım çalışmalarının hızlandırılarak pilot bölgelerde

uygulamaya başlanması gerekmektedir.

4.7.8. İşlenmiş Tarımsal Üretim ve Pazarlama Kanalları

Tarım ürünlerinin bir kısmı doğrudan tüketildiği gibi bir kısmı da işlenerek

tüketilmektedir. Artan gelir ve eğitim düzeyine paralel olarak tüketici tercihleri işlenmiş

tarım ürünlerine doğru değişim göstermiştir. Tarım ürünlerinin işlenmesi aynı

zamanda ürünün kullanım dönemini uzatması, dolayısıyla pazarlama süresinin

uzatılması açısından da çok önemlidir.

Türkiye'de doğal koşulların uygunluğuna bağlı olarak büyük bir gıda maddeleri

üretim kapasitesi bulunduğundan, tarım ürünlerini işleyen sanayiler bakımından da

büyük bir potansiyel söz konusudur. Gıda maddeleri üretimi ve gıda sanayii hem

birbirini tamamlayan hem de birlikte ekonomik gelişmeye katkı sağlayan önemli

ekonomik faaliyet alanlarıdır. Ancak, Türkiye’de tarım ürünleri işleme sanayiinde

mevcut kapasitenin yeterince kullanıldığını söylemek güçtür. Türkiye’de domates

işleme sanayii kurulu kapasitesinin %64’ünü, sebze konserve sanayii %56’sını,

meyve-konserve sanayii %44’ünü, meyve suyu sanayii %59’unu kullanmaktadır.

Türkiye'de İşlenmiş tarım ürünleri üretimi içinde ilk sırayı %35,3 oranı ile un ve

unlu mamuller almakta, un ve unlu mamuller üretimini sırasıyla bitkisel yağlar

(%13,2), meyve ve sebze işleme sanayii ürünleri (%12,2), şeker ve şekerli mamuller

(%11,5) ve mezbaha ürünleri (%11,1) izlemektedir.

Türkiye’de gıda sanayi ürünleri genel olarak yurt içinde pazarlanmaktadır.

Özellikle et, süt, tahıl ve nişasta ürünleri, bitkisel yağlar bunların başında gelmektedir.

242

Gıda ürünlerine yönelik iç talep ve bunun sonucu oluşacak yurt içi pazarların

şekillenmesi ürün ve ikame ürün fiyatları, gelir düzeyi, alışkanlıklar gibi bir çok faktöre

bağlı olarak değişmektedir.

Türkiye’de gıda sanayi alanında firmaların Pazar payları, ürünlerin

pazarlanmasını etkilemekte, iç ve dış pazarda yer almasını değişken hale

sokmaktadır. Rekabet ortamı içerisinde bir çok firma yer alabilmekte, bu anlamda

Pazar paylarını arttırıcı çalışmalarda bulunmaktadırlar.

1995 yılında 2003 yılına kadar olan süre içerinde gıda sanayi üretiminin dış

pazarda pazarlanma oranları incelendiğinde, ortalama olarak sanayinin % 6-8’nin dış

pazarlarda değerlendirildiği görülecektir. Sanayi ürünleri içinde özellikle meyve ve

sebze işleme sanayi ürünleri ile bitkisel yağ ve şekerli ürünler dış pazarda yüksek

oranda yer bulabilmektedir.

Alt sektörler bazında payları değişse de, gıda sanayinde pazarlama

kanallarında toptancı, perakendeci, bayii ve distribütör dağıtıcılar ya da doğrudan

satışlar görülmektedir. Günümüzde, özellikle büyük üreticilerin avantajlarından

yararlanmak için distribütörlük sistemini kullandıkları bilinmektedir. Ayrıca son yıllarda

yaşanan ekonomik krizler sonucunda, büyük firmalar seçici dağıtım sistemine önem

verirken, küçük ve orta büyüklükteki firmalar ise daha geniş satıcı gruplara

yönelmişlerdir.

Türkiye’de işlenmiş tarımsal ürün dış pazarı incelendiğinde sektör içerisinde en

önemli grubu şüphesiz turşu oluşturmaktadır. Bunu zeytin ve kaparinin olduğu grup

izlemekte, konserve meyveler ve geçici konserve edilmiş sebzeler daha sonra

gelmektedir. İhraç edilen konserve sebzeler içerisinde bamya, bezleye, enginar, taze

fasulye, sebze karışımları ve diğer sebzeleri ön sırada gelirken konserve meyve

ihracatımızda kiraz ve vişne konserveleri ile diğer meyve konserveleri önem

kazanmaktadır. 2003 yılı itibariyle konserve meyve ve sebze ihracatının % 40’ı turşu

salamura zeytin ihracatından oluşmaktadır. 1995 yılında 162.018 ton ve 175.191 $

olan konserve meyve ve sebze ihracatı 2003 yılında 252.121 ton ve değer olarak da

% 47.4 oranında artarak 199.117 $’a yükselmiştir.

243

En önemli pazarlarımız 2003 yılı itibariyle ABD Doları cinsinden Almanya,

Japonya, Rusya Federasyonu, Romanya, Hollanda, Suudi Arabistan, ABD, İngiltere

ve Cezayir’dir.

Türkiye’de konserve meyve ve sebze ithalatı çok düşük miktarlar ve

değerlerde yapılmaktadır. İthalat özellikle Türkiye’de üretilmeyen çeşitlerden

oluşmaktadır. 1995 yılında 2.337 ton ve 2.522 $ olan konserve meyve ve sebze

ithalatı fazla bir değişim göstermemiş 2003 yılında 2.291 ton ve 2.566 $ olmuştur.

Türkiye işlenmiş tarımsal ürünler içerisinde dondurulmuş meyve ve sebze

üretimi de yer almakta olup üretimin % 70’i ihraç edilmektedir. 2003 yılında 50 ülkeye

ihracat yapılmış olup başlıca pazarımız AB ülkeleri, ABD, Çin Halk Cumhuriyeti,

İngiltere, Almanya, Fransa, Belçika, Hollanda, Japonya ve Orta Doğu’dur.

Dondurulmuş meyve ve sebzenin ihracatı ürün bazında incelendiğinde, 2003

yılında sebze grubundan tatlı biber, domates, mantar, kapsicum ve soğan başı çeken

ürün çeşitleri olmuşlardır. Meyvelerden ise çilek, kiraz ve vişne ihracatta en büyük

payı alan ürünlerdir.

Dondurulmuş meyve ve sebze sektöründe ithalat üretimin yetersiz kaldığı

durumlarda başvurulan bir yöntem olup ithal edilen ürün çeşit miktarı yıllar itibariyle

farklılık göstermektedir.2003 yılında ithalatta en büyük kalem sebzede tatlı mısır,

meyvede ise vişne olmuştur.

Diğer bir sektör olan meyve suyu sektörü ülke için avantajlar sağlamaktadır.

Türkiye’nin meyve suyu ve konsantresi ihracatı 1970 yılında 6 ton gibi sembolik bir

rakamla başlamış ve hızlı bir artışla 2003 yılında 84. 8 bin tona yükselmiştir.

Türkiye’nin meyve suyu ve konsantresi ihracatında en önemli kalem elma suyudur.

Elma suyunun 2002 yılı toplam meyve suyu ve konsantresi ihracatındaki payı % 61

düzeylerindeyken 2003 yılında bu pay % 46.4 düzeyinde olmuştur. Elma suyu başta

Almanya olmak üzere Hollanda, Avusturya, İngiltere, Fransa, Azerbaycan ve İtalya

gibi çeşitli ülkelere ihraç edilmektedir. 2001 yılında 71.342.755 ton ve 45.827.328 $

olan meyve suyu ve konsantresi ihracatımız 2003 yılında 84.808.115 ton ve

72.584.177 $’a yükselmiştir.

244

Türkiye’de 2003 yılında toplam 25 ülkeden meyve suyu ve konsantresi ithalatı

gerçekleşmiş ve % 39 payı ile Brezilya başı çekmiştir. Uzak Doğu ülkelerinden

özellikle karışık meyve suları üretiminde kullanılmak üzere tropikal meyvelerin ithalatı

yapılmıştır.

4.8. Tarımsal Örgütlenme

Günümüzde tarımsal piyasalarda güç sahibi olmak, üretimin çokluğuyla değil,

ona dayanan örgütlerle sağlanabilmektedir. Üreticilerin, ürettikleri ürünlere hak

ettikleri değeri elde edebilmeleri için, tarımı görüp gözeten, bir merkezden tutarlı

stratejiler üreten ve bunu uygulama gücüne sahip bölgesel bir yapı etrafında organize

olmaları gereklidir. Dağınık bir yapıda farklı stratejiler izleyerek bireysel yapılan

üretim faaliyetleri sorunların çözümünde yetersiz kalmakta, oysa planlı ve organize

örgüt gücünden faydalanarak bireysel olarak çözülemeyen sorunlar kolaylıkla

aşılabilmektedir.

Örgütlenme, üreticilerin birlikten doğan güçten faydalanarak planlı ve organize

hareket etme talebinin bir ürünüdür. Dolayısıyla, tarımda örgütlenmenin

güçlenebilmesi, üreticilerin bu faaliyetin faydaları hakkında gerekli birikimi edinmeleri

ile mümkündür.

Örgütlenme; benzer sorunlara sahip bireylerin sorunlarını çözmek için bir

araya gelmeleri olarak ifade edilebilir. Örgütlenme sonucu hem bireylerin sorunları

çözüme kavuşmakta, hem de bir baskı ve güç grubu oluştuğundan bireylerle ilgili

uygulanacak politikalara yön verilebilmektedir.

Ülkemiz tarımında kamusal ve kamu dışı (sivil toplum) örgütlenme türlerine

rastlanmaktadır. Bazı üretici örgütleri (tarımsal kalkınma kooperatifleri ve damızlık

sığır yetiştiricileri birlikleri vb) bireylerin kendi çaba ve istekleriyle kurulmakla birlikte,

bu örgütlerin de yönetimlerine devletin bazen dolaylı, bazen ise denetleme yoluyla

müdahale ettiği görülmektedir. Ayrıca, devletin yönetimlerini siyasi iktidarlar kanalıyla

doğrudan ya da dolaylı kontrol ettiği tarımsal kooperatifler (tarım kredi, tarım satış

kooperatifleri vb) ve İçişleri Bakanlığına bağlı mahalli idare birlikleri mevcuttur.

Tarımdaki üretici örgütlerinin bir kısmı Tarım Bakanlığı bünyesinde ya da ona bağlı

245

olarak faaliyet göstermektedir. Bakanlığın yurt çapında il ve ilçelerde teşkilatlanması

örgütlerin kuruluşunu ve yayılışını kolaylaştırmaktadır.

4.8.1.Türkiye ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Tarımında Örgütlenme

Ülkemiz tarımının örgütlenme yapısı, TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki

örgütlenme hakkında da bilgi sahibi olmamıza yardımcı olacaktır. Bu başlık altında

genelde ülkemiz tarımında, özelde ise TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde mevcut

tarımsal örgütlenmenin bugünkü durumu hakkında bilgi verilecektir. Ülkemiz

tarımında yer alan kamu ve kamu dışı örgütler bünyesinde, kamusal hizmetleri yerine

getiren örgütler, teknik elemanların üye oldukları meslek örgütleri ve üreticilerin

meslek ve ekonomik örgütleri olmak üzere çok değişik tarımsal örgütler

bulunmaktadır.

Ancak ülkemizde çok sayıda tarım ve üretici örgütü bulunmasına rağmen

tarımda örgütlenme henüz yeterli seviyede değildir. Özellikle mali sorunlar,

örgütlenme bilincinin tam olarak yerleşmemesi ve tarım kesiminde eğitim düzeyinin

düşük oluşu, örgütlerin gelişimini engellemekte ve onları bir anlamda kamuya bağımlı

kılmaktadır. Oysa gelişmiş ülkelerdeki özerk ve bağımsız üretici örgütleri tarım

politikalarının oluşumunda etkili olmaktadırlar. Örgütler daha da ileri giderek yatay

bütünleşmelerini tamamlamışlar, birçok ülkede federasyon ve konfederasyon (bölge

ve merkez birlikleri) şeklinde üst örgütlerini oluşturmuşlar, dikey bütünleşme yoluyla

da faaliyetlerini çeşitlendirerek ekonomik açıdan güçlenmişlerdir.

Ülkemiz tarımında küçük işletmeler hakim durumda olduğundan, henüz tam

olarak pazara dönük üretime geçilememiştir. Öte yandan, tarımda sayıları az da olsa,

büyük üreticiler de bulunmaktadır. Tarım kesiminde faktörlerin tümünü dikkate alan

bir örgütlenmeye ihtiyaç olmasına karşılık, üreticilere genelde tek tip ve esnek

olmayan bir örgütlenme modeli dayatılmaya çalışılmaktadır. Oysa gelişmiş

ülkelerdeki örgütlenme modelleri üzerinde uzun zaman çalışılmakta ve tarım kesimi

için en uygun örgütlerin kurulmasına çaba sarf edilmektedir. Bu ülkelerde devlet,

örgütlere sadece yol gösterici ve destekleyici yönde yardımda bulunmaktadır.

Üretici örgütleri kırsal toplumun yaşam düzeylerini iyileştirmede, kıt kaynaklara

sahip olan üreticilerin gelirlerini artırmada ve tarımsal gelişmeyi sağlamada önemli

246

araçlardan biri olup, bütün dünyada etkin bir biçimde kullanılmaktadır. Çiftçilerin kırsal

kesimde dağınık yaşamaları, alıcı ve satıcılar karşısında güçsüz olmaları, ekonomik

ve mesleki çıkarlarını korumak amacıyla, üreticileri meslek odaları, kooperatifler,

sendikalar, dernekler gibi farklı amaçlı örgütler kurmaya itmiştir.

Ülkemiz tarımında kamusal hizmetleri yerine getiren örgütler, teknik

elemanların üye oldukları meslek örgütleri ve üreticilerin meslek ve ekonomik

örgütleri olmak üzere çok değişik tarımsal örgütler bulunmaktadır.

4.8.1.1. Tarımda Kamusal Örgütlenme

Ülkemiz tarım kesiminde kamusal hizmetleri yerine getiren, tarımla ilgili kamu

hizmetlerinin yönetiminde görev alan birçok kamu kuruluşu mevcuttur. Bunların

arasında çeşitli kurullar, bakanlıklar, müsteşarlıklar sayılabilir. Kamu sektöründe

tarımla ilgili önemli kararların alınması ve yürütülmesinde kurulların rolünün oldukça

fazla olduğu görülmektedir. Tarım politikalarının oluşturulmasıyla ilgili kararların

alınmasına ilişkin süreçte yer alan geleneksel kamu örgütleri ve kurullar ülke geneli

ve dolayısıyla TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi için üstlendikleri görevler itibarıyla

şöyle listelenebilir;

Desteklenecek ürünlerin seçimi ve fiyatların saptanması, tarımın finansmanını

sağlanması, kredi borçlarının ertelenmesi v.b. konularda Bakanlar Kurulu,

Desteklenecek ürünlerin ve fiyatların tespiti, hayvancılığı destekleyici

önlemlerin Bakanlar Kuruluna önerilmesi, Tarım Satış Kooperatiflerine destekleme

alım yetkisinin verilmesi v.b. konularda Yüksek Planlama Kurulu,

Para ve krediler konularında öneriler geliştirmek, girdi ve kredi

sübvansiyonlarını kararlaştırmak, ihracat teşvik primlerinin belirlemek ve Bakanlar

Kuruluna sunmak v.b. konularda Para, Kredi ve Koordinasyon Kurulu,

Tarım politikalarının hazırlanması ve uygulanmasına katkı, tarımsal yatırımlar,

tarımı koruma ve geliştirmeye yönelik öneriler, araştırma, yayım, kırsal kalkınma,

küçük ölçekli sulamalar v.b. konularda Tarım ve Köyişleri Bakanlığı,

247

Tarım Satış Kooperatiflerinin bazı işlevlerinin düzenlenmesi, Türkiye Şeker

Fabrikaları A.Ş. ile ilgili faaliyetlerde Sanayi ve Ticaret Bakanlığı,

Büyük sulama işlerinde Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı,

Tarıma yönelik yardımlar yapmak ve tarım ürünleri iç ve dış ticaretini

düzenlemeye yönelik önlemler almak için Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı,

Tarımsal müdahale alımları yapan KİT’lere çeşitli krediler kullandırmak için

Merkez Bankası,

Tarımsal müdahale alımı yapan KİT’lere, Destekleme Fiyat İstikrar Fonu

(DFİF) kaynaklarını kullandıran T.C. Ziraat Bankası,

Ayrıca, kurumsal düzenlemeleri organize etmek, uluslararası anlaşmalardan

doğan yükümlülükleri yerine getirebilmek, tarım politikalarını tek elden ve etkin bir

şekilde yürütmek gibi faaliyetleri yerine getirmek gayesiyle Tütün ve Tütün

Mamullerini ve Alkollü İçkiler Piyasasını Düzenleme Kurulu, Şeker Kurulu ve Tarım

Satış Kooperatifleri Birliklerini Yeniden Yapılandırma Kurulu.

Tarım kesimindeki çiftçilere ve ailelerine tarımsal yayım hizmeti sunan, tarımla

ilgili her türlü devlet hizmetini gerçekleştiren (tarım politikalarının hazırlanması ve

uygulanması katkı, tarımı korumaya ve geliştirmeye yönelik öneriler, araştırma ve

kırsal kalkınma) ve üretici örgütleri ile ilgili faaliyetlerin birçoğunu bünyesinde

barındıran Tarım ve Köyişleri Bakanlığıdır. Bakanlık; bakan ve bakana bağlı

müşavirler ile müşavirlikler, müsteşar ve müsteşar yardımcıları başta olmak üzere

Ana Hizmet Birimleri (TÜGEM, TEDGEM, TAGEM, Koruma ve Kontrol Genel

Müdürlükleri, Dış İlişkiler ve AT Koordinasyon Daire Başkanlığı) ve diğer birimlerden

oluşmaktadır.

4.8.1.2.Tarımda Özel Örgütlenme

Kamu dışı örgütlenme meslek örgütleri, dernekler, odalar, vakıflar ve diğer

özel kuruluşlar tarafından gerçekleştirilmektedir. Meslek örgütleri aynı mesleğe sahip

bireylerin, mesleki hak ve görevleriyle ilgili her türlü faaliyetlerini yürüten, gerektiğinde

248

ve toplumu ilgilendiren olaylarda hükümetin politika ve uygulamalarına hem meslek

örgütü olarak hem de toplumsal çıkarları koruyarak müdahalede bulunan örgütlerdir.

Buradan hareketle tarımda özel örgütlenmeyi de iki ana başlık altında incelemek

doğru olacaktır. Bu iki başlığı, Meslek Örgütleri ve Ekonomik ve Sosyal Amaçlı

Örgütler şeklinde sıralamak mümkündür. Genelde Türkiye ve özelde TRC

Güneydoğu Anadolu Bölgesi olmak üzere tarımda özel örgütlenme aşağıda

incelenmiştir.

4.8.1.3. Tarımda Meslek Örgütleri (Odalar ve Dernekler)

Ziraat Odaları

Başlıca görevi çiftçilerin mesleki örgütü olarak karşılaşılan sorunları çözmektir.

TZOB tarafından uygulanan Önder Çiftçi Projesi kapsamında kurulan ve desteklenen

11 önder Çiftçi Derneği aracılığı ile çiftçi eğitimlerini gerçekleştirir. Ülkemizde halen

600 Ziraat Odasında dört milyona yakın çiftçi kayıtlıdır.

Meslek Odaları

İçinde tarımsal üreticiler olmamasına rağmen tarım sektörüne hizmet götüren

odalardır. Kendi meslek gruplarının menfaatleri ile ilgili çalışmalar yapmaları yanında

tarım ve gıda sektörü ile ilgili politika oluşturma ve üretici menfaatlerini koruma

yönünde de etkili olmaktadır.

Türkiye’de tarımla ilgili başlıca meslek odaları; Türkiye Mimar ve Mühendis

Odalarına bağlı Ziraat Mühendisleri Odası, Peyzaj Mimarları Odası, Gıda

Mühendisleri Odası ve Orman Mühendisleri Odasıdır. Meslek örgütü olarak

nitelendirilen başlıca birlikler ise; Veteriner Hekimler Birliği, Türk Ziraat Yüksek

Mühendisleri Birliğidir.

Dernekler

Tarım kesiminde meslek örgütleri olarak faaliyette bulunan başlıca dernekler;

Önder Çiftçi Danışmanlık Dernekleri, Türkiye Ziraatçılar Derneği, Türkiye Ormancılar

Derneğidir. Bunların içinde Önder Çiftçi Danışmanlık Derneklerine kısaca

değinilecektir. Önder Çiftçi Projesi çerçevesinde kurulan Çiftçi Danışmanlık

Dernekleri çiftçilerin kendi inisiyatifi ile kurdukları ve amacı üyelerine istihdam ettikleri

tarım danışmanı vasıtasıyla tarımsal danışmanlık hizmetleri vermek olan örgütlerdir.

249

Halen Türkiye genelinde 1986 yılında pilot bölge olarak uygulamaya geçirilen

Tekirdağ’da 4, Şanlıurfa, Polatlı, Silivri, Bafra, Ceylanpınar, Osmaniye ve Yüreğir’de

birer adet olmak üzere toplam 11 adet önder çiftçi danışmanlık derneği

bulunmaktadır. Bunlarda birisi (Şanlıurfa Önder Çiftçi Danışmanlık Derneği) TRC

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunmaktadır. Bu derneklerin gelirlerinin %50’si

Türkiye Ziraat Odaları Birliği aracılığı ile Tarım ve Köyişleri Bakanlığından, %50’si ise

üye çiftçiler tarafından karşılanmaktadır.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi tarımındaki meslek örgütlerine ait bilgiler

Tablo 119.da verilmiştir.

Tablo 119. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Tarımda Mesleki Örgütlenme Durumu

ODALAR

TRC1 T

op

lam

TR

C1

TRC2

To

pla

m T

RC

2 TRC3

To

pla

m T

RC

3

TR

C

Gazia

nte

p

Ad

ıyam

an

Kilis

Şan

lıu

rfa

Diy

arb

akır

Mard

in

Batm

an

Şır

na

k

Siirt

Ziraat Mühendisleri Odası 1 1 1 3 1 1 2 1 1 1 1 4 9

Ziraat Odaları 8 5 3 16 11 13 24 8 5 7 3 23 63

Veteriner Hekimler Odası 1 0 0 1 1 1 2 0 0 0 0 0 3

DERNEKLER

Çiftçi Birlikleri Derneği 0 0 0 0 0 4 4 0 0 0 0 0 4

Ekolojik Tarım Derneği 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 1

Türkiye Ziraatçılar Derneği 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 1 1 2

Türkiye Ormancılar Dr. 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 1

Kırmızı Biber Ür. Der. 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1

Önder Çiftçi Danışmanlık

Derneği 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 1

Bulgur Un Mercimek Sanayi

Derneği 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 1

Tarımsal Üretimi Gel. Der. 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1

Çiftlik Hayvanlarını Koruma ve

Geliştirme der. 0 0 0 0 0 5 5 0 0 0 0 0 5

Avcılar Derneği 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0

1


250

Tablo 119.da da görüldüğü gibie; TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde 9 tane

Ziraat Mühendisleri Odası, 63 tane Ziraat Odası ve 3 tane Veteriner Hekimleri Odası

bulunmaktadır. Alt bölgeler arasında odaların dağılımı açısından önemli bir fark

görülmemektedir. Yine çeşitli tarımsal konularda faaliyetini sürdüren toplam 18 adet

dernek kurulmuştur. Çizelgeye göre tarıma hizmet eden en yoğun dernek faaliyetinin

TRC2 Alt Bölgesinde olduğu anlaşılmaktadır. Bunun yanı sıra, Çiftçi Birlikleri, Ekolojik

Tarım Derneklerinin sadece TRC2 Alt Bölgesinde, Kırmızı Biber Üreticileri Derneğinin

sadece TRC1 Alt Bölgesinde ve Tarımsal Üretimi Geliştirme Derneklerinin ise sadece

TRC3 Alt Bölgesinde bulunduğu görülmektedir.

4.8.1.4. Diğer Özel Örgütler

Tarım kesimindeki diğer özel kuruluşlardır. Bunlar arasında bankalar

(Tarişbank gibi), danışmanlık ve mühendislik şirketleri ilk akla gelen kuruluşlardır.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde tespit edilen bu ve benzeri herhangi bir

müessese yoktur.

4.8.1.5.Tarımda Ekonomik ve Sosyal Amaçlı Örgütlenme

4.8.1.5.1.Tarımda Ekonomik Örgütlenme

Tarımsal Amaçlı Kooperatifler

Ülkemizde kooperatifleri tarım ve tarım dışı kooperatifler şeklinde iki grup

altında inceleyebiliriz. Tarım kooperatifleri gerek konuları, gerek amaç ve ilkeleri,

gerekse sosyal ve ekonomik işlevleri yönünden tarım dışı kooperatiflerden

ayrılmaktadırlar. Genelde ortaklara götürülen hizmetlere (satış, kredi, üretim v.s.)

göre kooperatiflere isim verilir. Ülkemizde ekonomik ve sosyal yapının bir gereği

olarak en fazla gelişen kooperatifler; tarımsal kalkınma, tarım kredi, tarım satış,

pancar ekicileri ve sulama kooperatifleri olmuştur.

Türkiye’de ve TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunan tarımsal

kooperatiflerinin sayıları ve ortak sayıları gibi bilgiler toplu olarak tablo 120 ve tablo

121.de verilmiştir. Tablolarda da görüldüğü gibi değişik konularda çalışan 7.996 adet

tarımsal amaçlı kooperatif ve bu kooperatiflerin 5 milyona yakın ortağı bulunmaktadır.

Türkiye’de en fazla ortak ve üye sayısına sahip kooperati, 31 adet pancar

251

kooperatifleridir. Bunun sebebi her şeker fabrikasında bir kooperatif oluşu ve bu

kooperatife o fabrikaya pancar teslim eden tüm şeker pancarı üreticilerinin ortak

olmasıdır. Buna karşılık sayısı 2.937 olan tarımsal kalkınma kooperatiflerinin ortak

sayısı 728.588’dir.

Tablo 120. Türkiye ve TR 6 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Bulunan Tarım Kooperatiflerinin

Çeşitleri ve Sayıları

İLLER Tarım

Kredi

Tarımsal

Kalkınma

Su

Ürünleri Sulama

Tarım

Satış TOPLAM

Gaziantep 18 11 1 10 13 53

Adıyaman 12 44 7 9 0 72

Kilis 3 20 0 3 0 26

TRC1 33 75 8 22 13 151

Şanlıurfa 59 81 2 7 3 152

Diyarbakır 1 123 2 7 1 134

TRC2 60 204 4 14 4 286

Mardin 4 43 0 0 1 48

Batman 2 31 1 0 0 34

Şırnak 0 28 0 0 0 0

Siirt 1 13 0 0 0 14

TRC3 7 115 1 0 1 124

TRC 100 394 13 36 18 561

TÜRKİYE 2.127 2.937 413 2.157 331 7.996

Oran (%) 4,70 13,42 3,15 1,67 5,44 7,02


Kırsal alanda köy düzeyinde en geniş şekilde örgütlenmiş olan kooperatif türü

tarım kredi kooperatifleridir. Ülkemizde 2.127 tarım kredi kooperatifinin 1.5 milyona

yakın ortağı vardır. Sulama kooperatiflerinin sayısı da 2.000’in üzerinde ise de,

ekonomik açıdan güçlü değildirler. Öte yandan sayıları 331 olan tarım satış

kooperatifleri ve birlikleri iş hacmi açısından oldukça güçlü kooperatiflerdir. Ülkemizde

en büyük 500 sanayi kuruluşu arasında yer almaktadırlar.

Türkiye genelindeki kooperatiflerin toplamı içinde TRC Güneydoğu Anadolu

Bölgesinin payı %7,02’dir. Yani hemen hemen 14 kooperatiften biri TRC Güneydoğu

252

Anadolu Bölgesinde bulunmaktadır. Bunun yanında, bölgede Türkiye genelindeki

%13,42’lik payıyla tarımsal kalkınma kooperatifleri ön plana çıkmaktadır. Bunu tarım

satış (%5,44) ve tarım kredi (%4,70) kooperatifleri takip etmektedir. Alt bölgeler

düzeyinde incelendiğinde; TRC2 alt bölgesinin diğer iki alt bölgeye göre daha fazla

örgütlenmiş olduğu görülmektedir. Su ürünleri kooperatifleri bakımından TRC

Güneydoğu Anadolu düşük düzeylerdedir. Halbuki bölge GAP Projesi kapsamında

yapılan baraj gölleri ile su potansiyeli bakımından oldukça zengin bir duruma gelmiştir

ve bu potansiyelin değerlendirilmesi uygun olacaktır.

Türkiye’deki kooperatif ortağı çiftçilerin %2,11’i TRC Güneydoğu Anadolu

Bölgesinde bulunmaktadır. Bölgede kooperatif ortağı bakımından, Tarım Kredi

Kooperatifleri (55.638 ortak) ilk sırada yer alırken, bunu tarımsal kalkınma

kooperatifleri (29.670 ortak) ve tarım satış kooperatifleri (17.949 ortak) takip

etmektedir.

Tablo 121. Türkiye ve TR 6 Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Bulunan Tarım Kooperatiflerinin

Sınıflarına Göre Ortak Sayıları

İLLER Tarım

Kredi

Tarımsal

Kalkınma

Su

Ürünleri Sulama

Tarım

Satış TOPLAM

Gaziantep 4523 1066 32 582 16088 22291

Adıyaman 10870 3431 145 353 0 14799

Kilis 2725 1793 0 224 0 4742

TRC1 18118 6290 177 1159 16088 41832

Şanlıurfa 32999 7051 47 106 3 40206

Diyarbakır 1 9.253 67 213 0 9534

TRC2 33000 16304 114 319 3 49740

Mardin 2289 3164 0 0 1858 7311

Batman 1494 1766 53 0 0 3313

Şırnak 0 1384 0 0 0 1384

Siirt 737 762 0 0 0 1499

TRC3 4520 7076 53 0 1858 13507

TRC 55638 29670 344 1478 17949 105079

TÜRKİYE 1.464.860 728.588 21.719 252.620 740.545 4.980.782

Oran (%) 3,80 4,07 1,58 0,59 2,42 2,11


TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunmaması sebebiyle tablo 120 ve

tablo 121.de ki sınıflandırmaya Tütün Tarım Satış Kooperatifleri ve Pancar Ekicileri

Kooperatifleri dahil edilmemiştir.

253

Türkiye’de olduğu gibi TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde de ön çalışmalar

yapılmadan ve ekonomik bir ihtiyaç duyulmadan kurulmuş olan kooperatifler vardır.

Ortak sayısı her ne kadar yarım milyon kişi civarında olsa bile, faal olmayan ortaklar,

çiftçilerin birden fazla kooperatife ortak olmaları gibi sebeplere binaen eldeki veriler

tartışmalıdır. Bu durum kooperatifçilikle ilgili bölgenin durumunu tam olarak

anlamamıza engel taşımaktadır.

Tarımsal Üretici Birlikleri

Tarımsal Üretici Birlikleri Kanunu FAO desteğiyle Tarımsal Üretici Birliklerine

Yardım Projesi kapsamında 1999 yılından itibaren çeşitli kurum ve kuruluşların da

görüşleri alınarak oluşturulmuş ve 2004 yılında yürürlüğe girmiştir. Üretici birliklerinin

kuruluş amacı şöyle açıklanmaktadır; Üretimi talebe göre planlamak, ürün kalitesini

iyileştirmek, kendi mülkiyetine almamak kaydıyla pazara geçerli norm ve standartlara

uygun ürün sevk etmek ve ürünlerin ulusal ve uluslar arası ölçekte pazarlama gücünü

artırıcı tedbirler almak üzere tarım üreticilerinin ürün veya ürün grubu bazında bir

araya gelerek, tüzel kişiliği haiz tarımsal üretici birliklerini kurmalarını sağlamaktır.”

Üretici birlikleri Tarım ve Köyişleri Bakanlığına bağlıdır. Bunlar içinde Damızlık Sığır

Yetiştiricileri Birliğinin faaliyetleri daha ön plana çıkmaktadır.

Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği

Avrupa Birliği ülkelerinde geçmişleri yüzyıllara dayanan örgütlenme modeli,

Tarım ve Köyişleri Bakanlığının desteği ve yetiştiricilerin emekleri ile 904 Sayılı

Hayvan Islahı Kanunu kapsamında, 44 ilde “Damızlık Sığır Yetiştirici Birliği”

kurulmuştur. Teknik normlara uygun olarak faaliyetlerini sürdüren Damızlık Sığır

Yetiştirici Birlikleri, 1998 yılında Türkiye Damızlık Sığır Yetiştiricileri Merkez Birliğini

kurmuşlardır. Bugün yaklaşık 8 bin üyesi ve 112 bin baş kayıtlı dişi materyali bulunan

Türkiye Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği, Avrupa Holstein Yetiştiricileri

Konfederasyonu ve Uluslararası Hayvan Kayıt Komitesi (ICAR) üyesidir.

Arı Yetiştiricileri Birliği

Arı Yetiştiricileri Birlikleri; 4631 sayılı “Hayvan Islahı Kanunu” ve 19 Aralık 2001

tarihinde Resmi Gazete'de yayınlanan “Islah Amaçlı Yetiştirici Birliklerinin Kurulması

ve Hizmetleri Hakkında Yönetmelik” esaslarına göre kurulur. Bakanlık onaylı ana

sözleşme kapsamında faaliyet sürdürür. Aynı il hudutları içinde 50 adet arılı kovanı

254

bulunan ya da Bakanlıktan üretim izni almış Ana Arı üreticisi olan asgari 7 kişi/tüzel

kişi Valiliğe müracaat ederek Arı Yetiştiriciliği Birliğini kurabilir.

Kooperatif Birlikleri

Tarım, Ormancılık, Sulama, Pancar, Su Ürünleri, Hayvancılık ve El Sanatları

başlıklı 7 konuda dikey yapılanma ile birlik kuruluşları gerçekleştirilmektedir.

Kooperatifler Kanununa göre, aynı konuda faaliyet gösteren 7 kooperatifin bir araya

gelmesiyle kooperatif bölge birliği, aynı konuda faaliyet gösteren 7 kooperatif birliğinin

bir araya gelmesiyle kooperatif merkez birliği kurulmaktadır.

255

Tablo 122. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Birliklerin Durumu

TRC1

TR

C1 T

op

lam

ı TRC2

TR

C2 T

op

lam

ı TRC3

TR

C3 T

op

lam

ı

Gazia

nte

p

Ad

ıyam

an

Kilis

Şan

lıu

rfa

Diy

arb

akır

Mard

in

Batm

an

Şır

na

k

Siirt

BİRLİKLER

TARIMSAL ÜRETİCİ BİRLİKLERİ

Tarımsal Üretici

Birlikleri 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Damızlık Sığır Yetiş.

Birliği 1 1 0 2 0 1 1 0 1 0 1 2

Arı Yetiştiricileri Birliği 1 1 0 2 0 1 1 1 1 0 1 3

Damızlık Koyun-Keçi

Yet. Birliği 1 0 0 1 0 0 0 1 1 0 1 3

Su Ürünleri Yetiştiricileri

Birliği 1 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 1

Süs Bitkileri Üreticileri

Birliği 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1

Üzüm Üreticileri Birliği 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0

Alt Bölge Toplamları 7 2 10

KOOPERATİF BİRLİKLERİ

Hayvancılık Koop.

Birliği 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Orman Kooperatifleri

Birliği 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Tarım Kooperatifleri

Birliği 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Su Ürünleri Koop. Birliği 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0


İHRACATÇILAR BİRLİKLERİ

Tekstil İhracatçıları

Birliği 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Güneydoğu Anadolu

İhracatçılar Birliği 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Kesme Çiçek İhrac.

Birliği 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Yaş Meyve -Sebze İhrac.

Bir. 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0


TRC TOPLAMI 19

Kaynak: TÜİK

256

Türkiye’de Tarımsal amaçlı kooperatif birliklerinden; Tarım Kooperatifleri,

Ormancılık Kooperatifleri ve Sulama Kooperatifleri Birlikleri Merkez Birliği seviyesinde

örgütlenmiştir. Su Ürünleri ve Hayvancılık Kooperatifleri Birlikleri için Merkez Birliği

kuruluş çalışmaları halen devam etmektedir. Türkiye’de Tarımsal Kalkınma

Kooperatifleri üst örgütlenmesini 36 kooperatif birliği, ormancılık konusunda ve diğer

tarımsal konularda iki merkez birliği seviyesinde tamamlamıştır. Ancak merkez

birliklerinin kuruluşu son yıllarda gerçekleştiğinden henüz fazla bir faaliyet

bulunmamaktadır.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunan birliklere ait bilgiler Çizelge 4’te

verilmiştir. Çizelge 4’de göre; TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunan toplam

19 adet üretici birliğinin sırasıyla 10 tanesi TRC3 Alt Bölgesinde, 2 tanesi TRC2 Alt

Bölgesinde ve 7 tanesi de TRC1 Alt Bölgesindedir. Bölgede birlikler içerisinde ilk

sırayı Arı Yetiştiricileri Birliği (6 tane) almaktadır, bunu Damızlık Sığır Yetiştiricileri

Birliği (5 adet) ve Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği (4 adet) takip etmektedir.

4.8.1.5.2. Tarımda Sosyal Amaçlı Örgütlenme

Tarımda sosyal amaçlı örgütlenme iki ana başlık altında incelenmiştir. Bunlar

vakıflar ve mahalli idare birlikleridir.

Vakıflar

Tarım kesiminde, Türkiye Kalkınma Vakfı, Türkiye Erozyonla Mücadele ve

Ağaçlandırma Vakfı, Hayvancılığı Geliştirme Vakfı, Türkiye Ziraatçılar Vakfı gibi

birçok vakıf faaliyetlerini sürdürmektedirler. Bunlar içinde en çok biline vakıf, Vakıflar

Genel Müdürlüğü denetiminde çalışan Türkiye Kalkınma Vakfıdır. TKV gönüllü bir

kalkınma kuruluşu olup kırsal kesimde yaşayan yoksulların hayat düzeylerini

yükseltmek ve dolayısıyla tarımsal kalkınmaya katkıda bulunmak amacıyla

kurulmuştur. Yine adı en çok duyulan vakıflar arasında olan TEMA Vakfının amaçları

arasında ülkemizdeki doğal varlıkların ve çevre sağlığının korunması, erozyonla

mücadele, toprak örtüsü ve toprağın korunması ve ağaçlandırmanın önemi hakkında

kamuoyunu eğitmek ve bilinçlendirmek, biyoçeşitlilik, toprak, su ve doğal çevrenin

korunmasına ilişkin milli politikaların oluşturulmasına yardımcı olmak, hayvancılığın

temeli olan çayır meraları koruyup geliştirmek yer almaktadır. Vakfın TRC

Güneydoğu Anadolu Bölgesi genelinde üç tanesi TRC1 alt bölgesinde, iki tanesi

257

TRC2 alt bölgesinde, diğer dört tanesi ise TRC3 alt bölgesinde olmak üzere toplam 9

tane şubesi mevcuttur.

Mahalli İdare Birlikleri

Ülkemizdeki mahalli idare birlikleri kendi yönetim ve karar organları olan, tüzel

kişiliğe sahip kamu kuruluşları olarak nitelendirilebilir. Mahalli idare birlikleri çeşitli

alanlarda değişik adlar altında kurulmaktadır. Bunlar; köylere hizmet götürme

birlikleri, sulama birlikleri, tarımsal amaçlı birlikler, belediye birlikleri, bağcılık, turizm,

çevre vb konularda çalışan birliklerdir. İçişleri Bakanlığına tabidirler. Bu durum

itibarıyla üretici birliklerinden ayrılırlar. Ülkemizde yaklaşık 1.500 tane civarında

mahalli idare birliği mevcuttur. Bunlar içinde köylere hizmet götürme ve sulama

birlikleri tarımla ilgili en önemli birliklerdir. Çizelgede görüldüğü gibi TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesinde 75 adet köylere hizmet götürme birliği ve 35 adet sulama birliği

mevcuttur. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde faaliyet gösteren sosyal amaçlı

tarımsal örgütlere ait durum Çizelge 5’te verilmiştir.

Tablo 123. TRC Güneydoğu Anadolu Bulunan Sosyal Amaçlı Tarımsal Örgütler

Gazia

nte

p

Ad

ıyam

an

Kilis

Şan

lıu

rfa

Diy

arb

akır

Mard

in

Batm

an

Şır

na

k

Siirt

T

RC

Gü

neyd

oğ

u

An

ad

olu

Bö

lgesi

VAKIFLAR

TEMA 1 1 1 1 1 1 1 1 1 9

Hayvancılığı Geliştirme Vakfı 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Su Ürünleri Vakfı 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

MAHALLİ İDARE BİRLİKLERİ

Köylere Hizmet Götürme Birlikleri 9 8 4 11 14 9 6 7 7 75

Sulama Birlikleri 1 1 3 21 7 0 1 1 0 35

Kaynak: TÜİK

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi genelinde Hayvancılığı Geliştirme ve Su

Ürünleri Vakıflarının şubesi bulunmamakta, TEMA Vakfının ise 9 tane şubesi

bulunmaktadır. Bunun yanı sıra 75 adet Köylere Hizmet Götürme Birliği ve 35 adet

Sulama Birliği mevcuttur.

4.8.1.5.3. Diğer Tarımsal Amaçlı Organizasyonlar

258

Üniversiteler

Ziraat, Veteriner, Gıda, Orman ve Su Ürünleri fakülteleri ülkemizin birçok

önemli tarım bölgelerinde kurulmuştur. Tarım ve gıda sektörünün bugünlere

ulaşmasında bu üniversitelerin yetiştirdiği mezunların çok önemli katkıları olmuştur.

Ancak, tarıma hizmet götüren kurum ve kuruluşlar arasında koordinasyon

olmadığından hizmetler yeterince alana yansıtılamamıştır.

Tablo 124. TRC Güneydoğu Anadolu Bulunan Tarımsal Amaçlı Üniversiteler

İller

Ziraat

Mühendisliği

Su Ürünleri

Mühendisliği

Gıda

Mühendisliği

Veteriner

Fakültesi Toplam

Gaziantep 0 0 1 0 1

Adıyaman 0 0 0 0 0

Kilis 0 0 0 0 0

TRC1 0 0 1 0 1

Şanlıurfa 1 0 0 1 2

Diyarbakır 1 0 0 1 2

TRC2 2 0 0 2 4

Mardin 0 0 0 0 0

Batman 0 0 0 0 0

Şırnak 0 0 0 0 0

Siirt 0 0 0 0 0

TRC3 0 0 0 0 0

TRC 2 0 1 2 5

Kaynak: TÜİK

Tarımla ilgili fakülteler, TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yoğun olarak

TRC2 alt bölgesinde bulunmaktadır. İkinci sırayı TRC1 alt bölgesi almaktadır.

Meslek Yüksek Okulları

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde toplam 12 adet tarımla ilgili MYO

bulunmaktadır. En çok TRC2 alt bölgesindedir. (9 adet), bunu 3 adetle TRC1 alt

bölgesi izlemektedir.

259

Tablo 125. TRC Güneydoğu Anadolu Bulunan Tarımsal Amaçlı Meslek Yüksek Okulları

Kaynak: TÜİK

Araştırma Enstitüleri

Ülkemizde 50 adet Araştırma Enstitüsü mevcut olup 4 tanesi TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesindedir. Bunlardan 3 tanesi TRC2 alt bölgesinde, 1 tanesi TRC1 alt

bölgesinde bulunmaktadır. Enstitüler özellikle illerde ve bölgede öne çıkan ürünlere

göre lokalize olmuştur. Bunlar;

Güneydoğu Tarımsal Araştırma Enstitüsü-Diyarbakır

Güneydoğu Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü-Diyarbakır

Toprak Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü-Şanlıurfa

Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü-Gaziantep

4.8.1.5.4. Sanayi ve Ticaret Alanında Tarımla İlgili Örgütlenme

TÜSİAD bünyesindeki Tarım Kurulu; DTÖ ve AB tarım uyum politikaları

konularında arama, vizyon çalışmaları, araştırmalar yaptırıp kitap ve raporlar

yayınlayıp ilgili kurumlara ulaştırmaktadır. Tohum, ilaç, gübre, mekanizasyon

konularında özel sektör firmaları tarafından kurulmuş dernekler vardır. Sulama

konusunda ise akademisyenlerin kurduğu Kültür Teknik Derneği vardır.

BÖLÜMLER

Gazia

nte

p

Ad

ıyam

an

Kilis

Şan

lıu

rfa

Diy

arb

akır

Mard

in

Batm

an

Şır

na

k

Siirt

TR

C T

op

lam

Gıda Teknolojisi 1 1 2

Yağ Endüstrisi 1 1

Antep Fıstığı Tarımı

ve Teknolojisi 1 1

Tarım Alet

Makineleri 1 1 2

Şarap Üretim Teknolojisi ve Bağcılık 1 1

Organik Tarım 1 1

Tarımsal Sulama 1 1

Su Ürünleri 1 1

Endüstri Bitkileri 1 1

Seracılık 1 1

260

Son yıllarda gıda sektöründe faaliyet gösteren 14 dernek bir çatı altında

birleşerek Gıda Dernekleri Federasyonunu kurmuşlardır. 15 Mart 1950 tarihinde 7457

sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren 5590 sayılı Odalar, Borsalar ve

Birlikler hakkındaki Kanun, yerini, 1 Haziran 2004 tarihinde yürürlüğe giren 5174

sayılı “Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile Odalar ve Borsalar Kanun”una

bırakmıştır. TOBB özel sektörün Türkiye'de mesleki üst kuruluşu ve yasal

temsilcisidir. TOBB'un halen, yerel düzeyde, ticaret, sanayi, ticaret ve sanayi, deniz

ticaret odaları ve borsalar şeklinde oluşmuş 363 üyesi bulunmaktadır. Tüm ülke

çapında yayılmış olan oda ve borsalara çeşitli büyüklüklerde bütün sektörlerden 1

milyon 200 binin üzerinde firma kayıtlı bulunmaktadır. Ülkemizde sanayi ve ticaretle

uğraşan kesim, sanayi ve ticaret odaları, borsalar ve bunların üst örgütü olan TOBB

çatısı altında örgütlenmiş ve son derece etkin bir lobi örgütü olarak üyelerine hizmet

götürmektedir. TOBB Tarım Sektörleri Kurulu ile tarıma da hizmet vermektedir.

4.9. Diğer Sektörlerle Etkileşim

İnsanların ihtiyaç duyduğu her türlü madde farklı sektörlerden karşılansa da

bu sektörler birbirleri ile etkileşim halindedir. Özellikle geniş bir yelpazeye sahip tarım

sektörünün diğer sektörler ile etkileşimi çok daha fazla olmaktadır.Tarımsal üretimde

kullanılan girdilerin üretiminden (gübre,ilaç v.b) tutunda tarımsal ürünlerin kullanıldığı

bir çok sektör (tekstil,mobilya v.b) tarım sektörü ile yakından ilişkilidir. Dünya

geliştikçe ve insanoğlunun ihtiyaçları arttıkça bu etkileşim daha da önem kazanmakta

ve bu sektörlere daha fazla önem verilmesi gerekliliği belirmektedir.

Son yıllarda insanların ihtiyaçlarında, ve tüketim alışkanlıklarında bir farklılık

gözlenmektedir. Bunun bir getirisi olarak bu ihtiyaçları karşılamak için ithalatımız

tarımsal ürünlerde bir hayli yükselmiştir. Öyle ki 1980 yılında toplam ithalatta %0,6 bir

paya sahip olan tarımsal ürünler ithalatı 2000 yılına gelindiğinde %8 e yükselmiştir.

Bu durum bu sektörde daha hızlı bir yapılanmaya gidilmesinin kaçınılmaz olduğunu

göstermektedir. Bununla beraber tarımla ilgili olan diğer sektörlerinde bunda olumlu

yönde etkileneceklerdir.

4.9.1.Tarım ve Çevre

261

Özellikle 1960’lardan sonra, sulama, kimyasal gübreler, ilaç ve geliştirilmiş

çeşitler gibi modern girdilerin kullanımı ile tarımsal üretimde artışlar elde edilmeye

başlanmıştır. Ancak, tarımsal üretimdeki bu artışlar, beraberinde bazı çevre sorunları

getirmiş, bunların sonucunda da, üretimin sürdürülebilirliği ve tarımda kullanılan enerji

etkinliğinin artırılması konuları önem kazanmıştır.

Tarım sektörü, endüstri ve hizmet sektörlerinden sonra en fazla enerji

tüketimine sahiptir. Tarımsal üretimde kullanılan gübre, pestisit, sulama ve

mekanizasyon için gerekli fosil enerji kaynakları yenilenemez olup giderek

tükenmektedir. Bu durumda, kaynakların sürdürülebilirliği ve tarımsal üretimde enerji

kullanımında etkinliğin artırılması önem kazanmaktadır.

Gübre, ilaç, su gibi girdilerin kullanımı ürün verimini artırmakta iken, uzun

dönemde yenilenemeyen kaynaklar bakımından olumsuz sonuçlar doğmasına sebep

olmaktadır.

Tarımda kullanılan enerji doğrudan ve dolaylı olmak üzere iki formdadır.

Doğrudan enerji, elektrik, odun, gaz, petrol ve bedensel enerjiyi, dolaylı enerji

kullanımı ise, tohum,ilaç, gübre gibi bitkisel üretimde gerek duyulan girdileri

kapsamaktadır.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde toprak hazırlığı, harman, hasat, nakliye

ve sulama gibi faaliyetler için mekanik enerji olarak traktör ve makineler yoluyla yakıt;

aydınlatma, depolama ve sulama gibi faaliyetler için ise elektrik tüketilmektedir.

Sulamayla ortaya çıkan potansiyel negatif etkilerin bazıları, toprak tuzluluğu,

su birikimi, yüzey ve yeraltı suyu kirliliği, bunların toksik konsantrasyonu ve biyolojik

çeşitlilik kaybıdır. Tarımsal sulamanın olumsuz çevresel etkilerinden birçoğu, drenajla

veya sulama altyapıları ve drenaj sistemlerinin geç yapılması ile ilişkilidir. Eğer drenaj

yetersizse, o zaman üretimi etkileyecek düzeylerde taban suyu seviyesi artış riski

vardır ve topraklardan tuzun uzaklaşabilmesi için fırsatlar azalabilmektedir. Yarı kurak

bölgelerde yüksek taban suyu seviyesi bitki kök bölgesinde tuz birikimine neden

olabilir. Bu durum, verimin azalması hatta tarımsal faaliyetin bırakılmasına yol

açabilir.

262

4.9.2.Tarım ve Sanayi

Tarımsal ürünlerde insanların ihtiyaç duyduğu maddeler çeşitlilik, geniş bir

yelpazeye sahiptir. Gelişen dünyada insanların eğitim ve gelir düzeyleri arttıkça bu

çeşitliliğin yelpazesi daha da genişlemektedir. Tarımsal ürünlerin üretiminde

insanların temel besin ihtiyacı öncelikli olsa da ürünlerin değişik şekillerde sunulması

son derece önemlidir. Bununla beraber bu çeşitliliği sağlayacak sanayi sektörleri de

çoğalacak ve gelişecektir. Ayrıca bu sektörlerin genişlemesi ülkemiz ve bölgemiz

açısından büyük bir sorun olan istihdam problemini de aza indirgeyecektir. Bu

ekonomik ve sosyal boyut açısından son derece önemlidir.

Elbette ki bu sektörler sadece gıda sanayi ile sınırlı değildir. Tarımsal ürünlerin

kullanıldığı tekstilden mobilya sanayine kadar bir çok alan Tarım sektöründeki

gelişmelerden etkilenmektedir. Bu kesinlikle göz ardı edilmemesi gereken bir

konudur.

Tarımsal Mekanizasyon İmalat Sanayi

Tarımda verimliliğin artması ve tarımın gelişmesinde şüphesiz modern tarım

alet ve makinelerinin kullanımı büyük bir öneme sahiptir. Bunun bir getirisi olarak

Tarımsal Mekanizasyon sanayi ile tarım sektörü ayrılmaz bir bütün halindedir. Tarım

sektöründeki gelişmeler bu sektörü direkt etkilemektedir. Aksi durumda da tarım

sektörü etkilenmektedir. Üretilen Tarım alet ve makinelerinin iç piyasalarda yeterince

değerlendirilememesi sonucunda bu sektör ihracata yönelmiştir. 1993 yılında 6,15

milyon US $ olan ihracatımız 2000 yılında 16,3 milyon US $, 2001 yılında 26 milyon

US $ seviyesine ulaşmıştır. 2002 yılında bu rakam 35,8 milyon US $ olarak

gerçekleşmiştir. Tarım sektörümüzde eskiyen tekniklerimizi devamlı modern

teknolojiye uygun hale getirmek bu sektörün ve buna bağlı diğer sektörlerin gelişmesi

açısından son derece önemlidir.

Gübre Sanayi

Gübrenin tarım sektörüne girmesiyle üreticiler tarafından kullanımı son derece

artmıştır. Bu kullanım verimi son derece artırmış olup bunun yanında bilinçsin gübre

kullanımı neticesinde tarım alalarında geri dönüşümü zor deformasyonlar da

meydana gelmektedir. Yapılan araştırmalar neticesinde gübre kullanımının verimi %

50-80 oranlarında arttırdığı neticesine varılmıştır. Ayrıca gübre kullanımında bilinçsiz

http://www.geocities.com/bolgemasterplan/bolum_4_11.htm


263

kullanımın olduğu ve bu konuda eğitimin arttırılması özelikle toprak analizinin

yaygınlaştırılması gerektiği bir gerçektir Ülkemizde gübre üreten ve pazarlayan 3

kamu ve 3 özel sektöre ait olmak üzere 6 adet üretici kuruluş vardır.

Tarım sektörünün gelişmesi gübre kullanımını olumlu yönde etkilemiştir.

Bununla beraber son yıllarda organik tarım ürünlerinin ileri ülkelerde tercih edilir bir

düzeye gelmesi ülkemizde de bu konuya önem verilmesi ve çalışmaların başlaması

,gübre fiyatlarının yukarı seviyelere çıkması ticari gübre tüketimini kısmen de olsa

azaltacaktır. GAP çerçevesinde tarım alanlarının artmasıyla bölgede gübre

tüketiminde artma gözlenmiştir. Gübre sanayinin bu özellikler dikkate alınarak

kurulması hem iç hem de dış ticarete olumlu katkıları bulunacaktır.

Bölgemizde Gübre fabrikası bulunmadığından üreticilerin gübre ihtiyacı

mevcut gübre bayilerinden karşılanmaktadır.

Tarımsal İlaç Sanayi

Tarım sektörünün gelişmesi ve tarım alanlarının artması ile kontrollü

koşullardan uzaklaşma neticesinde bu alanlarda zararlı etmenler doğal olarak

artmıştır. Üreticilerin bu zararlılarla mücadelede ilk olarak yok etme metoduna

başvurmaları ve ilaç sanayindeki gelişmeler tarımsal ilaçların uygulamaya girmesine

sebep olmuştur. Polikültür tarım uygulamaları tarımsal ilaçlara olan talep hızla

arttırmıştır. Üretilen tarım ilaçlarının büyük çoğunluğu ülke içerisinde tüketilmektedir.

Üretilen ilaçların %10-12’lik bölümü ihraç edilmektedir. Bununla birlikte ülke

ihtiyacının yaklaşık %25-32 ‘si ithalatla karşılanmaktadır. Bölgemiz üreticilerinin

tarımsal ilaç ihtiyacı mevcut ilaç bayilerinden karşılanmaktadır.

Yem Sanayi

Hayvansal ürün üretimi sektöründe gereksinim duyulan besinler yem sanayi ile

karşılanmaktadır Bu bağlamda tarım sektörü ile yem sanayi birbiri ile son derece

etkileşim halindedir. Bu sektörde kullanılan kaba yemler kesif yemlere göre daha

ucuza mal olmaktadır. Bu tür yemlerin kullanımı üreticilerin girdi masraflarını son

derece azaltmaktadır.

Özellikle slaj yapımında ilkel bir yol izlenirken slaj makinesine sahip olmayan

işletmelerde vardır. Mera uygulamalarında olması gereken uygulamalar tam

yapılamadığından meralar istenilen verimlilikte kullanılmamaktadır.

264

Karma yemde kullanılan hammaddelerin üretimi ile karma yem üretim

miktarları artışı ülkemiz için aynı oranda olmamıştır. Özellikle protein kaynaklı yağlı

tohumlar ve küspeleri ile mısır gibi bazı enerji kaynaklı yem hammaddelerinin üretim

hızı karma yem sanayi gelişim hızının çok gerisinde kalmıştır. Açığı kapatmak için

ithalat kapısının aralandığı gözlenmektedir. Sektörün ihtiyacı olan ve ithali için yüksek

bedel ödediğimiz soya fasulyesi,mısır,ayçiçeği vb ürünler üzerine desteklerin artarak

sektörün ihtiyacına yetecek düzeye getirilmesi gerekmektedir.

Bölgemizde Gaziantep ilinde 10, Şanlıurfa ilinde 2, Diyarbakır ilinde 5, Mardin

ilinde 3, Adıyaman ilinde 4 adet olmak üzere toplam 24 adet yem fabrikası

bulunmaktadır. Bölgemiz üreticilerinin yem ihtiyacı yem fabrikalarından ve bayilerden

karşılanmaktadır.

Tablo 126. Karma yem fabrikalarının yıllara göre sayıları ve kapasite kullanımı

Yıl

Fabrika

Sayısı

Toplam

Kapasite

Faal Olmayan

Fabrika Kapasite

Kullanım

Oranı adet %

Değişim

Miktar (bin

ton/yıl)

%

Değişim Adet Kapasite

1999 486 5 11.714 4 90 1.518 59

2000 519 7 12.584 7 98 1.708 61

2001 540 4 12.964 3 110 1.017 48

2002 569 6 13.590 6 147 2.614 48

2003 589 4 14.056 3 143 2.514 54

Kaynak: KKGM

Tohumluk ve Fidan Üretim Sanayi

1963 yılında yürürlüğe giren Tohumlukların Tescil Kontrol ve Sertifikasyonu

Hakkındaki Kanun çerçevesindeki Türkiye de tohumluk üretimi,tohumculuk

sektöründeki çalışmalar gelişmelere bağlı olarak ,son 30-40 yılda artış eğilimi

göstermiştir.1980 ‘li yıllarda hız kazanmış ve tohumlukların kayıt dönemi başlamıştır.

Tarım ve Köyişleri Bakanlığına kayıtlı 31’i kamu 90 ‘ı özel sektör statüsünde olmak

üzere toplam 121 üretici kuruluş bulunmaktadır. Bunlardan 45 kuruluş bir araya

gelerek Türkiye Tohumculuk Endüstrisi Birliği çatısı altında birleşmiştir.

Tablo 127. Bazı tarımsal Ürünlerde Tohumluk Üretimi (ton)


265

ÜRÜNLER 1981 1986 1997 1998 1999 2000

Buğday 82521 110243 172295 163592 140952 116083

Arpa 15575 18029 20878 21126 24314 19203

Hibrit Ayçiçeği 0 3821 3927 4061 6073 2762

Hibrit Mısır 1300 7107 8310 10629 10376 11976

Pamuk (Delinte) 31747 23238 21712 20316 16857 10546

Patates 2000 26110 24686 27711 27811 37141

Sebze 162 1910 1022 1083 1134 855

Yonca 35 314 415 447 409 446

Korunga 607 402 436 410 685 621

TOPLAM

(Diğerleri dahil) 139198 195835 257797 252927 235490 214783

Kaynak: KKGM

Tohumluğun verim üzerine etkisi çok büyüktür. Çiftçiler diğer girdilerin yani

gübre, ekim, zirai mücadele v.s. masraflarının yanında bir de tohumluk masrafının

olmasını ilk etapta istemezler. Ancak iyi tohumluğun verime %20 dolayında etki

ettiğini düşünürsek tohumluk masrafının kat kat üstünde kazanç

olacaktır.Bakanlığımızın uygulamakta olduğu sertifikalı fidan ve tohum desteklemeleri

tohumluk kullanımında artış sağlamakla beraber bu konudaki çalışmalarda hız

kazandırmıştır.Ülkemizde sertifikalı tohumluk ve fidan üretimi yapan kuruluşların

yaklaşık %80’i özel sektör kuruluşlarıdır. Ülkemizde yıllar itibariyle tohumluk ihracat

ve ithalatında farklılıklar gözlenmektedir. 1990 yılında yaklaşık 214 bin ton

tohumluğun 11 bin tonu ithal edilmiştir.2000 yılında ise 245 bin ton tohumluğun

yaklaşık 23 bin tonu ithal edilmiş olup,9 bin ton tohumda ihraç edilmiştir. Geçici

verilere göre 2001 yılında toplam meyve fidanı üretim miktarı 31 milyon

dolaylarındadır. Ülkemizde üretilen meyve fidanlarının büyük kısmı yurt içinde

tüketilmekte,çok az sayıda meyve fidanı ihraç edilmiştir. 2000 yılında itibariyle sadece

200 adet meyve fidanı ihraç edilmiştir. Buna rağmen son yıllarda yeni ürün çeşitleri

ithalatında belirgin artışlar olmuş ,1998 yılında 1,5 milyon adet olan meyve fidanı

ithalatı 2000 yılında 1,7 milyon ve 2001 yılında ise 2,7 milyona yükselmiştir.

Tablo 128. Türkiye Fidan Üretimi (1000 adet)

266

ÜRÜNLER 1996 1997 1998 1999 2000

Yum.Çekirdekli Meyveler 4880 5826 6089 5241 3122

Sert Çekirdekli Meyveler 4823 4892 8636 8607 6425

Sert Kabuklu Meyveler 349 358 623 1252 1289

Asma Fidan (aşılı-aşısız) 5507 4872 3976 4829 3874

Üzümsü Meyveler 451 280 242 411 438

Zeytin 1768 4110 5028 5931 4708

Narenciye 1588 2143 1099 1320 630

Çilek (fide) 726 9610 10550 27685 13811

Toplam (Diğerleri dahil) 21690 32635 38072 55776 34242

Kaynak :TKB

Gıda sanayi

Gıda sanayii, sanayi sektöründe oluşturulan toplam katma değer içinde %20'lik

bir paya sahiptir. Katma değer oluşumu ve verimlilik bakımından, özel sektör

kuruluşlarının açık farkla önde olduğu görülmektedir. Gıda sanayiinde faaliyet

gösteren özel sektör kuruluşları veya işletmeleri, Batı Anadolu ve Marmara

bölgelerinde, buna karşılık kamuya ait olanlar ise Orta Anadolu'da yoğunlaşmışlardır.

Türkiye'de kamu kesimi gıdayla ilgili olarak özellikle şeker, çay, tütün ve alkollü içki

üretimi yapmaktadır. Bununla birlikte, 1990'lı yıllarda kamuya ait gıda kuruluşlarının

önemli bir bölümü özelleştirilmiş, geriye kalanlar da özelleştirme programına

alınmışlardır. Gıda sanayii, daha çok küçük ve orta ölçekli işletmelerin ağırlıklı olduğu

bir sektördür. Sektörde istihdam edilen kişi sayısı 250 bin civarındadır.

Türkiye'de gıda maddelerinden et, süt ve süt ürünleri, un ve unlu mamüller,

şeker, alkollü ve alkolsüz içecekler, tütün, sebze ve meyvelerin değerlendirilmesi ya

da işlenmesi, bitkisel ve hayvansal yağ ve su ürünleri üretim kollarında 25 binin

üzerinde firma faaliyet göstermektedir. Tütün üretimi bakımından son derece uygun

çevre şartlarına sahip olan Türkiye, dünyanın en önemli tütün üreticisi ülkesi

durumundadır. 1998 yılında 590 milyon dolarlık tütün ihracatı gerçekleştirilmiştir.

Türkiye'de un ve unlu mamüller, dondurulmuş sebze ve meyveler, domates

salçası ve konserveler, çekirdeksiz kuru üzüm ve kuru kayısı gibi geleneksel gıda

267

ürünleri üretimi giderek artmaktadır. Bu ürünler dünyanın hemen hemen her yöresine

ihraç edilmektedir. Ayrıca ülkede üretilen zeytinyağı ve sofralık zeytin, fındık, şeker

ve şekerli mamüller, lokum ve helva dünya çapında bir üne sahiptir.

Meyve ve sebze konserveleri ihracatının en önemli kalemini, domates salçası

oluşturmaktadır. ülkede bol miktarda domates üretimi yapılması ve sektörün

teknolojik yenilikleri yakından izlemesi Türkiye'nin bu alanda rekabet üstünlüğü

kazanmasını kolaylaştırmaktadır.

Türkiye’de, değişim gösteren tüketici tercihleri ve beslenme alışkanlıkları,

uluslararası ve iç pazarlardaki rekabet koşulları, teknolojik gelişme, ürün yönetimi ve

pazarlama gıda sanayinin gelişimine yön vermektedir. Gıda teknolojisinde kaydedilen

gelişmelerle uluslararası piyasalarda rekabet edebilir konuma ulaşılmıştır.

Türkiye’de 25 bin dolaylarında gıda işletmesi bulunmaktadır. Bu işletmelerin

%56’sını un ve unlu mamuller, %18’ini süt ve süt mamulleri, %12’sini meyve-sebze

işleme, %4’ünü bitkisel yağ ve margarin, %3’ünü şekerli mamuller, %2,5’ini et

mamulleri ve %4,5’ini tasnif dışı gıdalar, alkollü içecekler ve su ürünleri sanayi

oluşturmaktadır. Modern teknoloji uygulayan işletme sayısı 2 bin dolaylarındadır. İç

ve dış pazar taleplerinin dalgalanmalar göstermesi, hammadde arzı ve sermaye

yapısındaki yetersizlikler kuruluşların kapasite kullanımını etkilemektedir. Gıda

sanayinde kapasite kullanım oranı ortalama %50 olup, bu oran alt sektörlere göre

değişmektedir.

Gıda sanayi ürünleri içerisinde en büyük yeri un ve unlu mamuller

almaktadır.Yılda yaklaşık 10 milyon ton buğday unu ve buna bağlı olarak, 10 milyon

tona yakın ekmek üretimi gerçekleşmektedir.Türkiye, bisküvi alt sektöründe 780 bin

ton yıllık üretim kapasitesi ve 400-450 bin ton üretim düzeyi ile ihracatçı ülke

konumunda bulunmaktadır. 1994 yılında 353 bin ton olan bisküvi üretimi, 2000

yılında 441 bin tona ulaşmıştır.

İhracata yönelik sanayileşme çalışmaları sonucunda, makarna ihracatında

gözlenen canlanma ve iç talepteki artış, bu sektörde önemli gelişmelere neden

olmuştur. Bugün, 900 bin ton kurulu kapasitesi ve 480 bin ton üretim düzeyi ile

Türkiye, dünyanın en büyük makarna üreticisi ülkeler arasında yer almaktadır.

268

Türkiye süt ve süt ürünlerinde ki üretimi ülke ile de dikkat çekmektedir. Üretim;

işlenmiş içme sütü, yoğurt, beyaz peynir ve tereyağında yoğunlaşmıştır. 2000 yılı

itibariyle, işlenmiş içme sütü üretimi 350 bin ton, beyaz peynir üretimi 220 bin ton ve

tereyağı üretimi 130 bin ton düzeyine çıkmıştır. Ayrıca, son yıllarda, dondurma

üretimi ve ihracatında önemli artışlar kaydedilmiştir.

Büyük gelişmeler kaydedilen bir diğer gıda sektörü de meyve-sebze işleme

sanayidir.Turşu, konserve sebze ve meyve, meyve suyu ve dondurulmuş meyve-

sebze üretmektedir. Dondurulmuş meyve ve sebze üretimi Türkiye’de yeni gelişen

gıda sanayi ürünleri arasındadır.Konserve işleme sanayinde ağırlıklı olarak, bezelye,

fasulye, bamya ve karışık sebzeler ile şeftali, kayısı ve vişne

kullanılmaktadır.İşlenmiş tarım ürünleri arasında domates salçası farklı bir yere

sahiptir. Türkiye’de üretilen domatesin %25-30’u işlenmektedir. İşlemeye alınan

toplam miktarın %80’i salça, kalan kısım ise konserve, ketçap, domates suyu gibi

ürünlerde kullanılmaktadır. Üretilen toplam domates salçasının %50-60’ı ihraç

edilmektedir.

Türkiye, bitkisel yağ üretiminde dünyanın üretici ülkeleri arasında yer

almaktadır.Özellikle zeytinyağı üretiminde dünyanın dördüncü büyük üreticisi

konumundadır. Diğer önemli bitkisel yağ ürünlerinin başında ayçiçeği, soya, mısır

gelmektedir. Son yıllarda fındık ve diğer bazı tarım ürünlerinden elde edilen bitkisel

yağlar kullanıma sunulmaktadır.Bitkisel yağ açısından zeytinyağı hariç, ülkemizde

önemli bir yağ açığı bulunmakta olup, bu açık yıllık ortalama 300-350 bin ton

arasında değişen miktarlarda ithal edilerek giderilmektedir. Diğer taraftan, son

yıllarda çekirdek ve ham yağ olarak ithal edilen ürün, işlenerek ihraç edilmektedir.

Şekerleme ve kakao katkılı ürünler, ülkemiz ihraç ürünleri arasında yer

almaktadır. Son yıllarda artış gösteren şeker stoklarının dengelenmesi amacıyla,

şekerpancarı ve dolayısıyla şeker üretimi sınırlandırılmış ve şeker üretim miktarı iç ve

dış talepler doğrultusunda belirlenmiştir.Sektörde, geleneksel üretim yöntemleriyle

birlikte, modern üretim teknolojisi kullanılmaktadır. Şekerli ve çikolatalı mamulleri,

çiklet, şekerlemeler, lokum, helva, çikolata ve kakaolu ürünleri kapsamaktadır. Bu

sektörde üretim son 8 yıllık süreçte %59 oranında artış göstermiştir. 1993 yılında 324

bin ton olan üretim, 2000 yılında 428 bin tona dolaylarına yükselmiştir.

269

Tarıma dayalı sanayi ürünleri iç tüketimde kullanılmakla birlikte, büyük bir

kısmı ihraç edilmektedir. Meyve suyu ve konsantresi yanında ihraç edilen gıda sanayi

ürünleri arasında, domates salçası ve konserveler önemli rol oynamaktadır.

Tablo 129.Türkiye’nin Bazı Tarıma Dayalı Sanayi Ürünleri İhracatı ve İthalatı (1000 ton )

Ürünler

İhracat İthalat

1998 1999 2000 1998 1999 2000

Makarna 90.949 23.987 25.515 0 0 0

Bisküvi 118.835 69.217 74.839 1.770 1.366 1.860

Zeytinyağı 49.016 103.093 16.414 80 229 1.088

Dondurulmuş Meyve ve Sebze 66.047 103.093 16.414 8.684 7.499 7.400

Şekerleme ve Çikolata 104.943 73.546 76.489 6.116 6.843 8.991

İşlenmiş Meyve-Sebze 183.558 177.932 177.734 6.055 6.047 4.954

Meyve Suyu ve Konserve 94.582 70.716 51.858 3.696 3.021 3.317

Domates Ürünleri 169.897 171.870 171.142 2.677 431 2.591

TOPLAM – Diğerleri dahil (Milyar TL) 86.828 89.081 93.546 40.195 35.052 38.923

Kaynak: DPT, DTM

Türkiye geniş ürün yelpazesiyle, gıda sektöründe önemli ihracat değerleri

kaydetmiştir. Üretilen domates salçasının yaklaşık %50-60’ı, dondurulmuş meyve ve

sebzenin %90’ı, konservenin %70-80’i, meyve suyunun %15-20’si ihraç edilmektedir.

Ayrıca, un ve unlu mamuller (makarna, bisküvi v.b.) üretiminde önemli ihraç imkanları

elde edilmiştir. Uygun ekosistemi ile ülkemiz, organik tarım uygulanmasının sunduğu

kuru üzüm, incir, kayısı olmak üzere üretilen yaklaşık 30 civarındaki organik ürünü

ihraç edebilmektedir.

Tekstil ve Deri Sanayi

Türkiye’de tekstil ve konfeksiyon sanayi, 1980’li yıllarda başlayan ihracat

hamlesi ile birlikte, hızla büyüme ve gelişme sürecine girmiştir. Türk tekstil-

konfeksiyon sanayi, dünya tekstil ihracatında %2,2’lik, konfeksiyon ihracatında

%3,5’lik ve tekstil-konfeksiyon ihracatında %3’lük payı ile en büyük üretici ve ihracatçı

270

ülkeler arasında yer almaktadır. Sektör üretiminin yaklaşık yarısı ihraç edilmekte

olup, genel ihracattaki payı %37’dir. Sektörde mevcut yaklaşık 40 bin firmanın % 25’i

aktif ihracatçı konumundadır. İhracatımızda Avrupa Birliği Ülkeleri %65’lik payla ilk

sırada yer almaktadır.

Türk deri sanayi gerek üretim değeri gerekse ihracat potansiyeli açısından

ülkenin en önemli sektörlerinden biridir. Sahip olunan deneyim, teknolojik düzey ve

yüksek üretim kapasitesi nedeniyle ülkede deri işleme sanayii çok gelişmiştir.

Özellikle Tuzla, Menemen ve Çorlu Organize Deri Sanayii Bölgeleri'nin devreye

girmesi ile deri işleme kapasitesinde önemli bir artış meydana gelmiştir. Deri ve deri

mamulleri sektörü, imalat sanayiindeki %2.2, toplam sanayi istihdamındaki %1.5'lik

payıyla Türkiye'nin 10. büyük sanayi koludur. Bir milyar doların üzerinde ihracat

gerçekleştiren sektörün, yurtiçinde yabancı turistlere doğrudan yapılan satışları ise

1.5 milyar doları bulmaktadır. En fazla ihracat yapılan ülkelerin başında Almanya,

Fransa ve Rusya Federasyonu gelmektedir. İhracatçı ülkeler arasında %60’lık pay ile

AB ülkeleri başta gelmektedir.

Diğer Sanayi Kolları

Türkiye dünyanın toprak açısından büyük ülkelerinden biridir. Ülke

topraklarının %60'tan fazlası kamuya (devlet, belediyeler ve özel idareler) aittir.

Bunun büyük bir kısmı ise mera ve orman arazisidir. 1940 yılında 14 milyon 800 bin

hektar olan ekili ve dikili alan, 1998 yılında 27 milyon hektara ulaşmıştır. Ekili

ve dikili alanın %78.9'unda kuru tarım ve %21.1'inde sulu tarım yapılmaktadır. 1998

yılı verilerine göre tarımsal üretimin %68.6'sı bitkisel ürünler, %23.7'si hayvancılık,

%4.5'i ormancılık ve %2.1'i de su ürünlerinden oluşmaktadır. Türkiye'de 1980 yılında

%26.1 olan tarım sektörü katma değerinin GSYIH içindeki payı, yıllar itibariyle

azalarak 1998'de cari fiyatlarla %17'ye düşmüştür. Sivil istihdam içindeki payı ise

%45 civarındadır.

Tarım sahip olduğu bu geniş yelpaze sonucunda ürettiği ürünler değişik

sektörlere hitap edebilmektedir.Bunlar içersinde örneğin hayvansal ürünlerin sağlık

sektöründe kullanılması, üretilen ağaç yada tarımsal artıkların mobilya sanayinde

kullanılması, bitkisel orijinli öz su vb malzemelerin boya sanayinde kullanılması,

tahta,deri vb malzemelerin makine imalat sanayinde kullanılması sayılabilir.Hatta

271

elektronik sistemlerin kaplama materyali olarak kullanılan malzemelerin tarımsal

orijinli malzemeler oluşu dikkat çekicidir.

Tarımla iç içe olan diğer sektörler ise nakliye,depolama ve hasat için kullanılan

makinelerin üretim ve kullanımıdır. Bu sektörde yaşanan sıkıntılar ülkemizi büyük

zararlara uğratmaktadır. Ülkemizde israf kaynaklarının başında,üretimden tüketime

kadar tarım ürünlerindeki kayıplardır. Bu kayıpların yaklaşık %60 ‘ı hasat ve

depolama safhasında meydana gelmektedir. Zamanında ve uygun araçlarla

yapılmayan hasat işleri ve gerekli koşulları taşımayan depolama sistemleri sonucu

ürünlerimizin önemli bir kısmı kaybolmaktadır. Uygun tohumluk kullanılmaması ve

zirai mücadelenin gereği gibi yapılamaması sonucunda elde edilen bitkisel üretim

değeri %20 oranında azalmaktadır. Ayrıca arazi kullanımı ve sulama alanlarındaki

israf hayvancılık sektöründeki verimsiz yapı, yeterli ve doğru girdi kullanılmaması,çok

düşük düzeydeki işgücü verimliliği,gıda sektöründeki atıl kapasite kayıpları tarım

sektöründeki önemli israfların başında gelmektedir.

4.9.3.Tarım ve Ulaşım

Tüketici gelirlerine göre yapılan sınıflamanın en üstünde sanayileşmesini

tamamlamış ülkeler yer almaktadır. Bu ülkelerde tarım ürünleri üretimi ile meşgul olan

kesim, nüfusun % 5'i dolaylarındadır (Almanya'da % 3, Fransa'da % 5, İtalya'da % 8,

İngiltere'de % 2, ABD'de % 3, Kanada'da % 4, Japonya'da % 6) . Bu kesimde kaynak

verimliliği yüksektir, gıda maddesi üreticileri büyük tüketim merkezlerinin uzaklarında

yerleşmişlerdir. Ürün pazarlama sistemleri mükemmele yakındır. Kitle ulaşım

gelişmiştir, derecelendirme ve standartlaşma tamdır, pazarlama bilgileri geniştir ve

ürün piyasaları tam teşekkül etmiştir, etkin lojistik sistemleri vardır. Tüketiciler gıda

maddelerinin çeşidine, kalitesine, sağlık güvencesine, markasına fiyat ödemektedirler

ve bu fiyatın % 80'ini pazarlama hizmetleri oluşturmaktadır. Bu oran sadece

pazarlama hizmetlerinin fazlalığını göstermez, aynı zamanda işletme seviyesinde

üretim etkinliğinin arttığını da gösterir.

Belli başlı gıda üreticilerinin, dünya firmaları olması şaşırtıcı değildir. Son

zamanlara kadar bu işletmeler tarım ürünleri ticareti ile meşgul olsalar da (un,

kasaplık hayvan ve diğerleri) artık gıda maddeleri sektöründe yeni ürün geliştirme

üzerinde yoğunlaşmaktadırlar. Tarım ürünleri ticaretinde ölçek ekonomilerinin önemi

272

çok iyi anlaşılmış durumdadır. Yeni ürün geliştirme alanında ise ölçek ekonomilerinin

yeri ve öneminin tam olarak anlaşıldığı söylenemez. Ancak ölçek büyüklüğünün

avantaj sağlayacağı ve gelişmelerin bu yönde olacağı beklenmektedir. Birçok ülkede,

çeşitli ürün hatlarında, markalı ürünler imalatı ve satışının çok uluslu şirketlerin

kontrolünde olması, bu kanıyı güçlendirmektedir.

Tarımsal ürünlerin üretiminden pazarlanmasına kadar geçen sürede ulaşımın

etkisi çok büyüktür.Tarımsal faaliyetlin yapıldığı yerlerin ulaşım kolaylığı teknoloji

kullanımı, depolama, pazarlama ve oluşabilecek yangınlarda müdahelenin

kolaylaşmasını sağlayarak verimliliğin ve karlılığın artışını sağlaycaktır.

4.9.4. Tarım ve Sağlık

Tarımda, sağlık ve güvenlik riskleri diğer bazı endüstrilerden daha fazla

olmaktadır. 1979 rakamlarına göre tarımda çalışanlardan her 100 000 kişiden 17'si,

madencilik ve petrol endüstrisinde ise her 100000 kişiden 19.8'i ölümcül kazaya

uğramıştır. Tarım işletmeleri ile ilgili kaza kayıtlarından dikkat çekici özelliklerden bir

tanesi, çocukların ölümü ve ciddi şekilde sakatlanması ile ilgili olandır. Bu, tarım

işletmesinin (çiftliğin) hem ev hem iş yeri olmasından kaynaklanmaktadır. Tarıma

özgü sağlık riskleri de vardır. Örneğin, saman yakma ve kimyasalların kullanımı

273

sonucu oluşan yanıklar ve deri rahatsızlıkları, bakteriler tarafından yayılan yaralar

sonucu tetanoz tehlikesi, organik tozlardan oluşan Clostridium tetenozu (çiftçi

kanseri), farelerin dışkısından yayılan Weil's hastalığı (spirochaete) vb. rahatsızlıklar

tarımsal işler ya da ortamlar nedeniyle oluşmaktadır.

Tarımsal üretimi daha güvenli ve sağlıklı yaşanılan bir çalışma alanı haline

getirmek için, insani nedenlerin yanı sıra ekonomik nedenler de vardır. Kazalar, 1-

para (maliyet), 2- kaynak kaybına neden olurlar. Bu kayıplar; gelir kaybı, üretim

kaybı, hasar, yaralanma ve sakatlık nedeniyle oluşan sağlık giderleri şeklinde ortaya

çıkar. Aynı şekilde, kazaların önlenmesi için ayrılan kaynakların da mümkün olduğu

kadar az olması gerekir. Bu nedenle, kazaların azaltılması için güvenlik kurallarına

dikkat edilmelidir.

Farklı ülkelerde yapılan araştırmalar, tarım makineleri ile çalışmada iş

kazalarının çok büyük boyutlarda olduğunu göstermektedir. ABD'de 1954-1964 yılları

arasındaki on yıllık dönemde ortalama olarak her yıl 2 409 kaza olduğu ve bu

kazaların yaklaşık olarak 1000 kadarının traktörlerle yapıldığı, traktör kazalarının

%50'den fazlasının traktörün devrilmesi sonucu meydana geldiği bildirilmektedir.

1969 yılında ABD'de Ulusal Güvenlik Konseyinin Tarım Bölümünün yaptığı araştırma

sonucunda tarımsal işletmelerde yaklaşık 7 000 çiftlik sakininin öldüğü, 600 000

kişinin de kalıcı sakatlıklara maruz kaldığı görülmüştür. Aynı zamanda bu kazalar 2

000 000 çiftçiyi etkilemiş ve bu çiftçilere 220 000 000 dolar zarar vermiştir. Bunun

üzerine, Ulusal Güvenlik Konseyi, tarım iş kolunun ABD'de en tehlikeli 3 iş kolundan

biri olduğuna karar vermiştir

Tablo 130. Ölümcül Olmayan Kazaların Tiplerine Göre Gider Çeşitleri

Kaza tipi Kaza

sayısı

Kaza türlerine göre giderler (%) Kaza başına

ortalama

gider Sağlık Hasar İş Kaza

274

gecikmesi önlemi (Dolar)

Traktör devrilmesi 33 7 60 17 15 4486

Traktör kuyruk mili 6 16 0 80 4 488

Diğer traktör kazaları 67 21 24 46 10 1596

Diğer kendi yürür makineler 43 13 17 49 22 2228

Kuyruk mili ile çalışan makineler 7 13 0 65 22 963

Diğer tarım iş makineleri 181 19 1 65 15 1279

El aletleri 66 25 0 52 23 877

Sabit makineler 61 21 0 59 19 1236

Dairesel testereler 29 26 0 64 11 1207

Elektriksel kazalar 4 18 0 50 33 474

Düşerek oluşan kazalar 105 18 0 50 32 1092

Boğalar/vahşi hayvanlar 22 30 0 39 31 1552

Çiftlik hayvanları 58 12 0 52 35 532

Zehirlenme 5 14 0 53 33 805

Düşen veya savrulan parçalar 39 27 12 39 23 934

Burkulma/yaralanma 37 12 1 60 28 431

Weil's hastalığı 1 60 0 40 0 3407

Çiftçi akciğer kanseri 5 40 0 43 17 2803

Diğerleri 22 34 2 45 19 877

Toplam - Genel 791 18 13 49 19 1435

Kaynak : TÜİK

Entegre yaklaşım, farklı kesimlerin(tarım, sanayi, eğitim, sağlık vb. kesimler)

bir arada ve eşgüdüm içinde işlemesini içermektedir. Sürdürülebilir kalkınma ve

insani gelişme böyle bir yaklaşımın ayrılmaz bir parçası ve sonucu olarak ortaya

konulmakta ve tüm kalkınma gayretlerinin merkezini “insan” oluşturmaktadır.

Bireylerin beslenme, sağlık, eğitim, konut ve kültürel içerikli ihtiyaçlarının

karşılanmasında töre ve geleneklerin etkisi azalacak, tüketim kalıpları çağdaş

standartlara yaklaşacaktır.Dolayısıyla tarımda, sağlık ve güvenlik risklerinin

minumuma indirgenmesi verimlilik başta olmak üzere birçok faktöre önemli katkılar

sağlayacaktır.

275

4.9.5.Tarım ve Eğitim

İktisadi gelişmenin belirleyicileri arasında eğitim seviyesi ile ilgili göstergeler de

yer almaktadır. Bu göstergeler içerisinde en çok kullanılanlar; okur-yazarlık oranları,

okullaşma oranları, işgücünün eğitim seviyesi ve öğretmen başına düşen öğrenci

sayılarıdır. Söz konusu göstergeler diğer bazı göstergelerle birlikte doğrudan doğruya

iktisadi gelişme düzeyinin belirleyicisi olarak kullanılmakta ve dolayısıyla iktisadi

gelişme olgusuyla doğrudan ilişkili olmaktadırlar. Ancak eğitim olgusunun iktisadi

gelişme ile ilişkisi sadece bununla sınırlı kalmamakta, aynı zamanda oluşturduğu

ekonomik etkiler sayesinde iktisadi gelişmeyi hızlandıran bir olgu olarak karşımıza

çıkmaktadır.

Eğitimin tarımsal, sosyo-kültürel ve kurumsal yapıların işleyişinde iyileşmeler

oluşturması da beklenir. Özellikle iktisadi gelişme önünde engel teşkil eden

geleneksel yapıların yıkılmasında eğitimin çok önemli bir yeri vardır. Eğitim

sayesinde oluşacak bazı gelişmeler özetlenecek olunursa;

Kaynakların daha etkin kullanımı sağlanacaktır.

Geleneksel üretim yöntemleri terk edilerek, teknoloji kullanımı

yaygınlaşacaktır. Bireylerin beslenme, sağlık, eğitim, konut ve kültürel içerikli

ihtiyaçlarının karşılanmasında töre ve geleneklerin etkisi azalacak, tüketim

kalıpları çağdaş standartlara yaklaşacaktır.

Nüfus artış hızının düşürülmesi, kadın okur-yazarlık oranlarının yükseltilmesi

ve kadınların iktisadi kalkınma sürecine entegrasyonu ile ilgili önemli

gelişmeler sağlanabilecektir.

Tarımsal faaliyetin yanında tarıma dayalı sanayi ve tarım kesimine girdi üreten

sanayi kesimi gelişecektir

Eğitim, üretimde dışsallık ortaya çıkartacaktır. Eğitim seviyesinin artmasıyla

üreticiler gelirlerini harcamada öncelik sırasını değiştirip daha verimli alanlara

yatırım yapmaya başlayacaklardır. Böylece artan üretim ve verim diğer

üreticileri de harekete geçirecektir.

Kırsal yoksulluk ve eşitsizlik azalacak, yaşam kalitesi yükselecek ve ekonomik

büyüme istikrara kavuşacaktır.

276

Sonuç olarak Güneydoğu Anadolu Bölgesinde ve de Türkiye’de iktisadi

kalkınmanın sağlanmasında eğitimin büyük önemi vardır. Eğitim sorununda

iyileşmeler sağlanmadıkça diğer sorunların da aşılması pek mümkün

gözükmemektedir. Bu nedenle ülkenin gereksinimlerine uygun olarak iyi planlanmış

bir eğitim sisteminin geliştirilmesi ve Türkiye’nin her tarafına yaygınlaştırılması gerekli

görülmektedir.

4.9.6. Tarım ve Teknoloji

Ekonomik gelişme olgusu daha doğrusu yaşam standardındaki iyileşmeler

geniş ölçüde teknolojik yeniliklerden kaynaklanan verimlilik artışlarına bağlıdır.

Teknolojik yeniliklerin kaynağı ise insanların zihinsel emeği (beşeri sermaye) dir. Yeni

teknolojilerin keşfedilmesini veya var olan teknolojilerin daha etkili kullanılmasını

sağladığı ve sonuçta oluşturduğu verimlilik artışlarıyla iktisadi büyümeye önemli

katkılar sağladığı söylenebilir.Tarımda geleneksel üretim yöntemleri terk edilerek,

teknoloji kullanımı yaygınlaşması.;

Tarımsal girdilerin azalmasına,

Elverişsiz arazi durum ve iklim şartları, özellikle su kaynaklarının kötü dağılımı

ve bu kaynakların etkin kullanılmamasından kaynaklanan sorunlar

azalmasına,

Tarımsal faaliyetlerin teknolojik yöntemlerle yapılması üretim artışını,

muhafaza ve pazarlama sırasında oluşacak kayıpların azaltılmasını

sağlayacaktır.

Tarımsal faaliyetin yanında tarıma dayalı sanayi ve tarım kesimine girdi üreten

sanayi kesiminin gelişimini sağlayacaktır.,

4.9.7. Tarım ve Turizm

Turizm sektörü çalışanı ve misafiriyle birlikte düşünüldüğünde, tüketici

potansiyeli olarak tarım sektörüne artı değer kazandırmak gibi bir etkiye sahiptir.

277

Bunun yanında, tarımda atıl kalan iş gücünün değerlendirilmesi açısından da önem

arz eder.

Bölgemizde ise durum farklılık arz etmektedir. Şanlıurfa ve Mardin illerinde

azda olsa turistik değerler bulunmasına karşın bölge genelinde turizm sektörü pek

gelişmemiştir. Tarım sektöründe çalışabilecek genç nüfusun özellikle turizmin

gelişmiş olduğu bölgelerdeki işgücü talebi nedeniyle bu bölgelere gitmeleri, zaman

zaman tarım sektöründe işgücü temini noktasında zorluklarla karşılaşılmasına da

sebep olmaktadır.

4.10.Tarımın Bölge Ekonomisine Katkısı

Tarımsal üretim ve gelişme bölgesel olarak farklılıklar göstermektedir. İllerin

coğrafi yapısı, iklim özellikleri, gelişmiş pazara yakınlığı, tarımsal üretimde

modernizasyon gibi özellikleri bu farklılıkların başlıca nedenidir.

1987 yılında, Türkiye Gayri Safi Yurtiçi Hasılasında; tarım, sanayi ve turizm

sektörlerinin payları sırasıyla: yüzde olarak 17.8, 25.8 ve 56.4 iken, izlenen düzenli,

bir eğilim sonucu 2000’e gelindiğinde tarım sektörünün payı % 13.4’e düşmüş sanayi

ve hizmet sektörlerinin payı ise % 28.4 ve % 58.2’ye yükselmiştir.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde tarım, getirisi bakımından önemli bir

yere sahiptir.Türkiye'de son yıllarda sulama ve toprak işleme faaliyetlerinde devlet

tarafından sağlanan altyapı kolaylıkları, tarımın gelişmesini olumlu yönde etkilemiştir.

Sözkonusu altyapı çalışmalarında en önemli proje, kısa adı GAP olan Güneydoğu

Anadolu Projesi'dir. Türkiye yüzölçümünün yaklaşık onda biri büyüklüğünde (75 bin

km2) bir alanı içine alan GAP, 21. yüzyılda tamamlandığında, bölgedeki 3.1 milyon

hektarlık işlenebilir tarım arazisinin 1.7 milyon hektarlık kısmı (%55) sulanabilecektir.

GAP kapsamında 1998 yılı sonuna kadar 7 baraj, 3 hidroelektrik santral ve 13

sulama projesi tamamlanmıştır. Ayrıca Şanlıurfa tünellerinin ilki olan T1 Tüneli'nden,

Harran Ovasına 9 Kasım 1994 tarihinden itibaren su verilmeye başlanmıştır. GAP'ın

tamamlanmasıyla birlikte ürün deseninde de büyük değişiklikler olması

beklenmektedir. özellikle pamuk, yonca, çeltik, yağlı tohumlar, yaş meyve ve sebze

gibi ürünlerin üretimine ağırlık verilmesi planlanmaktadır. Tarım ürünlerinin artışı ve

278

buna bağlı olarak bölgede gelişecek tarıma dayalı sanayide uygulanacak yeni

teknolojiler, bölge ekonomisinin rekabet gücünü hem iç piyasada, hem de dış

piyasada artıracaktır.1987-2000 döneminde Türkiye tarım sektöründe yıllık ortalama

yüzde 1,4’lük bir büyüme sağlamıştır. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi ise tarım

sektörü büyüme hızı itibari ile Türkiye ortalamasının üzerindedir ve Türkiye

ortalamasının üzerinde büyüme gösteren bölgeler arasında ilk sırada yer almaktadır.

Tablo 131.de de görüldüğü gibi bölgeler itibari ile tarım sektörü yıllık ortalama

büyüme hızı değerlendirmesine göre TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Türkiye

ortalamasının 2.857 kat üzerindedir. Türkiye ortalamasının üzerinde büyüme

gösteren bölgeler arasında ise TRC Güney Doğu Anadolu Bölgesi1. sırada yer

almaktadır.

Tablo 131. Bölgeler İtibari İle Tarım Sektörü Yıllık Ortalama Büyüme Hızları (%) (1987-2000)

G.Doğu

Anadolu Akdeniz

Doğu

Anadolu Ege Marmara Karadeniz

İç

Anadolu Türkiye

4,0 2,3 1,4 1,3 1,1 0,7 0,2 1,4

Kaynak: DPT

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi illeri arasında GSYİH bakımından en büyük

getiriyi sağlayan il Gaziantep ve sonrasında sıra ile Diyarbakır, Şanlıurfa, Mardin,

Adıyaman, Batman, Siirt, Şırnak ve Kilis gelmektedir.

Tablo 132. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Tarımsal Üretim Değerinin GSYİH İçindeki

Payı (2000)

279

İller GSYİH Tarımsal Üretim

Değeri

Tarımsal Üretim

Değerinin GSYİH

İçindeki Payı (%)

Gaziantep 1.694.599.523 326.083.272 19,2

Adıyaman 486.660.930 207.030.492 42,5

Kilis 167.870.042 83.097.520 49,5

TRC1 2.349.130.495 616.211.284 26,2

Şanlıurfa 1.161.707.677 631.832.971 54,3

Diyarbakır 1.438.926.876 489.471.601 34,0

TRC2 2.600.634.553 1.121.304.572 43,1

Mardin 505.980.065 198.380.971 39,2

Batman 433.631.586 110.977.132 25,5

Şırnak 182.861.189 48.186.613 26,3

Siirt 232.026.342 82.718.723 35,6

TRC3 1.354.499.182 440.263.439 32,5

TRC Güney Doğu

Anadolu Bölgesi 6.304.264.230 2.177.779.295 34,6

TÜRKİYE 124.583.458.276 26.750.350.595 21,5

Kaynak: DPT

2000 yılı verilerine göre, TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin 6.304.264.230

milyon TL olan GSYİH’nın içerisinde Tarımsal Üretim değeri, 2.177.779.295 milyon

TL ile % 34.6'lık bir paya sahiptir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinin GSYİH içinde

tarımın payı % 21.5 olan Türkiye ortalamasının üzerindedir.

4.11. Bölgenin Ülke Tarımındaki Yeri

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde tarım ve tarıma dayalı sanayi hızlı bir

gelişme içerisindedir. GAP projesinin devreye girmesi ile sulu tarım alanlarının

artması, özellikle pamuk tarımının artması, buna bağlı olarak ta çırçır ve tekstil

sanayinin gelişmesi bölge ekonomisi açısından önemli bir gelişme olmuştur.

Tarımın Bölgesel Gayri Safi Hasıla (BGSH) içindeki payının büyüklüğü

bakımından; TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi 1. sırada yer almaktadır.

280

Tablo 133. Tarım Sektörünün Bölgesel Gayri Safi Hasıla İçindeki Payı (%)

G.doğu

Anadolu

Doğu

Anadolu Karadeniz Akdeniz Ege TÜRKİYE

İç

Anadolu Marmara

1987 26,6 28,8 28,7 23,5 21,8 17,8 18,8 7,9

2000 28,4 26,9 21,7 20,2 16,1 13,4 12,8 5,3

DEĞİŞME +1,8 -1,9 -7,0 -3,3 -5,7 -4,4 -6,0 -2,6

Kaynak: DPT

Tarımın Bölgesel Gayri Safi Hasıla (BGSH) içindeki payı 1987 yılında % 26.6

iken 2000 yılında % 1.8 büyüyerek % 28.4’lük paya sahip olmuştur. % katkısı

bakımından diğer bölgeler arasında da Güneydoğu Anadolu Bölgesi 1. sırada yer

almıştır.

2000 yılı kişi başına tarımsal katma değerleri baz alındığında; bölgeler arası

mukayesede TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi 2.050 US $ ile Türkiye’de 5. sırada

yer almaktadır.

Bölgeler arasındaki farklılıkların ardında; modern girdi kullanımında, emek ve

niteliğinde, ürün çeşitlenmesinde, toprak kalitesinde ve iklim koşullarındaki farklılıklar

yatmaktadır.

Tablo 134. Tarımda Çalışan Başına Yaratılan Katma Değer (2000) (US Dolar)

Bölgeler Marmara Ege Akdeniz İç

Anadolu TÜRKİYE

G.Doğu

Anadolu Karadeniz

Doğu

Anadolu

2000 Yılı

DOLAR 2.644 2.547 2.528 2.410 2.236 2.050 1.826 1.572

ENDEKS

(TÜRKİYE=100) 118,2 113,9 113,1 107,8 100 91,77 81,7 70,3

Kaynak: DPT

Tablo 135. Bölgelerin Ülke Tarım Sektörüne Katkı Sıralamaları (2000) (%)

BÖLGELER 1987 2000 FARK SIRALAMA

281

Ege Bölgesi 20,3 20,0 -0,3 1

Akdeniz Bölgesi 15,8 17,6 1,8 2

İç Anadolu Bölgesi 17,9 15,3 -2,6 3

Marmara Bölgesi 15,6 15,0 -0,6 4

Karadeniz Bölgesi 16,1 14,7 -1,4 5

Güneydoğu Anadolu Bölgesi 7,8 10,8 3 6

Doğu Anadolu Bölgesi 6,6 6,6 0 7

TÜRKİYE 100 100

Kaynak: DPT

2000 yılında, TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Ülke tarımına katkısı 1987

yılına oranla artmış olup, tüm bölgeler içerisinde artışta 1. sırada yer almıştır.

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi, 1987 yılı itibariyle Ülke tarım sektörüne,

%7,8’lik oranda katkı sağlayarak bölgeler arasında 6. sırada yer alırken; 2000 yılında

katkı oranını % 3 arttırarak, %10,8’e çıkartmasına rağmen, sektöre katkı bakımından

bölgeler sıralamasında yeri değişmemiştir.

Bölgede görülen yükselişin kaynağında GAP projesinin devreye girmesi ve

sulu tarım alanlarının artması yatmaktadır.

4.12.TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Tarımının Diğer

Bölgelerle Kıyaslanması

Tarım sektöründe ülke ortalaması ve üstünde değerler alan TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesinde Tarım sektörü, yüksek istihdam oranıyla temel sektör olma

özelliğini korumaktadır.

Tablo 136. Kişi Başı Tarımsal Katma Değerin Bölgeler İtibari ile Dağılımı (2000 Yılı; Dolar)

282

Bölgeler Ege Akdeniz Karadeniz İç

Anadolu Türkiye

G.Doğu

Anadolu Karadeniz

Doğu

Anadolu

2000 YILI;

DOLAR 566 530 521 416 415 376 373 256

ENDEKS

(TÜRKİYE=100) 136,4 127,7 125,5 100,2 100 90,6 89,9 61,7

Kaynak: DPT

2000 yılı kişi başı tarımsal katma değerleri baz alındığında Türkiye 100 kabul

edilirse TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi 90.6 endeks değeri ile 5. sırada yer

almaktadır. Tablo 136.da, kişi başı tarımsal katma değerin bölgeler itibarı ile dağılımı

incelendiğinde, TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin 376 $ ile, Türkiye (415 $)

ortalaması altında olduğu görülmektedir.

Tablo 137. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Tarımsal Üretim Değeri Açısından Diğer

Bölgeler İle Kıyaslaması ( 2000)

BÖLGELER Kırsal Nüfus Başına Tarımsal

Üretim Değeri (YTL)

Tarımsal Üretim Değerinin

Türkiye İçindeki Payı (%)

Akdeniz 1.129 14,77

Ege 1.341 17,26

Marmara 1.187 16,13

Karadeniz 955 15,35

Doğu Anadolu 884 9,53

Güney Doğu Anadolu 883 8,14

İç Anadolu 1.410 18,81

TÜRKİYE 1.124 100

Kaynak: TÜİK

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi kırsal nüfus başına tarımsal üretim değeri

bakımından Türkiye içinde son sırada yer almakta olup tarımsal üretim değeri

bakımından da son sırada yer almaktadır.

283

BÖLÜM 5. PROBLEMLER KISITLAR VE POTANSİYELLERİN

ANALİZİ

5.1. Problemler ve Kısıtların Tespiti

Cumhuriyet’in kuruluşundan günümüze kadar göz ardı edilmeyecek olumlu

gelişmeler olmasına rağmen, ülkemiz gerek toprak ve su kaynakları gerekse çok

farklı mikroklimalar yönünden birçok bitki türünü yetiştirme olanağına sahip iken, bu

gün hala tarım sektörü değişik problemlerle karşı karşıyadır.

Tarım sektörünün problemleri, diğer sektörlerle ilişkisi ve etkileşimi açısından

bütünsel bir yaklaşımla değerlendirilmelidir. Tarım sektörü ve sorunları, sınırlı ve dar

bir çerçevede tek başına değerlendirildiğinde; verimliliğe dayanmayan ve ekonomik

olmayan bir anlayış kalkınmanın önünde engel oluşturmaktadır.

Ülkemiz tarımının en temel sorunları arasında üreticilerin örgütlenmemesi,

eğitim ve yayım konuları yer almaktadır. Bu konularda yaşanan ve çözüm

bulunamayan sorunlar, ülkemiz tarım sektörünün istenilen düzeye ulaşmasını

engellemektedir. Diğer taraftan tarım kesiminde yaşanan sorunlar, ülke genelinde

ekonomik ve sosyal sorunlara da yol açmaktadır. Tarım kesiminin gelecekte

Dünya’daki hızlı değişime ayak uydurabilmesi için bu temel sorunların çözümüne

büyük ihtiyaç vardır.

Ancak; tarımda geleceğe yönelik politikalar geliştirmek ve uygulamak için

öncelikle köylüye yönelik sosyal politikaları tarımdan ayırarak gerçek anlamda çiftçilik

yapan üreticileri hedef kitle olarak göz önüne almamız gereklidir.

Problemleri açık ve net biçimde ortaya çıkarmak için bir dizi analitik aşamaya

gerek vardır.Tespit edilen bir probleme çözüm geliştirebilmek için, öncelikle problemi

doğuran nedenlerin sağlıklı analiz edilmesi gerekir. Kısıtların neler olduğunu ifade

eden bu nedenlerin sağlıklı analizi, sorunun giderilmesi için neye ihtiyaç olduğunun

belirlenmesine ışık tutar. Dolayısıyla, nedenleri ortaya konan problemler için çözüm

önerilerinin geliştirilmesi kolaylaşır.

284

Aşağıda bölgenin tarımla ilişkili çözülmesi gereken problemleri, bu problemleri

doğuran veya sürdüren nedenler ortak kategoriler altında toplanarak sıralanmış ve

izleyen tablolarda sorunlar beraberinde çözüm önerileri de verilmiştir.

5.1.1. Sosyo-Ekonomik Problemler

Sosyo-ekonomik problemler kapsamında, tarım arazilerinin kaybı (amaç dışı

kullanılması), işletme büyüklüklerinin sınırlı olması, nüfus hareketleri, göç, tarımsal

gelirin düşük olması, öz sermaye yetersizliği, kalifiye işgücü yetersizliği, eğitim ve

yayım eksikliği gibi konular bölgeyi ilgilendirdiği şekliyle ele alınmıştır.

TRC Güneydoğu Anadolu bölgesini oluşturan Adıyaman, Batman, Diyarbakır,

Kilis, Mardin, Şanlıurfa, Siirt, Şırnak illeri iş potansiyeli fazla olan illere göç verirken;

bölgede yer alan Gaziantep ili hem bölgedeki illerden hem de bölge dışı illerden göç

almaktadır. Bu sebeple alt yapı ve sosyal donatı sorunları ortaya çıkmıştır.Tarım

alanlarının marjinal sınırlara ulaşması, artan nüfusa tarım dışında istihdam

imkanlarının sağlanamaması, veraset yoluyla arazilerin intikalinden sonra işletmelerin

küçülmesi, arazi yapısının engebeli olması, tarım toprağının azlığı, sulanabilir

alanların kısıtlı olması, kentsel ve kırsal kesimin büyük ölçüde alt yapı eksiklerinin

olması, gibi sebepler beraberinde büyük şehirlere göçü doğurmaktadır. İşgücü

tarımda önemli olan ve ekonomik gelişmede üretimi artırmak için kullanılan üretim

faktörlerinden biridir. Ancak, bu üretim artışını sağlamak, sermayenin yanı sıra

işgücünün etkili ve rasyonel kullanılmasına bağlıdır.

Tarımda yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve yeni yatırımın yapılması yani

üretimi geliştirmek için daha teknik daha entansif ve rasyonel çalışma gerekmektedir.

Bu hususu temin için işletmeler gerekli girdileri sağlamada yeterli ve dengeli

sermayeye ihtiyaç duymaktadır. Bölgemizde çiftçilerin büyük bir kısmının problemi

olan sermaye yetersizliği bitkisel ve hayvansal üretimi olumsuz etkilemektedir.

Özellikle sermaye yetersizliği üretimde girdilerin yetersiz kullanımına neden

olmaktadır.

Türkiye’de olduğu gibi bölgemizde de veraset yoluyla araziler

parçalanmaktadır. Tarım arazilerinin küçük ve parçalı olması üretimde verim

düşüklüğüne ve maliyetlerin yükselmesine neden olmaktadır.

285

Tarımla uğraşan nüfusun genelde yaşlı olmasından dolayı özellikle yeni

teknolojilerin benimsenmesinde ve yeniliklere adaptasyonda zorluklarla

karşılaşılmaktadır. Ayrıca bu durum çiftçi eğitim ve yayım faaliyetlerinin etkinliğini

azaltmakta, işgücünün etkili ve rasyonel biçimde kullanılmasına engel teşkil

etmektedir.

Kırsal nüfusun neredeyse tamamının geçimini tarımdan sağlaması sebebiyle

tarımsal üretimde bulunmayan nüfusun da çiftçi diye nitelendirilmesi, ekonomik ve

demografik analizlerde, göstergelerin tarım sektörü aleyhine görünmesine sebep

olmaktadır.

Kalkınma süreci içerisinde, ekonomik ve sosyal kalkınmanın ülkenin tüm

yörelerinde eşit olamaması ve bölgesel yatırımların belirli merkezlerde yoğunlaşması

bölgeler arasındaki gelişmişlik farklarını ortaya çıkaran en temel sebeptir. Bazı

hizmetlerde görülen farklılıklar sürdürülebilir kalkınma politikalarının uygulanmasında,

bölgeler arası bütünleşme politikalarında, sosyal ve ekonomik dengenin

sağlanmasında, yaşam kalitesinin iyileştirilmesinde, fırsat eşitliğinde, kültürel gelişme

ve yatırımların uygulanmasında sıkıntılar oluşturmaktadır. Sürdürülebilir kalkınmanın

sağlanması ve bölgeler arasındaki gelişmişlik farklarının azaltılması için bölgeler

arası ve iller arası sosyal gösterge ve bazı hizmetler arasındaki farklılıkların

azaltılması gerekir.

Tarımsal alanda yeni yatırımların yapılması, yeni tarım tekniklerinin

kullanılabilmesi, entegre tarım işletmelerinin kurulabilmesi, gerekli girdilerin temini için

yeterli ve sürekli sermayeye ihtiyaç vardır. Bölgemizdeki tarımsal işletmelerin

tamamına yakını küçük aile işletmeleri olduğundan sermaye sıkıntısı çekmektedirler.

Sermaye yetersizliği nedeniyle de tarımsal faaliyetler istenilen düzeye

ulaşamamaktadır.

Sosyo-ekonomik özellikleri bakımından oldukça önemli olan tarım sektörünün

problemleri, problemin nedenleri ve çözüm önerileri aşağıdaki tablolarda verilmiştir.

Bu sorunlara çözüm bulunması sadece kırsalda yaşayanlar açısından değil bölge ve

ülke kalkınması açısından da büyük önem arz etmektedir.

286

Tablo 138. TRC Bölgesinde Sosyo-Ekonomik Problemler, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm

Önerilerinin Analizi

Problemler Problemin Nedenleri / Kısıtlar Çözüm Önerileri

Tarım Arazilerinin

Kaybı (Amaç Dışı

Kullanılması)

Tarım alanlarının sanayi ve

yerleşime açılması

Tarımsal işletme arazilerinin

veraset yolu ile parçalanarak

küçülmesi

Miras Hukukumuzun yol

açtığı olumsuz yapılanmanın

işletmeleri sermaye

açısından güçsüz bırakması

Tarım arazilerinin korunması ve

kullanılması konusunda ve Miras

Hukukunda gerekli yasal düzenlemenin

yapılması ve uygulanması

Ülke ihtiyaçlarını gözeten bir Tarım

Hukuku’nun çıkarılarak uygulamaya

konması

Bölgenin Göç

Alması Ve Vermesi

Kırsal yaşam standartlarının

düşüklüğü; eğitim, sağlık gibi

sosyal hizmetlerin

yetersizliği

Sanayinin gelişmiş olduğu

illere göçün fazla olması

Kırsal alanlardaki yaşam koşullarının

iyileştirilmesi

Çiftçilere yönelik sosyal hizmet

projelerinin uygulamaya konması

Bölgeler arası gelir düzey farklarının

giderilmesi yönünde önlemler alınması

287


Tarımsal Gelirin

Düşük Olması

Ürün fiyatlarının düşüklüğü

Ürün bedelinin geç ödenmesi

Sermaye yetersizliği

Tarımsal işletmelerin küçük

ve parçalı olması

Tarım toprakları üzerindeki

nüfus baskısı (küçük

işletmelerden çok kişinin

geçimini sağlaması)

Üreticilerin organize olması (ürün

bazında üretici birlikleri, kooperatifler

vb.)

İhtiyaçlar doğrultusunda yasal

düzenlemelerin zamanında yapılması

(Üretici Birlikleri Yasasına gerekli

ilavelerin yapılması ve mevcut

uygulamanın etkin kılınması ve

desteklenmesi)

Kırsal alanlarda tarım dışı yeni istihdam

sahalarının oluşturulması

Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi

Girdi fiyatlarının yüksekliği

Girdilerin tek elden temin edilmesini

sağlayacak “örgütlenmenin”

güçlenmesi

Tarımsal girdilere yönelik desteklerin

güçlendirilmesi

Planlamaya dayalı

olmamasından dolayı

yetersiz veya fazla üretim

Arz-talep dengesi göz önüne alınarak

üretim planlamasının yapılması ve

sürekliliğinin sağlanması

288


Modern teknolojiden

yeterince faydalanamama

Araştırma ve eğitim kuruluşlarının

faaliyet ve tespitlerinin üreticiye

iletimini kolaylaştırıcı ve hızlandırıcı

yapılanmaya gidilmesi

Modern tarım tekniklerinin uygulayıcıya

benimsetilmesi

Teknoloji kullanımı konusunda eğitim

ve yayım çalışmalarının

etkinleştirilmesi

Kalifiye işgücü

yetersizliği

Kırsal yaşam standartlarının

düşüklüğü, eğitim, sağlık gibi

sosyal hizmetlerin

yetersizliği nedeniyle genç

nüfusun kırsal kesimden

kentlere göç etmesi

Tarımsal faaliyette

bulunmanın, sosyal statü

düşüklüğü şeklinde

algılanması

Kırsal alanlardaki yaşam koşullarının

iyileştirilmesi

Tarımsal desteklerin belirlenecek

hedeflere yönelik güçlendirilmesi

Çiftçilere yönelik sosyal hizmet

projelerinin uygulamaya konması

Bölgeler arası gelir düzey farklarının

giderilmesi yönünde önlemler alınması

Basın yayın yoluyla köylü şehirli

arasındaki farkın giderilmesi

Eğitim ve yayım

eksikliği

Kırsal alanda teknik eleman

istihdamının yetersizliği

Tarımla uğraşan nüfusun

yaşlı olması nedeniyle

iletişim yetersizliği

Eğitim yayım metotlarının çağdaş

iletişim araçlarından yararlanılarak

güncelleştirilmesi

289

5.1.2. Doğal Kaynak ve Çevre Problemleri

Güneydoğu Anadolu Bölgesi genelinde doğal kaynak ve çevre ile ilgili su

kirliliği, katı atıklar, tıbbi, tehlikeli atıklar(sınır bölgesindeki mayınlar) ve hava kirliliği

gibi birçok problem söz konusudur. Sanayi kuruluşlarının arıtma ve baca filtresi

takma konusunda çevreyi yeterince gözetmemeleri, kirlenmeyi hızlandırmaktadır.

Sanayi, yerleşim yeri ve ulaşımdan kaynaklanan emisyonların ölçülmesi uzun

yıllardan beri yapılmakla birlikte; tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan emisyonların

güvenli ölçümleri, uygulamanın çok zor olmasından dolayı yapılamamıştır.

Tarımda kimyevi gübre kullanımının gereken miktarlarda ve zamanında

yapılmaması, bilinçsiz kullanımı, bir süre sonra toprak kalitesinin bozulmasına,

toprakların organik madde bakımından fakirleşmesine, yeraltı sularının ve içme

sularının kirlenmesine, ürün kalitesinin insan sağlığını olumsuz etkilemesine neden

olmaktadır. Aynı şekilde zirai mücadele ilaçlarının bilinçsiz kullanımı da çevre ve su

kirliliğine neden olmakta ve doğal hayatı da tehdit etmektedir.

Bölgemizde sulamaya açılmış alanlarda drenaj ve tesviye gibi tarla içi

hizmetlerin sulama yatırımlarını geriden izlemesi ve bu eksikliğin aşırı sulamayla

birleşmesi sonucunda toprakta tuzluluk gibi önemli bir sorun ortaya çıkmıştır.

Kış aylarında meydana gelen hava kirliliği bölgenin önemli çevre problemini

oluşturmakla birlikte insan sağlığını olumsuz yönde etkileyecek şekilde büyük boyutta

değildir. Hava kirliliğinin esas nedeni, sanayi tesisleri veya taşıtlardan daha çok,

konut ısıtmada kullanılan, kalitesiz yakıtlardan kaynaklanmaktadır. Bu konuda gerekli

önlemler, İl Mahalli Çevre Kurulu’nda alınmakta ve hava kirliliği en aza indirilmeye

çalışılmaktadır, araçların egsoz emisyon ölçümleri de yapılmaktadır.

290

Tablo 139. TRC Bölgesinde Doğal Kaynak ve Çevre Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm

Önerileri Analizi Matrisi


Tarımsal Üretim

Alanlarının Doğal

Afetlerden

Etkilenmesi

Küresel ısınma sonucu ortaya

çıkan iklim değişiklikleri

Kontrolsuz su kullanımı

Tarım sigorta sisteminin

güçlendirilmesi ve yaygınlaştırılması

Sel tehlikesi olan alanlarda derelerin

ıslah edilmesi ve bu havzaların

ağaçlandırılması

Mevcut su imkanlarının bilinçli

kullanılması

Daha çok alanın ağaçlandırılması

Tarımsal Amaçlı

Kullanılabilecek

Arazi

Kaynaklarının

Yetersizliği

Bölgenin bazı yerlerinin kayalık

ve engebeli arazi yapısına

sahip olması

Orman ağacı karakterli meyve ağaçları

ile engebeli arazilerin tarıma

kazandırılması

Doğal mera varlığının yetersiz

olması ve mevcut meraların da

genelde zayıf bir yapıya sahip

olması

Etkin bir mera amenajmanının ve mera

ıslah programının uygulamaya

konması

Meraların tespit, tahdit ve tahsisinin

yapılması ve tecavüzlerin engellenmesi

Meralara olan baskının azaltılması için

yem bitkileri üretiminin arttırılması

Eğitim ve yayım çalışmaları ile

meraların kullanıcıları tarafından

korunmasının sağlanması

291


Bölge Ekolojisine

Has Bitkisel Ürün

Kaynaklarının

Kaybı

Çiftçinin yeterli bilgiye sahip

olmaması

Yabani meyve ağaçlarının aşılama

yoluyla üretime kazandırılması

Çevre Ve Kaynak

(Toprak, Su Ve

Hava) Kirliliği

Zirai ilaç ve kimyasal

ambalajları ile tehlikeli atıkların

çevreye bırakılması

Bilinçsiz pestisit kullanımı

Toprak fumigasyonunda

Methyl-Bromid kullanılması

Pestisit atık, depolama ve imha

tesislerinin kurulması

Biyolojik mücadele gibi diğer

mücadele tekniklerinin

yaygınlaştırılması ve teşvik edilmesi

Eğitim çalışmalarına ağırlık verilmesi

Kimyasal gübrelerin aşırı

miktarda ve bilinçsizce

kullanılması

Uygun olmayan kimyasal

gübrelerin kullanılması

Egzoz gazları ve kışın

kullanılan yakıtlardan

kaynaklanan kirlilik

Katı atıkların uygun olmayan

arazilere bırakılması

Üreticilere sürdürülebilir tarım

tekniklerinin kazandırılması

İyi tarım uygulamalarının

yaygınlaştırılması

Toprak ve yaprak analiz hizmetinin

etkinleştirilmesi

Eğitim çalışmalarına ağırlık verilmesi

Kaliteli yakıt kullanımı ve emisyon

kontrolü yapılmalı

Katı atık depolama ve işleme

tesislerinin kurulması

292

Çevre Ve Kaynak (Toprak,

Su Ve Hava) Kirliliği

Kum çakıl ocaklarının tahribat

meydana getirmesi

Kontrol ve denetimlerin

etkinleştirilmesi

Akarsu mecralarının

koordinatlarıyla tespit

edilerek sınırlandırılması

Akarsu yataklarının ıslah

edilmesi

Gaz, toz, is, ağır metaller vb.

yabancı maddelerden tarım

alanlarının zarar görmesi

Tarımsal üretim alanlarının

yol, baca, çöplük gibi

zararlı atıkların riskinden

korunmasıyla ilgili

önlemlerin alınması

Tarımda kullanılan plastik

malzemelerin ve plastik

ambalajların çevreyi kirletmesi.

Biyolojik yoldan ayrışabilen

malzemelerinin

kullanımının teşvik

edilmesi.

Sanayi, yerleşim yeri ve

tarımsal faaliyetlerden

kaynaklanan emisyonlar

Cezai müeyyidelerin

caydırıcı düzeye getirilmesi

293

Tarım Topraklarında

Tuzluluk Ve Alkalilik

Uygun olmayan sulama

yöntemlerinin kullanılması

Bilinçsiz sulama ve gübreleme

Drenajla ilgili alt yapı

hizmetlerinin tamamlanmaması

Basınçlı sulama

tekniklerine(damla ve

yağmurlama sulama)

geçişin hızlandırılması

Drenaj çalışmalarının

yapılması

Toprak ve yaprak analiz

hizmetinin etkinleştirilmesi

Eğitim çalışmalarına ağırlık

verilmesi

Gen Kaynaklarının Kaybı

Bilinçsiz ve aşırı toplama/insan

eliyle yapılan tahribat ve doğal

afetler

Kültüre alınarak üretiminin

yapılması.

Gen kaynaklarının

sertifikalandırılarak tescil

edilmesi ve gen

bankalarında muhafaza

edilmesi

İşlenebilir Tarım

Topraklarının Kaybı

Tarım topraklarının amaç dışı

kullanımı

Tarım arazilerinin

korunması ve kullanılması

konusunda ve miras

hukukunda gerekli yasal

düzenlemenin yapılması ve

uygulanması

Meralarda Verim Ve

Kalitenin Düşük Olması

Meralarda aşırı otlatma

Otlatma kapasitesinin

bilinmemesi

Mera amenajmanının

yetersizliği

Mera Kanunu

uygulamalarının

etkinleştirilmesi

294

5.1.3. Tarımda Sektörel Problemler

Tarım sektöründe genel olarak sermaye yetersizliği, örgütlenme, eğitim ve

yayım konularında yaşanan problemler bu bölümde irdelenmiştir.

Bölgede genç nüfusun, kentsel alanlarda daha kolay istihdam olanağı

bulmasından dolayı, diğer bölgelere oranla daha fazla göç etmesiyle köylerde işgücü

açığı meydana gelmektedir. Bu da tarımsal faaliyetleri olumsuz etkilemektedir.

Türkiye’de olduğu gibi bölgede de veraset yolu ile araziler parçalanmaktadır.

Tarım arazilerinin küçük ve parçalı olması, kısa vadede üretimde verim düşüklüğüne

ve maliyetlerin yükselmesine neden olmakta, bunun sonucu olarak uzun vadede bu

arazilerin tarım alanı olmaktan çıkmasına sebep olmaktadır. Tarımsal faaliyetlerin

bölgede genel olarak çok küçük işletmelerde yürütülmesi, işgücü verimini ve işletme

kârlılığını olumsuz yönde etkilemektedir.

Bölgede eğitim ve yayım faaliyetleriyle ilgili konularda maalesef çiftçilerle

iletişim kopukluğu söz konusudur. Göç neticesinde kırsal alanda yaşayan yaşlı nüfus

eğitim faaliyetlerinin uygulanmasında önemli bir dezavantajdır. Dolayısıyla tarımsal

üretimi artıracak her türlü modern tarım tekniğinin uygulayıcıya aktarılmasındaki

zorlukların telafisi önem arz etmektedir. Bölgede özellikle ilçe teşkilatlarında yayım

elemanları sayısında yetersizlik söz konusudur. Bilhassa tarımsal yayım çalışmaları

kapsamında pazarlama, örgütlenme gibi konular ihmal edilmiştir. Bu da tarımsal

üretimde verimliliği ve üretkenliği olumsuz etkilemektedir. Tarımsal yayım faaliyetleri

günün gerisinde kalmış metotlarla sürdürülmekte ve güncel teknolojinin çiftçiye

aktarımında yetersiz kalınmaktadır.

Tarımda üretici kitlesinin büyük bir çoğunluğunun teknoloji geliştirme

faaliyetine sermaye temin edemeyecek seviyede dar gelirli olması, kamu ve özel

sektörün teknoloji geliştirmede ağırlıklı olarak yer almasını zorunlu kılmaktadır.

Tarımda yeni teknolojilerin geliştirilmesi, yatırımların yapılması ve üretimi artırmak

için daha teknik ve gerçekçi çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bunun temini için

ise işletmelerin gerekli girdileri sağlamada yeterli sermayeye ihtiyacı vardır. Ayrıca

bölgede çiftçilerin büyük bir kısmının problemi olan sermaye yetersizliği bitkisel ve

295

hayvansal üretimi olumsuz etkilemektedir. Özellikle sermaye yetersizliği üretimde

girdilerin eksik kullanımına sebep olmaktadır. Bu da üretimi ve kaliteyi dolayısıyla

çiftçi gelirini direk olarak azaltmaktadır. Ayrıca geçim sıkıntıları gündeme

gelmektedir. Bu konuda en önemli husus, işlevlerinin kısıtlı olmasının da etkisiyle,

çiftçinin örgütlenmedeki eğiliminin düşük olmasıdır.

AB’ye uyum ve DTÖ Tarım Anlaşması kapsamında ortaya çıkan yeni ticaret

anlayışı içinde, piyasa şartlarına uygun esnek yapıda kuruluş ve organizasyonların

oluşturulması büyük önem arz etmektedir. Tarımsal üretici birliklerinin oluşturulması

ve geliştirilmesi kurumsal reform adımlarından biridir. Türkiye’de tarım sektöründe

çok çeşitli örgütler bulunmaktadır. Sektör içerisinde önemli bir büyüklüğe sahip

kooperatifler, ziraat odaları, dernekler belli çalışmaları yürütmektedirler. Ancak

AB’deki çiftçi örgütleri gibi, ürün grubu ve konu bazında ihtisaslaşmış üretici örgütleri

yetersizdir. Aynı zamanda örgütlenmedeki kurumsal eksiklikler dikkat çekmektedir.

En önemli tarımsal organizasyonlar kooperatiflerdir. Bölgede tarımsal birliklerin tüm

illere homojen olarak dağılmayışı, örgütlenmedeki eksiklik, tarımsal faaliyetlerin

günün gereklerine göre yapılmasını olumsuz yönde etkilemektedir. Mevcut örgütler,

günün koşullarına göre etkin olarak misyonlarını yerine getirmekte yetersiz

kalmaktadırlar.

296

Tablo 140. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Tarım Sektörü Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm Önerileri Analizi Matrisi


297


ir Düzeyinin

Düşüklüğü

Tarımla geçinen nüfusun fazlalığı

Kırsal alanda yaşayan işsiz

nüfusun çiftçi olarak tanımlanması

Tarımsal işletme arazilerinin

veraset yolu ile parçalanarak

küçülmesi

Üretim planlamasının

yapılmamasından dolayı yetersiz

veya fazla üretim

Tarımda istihdam edilen nüfusun

eğitim düşüklüğü nedeniyle

bilinçsiz çiftçilik yapması

Rekabet gücünün zayıf olması

Pazarlama problemlerinin fazla

olması

Mutlak tarım toprakları üzerinde

yanlış ve amaç dışı arazi

kullanımının artması

İşletmelerin sermaye yetersizliği

Tarımsal işletmelerin küçük, çok

parçalı, emek verimliliği düşük ve

sayılarının fazla olması

Üretimde kalite ve

standardizasyonun sağlanamaması

Tarım sanayi entegrasyonunun

zayıflığı ve pazarlama güçlükleri

*Üreticilerin organize olması (ürün

bazında üretici birlikleri, kooperatifler vb.)

ve Kooperatif ve birliklere tarımsal

desteklerde ilave katkı sağlanması

*İhtiyaçlar doğrultusunda yasal

düzenlemelerin zamanında yapılması

(Üretici Birlikleri Yasasına gerekli

ilavelerin yapılması ve mevcut

uygulamanın etkin kılınarak

desteklenmesi.)

*Tarım arazilerinin korunması ve

kullanılması konusunda ve miras

hukukunda gerekli yasal düzenlemenin

yapılması ve uygulanması, Arazi

toplulaştırılması çalışmalarına ağırlık

verilmesi

*Mutlak tarım alanı, sanayi alanı, yerleşim

alanını belirleyen toprak haritalarının

çıkarılması, kullanım amacının

değişmemesi için gerekli yasal

düzenlemelerin yapılması

*Tarımsal eğitim görmüş kesimi

desteklemek suretiyle üretimde

sürdürülebilirliğin sağlanması

*Tarım sanayi entegrasyonu ile sermaye

birikimi, gelir dağılımı, yerleşim düzeni,

istihdam, çevrenin korunması,

yoksulluğun azaltılması ve tarımın

sürdürülebilirliği açısından bölgesel

kalkınma politikalarının uygulanması

*Tarım ve tarımsal sanayide verimliliğin ve

ürün çeşitliliğinin pazarın isteği

doğrultusunda artırılması ile uluslararası

alanda rekabet üstünlüğü sağlanmalı

298


Girdi fiyatlarının yüksekliği

Girdi kullanımında dışa bağımlılık

Girdilerin tek elden temin edilmesini

sağlayacak örgütlenmenin güçlenmesi

Tarımsal girdilere yönelik desteklerin

güçlendirilmesi

Tarımsal işletmelerin ekonomik ölçekte

yapılandırılması ve uzun süreli

kredilendirilmesi

Gübre, ilaç, tohumluk, damızlık, yem,

mekanizasyon kullanımında ulusal

kaynakların kullanılmasına öncelik

verilmeli, tarıma bağlı sanayinin rekabet

gücünün artırılması için desteklenmesi

Toprak işlemeden hasada kadarki süreçte

verimi artırmaya yönelik faaliyetlere ağırlık

verilmesi

Girdi temininde araştırmacı, ıslahçı,

üretici, sanayici, dağıtıcı, kullanıcı

örgütlenmesinde güçlü bir yapının

oluşturulması

Gelir Düzeyinin

Düşüklüğü

Modern teknolojiden yeterince

faydalanamama

Araştırma ve eğitim kuruluşlarının faaliyet

ve tespitlerinin üreticiye iletimini

kolaylaştırıcı ve hızlandırıcı yapılanmaya

gidilmesi

Modern tarım tekniklerinin uygulayıcıya

benimsetilmesi

Teknoloji kullanımı konusunda eğitim ve

yayım çalışmalarının etkinleştirilmesi

299


Üreticilerin

yeterli ve etkin

örgütlenmemiş

olması

Birlikte çalışma alışkanlığının

olmaması /güvensizlik

Yanlış bilgilendirme veya bilgisizlik

nedeniyle oluşan korku

(vergilendirme korkusu).

Tarımın ticari faaliyet olarak

düşünülmemesi

Yönlendirici mevzuat

eksikliği/yetersizliği

Üreticilerin eğitim düzeyinin

düşüklüğü

Ortak davranış kültürünün zayıflığı

nedeniyle işbirliğinin her zaman

mümkün olmaması

Örgütlerin yeterli gelir kaynağının

bulunmaması

Kırsal toplumun pek çok hizmeti

devletten beklemesi ve bu nedenle

örgütlenme ihtiyacını

hissetmemesi

Örgütlenme ve kooperatifçiliğin iyi

algılanamaması

Üreticilerin teknik hizmet almasının

sağlanması

Üreticilerin ambalajlama ve pazarlamayı

ortaklaşa yapabileceği bir örgütlenme

yapısına kavuşturulması

Üretici Birlikleri modelinin hukuksal alt

yapısının gözden geçirilerek işlerlik

kazandırılması, Yönlendirici / zorlayıcı

mevzuatın oluşturulması

Örgütlenmiş üreticilerin ürünlerinin

pazarlanması konusunda avantaj

sağlanması. Örgütlenmiş üreticilere girdi

temininde desteklemelerin/teşviklerin

uygulanması

Örgütlerin üretici çıkarlarını korumak için

organizasyon yapılarının düzenlenmesi

yönünde hukuksal boşlukların giderilmesi

Kooperatif tüzüklerinde yer alan

kooperatif içi müteselsil kefaletin bireysel

kefalete dönüştürülmesi

Üretici örgütlerinin güçlendirilmesi, kamu

tarafından yapılan bir kısım görevlerin

üretici organizasyonlarına devredilerek

mali destek sağlanması,

Mali yapının oluşturulmasında kredi

olanaklarının geliştirilmesi ve uzun vadeye

yayılması

Örgütlenme konusunda eğitim ve yayım

çalışmalarına ağırlık verilerek öneminin

anlatılması

Eğitim alan üreticilerin belgelendirilerek,

belge sahiplerinin mali yönden

desteklenmesi

300

5.1.3.1. Bitkisel Üretim Sektörü

Ülkemizde etkin bir üretim planlaması ve yönlendirmesinin bulunmayışından

kaynaklanan problemler bazı yıllar üretim fazlası bazı yıllarda da üretim eksikliğine

neden olmaktadır. Arazilerin miras yoluyla bölünmesi üretim alanlarını küçültmekte

bu da verimliliği olumsuz yönde etkilemektedir. Sebze ve meyve üretiminin küçük ve

dağınık birimlerde gerçekleşmesi nedeniyle finansman sıkıntısı içerisinde olan

üreticiler yeni teknolojilerden yararlanamamaktadır.

Üreticiler girdilerin yüksekliği ve ürün fiyatlarının düşüklüğü nedeniyle kaliteli

ve standartlara uygun üretime yönelememekte ve biyolojik üretim metotlarını

kullanamamaktadır. Bu da pazara yönelik üretim yapılmasını olumsuz yönde

etkilemektedir. Üretimde gübre ve zirai ilaçların bilinçsiz kullanımı ihracatımızı

olumsuz etkilemektedir. Uluslararası standartlara ve tüketici tercihlerine uygun üretim

yapılmaması, rekabette zorlanmaya neden olmaktadır. Özellikle meyvecilikle ilgili

tarımsal sanayi işletmeleri yetersizdir.

Örgütlenme bilincinin zayıf olmasından dolayı üretici birlikleri kurulamamıştır.

Ürün bazında üretici birliklerinin olmayışı, üretimden pazarlamaya kadar kesintisiz bir

organik bağın temini noktasında mevcut sorunların devam etmesine sebep

olmaktadır.

Fidan üretimi yapan büyük kapasiteli özel sektör ya da kamu kuruluşunun

olmaması önemli bir eksikliktir.

Üreticilerde bölgesel düzeyde ve ürünler bazında örgütlenme eksikliği,

ürünlerin pazarlanması sırasında çiftçilerin muhatap (alıcı) bulamaması ve dolayısıyla

sürekliliğin sağlanamaması, çiftçilerimizin az da olsa pazar sorunu olmayan ürünlere

doğru yönelmesi monokültür tarım yapılması sonucunu doğurmaktadır.

301

Bitkisel Üretim Kapsamındaki Başlıca Problemler;

Soğuk hava depolarının yetersizliği ve depolamadaki iptidai uygulamalar,

Antep fıstığı,nar, biber, mısır, zeytin, üzüm, pamuk gibi ürünlerde tasnif ve

paketleme tesislerinin eksikliği,

Gübreleme konusunda toprak tahliline dayanmayan yetersiz ve hatalı gübre

kullanımı,

Üniversite-Araştırma Enstitüsü-Tarım İl Müdürlüğü üçgeninde, yerinde ve

yeterli bilgi alışverişinin sağlanamaması neticesinde yeni çeşit ve üretim

tekniklerinin çiftçiye ulaştırılamaması ya da yaygınlaştırılamaması,

Sulama tekniklerindeki yanlışlık sebebiyle erozyon sorunu,

Sertifikalı tohumluk kullanımının yaygın olmayışı,

Tohum temininde karşılaşılan güçlükler, dolayısıyla rasgele tohumluk teminiyle

beraber hastalık ve zararlıların temiz alanlara bulaşması,

Tarıma elverişli arazilerin sanayileşme, iskân ve diğer sebepler yüzünden

tarım dışı ve parçalı kullanımı,

Bölgede yerel çeşitlerin muhafaza edilememesi, ıslahı ve yaygınlaştırılması

için hiçbir çalışmanın yapılmaması,

Tarım alanlarının, bölgenin su kaynağı yönünden çok zengin olmasına rağmen

tamamının sulanamaması şeklinde sıralanabilir.

302

Tablo 141. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Bitkisel Üretim Sektörünün Problemleri,

Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm Önerileri Analizi Matrisi


Bitkisel üretimde

sürdürülebilirliğin

sağlanamaması

Üretim planlamasının olmaması

Fiyat istikrarsızlığı

Örgütlenme bilincinin zayıf olması

Bölgesel üretim planlaması

yapılması

Tavan ve taban fiyatlarının

belirlenmesi

Ürün bazında üretici birlikleri

kurulmasına kolaylıklar

sağlanması

Üretim alanlarının küçük ve dağınık

oluşu

Ekolojik bölgelere göre ekonomik

arazi büyüklükleri tespit

edilemediğinden tarla tarımında

marjinal alanlarda kalitesiz

tohumluk kullanılarak üretim

yapılmaya çalışılması

Yasal düzenlemelerle tarımsal

üretim alanlarının

parçalanmasının önüne

geçilmesi

Arazi toplulaştırılması

çalışmalarına ağırlık verilmesi

Arazi birleştirilmesi yoluyla

işletme büyüklüklerinin

artırılması

Küçük işletmelerin üretime

yönelik birlikte hareket etmesi

Bölgesel ve ekolojik üretim

desenlerinin belirlenmesi,

kalite ve sürdürülebilirliğin ön

planda olması, sevk ve

idarenin birlikler aracılığı ile

sözleşmeli tarım modeli ile

sağlanması

303

Pazar garantisinin sağlanamaması

Güçlü pazarlama

organizasyonlarının olmaması ve

dış pazarların istediği kalitede ve

zamanında ürün temin edilememesi

Üretim planlaması ile önceden

fiyatların öğrenilebileceği

pazar bilgi sisteminin

kurulması

Sözleşmeli üretim modelinin


Üretimin pazar istekleri

dikkate alınarak geliştirilmesi

304

Kalıntı sorunu

Kontrolsüz kimyasal kullanımı

Pestisit kullanımı konusunda

çiftçilerin bilinçlendirilmesi

Zirai mücadele ilaçlarının

ruhsat ve satış işlemlerinin

daha sağlıklı bir sisteme

kavuşturulması

İyi Tarım Uygulamaları ile

üretim için gerekli önlemlerin

alınması

Tarımsal danışmanlık

sisteminin üretime entegre

edilmesi

Akredite analiz

laboratuarlarının


Denetim hizmetlerinin pazara

çıkış noktalarında

etkinleştirilmesi ve caydırıcı

cezalarla güçlendirilmesi

Zararlıların kontrolünün çoklu

disiplini araştırma programı ve

entegre ürün yönetimi (ICM),

entegre zararlı yönetimi (IPM)

ile sağlanmalı

305

Kârlılığın

düşüklüğü

Kültürel ortamların (sera vb.)

yatırım maliyetinin yüksekliği

Çiftçilerin ürünlerini hemen satma

eğiliminde olmaları

Bitkisel üretimde yeterli altyapı ve

organizasyon kurulmadığından

üretim kayıplarının fazla olması

Üretimin büyük ölçüde doğa

koşullarına bağımlılığı ve planlı

üretimin olmaması

Bitkisel ürünlerin çabuk bozulma

eğiliminde olmaları ve

muhafazadaki yetersizlikler

Kaliteli ve ucuz materyal

kullanımı için AR-GE

çalışmaları yapılarak bölgede

ihtiyaca cevap verebilecek

yeni yapım tekniklerinin

geliştirilmesi

Lisanslı depoculuk ve ürün

borsalarının yaygınlaştırılması

Bitki, çevre ve insan sağlığını

da gözeten bölgesel üretim

planlamasının yapılması

Pazarın istediği standartta

üretimin teşviki ve sürekliliğin

sağlanması

Girdi maliyetlerinin (özellikle

seralarda) yüksekliği ve çoğaltım

materyallerinde dışa bağımlılık

Girdilerin tek elden temin

edilmesini sağlayacak

örgütlenmenin güçlenmesi

Tarımsal girdilere yönelik

desteklerin güçlendirilmesi

Sera üretimi yapılan alanlarda

üreticilerin desteklenmesi

Tohumlukların ithalat yoluyla

temini

Çeşit Koruma Kanunu ile ıslah

çalışmalarının teşviki

Tarımsal araştırma projesi

kaynaklarının artırılması,

bölgeye uygun çeşitlerin

geliştirilmesi ve bu konuda

kamu-özel sektör işbirliğinin

desteklenmesi

306

Alışkanlıklara bağımlılık sebebiyle

modern teknolojilerin avantajını

değerlendirmede yetersizlik

Yeni teknolojilerin pahalı olması

nedeniyle tarımsal mekanizasyon

kullanımının yetersizliği

İşletmelerin küçük ölçekli

olmasının modern teknoloji

kullanımını engellemesi

Yayım yoluyla üreticilere yeni

teknolojilerin tanıtılması

Teknoloji kullanımına

özendirici destek verilmesi

Katma değeri yüksek işlenmiş ürün

üretim ve pazarlama olanaklarının

darlığı

Tarımsal sanayi projelerinin

hayata geçirilmesi

Bölgenin güçlü

olduğu bazı

ürünlerin (tütün

vb.) üretim

alanlarının

azalması

Kota vb. yasal zorunluluklar

Gümrük vergilerinin düşürülmesi

ile ithalatın önünün açılması

Alternatif ürünlerin

desteklenmesi

Pazarda rağbet gören yeni

çeşitlerin üretime

kazandırılması

Vergilendirmenin üreticiyi

mağdur etmeyecek şekilde

yapılması

307

Meyvecilikte

kârlılığın

düşüklüğü

Kalitesiz üretim

Dış pazar taleplerine uygun

üretimin olmayışı

Pazarlama standartlarının (modern

tasnif, ambalaj, depo, nakliye)

yetersizliği

Meyve işleme sanayinin yetersizliği

Meyvecilikte kapama bahçe yerine

dağınık ve sınır ağacı şeklinde

üretimin yaygın olması

Araştırma sonuçlarının üreticilere

gerektiği gibi hızlı bir şekilde

ulaştırılamaması

Sanayiye yönelik çeşitlerin

üretilememesi, çok yıllık ürünlerde

sözleşmeli üretim modelinin

uygulanamaması ve standart

üretimin kısıtlı olması

Piyasa araştırmaları sisteminin tam

oturmamış olması nedeniyle

ihtiyaçlar doğrultusunda yön verici

güvenilir bilgiler temin

edilememektedir

Bodur ve yarı bodur sertifikalı

fidanlarla meyve bahçelerinin

tesis edilmesi

Uygun sulama tekniklerinin

kullanılmasının sağlanması

Entegre mücadelenin


Pazarda rağbet gören yeni

çeşitlerin üretime kazandırılması

Katma değeri artırıcı işleme

sanayinin bölgede


Tasnif, ambalaj, depo gibi

tesislerinin modernizasyonu

İhracatçı birlikleri ile birlikte ürün

gruplarına göre piyasa

araştırmaları alt yapısı

sağlanmalıdır

308

Bölgedeki yağlı

tohumlu bitkilerin

ekilişinin azlığı

Üretimin geleneksel olarak

yapılması

Karlılığın düşüklüğü

Pazarlama problemleri

Yağlı tohumlu bitkilerde üretimin

artırılmasının desteklemeler

suretiyle teşvik edilmesi

Diğer ürünlerle arasında

fiyatlandırma yönünden

dengenin sağlanması

Yağ bitkileri üretiminin

artırılmasında üretici birlikleri ve

kooperatifleri ve ham yağ

tesislerinin kurulmasının

özendirilmesi

Sözleşmeli üretimin teşvik

edilmesi

5.1.3.2. Hayvansal Üretim Sektörü

2002 yılındaki Dünya nüfusunun yaklaşık % 1’inin; AB(15) nüfusunun yaklaşık

% 18,5’inin yaşadığı ülkemizde, hayvan varlığı bakımından Türkiye, AB ve Dünya ile

karşılaştırıldığında:

Dünya’daki koyun mevcudunun % 2,4’ü, keçi mevcudunun % 0,9’u, sığır

mevcudunun % 0,7’si, kanatlı hayvan mevcudunun % 1,4’ü ve toplam arı

kovanlarının ise % 6,9’u ülkemizde bulunmaktadır. Türkiye hayvan sayıları

bakımından AB içerisinde önemli bir yere sahiptir. Arı varlığı bakımından Dünya’da 2.

sırada bulunan ülkemiz, üretim bakımından 4. sırada olup, Dünya’da mevcut ballı

bitki türlerinin ¾’üne sahiptir. Bal, balmumu, koyun derisi, yapağı gibi hayvansal

ürünlerin dışındaki ürünlerde üretimimiz Dünya ve AB’ne göre oldukça düşük

düzeydedir. Dünya bal ve balmumu üretiminde Türkiye’nin payı % 5,8 gibi yüksek bir

düzeydedir. Hayvansal ürünler üretiminde Türkiye ile AB’yi kıyasladığımızda;

Türkiye’deki balmumu üretiminin AB’deki üretimin % 95’inden, balda % 65’inden, ipek

kozasında ise % 50’sinden fazla olduğunu görmekteyiz.

309

Ülkemizde olduğu gibi Güneydoğu Bölgesinde de mevcut hayvancılık

işletmelerinin büyük çoğunluğu ekonomik işletmecilikten uzak orta ölçekli veya küçük

aile işletmeciliği tarzındadır. Bu işletmelerde daha yüksek verim için uygun çevre

sağlamak yerine, mevcut koşullara uyum göstermek söz konusudur. Verim kontrolleri

ve kayıt işlemleri genelde yapılmadığından ıslah faaliyetleri ve üretim planlamaları

yapılamamaktadır. Ayrıca bu işletmeler yeterli alet ve ekipmana da sahip değildirler.

Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren devam eden ıslah çalışmalarına rağmen kültür

ırkı hayvanların oranının hala düşük seviyede olması ve sayılarının 1980–2002 yılları

arasında önemli miktarda azalması bu sektördeki problemlerin gözardı edilemeyecek

bir düzeyde olduğunun bir göstergesidir. Suni tohumlama çalışmalarında ırk

özellikleri dikkate alınmadan yapılan tohumlamalar ile yerli ırkların özellikleri

kaybolma tehlikesi ile karşı karşıyadır.

Hayvancılık için büyük bir potansiyele ve iklim yapısına sahip olan ülkemizde

üreticiler, yıllardan beri süregelen alışkanlıkları gereği, kendi kendine yeterliliği

benimseyen kapalı sistem bir üretim modeli içerisinde, hayvansal ürün ihtiyacını

karşılama çabası içinde olmuşlardır. Ayrıca kültür ırklarının yerli ırklarla açtırılması

sonucu meydana gelen kayıplar hayvancılığı olumsuz yönde etkilemektedir.

Küçük ölçekli aile işletmelerinin büyük bir bölümünde hayvan barınakları ilkel

(alçak, basık, havalandırması yetersiz vb.) şartlardadır. Bu barınaklarda barındırılan

hayvanlarda, verimi olumsuz yönde etkileyen kronik solunum sistemi, sindirim

sistemi, üreme sistemi hastalıkları ile meme yangısı ve çeşitli enfeksiyonlara sıkça

rastlanmaktadır. Ayrıca yetiştiricilerin bilinçsizliği nedeniyle besi hayvanlarının uygun

olmayan bir zamanda kesime sevk edilmesi hem üretim maliyetini arttırmakta, hem

de et kalitesini düşürmektedir.

Hayvancılık sektöründe genel ekonomik yapıya bağlı olarak, yapı, üretim,

pazarlama, destekleme, işletme kredileri ve tüketim alanlarında problemler

yaşanmaktadır.

Bölgede tarımsal üretimin yoğunluğunu , bitkisel üretim oluşturmaktadır.

Tarımsal işletmelerde genel olarak hayvan sayısı azdır.

310

Hayvansal ürünlerin pazarlanmasında sorunlarla karşılaşılmaktadır. Ürünlerin

pazarlanmasında karşılaşılan sorunların aşılmasında gerekli örgütlenmeler zayıftır ve

ürün pazarlama koşulları yeterince desteklenmemektedir. İşletme kredileri

kullanılabilirlikten uzaktır. Üretim ve sanayi entegrasyonunun sağlanmasında

problemler vardır. Pazarlamadaki aracı sayısının azaltılması ve üretici-tüketici

dengesinin korunması gerekmektedir.

Mera yönetimindeki aksaklıklar ve ıslah çalışmalarının tamamlanabilmesi için

gerekli olan kadastro işlemlerinin tamamlanmamış olması, meraların küçük ve parçalı

olması, meraların ekolojik çevre ve bölge şartlarına uygun biçimde otlatma

kapasiteleri ve dönemlerinin belirlenmemesi, meralarda bozulmayı azaltacak; verimi

artıracak, gübreleme, yapay tohumlama, aşılama, münavebeli otlatma, karıklama,

hendekleme ve teraslama gibi kültürel ve teknik tedbirler alınamaması , mera

konusunda çiftçilerin duyarlılığının gelişmemiş olması, ıslah çalışmalarında katılım

göstermemesi vb.

Arıcılık sektöründe ana arı temini, gezginci arıcılık, arı hastalıkları ve ürün

pazarlaması konularındaki problemlere önlem alınamamaktadır.Arıcılıklı nektar

bakımından yüksek , kültüre alınmış yem bitkileri ekimini yaygınlaştırılarak

benimsetilmesinin sağlanması.

Hayvansal ürünlerin yeterli hijyenik şartlarda imalatının sağlanamaması, hem

sağlıklı gıda üretimi, hem de tüketicinin korunması açısından problemler

oluşturmaktadır

311

Tablo 142. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Hayvansal Üretim Sektörünün Problemleri,


Problemler Problemin Nedenleri / Kısıtlar

Çözüm Önerileri

Kârlılığın

düşüklüğü

Hayvancılık işletmelerinin küçük

ölçekli ve dağınık oluşu

Hayvancılık işletme ölçeklerinin

büyütülmesinin teşviki, birlik,

kooperatif vb birlikteliklerin ve

entegre tesislerin kurulmasının

teşvik edilmesi

Teşvik ve desteklerde belirli bir

işletme büyüklüğünün gözetilmesi

Düzenli işletme kayıtlarının

tutulması

Modern süt ve et işleme tesislerinin

kurulması

Üretim ve sanayi entegrasyonunun

sağlanamamış olması

Hayvancılığın aile ihtiyacını

karşılamaya yönelik düzeyde ve

ikinci planda yapılması

Esas faaliyet olarak hayvancılık

yapan işletmelerin desteklenmesi

Kaliteli üretim yapan işletmelerin

ayrıca desteklenmesi

Yem bitkileri üretiminin yetersizliği

Yem bitkileri üretiminin

desteklenmesine devam edilmesi

Doğal mera varlığının yetersiz

olması ve mevcut meraları genelde

zayıf bir yapıya sahip olması

Mera amenajmanı ve ıslah

programında çiftçi duyarlılığının ve

katılımının arttırılmasına yönelik

çalışmalar yapılması

312

Hayvan

varlığındaki

düşüş

Fiyat istikrarsızlığı

Maliyetlerin yüksek olması

Damızlık hayvanların kasaplık

olarak kesimi

Hayvan borsasının kurulması

Üretici birliklerinin teşvik edilmesi

Damızlık üretiminin desteklenmesi

Üretim ve verim

düşüklüğü

Düşük verimli ırkların kullanılması

Islah çalışmalarındaki yetersizlik

Bakım ve besleme konusundaki

yetersizlik

Üretimin belli dönemlerde

yoğunlaşması

Kültür ırkı sayısının artırılması

Islah ve suni tohumlama

çalışmalarına ağırlık verilmesi

Eğitim ve yayım faaliyetlerinin

artırılması

Bakım, besleme

ve uygun

barınak

yetersizliği

Yem bitkileri üretiminin yetersizliği

Meraların yetersizliği

Üreticilerin bilgi eksikliği

Sağım hijyeni ve bulaşıcı

hastalıklar

Barınakların iyileştirilmesi için

çalışmalar yapılması

Yem bitkileri teşviklerinin

sürdürülmesi

Eğitim, yayım ve hastalıklarla

mücadele faaliyetlerinin artırılması

Meraların korunması ve ıslahı

313

Gıda güvenliği

yetersizliği

Sütün uygun olmayan yollarla

toplanması ve nakli

Düşük kalite ve sütteki bakteri

sayısının kabul edilebilir oranların

çok üstünde olması

Bakım besleme, sağım hijyeni,

sağlıklı süt nakli ve muhafazası gibi

konularda eğitim çalışmalarına

ağırlık verilmesi

Sokak sütçülüğünün önüne

geçilmesi

Hayvancılık ve süt işleme

tesislerinin modernize edilmesi

5.1.3.3. Su Ürünleri Sektörü

Toplum sağlığı ve dengeli beslenme su ürünlerini önemli kılmaktadır. Bu da

sahip olduğumuz potansiyel nedeniyle ülkemizi şanslı duruma getirmiştir. Türkiye’nin

sahip olduğu iklim ve su koşulları çeşitli su canlılarının yetiştiriciliğine elverişli

olduğundan su kültürü önemli ekonomik girdi sağlayan uğraşı haline gelmiştir.

Kültür Balıkçılığı

Kültür balıkçılığı tesislerinin kullandıkları balık yemleri, hayvan yemi imal eden

fabrikalarca üretilmekte ve bu üretimde kalite standardına ulaşılamamaktadır.

Özellikle yem muhteviyatı içinde yer alan balık unu vb. hammaddeler ithal

edildiğinden ya fiyat istikrarı oluşamamakta ya da fiyat rekabeti oluşturmak için yem

kalitesinden ödün verilmektedir. Ülkemizde belli dönemlerde yaşanan ekonomik

krizlerde, yem fiyatlarının yükselmesi karşısında balık fiyatları düşük kalmakta, bu da

karlılığı büyük oranda düşürmekte, hatta yok etmektedir.

Su ürünleri işletmeleri kuruluş aşamasında ve daha sonraki yıllarda yer ve su

kiralamalarında çok yoğun bürokrasi içinde tıkanmaktadır. Bir işletmenin kuruluşu ve

ruhsatlandırılması aşamasında ilgisine göre 15 ayrı kurumdan (Milli Emlak, Orman,

Sağlık, Çevre, Karayolları, Köy Hizmetleri, DDY, DSİ, Bayındırlık Bakanlığı, Belediye,

Kültür, Tabiat ve Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu, Turizm Bakanlığı, Denizcilik

Müsteşarlığı, T.K.B.) kısa sürede izin almada problemler yaşanmaktadır.

314

Su ürünleri üretimi için potansiyel su kaynaklarının çoğunun, debi tespiti,

limnolojik etütleri (fiziksel ve kimyasal analizler) yapılmamıştır. Orman Bakanlığının

milli parklarda yetiştiricilik konusunda Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile işbirliği

yapmaması, Çevre Bakanlığının 1997 yılından itibaren su ürünleri yatırımlarında ÇED

ön araştırma raporu istemesi; Kültür Bakanlığının Kültür ve Tabiat Varlıklarını

Koruma Yüksek Kurulunun 20.09.1999 tarihindeki yeni düzenlemesinde alınan

kararlar ve şu anda geçerli olan 627 nolu ilke kararları balıkçılığı ve su ürünleri

yetiştiriciliğini olumsuz etkilemektedir.

Avcılık

Baraj ve kara avcılığının avlanma mevsimi dışında olan dönemlerde de kaçak

olarak yapılması söz konusu türlerin azalmasına neden olmaktadır.

Bitkisel ve hayvansal üretim için yapılan destekleme ve teşvikler, su ürünleri

için yeterince yapılmamaktadır.

Üretimden yeterli payı alabilmemiz için, avcılık sektörümüz teşvik ve uygun

faizli kredilerle desteklenerek geliştirilmesi sağlanabilir.

Barajlarda ani su çekilmeleri sebebiyle, özellikle üreme dönemlerinde balık

yavrularının ve yumurtalarının toplu ölümleri meydana gelmektedir.

Barajlarda bazı balık türlerinin yaşamlarını devam ettirebilmeleri için gerekli

tedbirler (balık merdivenleri gibi) alınmamıştır.

Evsel, endüstriyel, tarımsal ve tıbbi atıklardan dolayı su kaynaklarında kirlilik

meydana gelmektedir.

.

315

Tablo 143. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Su Ürünleri Alt Sektörünün Problemleri,



Yatırım ve işletme

maliyetinin yüksekliği

ve kârlılığın düşük

oluşu

Yem hammaddelerinin ithal

edilmesi

Yemlerde kalite standardına

ulaşılamaması

Kültür balıkçılığı tesislerinin

kuruluşu için gerekli bürokratik

işlemlerin fazlalığı

Balık yemi üretim tesislerinin

kurulmasının desteklenmesi

Bürokratik işlemlerin

azaltılarak yatırımcıların

teşviki

Kooperatif

faaliyetlerinin sınırlı

düzeyde olması

Kooperatiflerin belge düzenleme

dışında herhangi bir faaliyette

bulunmamaları

Örgütlenme bilincinin yeterince

gelişmemiş olması

Kooperatiflerin güçlenerek su

ürünlerinin satışı, av araç ve

gereçlerinin temini gibi

konularda daha etkili olmaları

sağlanmalıdır.

Örgütlenmenin teşvik

edilmesi

Denetimlerin yetersiz

olması

Gerekli teknolojik ve kişisel

güvenlik imkanlarının kısıtlı olması

Su ürünleri denetçilerine

gerekli alet, ekipman,

teknolojik imkanlar vb.

ihtiyaçların temin edilmesi

5.1.4. Gıda Güvencesi ve Gıda Güvenliği Problemleri

Gıda güvencesi, her insanın sağlıklı yaşayabilmesi ve faaliyetlerini

sürdürebilmesi için her zaman yeterli ve dengeli gıdaya erişme hakkıdır. Gıda

güvencesinin temel dayanağı gıdanın bulunabilirliği ve elde edilmesi, diğer bir deyişle

satın alınabilirliğidir. Tüm insanların kesintisiz ve yeterli, güvenli ve besleyici gıdalara

fiziksel ve ekonomik olarak erişiminin sağlanması, gıda güvencesinin sağlanmasıdır.

316

Gıda güvencesinin sağlanmasında belirlenmiş 4 koşul şunlardır: Yeterli gıda

arzı sunma ya da elde etme; yıldan yıla, mevsimden mevsime arzda dalgalanma ya

da eksikliğin olmaması; erişilebilirlik ya da satın alınabilirlik; kaliteli ve güvenli gıda.

Gıda güvencesizliğinin temel nedenleri; kurumsal ve teknik kısıtların yanı sıra

politikaların sık sık değişmesinin yol açtığı tarımda düşük verimlilik; yıldan yıla ve

dönemsel arz dalgalanmaları; tarım dışı iş olanaklarının azlığının veya yokluğunun

yol açtığı düşük ve belirsiz gelir olarak sıralanabilir. Bu nedenler birbiriyle bağlantılı

olduğu için çözümü de zorlaşmaktadır.

Bölgesel olarak tarımsal üretime bakıldığında yeterli gıda üretiminden söz

etmek mümkündür. Ancak kalite ve çeşit konusunda sorunlarla karşılaşılmaktadır.

Islahçıların, raf ömrü uzun, albenisi yüksek ürünlere yönelmesi, üretici, komisyoncu

ve pazarcıyı memnun ederken, kaybedilen tattan dolayı tüketicinin

memnuniyetsizliğini beraberinde getirmektedir. Üretici odaklı üretimden, tüketici

odaklı üretime geçilmelidir. Tat ve kalite konusu üretimde kimyasal kullanımından

çok, çeşitle ilgili bir konudur.

Gıda güvenliği konusunda ilk karşılaşılan problem beslenme ilkeleri ile sağlık

konusunda tüketicinin bilgi yetersizliğidir. Buna tüketicinin alım gücünün düşüklüğü

de eklendiğinde bölgemizde, bilgi eksikliği ve ekonomik nedenlerle düşük kaliteli

gıdalara yönelim devam etmektedir. Bunun sonucunda, yasalar çerçevesinde güvenli

gıda üreten firmalar haksız rekabete maruz kalmakta ve gıda güvenliğini

önemsemeyen çoğunlukla kayıt dışı işletmeler ise sürdürülen taleple adeta teşvik

edilmektedirler.

“Bakanlık Üretim İzni” alınmadan sağlıksız ve ruhsatsız üretim alışkanlığının

devam etmesi, bölge genelinde gıda güvenliği ile ilgili problemlerin devam etmesine

sebep olmaktadır.

Bunlarla birlikte, genel anlamda, gıda üretim, dağıtım, satış ve tüketim

sürecinde hijyenik şartlara uyulması konusunda gelişmiş ülkelerdeki standartlar

seviyesine ulaşılamamıştır. Bu sorunun giderilmesi için gerekli olan tüketicinin

317

bilinçlendirilmesi konusunda sivil toplum örgütleri ve üniversitelerle hızlı iletişim

sağlanamamaktadır.

İllerde mevcut işletme sayılarına nispetle, denetim hizmetlerini yürüten Tarım

ve Köyişleri Bakanlığı taşra teşkilatında mevcut eğitimli eleman sayısı, denetimlerin

etkin bir şekilde sürdürülebilmesini sağlayacak düzeyde değildir.

Tablo 144. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Gıda Güvencesi ve Gıda Güvenliği

Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar) ve Çözüm Önerileri Analizi Matrisi


Kalite ve çeşit

konusunda tüketici

memnuniyetsizliği

Özellikle son yıllarda

ıslahçıların, raf ömrü uzun,

albenisi yüksek ürünlere

yönelmesi, üretici,

komisyoncu ve pazarcıyı

memnun ederken, kaybedilen

tattan dolayı tüketicinin

memnuniyetsizliğini

beraberinde getirmektedir.

Üretici odaklı üretimden, tüketici

odaklı üretime geçilmelidir.

Tat ve kalite konusunun üretimde

kimyasal kullanımından çok, çeşitle

ilgili bir konu olduğu benimsetilmeli,

bu konuda bilgi kirliliği önlenmeli ve

doğru zeminde tartışmaya açılmalı

318

Sağlıklı gıda üretim

konusunda yaşanan

zaafiyetler

Bakanlık üretim izni

alınmadan sağlıksız ve

ruhsatsız üretim

alışkanlığının devam etmesi

Gıda üretim, satış ve dağıtım

sürecinde hijyenik şartlara

uyulmaması

Güvenli gıda üreten firmaların

piyasada haksız rekabete

maruz kalması

Denetim elemanlarının

işletme sayılarına nispetle

yetersizliği

Yasal boşluklar

Gıda üretim işletmelerinin gıda

siciline kaydolması ve üretim izinli

işletmeler haline getirilmesi,

Tüketicinin gıda ile ilgili hukuki

hakları hakkında bilinçlendirilmesi

Gıda işletmelerinde çalışan

personelin eğitilmesi

Kontrol ve denetim hizmetlerinin

daha etkin bir şekilde

sürdürülebilmesi için kurumsal

yapının ve personel sayısının yeterli

düzeyde tutulması

Mevcut elemanların hizmet içi eğitim

düzeyinin yüksek tutulması

İzinsiz üretim yapan işletmelere

verilecek cezaların caydırıcı düzeyde

uygulanması

Gıda üretiminde ekonomik kayıpların

en aza düşürülmesi ile ilgili projelerin

Üniversiteler ve araştırma kuruluşları

ile birlikte yapılması

319

5179 Sayılı Gıda Kanununun

uygulanabilmesi için gerekli

altyapının oluşturulması

Türk Gıda Kodeksi çerçevesinde

tebliği yayınlanmamış ürünlerin

tebliğlerinin en kısa sürede

çıkarılması

Gıda ambalajlarının üzerinde bulunan

etiket bilgilerinin, ambalaj boyutu ile

yazı boyutu arasında orantının

sağlanması, Gıda Kodeksi Etiketleme

Tebliğine uygun olmasının

sağlanması

Akredite gıda laboratuar sayılarının

artırılması

Gıda ihtisas mahkemelerinin

oluşturulması,

Pazar yerlerinin denetimlerine açıklık

getirilmesi, kapalı sabit semt pazar

alanları tahsisatının imara işlenmesi

320

Sağlıklı gıda tüketimi

konusunda yaşanan

zaafiyetler

Gıda güvenliği ve beslenme

ilkeleri ile ilgili tüketici

bilincinin yetersizliği

Tüketicinin alım gücü ve

eğitim seviyesinin

düşüklüğü sebebiyle düşük

fiyatlı ve kalitesiz gıdalara

yönelimi

Mevcut işletmelerin

teknoloji ve sağlık koşulları

bakımından yeterli düzeyde

olmaması

İşletmelerin küçük olması

İşletme ve yatırım

maliyetlerinin yüksekliği

Geleneksel ve bilinçsiz

üretim yapılması

Tüketicinin gıda güvenliği ve

beslenme ilkeleri konusunda

bilgilendirilmesi

Tüketicinin gıda kaynaklı

hastalıklar/zehirlenmeler/gıda

alerjileri konusunda

bilinçlendirilmesi amacıyla ulusal

basın kanalıyla gerekli duyuruların

yapılması

Sivil toplum örgütleri ve

üniversitelerle hızlı iletişimin

sağlanması

Tüketicinin ulusal düzeyde gıda

ambalaj bilgileri ve fiziksel

özellikleri konusunda yeterince

bilgilendirilmesi

Satış yerlerinin, gıda satışı ile ilgili

teknik ve hijyenik şartları yerine

getirmesi için işletme ve satış

yerleri bazında sürekli eğitim

çalışmalarının yapılması,

Gıda tüketimi ve beslenme

araştırmalarının yapılması

İşletme yatırımlarının

desteklenmesi

Sorumlu yöneticilerin , teknik

personellerin etkinliğinin artırılması

321

5.1.5. Pazarlama Problemleri

Yaş meyve ve sebzenin çabuk bozulabilir ürünler olması, ihracatında bazı

zorluklarıda beraberinde getirmektedir. Ürünlerin ihracatında alt yapı eksiklikleri

mevcuttur. Özellikle hasat sonrası ürünlerin muhafazası, paketleme tesislerinin ve

soğuk hava depolarının yetersizliği kayıplara yol açmaktadır.

Ülkemizdeki tarımsal işletmelerin küçük oluşu, girdi, finansman ve teknoloji

kullanımının yetersizliğini de beraberinde getirmektedir. Küçük işletmeler ürünlerini

değeri fiyatına pazarlayamazken, aracı kademeleri artmakta ve bu durum da fiyat

oluşumunu tüketici aleyhine etkilemektedir.

Ürünlerin pazarlanmasında örgütlenme çok zayıftır. Ürün değerlendirilmesi

yönünden, özellikle örtü altı boardlarının devreye sokulması için yeni yasalara

gereksinim duyulmaktadır. Üretici birlikleri vasıtasıyla kurulacak ve fiyatın üreticinin

gözünün önünde oluşacağı mezat sisteminin işlerlik kazanması sağlanmalıdır. Yaş

meyve ve sebzenin çabuk bozulabilir olması yanısıra, tüketici taleplerinin işlenmiş

ürünlere kayması ve bu ürünlerin katma değerinin yüksek olması, tarımsal sanayinin

hızla gelişmesini zorunlu kılmaktadır.

Mezatların yetersiz oluşu, büyük oranda iç piyasa taleplerini karşılaması,

ihracat açısından büyük bir mezatın bulunmayışı diğer ülkelerle olan rekabette

gücümüzü zayıflatmaktadır. Üretilen üründen daha yüksek kazanç elde edilmesi, fiyat

istikrarının sağlanması, alım satımların organize edilmesi ve kalite kontrollerinin

yapılması için büyük bir organizasyona ihtiyaç vardır.

Hava yolu ile yapılan taşımacılıkta nakliye bedelinin çok yüksek oluşu,

üreticileri tır taşımacılığına yöneltmiştir. Ancak kara yolu taşımacılığının süresinin

uzun olması ve tırlarda teknolojinin yetersiz oluşu kalite ve zaman kaybına neden

olmaktadır.

Pek çok üründe, mevcut depolama kapasitesinin yetersizliği nedeniyle hasat

mevsiminde pazara ihtiyaçtan fazla arz durumuyla karşılaşılmaktadır. Bölgedeki

322

birçok ilde hayvansal ürünlerin pazarlanmasında soğuk zincirin yetersiz oluşu, kalite

düşüşüne neden olmaktadır.

Tarıma dayalı sanayi tesislerinin yetersizliği dolayısıyla hammaddeler mamule

dönüşememekte ve katma değer kaybı oluşmaktadır.

Avrupa’nın talep ettiği normlarda birçok ürünün bölgenin ekolojisinde yetişme

imkânı olmasına rağmen, üretimde ve ihracatta organizasyonun olmaması nedeni ile

ihracat talepleri her zaman karşılanamamaktadır. Bu taleplerin karşılanamamasında,

toplu arazi bulma güçlüğü etkin olmaktadır. Çünkü ayrı ünitelerde yapılan üretimden

dolayı maliyet yükselmekte ve kalite standardı düşmektedir.

Tarımsal ürünlerden yüksek kazanç elde edilmesi, fiyat istikrarının sağlanması,

alım satımlarının organize edilmesi ve ürünlerin kalite kontrollerin yapılarak

pazarlanması için, bölgede uluslararası mezatlara ihtiyaç vardır.

Son zamanlarda ülkemizden ihraç edilen ürünlerde belirlenen ilaç kalıntıları

nedeniyle, başta sebzeler ve bal gibi hayvansal ürünler olmak üzere, birçok ürünün

ihracatında sorunlar yaşanmakta olup, bu durum gerek ülke ekonomisine ve gerekse

üreticilere büyük zararlar vermektedir. Hâlihazırda toplam yaş meyve sebze

üretimimizin ihraç ettiğimiz miktarı % 5'i geçmezken, bu konuda ihracatımızın

tamamına yakınını gerçekleştirdiğimiz Avrupa ülkelerinde Europgap protokolünün

gereğinin aranması ve giderek yaygınlaşması, ihracata yönelik faaliyet gösteren

üreticilerimizin gerekli önlemleri almaması, ileride bu konudaki pazar şansımızı

kaybetmemize neden olabilecektir.

323

Tablo 145. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Pazarlama Problemleri, Nedenleri (Kısıtlar)

ve Çözüm Önerileri Analizi Matrisi

Problemler Problemin Nedenleri /

Kısıtlar

Çözüm Önerileri

Yerleşik pazarlama

sistemlerinin

olmayışı

Organizasyon eksikliği

(özellikle dışsatımda)

Pazarlama örgütlerinin güçlendirilmesi

Bölgeye özgü yerel ürünlerde marka

oluşturarak pazara sunma

Uzun vadeli planların uygulamaya

konulması

Organize Tarım Bölgelerinin tesis edilmesi

Mezat sistemine işlerlik kazandırılması

Kurulacak üretici birliklerince sözleşmeli

üretim modelinin geliştirilmesi

Bölgenin tarımsal üretim bakımından bir

ihracat üssü durumuna getirilmesi

Tarımsal ürün ve

gıdaların çabuk

bozulabilir olması

Ham tarımsal ürünlerin

kâr marjının düşük

olması

Tasnif, paketleme, depolama ve nakliye

standardizasyonunun kalkınmış ülke

normlarına ulaştırılması

Tarımsal sanayinin gelişimine hız verilmesi

Modern muhafaza ve ambalajlama

sistemlerinin geliştirilmesi

Soğutma tertibatlı nakliye araçlarının

artırılması

Ucuz nakliye yöntemlerine işlerlik

kazandırılması (demiryolu cazip hale

getirilmeli)

324

5.2. Potansiyellerin ve Fırsatların Tespiti

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin tarımsal potansiyelini belirleyici esas

unsur, 3. ve 4. bölümlerde ortaya konan mevcut kaynaklardır. Bunlar içerisinden

optimal biçimde kullanılmayan kaynaklar, daha kapsamlı ve etkin kullanılabilme

potansiyeline sahiptir. Bölgenin tarımsal kalkınması, bu mevcut potansiyellerin doğru

tespitine, bu potansiyellere işlerlik kazandıracak doğru tercih ve stratejilerin

belirlenmesine ve belirlenen bu stratejilerin vazgeçilmeden uygulanmasına bağlıdır.

Tablo 146.da ki matriste TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin, tarımsal

kaynakları, sulama durumu, nüfusu ve örgütlenme durumları, mevcut durum ve

gelişme potansiyelleri itibariyle ele alınmıştır.

Tablo 146. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Tarımsal Potansiyel ve Fırsatların Tespiti

Kaynak Tanımlama Mevcut Durum Gelişme Potansiyeli

Nüfus

(2000 yılı)


Bölgesinin toplam

nüfusu 7.170.849 olup,

bunun % 66 sı (4.730.403)

şehirlerde, % 34 ü

(2.440.446) köylerde

yaşamaktadır. Bölge

Türkiye nüfusunun

% 10.15 ini

barındırmaktadır.

Bölgenin yıllık nüfus

artışı binde 25,1 olup,

bu oran Türkiye

ortalamasının binde

18,2 üzerindedir.

Bölgede 1990–2000

döneminde köy nüfusu

binde 7 oranında

artarken, kent nüfusu

ise binde 38,6 oranında

artmıştır. Genç nüfus

istihdam olanaklarının

fazla olduğu illere göç

etmiştir.

Bölgenin nüfusunun

yıllık binde 25,1 artış

hızıyla 2010 yılında

8.970.421 olacağı

tahmin edilmektedir.

Tarım Arazilerinin

Sınıfı ve Kullanımı


Bölgesinin Toplam

yüzölçümü 7.628.946

hektar olup, bu alanın

3.373.188 ha tarım arazi

ve 1.984.831 hektarı tarım

Tarım yapılmakta olan

I - IV. sınıf arazilerin,

toplam tarım alanına

oranı % 90 dır.

Bölgede V. ve üzeri

sınıf araziler işlemeli

Mevcut orman varlığı

korunmalı, çayır mera

alanları ise ıslah

çalışmaları ile verimli

hale getirilmelidir.

Tarım arazilerinin amaç

325

dışı ve tasnif dışı araziler

olup, geriye kalan

2.270.927 hektarı çayır

mera ve orman alanları

oluşturmaktadır.

3.373.188 ha olan tarım

arazisinin 3.192.659

hektarı işlemeli tarıma

elverişli (I -IV. sınıf) olup,

geriye kalan 180.529

hektarı ise V. ve üzeri

sınıf arazidir.

tarıma elverişli

olmayan araziler ile

orman, kayalık ve çayır

mera alanlarıdır.

dışı kullanımının önüne

geçilmelidir.

Sulama Durumu

(2004 yılı)


Bölgesinin 3.373.188

hektarlık tarım alanının %

20’si (646.024 ha)

sulanmaktadır. Sulanan

alanların 58.751 hektarı

Köy Hizmetleri, 195.771

hektarı DSİ, 391.502

hektarı ise Toprak-su

kredi ve halk sulaması

şeklinde sulanmaktadır.

Bölgedeki toplam tarım

arazilerinin % 50 sine

tekabül eden 1.760.728

hektarlık alan

sulanabilir niteliktedir.

Bu alanın % 40 ‘ı

(646.024 ha.)

sulanmaktadır.

Sulanan alanların ise

% 40’ının devlet, %

60’ının da halk

tarafından sulandığı

tespit edilmiştir.

DSİ ve İÖİ tarafından

etüt veya planlaması

tamamlanıp proje

aşamasına gelen veya

projelendirilen toplam

894.654 ha alanın

254.522 ha. Sulanan

alandan artan 640.132

ha. sulamaya

açılacaktır.

Tarım

İşletmelerinin

Durumu

2001 Genel Tarım Sayımı

sonuçlarına göre

Bölgedeki ortalama

işletme büyüklüğü 12,8

hektardır. Ortalama

işletme büyüklüğü

Türkiye ortalamasının

(5,9 ha) üzerindedir.

Toplam 264.361

işletmenin % 68’i hem

bitkisel hem de

hayvansal üretim, %

26’sı yalnız bitkisel

üretim ve % 6’sı da

yalnız hayvansal

üretim yapmaktadır.

Araziler miras vb.

yollarla parçalanarak

küçülmeye devam

etmektedir, yasal

düzenlemelerle bu

durumun önüne

geçilmelidir.

İşletmelerin belli

konularda

uzmanlaşarak üretim

yapmaları

özendirilmelidir.

326

Bitkisel Üretim

TRC Güneydoğu

Anadolu Bölgesinin

3.373.188 hektarlık

tarım alanının 2.911.762

hektarını tarla bitkileri,

(277.708 hektar nadas

alanı dahil), 380.448

hektarını meyve

alanları, 80.978

hektarını ise sebze

alanları

oluşturmaktadır.

Ülkemizdeki toplam

tarla bitkileri

ekilişlerinin % 21’i,

meyve alanlarının %

14’ü, sebze üretiminin

ise % 10’u TRC

Güneydoğu Anadolu

Bölgesinde


Birçok bitki türü için

ekolojik şartlar

uygundur.

Bitkisel ürünlere olan

talep ve ihracat

olanakları artmaktadır.

Bitkisel üretim için

(DGD, yem bitkileri,

yağlı tohumlar,

alternatif ürün gibi)

desteklemeler

uygulanmaktadır.

İşleme paketleme gibi

tesisler yetersiz.

Tıbbi ve aromatik

bitkiler için zengin bir

potansiyel ve uygun

koşullar ile artan

tüketim ve ihracat

şansı vardır.

Organik tarım için

potansiyel mevcuttur.

Yeni meyve bahçe

tesislerinin fazla

olması.

Sertifikalı ve yüksek

verimli tohum, fide ve

fidan kullanılması

Pazar talebine uygun ve

pazara dönük üretim

yapılması ihracatı

artıracaktır.

Organik tarım ile tıbbi ve

aromatik bitkiler

konusunda varolan

potansiyelin

değerlendirilmesine

yönelik çalışmalar

yapılabilir.

Üretici birlikleri

geliştirilerek üretim ve

pazarlama problemleri

azaltılabilir.

Modern depolama,

işleme, paketleme ve

sınıflandırma tesislerinin

geliştirilmesi

Hayvansal Üretim

Bölgemiz 5.006.785

küçükbaş hayvan

varlığı ile Türkiye’nin %

15.67’sini teşkil

etmektedir.

Bölgede Büyükbaş

hayvan varlığı yetersiz

olsa da kültür ve melez

ırkı sayısı oransal

olarak artmaktadır.

Islah çalışmaları

geliştirilebilir.

Yüksek verimli ırkların

yetiştiriciliği

yaygınlaştırılmalıdır.

327

628.241 büyükbaş

hayvan varlığına sahip

olan bölgemiz Ülke

hayvan varlığının %

6,41’ine sahiptir.

Türkiye süt üretiminin

% 5’i (557.106 ton),

kırmızı et üretiminin %

9’u (32.175 ton),

yumurta üretiminin %

2’si ve 17.085 ton bal

üretimi bölgemizde


Yem bitkileri ekilişi ve

kaba yem üretimi

artmaktadır.

Süt üretimi

artmaktadır.

Kanatlı hayvan

mevcudu ve arı

kolonisi ile yumurta ve

bal üretimi artmaktadır.

Bölge arıcılık için

zengin floraya sahiptir.

Bölge özellikle tatlı su

balığı yetiştiriciliği

bakımından önemli

potansiyele sahipken

bu potansiyelden

yeterince

faydalanılamamaktadır.

Canlı hayvan pazarları,

süt ve et işleme

tesisleri yetersizdir.

Çayır-meralar ıslah

edilmeli ve yem bitkileri

üretimi artırılmalıdır.

Hayvan pazarları

iyileştirilebilir.

Organik üretim

artırılabilir.

Hijyen ve sağlık şartlarını

da gözeten hızlı ve etkin

bir pazarlama sistemi

geliştirilebilir.

Etkin bir kayıt sistemi

geliştirilmelidir.

Süt ve et işleme tesisleri

desteklenmelidir.

Tarımsal Sanayi

Bölgede toplam 1.342

adet tarımsal gıda

sanayi işletmesi

mevcut olup, bu

işletmelerin % 61’ini un

ve unlu mamül

İşletmeleri

oluşturmaktadır.

Süt ve süt işletmeleri

ile baharat işletmeleri

de bölge için önemli

İhracat olanağı

Sofralık dışı ürünlerin

değerlendirme imkanı

Yeterli tesis eksikliği

Düşük kapasite

kullanımı

İşleme, paketleme gibi

tesislerin


İhracat imkanına sahip

ürün üretimi için uygun

teknoloji kullanımının


Hijyenik üretime ağırlık

verilmesi

328

bir sektör

konumundadır.

Reklam ve tanıtımlarla

tüketimin teşviki

Örgütlü pazarlamaya

gidilmesi

Su Ürünleri

Bölge su ürünleri

potansiyeli bakımından

fakirdir. Ancak tatlı su

balığı yetiştiriciliği

bakımından önemli

potansiyele sahiptir.

Artan talep

İhracat imkanı

Tatlı sularda

yetiştiricilik ve

avlanma ikanı

Su ürünleri

yetiştiriciliğinde yoğun

bürokrasi

İç su kaynaklarının üretime

kazandırılması

Su ürünleri ile ilgili işleme

tesislerinin artırılması

Tüketimin teşviki

Su ürünleri üretimi ve

avcılığının teşvik edilmesi

Örgütlü pazarlamaya önem

verilmesi

Bürokrasinin azaltılması

Örgütlenme

Tarım Kredi

Kooperatifleri

Tarımsal Kalkınma

Kooperatifleri

Sulama Kooperatifleri

Su Ürünleri

Kooperatifleri

Islah Amaçlı Yetiştirici

Birlikleri

Ziraat Odaları

Diğerleri

Bölgede 100 Tarım

Kredi, 394 Tarımsal

Kalkınma, 13 Su

Ürünleri, 36 Sulama

Kooperatifi mevcut

olup, toplam üye sayısı

105.079’dur.

AB ile uyum çerçevesinde

Üretici Birlikleri Yasası

çıkarılmış olup bundan

böyle örgütlülük oranının

artması beklenmektedir.

Üreticiler örgütlenmenin

önemini kavramakta ve

bilinçlenmekteler

Teşvik ve desteklerden

birlik üyelerinin daha fazla

yararlandırılması

329

BÖLÜM 6. BÖLGENİN TARIMSAL KALKINMA AMAÇLARININ

VE STRATEJİLERİNİN OLUŞTURULMASI

6.1. Amaçların Belirlenmesi ve Birleştirilmesi

Bu planlama çalışmasındaki kalkınma amaçları, Güneydoğu Bölgesi tarımında

ulaşılmak istenen durumu veya koşulları temsil etmektedir. 4. ve 5. bölümlerde analiz

edilen, bölge tarımının mevcut problemlerinin çözüm yolları, potansiyeller ve fırsatlar

ışığında, kaynak, maliyet, anlaşmalar ve zamanlama gibi koşullar dikkate alınarak

tarımsal kalkınma için amaçlar belirlenmiş ve bu amaçlara ulaşılabilmesi için

kullanılacak stratejiler tespit edilmiştir. Tespit edilen amaçlar Türkiye Tarım Stratejisi

Belgesinde öngörülen amaç ve stratejiler ile örtüşmektedir.

Temel stratejik amaçlar şu şekilde özetlenebilir;

Bitkisel üretimde verim ve kalite artışını sağlayıcı tedbirler alınması,

Maliyeti azaltıcı tedbirler alınması ve tarımsal işletmelerin gelir seviyesinin

yükseltilmesi,

Tarım işletmelerinin rekabet gücünün artırılması,

Hayvancılığı ve hayvansal ürünler üretimini geliştirerek yetiştiricilerin gelir

seviyesini yükseltmek,

Kaliteli üretim artışı ile sağlıklı ve yeterli gıda temininde sürdürülebilirliğin

sağlanması,

Tarımsal pazarlama altyapısının güçlendirilmesi,

Tarım-sanayi entegrasyonunun sağlanması,

Kırsal kesimin ekonomik yönden güçlendirilmesi ve hayat standartlarının

yükseltilmesi,

Üretici örgütlerinin desteklenmesi ve geliştirilmesi,

Üretimden pazarlamaya kadar olan süreçte kamudan bağımsız yapıda,

üreticilere hizmet vermek üzere, kar amacı gütmeyen Tarımsal Üretici Birlikleri

ile tarımsal nitelikli diğer üretici örgütlerinin kurulması ve geliştirilmesi ve

bunların denetimlerinin özerkleştirilmesi

330

Belirlenen Amaçlar Altı Başlık Altında Birleştirilmiştir ve Aşağıda

Gerekçeleriyle Birlikte Açıklanmışlardır.

1. Bitkisel Üretimde Verim ve Kalite Artışını Sağlayıcı ve Maliyeti

Azaltıcı Tedbirler Alınması ve Tarımsal İşletmelerin Gelir Seviyesinin

Yükseltilerek Rekabet Gücünün Artırılması.

Tarımsal üretimde rekabet gücünün artırılması için verimliliğin ve ürün

kalitesinin geliştirilmesi, işletme ölçeklerinin ve alt yapı imkanlarının güçlendirilmesine

ihtiyaç bulunmaktadır. Rekabet gücünün artırılması çerçevesinde köy bazlı yatırımlar

için finansman mekanizmalarının geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Girdi piyasası

ve pazar fiyatlarındaki istikrarsızlığı engelleyici tedbirler alınmalıdır. Pazar şansı

yüksek, verimli ve yeni çeşitlerin üretiminin yaygınlaştırılması sağlanmalıdır. Üreticiler

pazar talebine göre üretim kararlarını alamamaktadırlar. Bunun sonucunda

kaynakların kullanımında dengesizlikler oluşmaktadır. Ayrıca, tarım ürünleri

pazarlanmasında serbest pazar mekanizmaları tam anlamıyla gelişmemiş

olduğundan üreticiler ürünlerini pazarlamada güçlüklerle karşılaşmaktadır.

2. Hayvancılığı ve Hayvansal Ürünler Üretimini Geliştirerek

Yetiştiricilerin Gelir Seviyesini Yükseltmek

Hayvancılık ve hayvansal ürünlerin üretimini geliştirerek yetiştiricilerin gelir

seviyesini yükseltmek için, toplumun beslenme ihtiyacını karşılayacak et ve süt

ürünleri üretimi yeterli seviyeye getirilmelidir. Sanayici ve tüketicinin talep ettiği

kalitede ürün üretimi sağlanmalıdır. Islah, hayvan hastalıkları ile mücadele, bakım-

besleme faaliyetlerine ağırlık verilmelidir. Su ürünleri yetiştiricilik kaynaklarının etkin

kullanımı sağlanmalıdır.

3. Kaliteli Üretim Artışı ile Sağlıklı ve Yeterli Gıda Temininde

Sürdürülebilirliğin Sağlanması

Sürdürülebilir tarımın temel prensibi; tarımsal üretimin çevre üzerindeki

olumsuz etkilerini azaltma, doğal kaynakların etkin biçimde kullanılabilirliğinin

331

devamını sağlama, yeterli ve kaliteli ürün üretme, çiftliğin ekonomik devamlılığını

sağlama ve kırsal kesimin yaşam kalitesini artırmaktır.

Tarımsal üretimde verimlilik düzeyi, belli ürünler ve bölgelerde potansiyelin

altındadır. Ayrıca, tüketicilerin ve sanayicilerin talep ettiği kalite tüm ürünlerde

yakalanamamıştır. Bu arada yanlış tarım teknikleri çevreyi olumsuz yönde

etkilemektedir. Toplumun beslenmesi açısından hububat, et ve süt ürünleri ile yağlı

tohumlu bitkiler üretimi ve hayvancılık için gerekli yem bitkileri üretiminin ürün

deseninde yapılacak düzenlemelerle yeterli üretiminin sağlanması gerekmektedir.

Gıda fiyatlarının indirilmesi için verimlilik artışı yoluyla maliyetlerin düşürülmesi yeterli

gıda tüketimini sağlayacaktır. Toplam kalite yönetimi ve gıda güvenliği gibi konularda

eğitim ve yayım faaliyetlerine ağırlık verilmelidir. Etkin bir tarımsal yayım ağının

kurulması, bilinçsiz kimyasal girdi kullanımını engelleyerek insan sağlığı açısından

güvenilir ürün üretimini mümkün kılacağı gibi üretim masraflarının azaltılması ile

ekonomik sürdürülebilirliğe ve çevreye olumsuz etkinin azaltılması yoluyla çevresel

sürdürülebilirliğe katkıda bulunacaktır.

4. Tarımsal Pazarlama Altyapısının Güçlendirilmesi ve Tarım-Sanayi

Entegrasyonunun Sağlaması

Üretim planlaması ve örgütlenmenin olmaması sonucu üreticiler ferdi hareket

etmekte ve pazarlamada problemlerle karşılaşmaktadırlar. Diğer sektörlerin aksine

tarımda fiyatı üreticiler yerine alıcılar belirleyebilmektedir. Pazara dönük üretimin

yapılmaması ve üreticilerin pazar talebine göre üretim kararlarını alamamaları

rekabet şansını düşürmektedir. Bunun sonucunda kaynakların kullanımında

dengesizlikler oluşmaktadır. Ayrıca, tarım ürünleri pazarlanmasında 2000 yılı

öncesinde tarımsal KİT'lerin ağırlığı nedeni ile serbest pazar mekanizmaları

gelişmemiştir. Bu da tam manasıyla pazarlama kültürünün oluşmasını engellemiş ve

üreticilerin ürünlerini pazarlamada güçlüklerle karşılaşmalarına sebebiyet vermiştir.

Çiftçi örgütlerinin geliştirilmesi, soğuk hava depoları, işleme, paketleme gibi tesislerin

yaygınlaştırılması, pazarlama altyapısının güçlendirilmesi, tarım-sanayi

entegrasyonunun sağlanması gibi çalışmalar pazarlama problemlerinin çözümüne

katkı sağlayacaktır.

332

5. Kırsal Kesimin Ekonomik Yönden Güçlendirilmesi ve Hayat

Standartlarının Yükselttirilmesi

Kırsal toplumun eğitim düzeyi düşük ve bu alanlarda kamu hizmetlerinin

kalitesi yeterli değildir. Ayrıca, kırsal toplum gelirleri içerisinde tarım % 40–70

oranında paya sahiptir. Bu nedenle, toplumun temel ve mesleki eğitim düzeyinin

yükseltilmesi, beslenme ve sağlık şartlarının iyileştirilmesi ve yoksulluğun önlenmesi

gerekmektedir.

6. Üretici Örgütlerinin Desteklenmesi ve Geliştirilmesi

Üretici örgütleri kırsal toplumun yaşam düzeylerini iyileştirmede, kıt kaynaklara

sahip olan üreticilerin gelirlerini artırmada ve tarımsal gelişmeyi sağlamada önemli bir

araçtır. Tarım işletmelerinin küçük ölçekli olması nedeni ile üreticilerin teknoloji

kullanımı, pazar ve sanayi ile entegrasyonu açısından problemler oluşmaktadır.

Örgütlenme sonucu üreticilerin hem ferdi sorunları çözüme kavuşacak, hem de

uygulanacak politikalara yön verebileceklerdir. Çiftçilerin kırsal kesimde dağınık

yaşamaları, alıcı ve satıcılar karşısında güçsüz olmaları, ekonomik ve mesleki

çıkarlarını korumadaki başarısızlıkları gibi dezavantajlar örgütlenme ile avantaj haline

gelecektir. Bu nedenle üretici örgütlenmesinin teşvik edilmesi gerekmektedir.

6.2. Kalkınma Stratejilerinin Belirlenmesi

Bu bölümde, kalkınma amaçlarının elde edilmesi için gerekli ana yönü veya

kalkınma hamlesini gösteren stratejiler belirlenerek, her bir amaç altına

sıralanmışlardır.

1. Bitkisel Üretimde Verim ve Kalite Artışını Sağlayıcı ve Maliyeti

Azaltıcı Tedbirler Alınması ve Tarımsal İşletmelerin Gelir Seviyesinin

Yükseltilerek Rekabet Gücünün Artırılması

Arazi toplulaştırması

İşletme ölçekleri ve alt yapılarının iyileştirilmesi

Ürün çeşitlendirilmesi ve AR-GE faaliyetlerinin desteklenmesi

333

Dış piyasalarda rekabet üstünlüğü olan ve olabilecek ürünlerin desteklenmesi

Finansman araçlarının geliştirilmesi (leasing, lisanslı depoculuk gibi)

Organize tarım bölgelerinin kurulması

Arazi pazarının geliştirilmesi ile ilgili tedbirler

Risk yönetimi

2. Hayvancılığı ve Hayvansal Ürünler Üretimini Geliştirerek

Yetiştiricilerin Gelir Seviyesini Yükseltmek

Et ve süt veriminin artırılması ve maliyetlerinin azaltılması

Kaliteli ve sağlıklı üretimin geliştirilmesi

Kanatlı hayvan sektörünün geliştirilmesi

Su ürünleri yetiştiriciliğinin geliştirilmesi

Kaliteli bal ve diğer arı ürünleri üretiminin artırılması

3. Kaliteli Üretim Artışı ile Sağlıklı ve Yeterli Gıda Temininde Sürdürülebi

lirliğin Sağlanması

Bitkisel Üretim

Arz açığı olan ürünlerin üretiminin artırılması

Kaliteli ve rasyonel girdi kullanımı

İyi tarım uygulamaları

Organik tarım uygulamaları

Üretici odaklı üretimden tüketici odaklı üretime yönelme

Bitki hastalık ve zararlıları ile entegre mücadele yapılması

Sulama ve tarla içi geliştirme hizmetleri uygulamaları

Anız yakılmasının engellenmesine yönelik çalışmalar yapılması

Arazi toplulaştırması

Sözleşmeli üretimin geliştirilmesi

334

Hayvancılık

Islah

Yem bitkileri üretimi

Meraların geliştirilmesi

İşletme ölçeklerinin geliştirilmesi

Hayvan hastalıkları ile mücadele ve kontrol

Sağım hijyeni, modern sağım teknikleri ve soğuk zincirin sağlanması

Sözleşmeli üretimin geliştirilmesi

İşleme Sanayi

Ürün, üretim ve satış yerlerinin norm ve standartlarının iyileştirilmesi

Gıda kodekslerinin uygulamaya konulması

Gıda imalat tesislerinin denetiminin etkinleştirilmesi

Sürdürülebilir tarım uygulamaları yönünden öncelikli kalkınma amaçları

belirlenirken, bitki-toprak-çevre kirliliğinin önlenmesi, doğal kaynakların etkin

kullanılması, ekolojik tarımın yaygınlaştırılması, hayvan sağlığının korunması,

bölgenin ekolojik yapısına uygun ürünlerin seçilmesi, erozyonla mücadele,

arazilerin kabiliyet ve sınıfları dikkate alınarak kullanımı, doğal dengenin

korunması hususları gözetilmiştir.

4. Tarımsal Pazarlama Altyapısının Güçlendirilmesi ve Tarım-Sanayi

Entegrasyonun Sağlanması

Pazar bilgi sisteminin kurulması

Ürün borsalarının geliştirilmesi

Lisanslı depoculuk ve varant sisteminin düzenlenmesi

Üretici birliklerinin kurulması ve geliştirilmesi

Tarım Satış Kooperatifleri Birliklerinin özerkleştirilmesi

Sözleşmeli üretim sisteminin yaygınlaştırılması

Üreticilerin bireysel ve birlikte oluşturacakları dikey entegrasyon projelerine

teknik ve finansal destek sağlanması

5. Kırsal Kesimin Ekonomik Yönden Güçlendirilmesi ve Hayat

Standartlarının Yükseltilmesi

335

Katılımcı bir yaklaşımla tarım dışı gelir getirici faaliyetlerin çeşitlendirilmesi ve

desteklenmesi

Çevresel etkilere maruz kalan tarım alanlarının korunması

Kırsal alanlarda kadın ve gençlerin ekonomik yaşamdaki etkinliklerinin

artırılması

Kırsal alanda kamu hizmetlerinin etkinliğinin arttırılabilmesi için kamu

çalışanları için cazip şartların oluşturulması

Çiftçi eğitiminde özel yayım uygulamalarının geliştirilmesi

Tarım ve kırsal kalkınma amaçlı sivil toplum kuruluşlarının teknik

kapasitelerinin güçlendirilmesi

Kırsal kalkınmaya dönük öncelikli kalkınma amaçları belirlenirken, kırsal göçün

önlenmesi, kırsal işsizliğin önlenmesi, kırsal turizmin geliştirilmesi, tarım

topraklarının muhafazası, göz önüne alınmıştır.

6. Üretici Örgütlerinin Desteklenmesi ve Geliştirilmesi

Üreticilerin teknik hizmet alabilecekleri ve ortaklaşa pazarlama yapabilecekleri

örgütlenme yapısına kavuşmalarının desteklenmesi

Üreticilerin bir araya gelerek pazara entegrasyonunu sağlayacak destekler

Üreticilerin birlikte yapacakları tarımsal üretim faaliyetlerinin desteklenmesi

Sulama birlikleri ve kooperatiflerinin desteklenmesi

Üretici örgütlerinin özerkleştirilmesi ve yönetim yapılarının güçlendirilmesi ve

ilgili yasal düzenlemelerin sonuçlandırılması

Üretici örgütlerinin geliştirilmesi için mali ve teknik destek sağlanması

Üretici Birlikleri Kanununun çıkarılması önemli bir adım olmakla beraber,

destekleme ödemelerinin birlikler üzerinden yapılması ve Tarımsal Kalkınma

Kooperatiflerinin desteklenmesi gibi birliklerin de desteklenmesi.

BÖLÜM 7. PROGRAM VE PROJE ALANLARININ

BELİRLENMESİ

7.1. Devam Eden Projeler

336

7.1.1. Dış Kaynaklı Projeler

Programın Amacı, programın uygulandığı Düzey-2 Bölgelerinde; Yerel

Kalkınma Girişimlerinin, Küçük Ölçekli Alt yapının Desteklenmesi amaçlı hibe

programlarını ve program uygulamasını destekleyecek, teknik yardım hizmetini

uygulamaya koymaktır.

Program kapsamında yapılacak teklif çağrıları ile projelerin yarışma ortamında

seçilip başarılı bulunanların fonla desteklenmesi hedeflenmiştir. Programda

belirlenen öncelik alanları ise; Yerel Kalkınma Girişimleri ve Küçük Ölçekli Alt

yapılardır.

Yerel kalkınma girişimlerinin desteklenmesi önceliği, hedef alınan bölgelerde

kamu kuruluşu olmayan ve kar amacı gütmeyen kuruluşlar ile yerel yönetimler

tarafından uygulanacak küçük ölçekli müdahalelere destek sağlamaktadır. Bu öncelik

alanı kapsamında; mesleki eğitim veya müteşebbis eğitimi sağlamaya yönelik

faaliyetler, danışmanlık veya iş destekleme faaliyetleri, araştırma faaliyetleri, kırsal

kalkınma faaliyetleri bölgenin iş veya turizm merkezi olarak imajını arttırmayı

hedefleyen faaliyetler desteklenmektedir.

Tablo 147. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri AB Kaynaklı Projeleri

Sıra No

Proje Adı Uygulama Yeri Uygulayıcı

Kuruluş

1

Süt Sığırcığını Geliştirme Projesi (40*2= 80 baş gebe düve dağıtımı)

Kilis merkez köyler TİM ve İ.Ö.İ.

2 Yem Bitkisi Üretimini Geliştirme Projesi

Kilis merkez köyler TİM ve İ.Ö.İ.

3 Besi Sığırcılığını Geliştirme Projesi

Kilis Merkez Ç.M.K.M. ve

TİM

4 Koyunculuğu Geliştirme Projesi

Musabeyli Musabeyli T.K.K.B. ve

TİM


Yavuzlu ve Merkez Köyler Yavuzlu

T.K.K.B. ve TİM


Kızılkent ve Musabeyli Köyleri

Kızılkent T.K.K.B. ve

TİM

337

Sıra No


Kuruluş

7

Kırmızı Biber Üretiminde Verim ve Kalitede Artış ve Aflatoksin Miktarının Düşürülmesi Projesi

İslahiye İlçesi Akınyolu, Ortaklı,Karakaya ve Şahmaran Köyleri

TİM

8 Seracılık Projesi (10 X 1)

Oğuzeli İlçesi Yeşildere Beldesi

TİM

9

Damızlık Süt Sığırcılığı İşletmelerinin Geliştirilmesi, Veriminin ve Kalitesinin İyileştirilmesi Projesi

Oğuzeli İlçesi Altınyurt merkezli Yakacık, İkizkuyu, Yazılı, Yukarı Güneyse ve Çaybaşı Köyleri

TİM

10

Seracılığın Geliştirilmesi ve Kültür Bitkileri Üretiminin Yaygınlaştırılması Projesi

Karkamış İlçesi Akçaköy, Arıkdere ve Ayyıldız Köyleri

TİM

11

Damızlık İvesi Koyun Yetiştiriciliğinin Geliştirilmesi ve Yaygınlaştırılması Projesi

Nizip İlçesi Salkım Beldesi

TİM

12

Yüksek Verimli Süt Sığırlarının Yetiştirilmesi Projesi

Nizip İlçesi Uluyatır Beldesi

TİM

13


Araban İlçesi Köklüce ve Körhacıobası Köyleri

TİM

14

Pekmez ve Yan Ürünleri İşleme Tesisi Projesi

İslahiye İlçesi Altınüzüm Beldesi

TİM

15

Süt Sığırcılığının Geliştirilmesi ve Verimliliğin Arttırılması Projesi

Şahinbey İlçesi Çimenli, Mülk, Kavşak ve Yeşilköy Köyleri

TİM

16

Yüksek Bağcılığın Geliştirilmesi ve Yaygınlaştırılması Projesi

Şehitkamil İlçesi Arıl Beldesi ve Battal Köyü

TİM

17

Maraş Biberinde Verim ve Kalitenin Kalitenin Arttırılması ile Standardizasyonun Sağlanması ve Aflatoksin Miktarının Minimuma Düşürülmesi Projesi

Nurdağı İlçesi Sakçagözü Beldesi

TİM

18 Fenni Kovan Arıcılığının Geliştirilmesi ve Yaygınlaştırılması Projesi

Şahinbey İlçesi Büyükşahinbey Beldesi, Şehitkamil İlçesi Göksüncük, Karacaören ve Yayıktaş Köyleri

TİM

19


Yavuzeli İlçesi Ballık, Bakırca, Değirmitaş, Yöreli ve Yeniköy Köyleri

TİM

338

Sıra No


Kuruluş

20

Kapama Bodur Elma Bahçesi Tesisi Kurulması Projesi

Yeşilce Köyü TİM

21 Mantar Yetiştiriciliği Projesi

Pervari İlçesi TİM

K.H.G.B.

22 Modern Koyun Yetiştiriciliği Projesi

Şirvan İlçesi TİM SYDV

23 Pekmez İşleme Projesi

Pekmez İşleme Projesi TİM

K.H.G.B.

24 Mısır Üretimini Geliştirme Projesi

Kurtalan İlçesi TİM STK

25 Organik Tarım Projesi

Siirt Merkez Ekmekçiler Köyü

Z.M.Arş.Ens.

26 Çilek Yetiştiriciliği Projesi

Siirt Merkez Eğlence Köyü

STO

27 Damızlık Sığır Yetiştiriciliği Projesi

Siirt Merkez Z.O.Bşk.

28 Sertifikalı Buğday Üretiminin Artırılması

Diyarbakır/Merkez

TİM

29 II. Ürün Soya Ekim alanlarının Artırılması

Diyarbakır/Merkez TİM

30 Yoğurt Üretim Tesisi Projesi


31 Hayvan Pazarı ve Kesimhane


32

İpekli Dokumayı Canlandırma ve Destekleme Projesi


33

Kapari Çiftliğini Özendirilmesi ve Uygulaması

Diyarbakır/Silvan TİM

34 Seracılık Projesi

Diyarbakır/Çermik TİM

35 İpekböcekçiliğini Geliştirme Projesi

Diyarbakır/Kulp TİM


Diyarbakır/Hani TİM

339

Sıra No


Kuruluş

37

Tarım Kredi Kooperatifi Süt Sığırcılığı Projesi

Diyarbakır/Ergani TİM

38

Arıcılıkta Irk ıslahı, Kaliteli Bal Üretiminin Artırılması Projesi

Diyarbakır/Lice TİM

39

Hayvanlardaki Kalıtsal Özelliklerinin Suni Tohumlama Metodu ile İyileştirilmesi


40 Arıcılığı Geliştirme Projesi




42

Entegre Süt İnekçiliği Projesi Süt Sığırcılığının Geliştirilmesi,

Diyarbakır/Silvan TİM

43 Sanen Keçi Yetiştiriciliği Entegre Projesi


44

2599 Sayılı Diyarbakır Tarım Kredi Kooperatifi Süt Sığırcılığı Projesi


45 Kırkkoyun Köyü Entegre Kalkınma Projesi


46 Pazara Yönelik Bağcılığın Geliştirilmesi

Diyarbakır/Çermik TİM

KISALTMALAR: TİM: Tarım İl Müdürlüğü, İÖİ: İl Özel İdaresi, Ç.M.K.M.: Çiftçi Mallarını Koruma Meclisi, T.K.K.B.: Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Başkanlığı K.H.G.B.: Köylere Hizm. Götürme Birliği

7.1.2. İç Kaynaklı Projeler

7.1.2.1. TKB Kaynaklı Projeler

Bitkisel Üretimi Geliştirme Projesi

Bir tarım ülkesi olan ülkemizde, nüfusun % 40'ı kırsal kesimde yaşamakta

olup; bunun % 75'i tarımla uğraşmaktadır. Bakanlığımızca yürütülmekte olan "Bitkisel

Üretimi Geliştirme Projesi" gerek ürün bazındaki çeşitliliği ve gerekse kapladığı alan

yönünden büyük bir üretici kitlesine hitap eden en kapsamlı projelerden birisidir. Proje

340

çerçevesinde; Bakanlığımız taşra teşkilatının ana hizmet konularını oluşturan yayım,

tanıtım ve demonstrasyon hizmetleri üreticiye ulaştırılmaktadır. Bu yönüyle "Bitkisel

Üretimi Geliştirme Projesi" tarım sektörünün gelişmesi ve üretimin artırılmasında

lokomotif görevini üstlenmektedir.

Bitkisel Üretimi Geliştirme Projesinin genel hedefi; ülke ihtiyaçlarına cevap

verecek miktarda ve kalitede ürünün istenilen yer ve zamanda pazara sunulabilmesi,

diğer ülkelerle rekabette üstünlüğün sağlanarak dış satımın artırılmasıdır. Ayrıca bu

sektörde hizmet verenlerin sosyo-ekonomik koşullarının iyileştirilerek refah

düzeylerinin yükseltilmesi, doğal koşullara bağımlılığın azaltılması yanında doğal

kaynakların korunması, üretim faktörlerinin etkin kullanılmasını sağlayarak çevreye

ve insan sağlığına zarar vermeyen tekniklerin kullanılması, dolayısıyla üretimin

artırılması ve kalitenin yükseltilmesidir.

Yine bu proje ile birim alandan alınan verimin artırılması, üretim alanlarının ve

girdilerin rasyonel kullanımının sağlanması, mekanizasyonun geliştirilmesi, tarımsal

sanayinin ihtiyacı olan hammaddenin üretilmesi, dolayısıyla pazara hareketlilik

kazandırılarak üretici gelirinin ve kırsal alandaki istihdamın artırılması

amaçlanmaktadır.

Çayır Mera Yem Bitkileri Üretimini Geliştirme Projesi

Bu proje ile yem bitkileri ekilişlerinin artırılarak kaliteli kaba yem açığının

giderilmesi ve meralar üzerindeki aşırı baskının azaltılması, verimleri azalan çayır

mera alanlarının ıslah edilerek otlatma kapasitelerinin artırılması, hayvancılığın yeşil

ve sulu kaba yem ihtiyacını gidermek ve yıl boyu yeşil yem zincirinin kurulmasını

temin etmek için silaj yapımını teşvik etmek, projenin uygulandığı pilot köylerde

hayvan ırkının ıslah edilerek, kültür ırkı hayvancılığı teşvik etmek, bu faaliyetlerle ilgili

özendirici ve teşvik edici girdileri temin etmek amaçlanmaktadır.

Ayrıca, 2005/8503 sayılı Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkındaki Bakanlar

Kurulu Kararı kapsamında, çok yıllık ve tek yıllık yem bitkileri ekilişi ile alet makine

alımları desteklenmektedir. Aynı şekilde sertifikalı yem bitkileri tohumluk üretimine de

destek verilmektedir.

Hayvancılığı Geliştirme Projesi

Bu proje, sığırcılığın ve koyunculuğun suni ve tabii tohumlama yolu ile ıslahı,

döl kontrolü faaliyetleri, önsoykütüğü faaliyetleri, soy kütüğü faaliyetleri, arıcılık

araştırma ve geliştirme, ipek böcekçiliği araştırma ve geliştirme, hindiciliği geliştirme,

341

tavukçuluğu geliştirme ve geliştirme faaliyetleri hayvancılığın desteklenmesine ilişkin

çalışmaları kapsamaktadır.

Hayvan Hastalık ve Zararlıları İle Mücadele Projesi

Bu proje ile hayvansal üretimde verimliliği etkileyen ve ülkemizde yaygınlık

gösteren önemli hayvan hastalıklarını kontrol altına almak ve tüm hayvan varlığımızı

sağlıklı kılmak amaçlanmaktadır.

Bitki Hastalık ve Zararlıları İle Mücadele Projesi

Bu proje ile, ülkemizdeki önemli bitki hastalık ve zararlılarını kontrol altına

almak, yayılmalarını önlemek, mevcut soruna göre geliştirilmiş, dar spektrumlu,

düşük dozlu, faydalı böcekleri öldürmeyen ilaçların kullanımını yaygınlaştırmak ve

çevre dostu alternatif yöntemler geliştirmek, entegre mücadele çalışmalarını

yaygınlaştırmak, karantina çalışmalarını yürütmek, zirai ilaç ve alet bayilerini

denetlemek, erken uyarı sistemlerini yaygınlaştırmak amaçlanmaktadır.

Gıda Denetim Hizmetlerinin Geliştirilmesi Projesi

Bakanlığımızca, üretici ve tüketici menfaatleri ile halk sağlığını korumak, gıda

maddelerini tekniğine uygun ve hijyenik üretime hazırlama, işleme, muhafaza,

depolama, taşıma ve pazarlanmasını sağlamak üzere gıda ve gıda ambalajı üreten

işyerlerinin denetimleri yapılmaktadır. Ayrıca tüketiciye güvenilir gıdanın arzı,

tüketicinin daha iyi bilgilendirilmesi, gıda endüstrisinin geliştirilmesi ve ticaretinin

iyileştirilmesi ile ilgili hizmetler yürütülmektedir. Bu kapsamda illerde de çalışma ve

üretim izni faaliyetleri, denetim, eğitim ve diğer hizmetler bu proje kapsamında

yürütülmektedir.

Ekolojik Tarımın Yaygınlaştırılması ve Kontrolü Projesi

Bakanlığımızca yürütülen Organik Tarımın Yaygınlaştırılması ve Kontrolü

Projesi, organik tarım konusunda eğitim, yayım, araştırma, demonstrasyon, akredite

laboratuvar kurma ile Avrupa Birliğine uyum çalışmalarını kapsamaktadır.

Tarımsal Yayım Hizmetlerinin Geliştirilmesi Projesi

Bu proje ile Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından ülke genelinde

yürütülmekte olan çiftçi eğitimi ve yayım faaliyetlerinin çalışmalarının desteklenmesi,

tarımsal yayım konusunda yapılacak olan hizmet içi eğitim çalışmalarını yürütmek

üzere bir yayım eğitim grubu oluşturulması ve araştırma-yayım-çiftçi bağlantısının

güçlendirilmesi amaçlanmaktadır.

Doğrudan Gelir Desteği- Çiftçi Kayıt Sistemi Projesi

342

Tarım sektörü; gıda güvenliği, kırsal kalkınma, yapısal uyum, gelir ve çevre

hedeflerine yönelik çok fonksiyonlu genel yapısı ile sosyal ve ekonomik açıdan

stratejik öneme sahip bir sektör olarak değerlendirilmektedir. Uygulanmakta olan

destekleme politikalarının en önde gelenlerinden biri olan Doğrudan Gelir Desteği

(DGD), Dünya Ticaret Örgütü’ne göre kamu kaynaklarından hedef tarım üreticilerinin

gelir düzeyini etkilemek amacıyla yapılan transferler şeklinde uygulanan bir politika

aracıdır.

Doğrudan gelir desteği uygulaması üretimin ve üreticilerin kayıt altına

alınmasını da gündeme getirmiştir. 2001 yılında ÇKS-DGD Sistemine geçilmesinden

bugüne kadar ÇKS büyük bir gelişme göstermiştir. Ülke genelinde üreticilerin doğru

kayıtlarının alınması, elde edilen çiftçi kayıtlarının her yıl güncelleştirilerek sağlıklı

tarım politikalarının oluşturulması ve Avrupa Birliğine uyum için gerekli zeminin

hazırlanması yönünde önemli adımlar atılmıştır.

Su Ürünleri Üretimini Geliştirme Projesi

Bu proje; su ürünleri sektörünün Milli Ekonomiye katkısının arttırılması,

istihdam imkanları sağlanmasını amaçlayan su ürünleri yetiştiricilik faaliyetleri,

balık yetiştiriciliğinin geliştirilmesi faaliyetleri, balıklandırma faaliyetleri ile su

ürünleri istatistik faaliyetlerini kapsamaktadır.

Hayvan Kimlik ve Kayıt Sistemi Projesi

Ulusal Program gereği, IACS sisteminin temel unsurlarının oluşturulması AB

mevzuatı ve uygulamaları, IACS ve Arazi Parsel Tanımlama Sistemi-LPIS ile ilgili

yasal ve kurumsal konularda arttırmak, orta vadede işleyen bir Entegre İdare ve

Kontrol Sisteminin oluşturulması için hazırlık çalışmalarının başlatılması ve rasyonel

tarımsal planlamalar ve desteklemelerin yapılması için AB ile uyumlu işleyen bir

sistemin unsurlarının oluşturulması amaçlanmaktadır. Bakanlığımız ile Damızlık Sığır

Yetiştiricileri Merkez Birliğinin ortaklaşa yürüttüğü Soykütüğü ve Önsoykütüğü

projesinin Samsun Alt Bölgesinde faaliyetleri devam etmektedir. Bu kapsamda 2005

yılı Ağustos ayında merkezi e-ıslah veri tabanı oluşturulmuş olup, tüm veriler Internet

ortamından bu veri tabanına aktarılmaktadır.

Çevre Amaçlı Tarım Arazilerinin Korunma Projesi (ÇATAK)

Erozyon ve olumsuz çevre etkilerine maruz kalan hassas bölgelerde, özellikle

su ve toprak kalitesi ile doğal biti örtüsünün korunması, erozyonun önlenmesi, arz

343

fazlası tarım ürünlerinin üretiminden vazgeçilerek, alternatif ürün ve üretim

modellerinin uygulanması ile çevreye zarar veren tarımsal faaliyetlerin önlenmesi

amacıyla bu proje hazırlanmıştır.

Sorunlu Tarım Alanlarının Tespiti ve İyileştirilmesi Projesi

Bu proje ile Ülkenin gıda, yem, lif ve tomruk üretiminin sağlıklı bir şekilde

planlanması ve bu alanda yanlış kullanımlardan kaynaklanan arazi bozulmalarının

önlenmesi için, yegane tarımsal üretim ortamı olan arazilerin Dünya standartlarına

uygun olarak nitelikleri ile birlikte; mevcut ve potansiyel kullanım durumunun

belirlenip kullanıcıların ve ülkenin hizmetine sunulması, araziyi kullananların sosyal

ve ekonomik durumu dikkate alınarak kullanımdan kaynaklanan sorunların

belirlenmesi ve giderilmesi amaçlanmıştır. Bu çalışma aynı zamanda koruma,

geliştirme, verimli kullanma ve desteklemelerde temel altlığı oluşturacaktır. Proje

kapsamında ilk defa köy sınırları dikkate alınarak ülkemiz tarım arazileri nitelikleri ile

birlikte köy, ilçe ve iller bazında belirlenerek kullanıcıların hizmetine sunulacak ve bu

çalışma ile ülke tarım arazilerinin envanteri de hazırlanmış olacaktır. Böylece yerel

planlamalardan gidilerek makro planlamalar içinde sürekli güncel ve sağlıklı bilgilerin

temini ile yaşayabilir ve sürdürülebilir kalkınmanın temeli olan aşağıdan yukarıya

doğru planlamanın ilk adımı atılacaktır.

İl Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanmasına Destek Projesi

Bu proje ile; İl, Bölge ve Ülke Tarım Master Planlarının hazırlanması ve

böylece tarımsal kaynakların belirlenmesi (toprak, su, ekoloji, işgücü ve teknik bilgi

düzeyi), kısıtların ortaya konulması (üretim tekniği, örgütlenme, yatırım gereksinimi,

işgücü ve pazarlama problemleri vb), tarımsal kaynak ve potansiyelin

değerlendirilerek tarımda verimliliğin ve çiftçi gelirlerinin artırılması, ürün arzında

sürekliliğin sağlanması; tarımın çevre, sanayi, turizm gibi diğer sektörlerle ilişkilerinin

belirlenmesi, doğal kaynakların ve çevrenin korunması amaçlanmaktadır.

Köy-Mer Projesi (Köy Merkezli Tarımsal Üretime Destek Projesi)

Projenin temel hedefi; ziraat mühendisleri ve veteriner hekimlerden köylerde

faaliyette bulunmak üzere danışmanlık hizmeti satın alınması suretiyle, çiftçilerimizin

ihtiyaç duydukları bilginin mahallinde verilmesi, pazar hedefli üretime

yönlendirilmeleri ve tarımda teknoloji kullanımının yaygınlaştırılması yoluyla gelir

seviyelerinin yükseltilmesi ve örgütlenmesinin sağlanması hedeflenmektedir. Proje ile

344

köyden merkeze bilgi talebi ya da merkezden köye bilgi arzı yerine problemlerin

doğrudan doğduğu yerde çözümü modeli uygulanacaktır.

Tahmin ve Erken Uyarı Projesi

Tahmin ve erken uyarı projesi, bitkisel üretimin artırılması, kaliteli ve ilaç

kalıntısı bulunmayan, ürün elde edilmesi yanı sıra doğal düşmanların korunması

desteklenmesi, ilaçlama sayılarının azaltılması, iş gücü ve zaman tasarrufu ile

ilaçlara karşı direnç oluşması tehlikesinin azaltılmasını amacını taşımaktadır.

Bakanlığımızın ulusal düzeyde uyguladığı Entegre Mücadele projeleri tahmin

ve erken uyarı cihazlarından sıcaklık takibi ile bu bitkilerin zararlılarının tüm

biyolojileri takip edilmekte, bulunan hastalık ve zararlıların popülasyonları ve çevre ile

ilişkilerini dikkate alarak uygun olan bütün mücadele metotlarını ve tekniklerini

uyumlu bir şekilde kullanarak hastalık ve zararlıların popülasyon yoğunluğunun

ekonomik zarar seviyesinin altında tutulmasını sağlayan tahmin ve erken uyarı

projesi ile üreticiler bilgilendirilmektedir.

Mücadele zamanının tam ve kesin olarak belirlenmesi, yine bu bitkilerde

sıcaklık, nisbi nem, yaprak ıslaklığı takip edilerek önemli verim kayıplarına neden

olan hastalıklardan bitkileri korumak amacıyla mücadele zamanları tespit edilmekte

ve İl Müdürlüğü tarafından gerek basın yayın organları, gerekse afiş ve ilanlar

vasıtasıyla muhtarlık ve çiftçilerimize duyurularak mücadele yapmaları

sağlanmaktadır.

Kırsal Kalkınma Yatırım Programlarının Desteklenmesi Projesi

Kırsal Kalkınma yatırım programlarının amacı doğal kaynakların korunmasını

dikkate alarak, kırsal alanda gelir düzeyinin yükseltilmesi, altyapının iyileştirilmesi,

tarımsal üretimin sürdürülebilirlik ilkesine göre artırılması ve gıda güvenliğinin

güçlendirilmesi, kırsal alanda alternatif gelir kaynaklarının yaratılması, yürütülmekte

olan kırsal kalkınma çalışmalarının etkinliklerinin artırılması, temel kamu hizmetlerinin

düzeyinin yükseltilmesi ve hizmetlere erişimin artırılması ve kırsal toplumda belirli bir

kapasitenin yaratılmasına ilişkin usul ve esasları belirlemektir. Bu proje kapsamında

yürütülen projeler Tablo 148. de verilmektedir.

345

Tablo 148. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri Kırsal Kalkınma ve Köy Bazlı Katılımcı Programı Kapsamında Kabul Edilen Tarımsal Projeler

Sıra No

Proje Adı Uygulama Yeri Uygulayıcı Kuruluş

1 Zeytinbağı Köyü Organik Zeytinyağı Projesi

Kilis Dr. Sevim YAĞCI Org. Tarım Ürn. Sağ. Hizm. İth. İhr. İnş. San. Ve Tic. Ltd. Şti

2 Zeytinbağı Köyü Organik Sele Zeytini Projesi

Kilis Dr. Sevim YAĞCI Org. Tarım Ürn. Sağ. Hizm. İth. İhr. İnş. San. Ve Tic. Ltd. Şti

3 Kırmızı Biber Yıkama, Parçalama ve Kurutma Tesisi Projesi

Kilis – Musabeyli İlçesi – Elbeyli İlçesi

ve köyleri

GÜNEYDOĞUBİRLİK (S.S. Güneydoğu Tarım Satış Kooperatifleri Birliği)

4 Zeytin Kırma Ve Sıkma Kontinü Pres Tesisi Projesi

Kilis GÜNEYDOĞUBİRLİK (S.S. Güneydoğu Tarım Satış Kooperatifleri Birliği)

5

Kilis İlinde, Yarım Kalmış Yem fabrikası İnşaatının Tamamlanarak 5 ton/saat Kapasiteli yem Üretim Tesisi Projesi

Kilis Kılıç Kuyumculuk, Petrol Ürn. San. Tic. Ltd. Şti.

6 Kilis İlinde Zeytinyağı Geliştirme ve Yaygınlaştırma Projesi

Kilis – Tahtalı Köyü

Görkem Gıda Tarım San. Tic. Ltd. Şti.

7 Biodizel Üretim Tesisi Gaziantep Başpınar

B-R Gıda Alternatif Enerji Tar.Bil.Tek.Ltd.Şti.

8 Kontini Sistem Zeytinyağı Üretim Tesisi

Gaziantep-Nizip Kahraman Ağaoğlu San.Tic.Ltd.Şti.

9 Hijyen Antep Fıstığı İşleme Tesi Gaziantep-Şehitkamil

Ova Fıstıkçılık Gıda Sa. Tic. Ltd. Şti.

10 Biodizel Üretim Tesisi Sekili-Nizip-Gaziantep

Hakan Yağ Ltd. Şti.

11 Bakliyat İşleme ve Paketleme Tesisi

Nizip-Gaziantep Kahraman Ağaoğlu San.Tic.Ltd.Şti.

12 Zeytinyağı Üretim Tesisi Gaziantep-Şahinbey

Dalgalar Yakacak Mad. San. Tic. Ltd. Şti.

13 Kırmızı Biber İşleme Tesisi Nurdağı-

Gaziantep Nur Biber San.Tic.İth.İhr.Ltd.Şti.

14 Antep Fıstığı İşleme Tesisi Nizip-Gaziantep Halis Barak Gıda Pet. Ürt. Tur. İnş. Ltd. Şti.

15 Zeytin Salamura Tesisi Gaziantep-Şahinbey

Akbir Tarım-Hay. Gıda San. Tic. Ltd. Şti.

16 Kırmızı Biber İşleme Tesisi Nurdağı-

Gaziantep Vakkasoğlu Çırçır Teks.Hay. Tar. Pet. San.Tic.Ltd. Şti.

17 Zeytinyağı Üretim Tesisi Gaziantep-Nizip Büşra Zeytinyağı İmalatı Yerli Mah. Trz. San.Tic.Ltd.Şti.

18 Kırmızı Biberde Teknoloji Yenileme Projesi

Nurdağı-Gaziantep

Biberyum Gıda Tek.Pet.Ür.San.Tic.Ltd.Şti.

19 Un Fabrikasında Teknoloji Yenilemem Projesi

Şehitkamil-Gaziantep

Acarsan Makarna Un Sanayi

20 Yem Fabrikasında Teknoloji Yenileme Projesi

Şehitkamil-Gaziantep

İpek Yem San. Tic. Anonim Şti.

21 Zeytin Salamura Tesisi Nizip-Gaziantep Güntat Yağ Gıda Kim. Nak. Ve Tank. San.Tic.Ltd.Şti

22 Kırmızı Biber İşleme Tesisi İslahiye-

Gaziantep Azim Baharat Gıda Nak. İhr.İth.San.Tic.Ltd.Şti.

346

Sıra No


23 Soğuk Hava Deposu Tesisi Batman Okanlar Ltd. Şti.

24 Süt İşleme Tesisi Batman S.S. İkiztepe T.K..Koop.

25 Süt İşleme Tesisi Batman S.S. Örmegöze T.K..Koop.

26 Silaj Ambalajlama Tesisi Batman Akyem Anonim Şti.

27 Bakliyat Paketleme Tesisi Batman Pekiz Ltd. Şti.

28 Mısır Üretimini Geliştirme Projesi Batman Akmısır Ltd. Şti.

29 Süt Hayvancılığını ve Süt Ürünlerini Geliştirme Projesi

Batman S.S. Yeşilöz Köyü T.K..Koop

30 Jeotermal Cam Sera Tesisi Projesi Batman Çınar A.Ş.

31 Un Değirmeni ve Bulgur Üretimi Projesi

Gürgöze Köyü Kurtalan

Nurbaf Gıda Tar.Nak.Pet.Ür.İnş. San.Tic.Lmd.Şti

32 Pekmez Üretim ve Paketleme Tesisi

Ormanbağı (İskambo)

Köyü Şirvan

Öneryıldız Gıda Hay.Tar.Ür.İnş.San.ve Tic.Lmd.Şti

33 Fıstık İşl.ve Pak.Tesisi Projesi Siirt/Merkez AVCI Kuruyemiş ve Tarım Ür.San.Tic.Lmt.Şti.

34 Süt İşleme Tesisi Projesi SİİRT-

Köprübaşı Arık Gıda Tarım Hay.İnş.Pet.Ür.San.Tic.Lmt.Şti

35 Ceviz içi boylama,renk ayırma ve paketleme makine teçhizat alımı (KAPASİTE ARTIRMA) Projesi

SİİRT-Merkez Aydın Kuruyemiş San. Tic. Lmt.Şti.

36 Mısır Kurutma ve Çelik Silo Projesi

Mardin GAP Un A.Ş

37 Süt İşleme Tesisi Projesi Mardin S.S. Şanlı Köyü Tar.Kalk. Koop.

38 Un Üretim Tesisi Projesi Mardin Başkavak A.Ş.

39 Un Üretim Tesisi Projesi Mardin Akkoç Ltd. Şti.


Mardin Özmet Ltd. Şti.


Mardin GAP Yem A.Ş.

42 Un Üretim Tesisi Projesi Mardin S.S. Boğaziye Tar.Kalk.Koop.

43 Mısır Kurutma Tesisi (yatay) Projesi

Mardin S.S. Boğaziye Tar.Kalk.Koop.

44 Mısır Kurutma Tesisi (yatay) Projesi

Mardin Çiftçiler Ltd. Şti.

45 Süt İşleme Tesisi Projesi Mardin S.S.Kızıltepe Merkez Tar.Kalk.Koop.

46 Süt İşleme Tesisi Projesi Mardin Biomar Biodizel A.Ş.

47 Çelik Silo Tesisi Projesi Mardin Atılım Ltd. Şti.

347

Sıra No


48 Katkısız Un-İrmik İşleme Tesisi Prj.

Mardin Şahım Ltd. Şti.

49 Turşu Üretim Tesisi Projesi Mardin Özmez Ltd. Şti.

50 Bulgur İşleme Tesisi Projesi Mardin Mes Süt A.Ş.

51 Nişasta Kurutma ve Paketleme Tesisi Projesi

Mardin Ay Nişasta A.Ş.

52 Un Üretim Tesisi Projesi Mardin Bellisan A.Ş.

53 Çelik Silo Tesisi Projesi Mardin İpeksan A.Ş.

54 Bulgur Üretim Tesisi Projesi Mardin Rojbin Ltd. Şti.

55 Mısır Kurutma Tesisi Projesi Mardin Sametoğlu Ltd. Şti.

56 Yem Üretim Tesisi Projesi Mardin Mardin Yem A.Ş.

57 Güneş Enerjili Sera Projesi Mardin S.S. Tanrıverdi Tar.Kalk.Koop.

58 Mısır Kurutma Tesisi Projesi Mardin S.S. Tanrıverdi Tar.Kalk.Koop.

59 Güneş Enerjili Sera Projesi Mardin Emir Ltd. Şti.

60 Güneş Enerjili Sera Projesi Mardin Karadeniz Adi Ortaklığı

61 Un Değirmeni Projesi Diyarbakır Dilek inş. Tr.Yat.Tic.Ltd.Şti.

62 Çırçır Fabrikası Kapasite Artırım Projesi

Diyarbakır Engin Yağ Tekstil Tarım ve Petrol Ürünleri San.Tic.Ltd.Şti.

63 Karma Yem Üretim Tesisi Projesi Silvan-D.bakır S.S.Silvan İlçesi Merkez TAR.KALK.KOOP.

64 Karma Yem Üretim Tesisi Projesi Diyarbakır BAY-PER Yem Gıda Yem Tarım Ürünleri Hay. Sanayi Tic.Ltd.Şti.

65 Yem Üretim Tesisi Projesi Diyarbakır DGS İnş. Tarım Ürünl. Gıda Hayv. Otom. San. Tic. Ltd. Şti.

66 Çırçır ve Prese Fabrikası Kapasite Artırım Projesi

Diyarbakır PERVANE Otomotiv Tekst. Gıda Tar. ürünleri Hay. San.Tic.Ltd.Şti.

67 Bakliyat Paketleme Tesisi Projesi Diyarbakır AKTÜEL Mimarlık Müh. İnş.Tarım Ür. Hayvancılık San.Tic.Ltd.Şti.

68 Organik Çeltik İşleme ve Paketleme Tesisi Projesi

Kuşburnu Köyü D.Bakır

Yabacı Ziraat Makine İnş.Gıda Nakliyat San. Ve Tic. Ltd.Şti.

69 Döğme İşleme Tesisi Projesi Kocaköy-D.Bakır

Hasankeyf Tarım Ltd.Şti

70 Yağ Kapasite Artırımı Projesi Çölgüzeli Köyü

D.Bakır Engin Yağ Tekstil Tarım ve Petrol Ürünleri San.Tic.Ltd Şti.

71 Bakliyat Saklama Projesi Çınar-Diyarbakır VECSA Tarım Ürünleri Hayvancılık Gıda İnş.San.Tic.Ltd.Şti.

72 Bakliyat Paketleme Projesi Kuşburnu Köyü

D.Bakır Mehmet Emin Alkan Ltd.Şti.

348

Sıra No


73 Tahıl Ambarı Projesi Diyarbakır Zeki Bey Tarım Ltd.Şti.

74 Buğday İşleme ve Sınıflandırılmış Un Üretimi

Hani-D.Bakır Hani Teks. Gıda Ltd.Şti.

75 Mercimek İşleme ve Paketleme Projesi

Çınar-Diyarbakır Arzular Tar. Ürün. Hayvancılık Gıda İnş.San.Tic.Ltd.Şti.

76 5 Ton/Gün Kapasiteli Pelevanoğlu Karma Yem Üretim Tesisi

Bismil-D.Bakır PELEVANOĞLU Tarım Gıda Hay. Ürünler İnş Elkt. ve Tic.Ltd.Şti.

77 Tahıl Ambarı Projesi Kuşburnu

D.Bakır Mehmet Emin ALKAN Ltd.Şti.

78 Karma Yem Üretim Tesisi Projesi Diyarbakır ÖZNAS Gıda Tar. Ür. Hay. Yem İnşaat Sanayi ve Tic.Litd.Şti.

79 Bakliyat Paketleme Tesisi Kuşburnu

D.Bakır Mahmut Ercan Tarım Ltd.Şti.

80 Bakliyat Paketleme Ünitesi Kuşburnu

D.Bakır Şeyhmus Alkan Ltd.Şti.

81 Tohum Eleme Çınar-Diyarbakır FAT-DEN Tarım Ürünleri Hayvancılık Gıda İnş.San.Tic.Ltd.Şti.

82 Mısır Kurutma Ünitesi Kuşburnu

D.Bakır Şeyhmus Alkan Ltd.Şti.

83 Sözleşmeli Kurutmalık Domates Üretimini Yaygınlaştırma Projesi

Diyarbakır Diken Tar. İnş. Gıda Maden Tekstil İth.İhr.San ve Tic. LtdŞti.

Kaynak: TRC Bölge İlleri TİM

7.1.2.2. Yerel Kaynaklı Projeler

İl Özel İdare Kaynaklı Projeler

İl Özel İdaresi kaynakları genel bütçeden sağlanan ve yatırım programlarına esas olmak üzere kaynakların yetersiz olduğu durumlarda, tarımsal amaçlı plan ve projelerde kullanılabilmektedir.

Bu kapsamda Meyveciliği Geliştirme, Mahsul Fiyatına Sertifikalı Tohumluk Dağıtımı, Sebzeciliği Geliştirme, Zirai Mücadele, Örtüaltı Sebzeciliğini Geliştirme Projeleri TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İllerinde uygulanan başlıca projelerdir.

7.2. Bölge Program ve Proje Alanlarının Belirlenmesi

7.2.1 Tarımsal Üretim Proje Önerileri

349

Tablo 149.TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İllerinde Uygulanması Önerilen Yeni Projeler

Program Proje İsmi Uygulama Yeri Uygulama

Süresi

Sorumlu/ İşbirliği Yapılan

Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Bit

kis

el

Üre

tim

Sulama Alanlarının Artırılması, Su ve Toprak Kaynaklarının Etkin Kullanımı Projesi

Tüm İller 2007- İÖİ, DSİ, TİM, STK

TKB, ÖK

Bodur Meyve Yetiştiriciliğinin Geliştirilmesi Projesi Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM

İÖİ, ÖS, SYDF

Yem Bitkileri Ekilişi ve Üretimi ile Tohum Üretiminin Artırılması Projesi Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM

İÖİ, ÖS, ÖK

Tarıma Dayalı Sanayiye Hammadde Sağlayacak Kapama Meyve ve Sebze Bahçeleri ile Bağ Tesislerinin Artırılması Projesi

Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM, SYDF

ÖS, ÖK

Sözleşmeli Çiftçiliğin Yaygınlaştırılması Projesi Tüm İller 2007- TKB, TİM, ÖS

ÖS, ÖK

Sebzeciliği Geliştirme Projesi Tüm İller

2007- TİM, TİLÇEM

İÖİ, ÖS, ÖK

Meyveciliği Geliştirme Projesi Tüm İller 2007– TİM, TİLÇEM

İÖİ, ÖS, ÖK

Bağcılığı Geliştirme Projesi Tüm İller 2007– TİM, TİLÇEM

İÖİ, ÖS, ÖK

Kültür Mantarı Üretimini Geliştirme Projesi Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM

TKB, İÖİ

350



Süresi


Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Bit

kis

el

Üre

tim

Sertifikalı Tohumluk Kullanımını Teşvik Projesi Tüm İller 2007– TİM, TİLÇEM

İÖİ, ÖK

Meyve Konsantre Sanayi İle Sözleşmeli Yetiştiricilik Projesi Tüm İller 2007- TKB, ÖS, STK

SYDF, ÖS, STK

Tarımsal Üretimde Ürün Planlaması Projesi Tüm İller 2007- TKB, İÖİ,, TİM

AB, TKB, İÖİ, SYDF

Yüksek Sistem Bağcılık Projesi Tüm İller 2007- TKB, ÖS, STK

SYDF, ÖS, STK

Sebze (Hibrit) Fide Üretim Tesisi Projesi Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM, ÖS

İÖİ, ÖS, STK, ÖK

Basınçlı Sulama Sistemlerinin Kullanımının Artırılması Projesi Tüm İller 2007- DSİ, İÖİ, TİM

İÖİ, ÖS

Sertifikalı Asma Fidanı ile Bağcılığın Geliştirilmesi Projesi Tüm İller 2007- TİM, İÖİ, SYDV

İÖİ, SYDV, ÖS, ÖK

Ekonomik Ömrünü Tamamlamış Bağların Virüsten Ari Fidanlarla Yeniden Tesis Edilmesi Projesi

Tüm İller 2007- TKB, TİM, İÖİ

TKB, İÖİ, ÖK

Bağcılıkta Terbiye Sisteminin Belirlenmesi Projesi Tüm İller 2007– TİM, TİLÇEM

TKB, İÖİ

Seçilecek Köylerde Bitkisel Üretimde Üretim Planlaması Uygulaması Projesi


TKB, İÖİ, ÖK

351



Süresi


Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Bit

kis

el

Üre

tim

Erken Uyarı İstasyonlarının Kurulması Projesi Tüm İller 2007– TİM, İÖİ TKB, İÖİ

Sebze ve Meyvelerde Tahmin ve Erken Uyarı Projesi Tüm İller 2007–2009 TİM, TİLÇEM

TKB, İÖİ

Entegre Mücadele Çalışmaları Projesi Tüm İller 2007– TİM, TİLÇEM, İÖİ

TKB, İÖİ

Ambar Zararlıları İle Mücadele Projesi Tüm İller 2007– TİM, TİLÇEM, İÖİ

TKB, İÖİ

Süne Mücadelesi İçin Ağaç Dikim Projesi Tüm İller 2007– TİM, TİLÇEM, İÖİ

TKB, İÖİ

352



Süresi


Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Hayv

an

cılığ

ı G

elişti

rme

Süt Toplama ve Soğutma Merkezlerinin Kurulması Projesi Tüm İller 2007- TKB, ÜB İÖİ, SYDF, ÜB ÖK

Açık Besi Yetiştiriciliğinin Yaygınlaştırılması Projesi Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM, ÖS

ÖS, ÜB

Küçükbaş Hayvancılığının Geliştirilmesi Projesi Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM, ÖS

İÖİ, ÖS

Besi Sığırcılığı Projesi Tüm İller 2007– TİM, TİLÇEM

ÖS

Arıcılığı Teşvik Etmek Amacıyla Kovan Dağıtımı Projesi Tüm İller 2007- TKB, TİM, İÖİ, STK

TKB, İÖİ

Süt Sığırcılığının Geliştirilmesi Projesi Tüm İller 2007- TKB, TİM, STK, ÖS

TKB, İÖİ, ÖS ÖK

Yonca, Korunga, Macar Fiği, Adi Fiğ, Silajlık Mısır Tohumu Temini ve Üreticilere Teşvikli Olarak Dağıtımı Projesi


TKB, İÖİ

Mera Islahı ve Amenajmanı Projesi Tüm İller 2007- TKB, TİM, TİLÇEM, İÖİ

TKB

Yem Bitkileri Üretiminin ve Silaj Yapımının Yaygınlaştırılması Projesi Tüm İller 2007- TKB, TİM, STK, ÖS

TKB, İÖİ, ÖS

353



Süresi


Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Hayv

an

cılığ

ı G

elişti

rme

Bakım ve Beslemenin Geliştirilmesi, Hayvan Sağlığı Mücadele Çalışmalarının Yaygınlaştırılması ve Etkinleştirilmesi, Hayvan Hareketlerinin Etkin Bir Şekilde Denetlenmesi Projesi

Tüm İller 2007– TİM, İÖİ TKB, İÖİ

Salgın Hayvan Hastalıkları İle Etkin Mücadele İçin Sarf ve Demirbaş Malzeme Alımı Projesi


Hayvan Hareketlerinde Araç Dezenfeksiyonu İçin Sabit Dezenfeksiyon Sistemlerinin Geliştirilmesi Projesi


Baraj Göllerinde Balık Üretiminin Yapılması İçin Su Ürünleri Kooperatifi Kurulmasının Teşviki ve Kafes Balıkçılığının Yaygınlaştırılması Projesi

Tüm İller 2007- TİM TKB

Göletlerin Balıklandırılması Projesi Tüm İller 2007- TİM TKB, İÖİ

Alabalık Yetiştiriciliğini Geliştirilmesi Projesi Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM

İÖİ, STK, ÖS

Hayvan Irkını Geliştirme Projesi

Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM

İÖİ, STK, ÖS

Kilis Keçisi Yetiştiriciliği Projesi Kilis 2007- TİM, TİLÇEM

TKB, STK, ÖS, ÖK

354



Süresi


Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Örg

ütl

en

me

Ürün Bazında Üretici Birliklerinin Kurulması ve Desteklenmesi Projesi Tüm İller 2007- TKB TKB, STK

Pazarlama Amaçlı Üretici Örgütlerinin Kurulması Projesi Tüm İller 2007- TKB, ÖS, STK

SYDF, ÖS, STK

Ürün Borsalarının Kurulması Projesi Tüm İller 2007- TKB, ÖS, STK

ÖS, STK

Üreticilerin Örgütlenme ve Bilgi Düzeyinin Yükseltilmesi Projesi Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM, STK

TKB

Tarımsal Şirketlerin Oluşturulması ve Teşvik Edilmesi Projesi Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM, STK

TKB

355



Süresi


Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Tarı

ms

al

Yayım

Ortak Özelliklere Sahip Özel Çalışma Grubu Gerektiren Hedef Kitlenin Eğitim ve Yayım Projesi

Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM, STK

TKB

Hayvancılığın Geliştirilmesi, Bakım Besleme, Hayvan Hastalıkları, Suni Tohumlama, Silaj Yapımı Konularında Yetiştiricilerin (Kadın-Erkek) Eğitilmesi Projesi


TKB

Tarımsal Kirliliği Önleyecek Etkili ve Yeterli Girdi Kullanımı İçin Yayım Projesi


TKB

Organik Tarımın Üretim ve Pazarlamasına Yönelik Çiftçi Eğitimi Projesi


TKB

Yayım Hizmetlerinde Özel Sektörün ve Yerel Basının Devreye Sokulması


TKB

Tarımsal Yayım Metotlarının Bölge Kaynakları ve İhtiyaçları Gözetilerek Güncellenmesi Projesi


TKB

Pazarlama Kanallarının İyileştirilmesine Yönelik Eğitim ve Yayım Projesi


TKB

Kayıtlı Üretim ve Gıda Güvenliği Zincirinin Takibi ile İlgili Tüketiciyi Bilinçlendirme Yayım ve Eğitiminin Geliştirilmesi Projesi


TKB

Bitkisel Üretimde Üretim Planlaması İçin Yayım Projesi Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM, STK

TKB, STK

356



Süresi


Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Tarı

ms

al

Yayım

Sözleşmeli Üretim Modelinin Yaygınlaştırılması Projesi Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM, STK, ÖS

TKB, STK, ÖS

Yayım Hizmetlerinde Özel Sektörün ve Yerel Basının Devreye Sokulması Projesi

Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM, ÖS, YB

TKB

Sürdürülebilir Kırsal Kalkınma Projelerinde Yerel Yöneticilerin Eğitimi Projesi

Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM TKB, STK

Hayvan Bakım ve Besleme ile Ahır ve Sağım Hijyeni Konularında Kırsal Alanda Yaşayan Kadınların Eğitimi Projesi


TKB

Entegre Mücadele Yöntemlerinin Öğretilmesine Yönelik Eğitim Projesi


TKB

Tarım İl Müdürlüğü Personelinin Tarım Sigortası Eksperliği Konusunda Eğitimi Projesi

Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM TKB

Toprak ve Su Kaynaklarının Kirlenmesinin Engellenmesine Yönelik Eğitim Projesi


TKB, STK

Çiftçilere Dağıtılmak Üzere Broşür, Afiş, Çiftçi Mektubu ve Liflet Gibi Basılı Doküman Hazırlanması Projesi

Tüm İller 2007- TİM, İÖİ TKB, İÖİ

Önder Çiftçilere Teknik Gezi Düzenlenmesi Projesi Tüm İller 2007- TİM, İÖİ, TİLÇEM, STK

TKB, İÖİ

357


Program Proje İsmi Uygulama Yeri Uygulama Süresi


Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Tarı

ms

al

Yayım

Tüketicilerin Gıda Güvenliği Konusunda Eğitimi Projesi Tüm İller 2007- Belediye, İSM, TİM, STK

Belediye, İSM, TİM, STK

Kadın Çiftçilerin Eğitimi Projesi Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM, STK

TKB, İÖİ

Organik ve İyi Tarım Uygulamalarına Yönelik Çiftçi Eğimi Projesi Tüm İller 2007- TİM, TİLÇEM, STK

TKB, İÖİ

358



Süresi


Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Org

an

ik T

arı

m

Organik Zeytin İşleme ve Pazarlama Tesisi Projesi Tüm İller 2007- TKB, TİM, TİLÇEM, ÖS

TKB, ÖS, STK

Seçilecek Ürünlerde Organik Tarım Uygulama Projesi Tüm İller 2007- TKB, ÖS, STK

TKB, İÖİ, ÖS, STK

Doğal Tarım Yapılan Zeytin Alanlarında Organik Tarımı Geliştirme Projesi

Tüm İller 2007- TKB, STK, ÖS

TKB, İÖİ, ÖS, STK

İyi Tarım Uygulamaları Projesi Tüm İller 2007- TKB, ÖS, STK

SYDF, ÖS, STK

Mayınlı Sahaların Temizlenerek Bu Alanlarda Seçilmiş Ürünlerin Organik Tarımının Geliştirilmesi Projesi

Kilis-Gaziantep-Şanlıurfa-Mardin 2007- TKB, ÖS, STK

SYDF, ÖS, STK

359



Süresi


Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Diğ

er

Tarım ve Gıda Sanayi İşletmelerinin Rekabet Gücünün Artırılması Projesi

Tüm İller 2007- İÖİ, TİM, ÖS

İÖİ, ÖS

Tarımdan Ayrılacak İşgücüne Mahallinde Yeni İş İmkânları Sağlanması Projesi

Tüm İller 2007- İÖİ, TİM, ÖS

İÖİ, ÖS

Bio-Yakıt Üretim Projesinin Desteklenmesi Projesi Tüm İller 2007- TİM, İÖİ, STK, ÖS

İÖİ, STK, ÖS

Uzaktan Algılama (UA), Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Entegre İdare Kontrol Sistemi (IACS) Projesi

Tüm İller 2007–2010 TİM, AE İÖİ

Entegre Kırmızı ve Beyaz Et Ürünleri İşleme Tesislerinin Kurulması ve Pazar Araştırması Projesi

Tüm İller 2007- TİM, İÖİ, STK, ÖS

İÖİ, STK, ÖS

Süt Ürünleri Entegre Tesislerinin Kurulması ve Pazar Araştırması Projesi


İÖİ, STK, ÖS

Meyve ve Sebze İşleme Tesislerinin Kurulması ve Arz-Talep Araştırması Projesi


İÖİ, STK, ÖS

Tarımsal Bilgi Merkezi Kurulması Projesi Tüm İller 2007- TİM, İÖİ AB, TKB, İÖİ, ÖS

Organize Tarım Bölgelerinin Kurulması Projesi Tüm İller 2007- TİM, İÖİ, ÖS

AB, TKB, İÖİ, ÖS

Yüksek Verimli ve Bölgeye Uyumlu Çeşitlerin Tespit ve Temini ile Çoğaltılması Projesi

Tüm İller 2007- TKB, ÖS TKB, ÖS

360



Süresi


Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Diğ

er

Meyve Ürünleri Pekmez ve Reçel Üretim Projesi Tüm İller 2007- TKB, İÖİ, TİM, ÖS

TKB, İÖİ, ÖS

Zeytinyağı İşleme Konusunda Pazar Araştırması Projesi Tüm İller 2007–2012 İÖİ, TCZB, BEDAŞ

TCZB

Tarım Sektöründe Çalışan İş Gücünün Teknik ve Pratik Kabiliyetlerinin Geliştirilmesi Projesi

Tüm İller 2007– TİM, TİLÇEM

TKB, İÖİ

Tarımsal Ürünlerde Pestisit Kalıntısı Projesi Tüm İller 2007–2009 TİM, TİLÇEM, İKL

İÖİ

Arazi Kullanım Planlaması Projesi Tüm İller 2007–2009 TİM, TİLÇEM

İÖİ

Hayvansal Atıklardan Çiftlik Gübresi Yapımı Projesi Tüm İller 2007- TKB, ÖS, STK

AB, ÖS, STK

Tarımsal İstatistiklerin Güncellenmesi ve Otomasyonu Projesi Tüm İller 2007– TİM, TİLÇEM

TKB, İÖİ

Çiftçi Kadınlarımızın Tarımsal Üretimdeki Rollerini Araştırma Projesi Tüm İller 2007– TİM, TİLÇEM

TKB, İÖİ

Kültür ve İnanç Turizminin Geliştirilmesi Projesi Tüm İller 2007– TİM, TİLÇEM

TKB, İÖİ

Arazi Kiralama Bilgi Sisteminin Geliştirilmesi Tüm İller 2007– TİM, TİLÇEM

TKB, İÖİ

361



Süresi


Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Diğ

er

Gıda Kalitesi, Tüketicinin Korunması ve Gıda Sağlığına Yönelik Kontrol Yapılarının Güçlendirilmesi Projesi

Tüm İller 2007- TKB TKB

Gıda Denetim Sisteminin AB’ye Uyumuna ve İnsan Kaynaklarının Hizmet İçi Eğitimine Yönelik Projeler

Tüm İller 2007- TKB TKB

Gıda ve Yem İşletmelerinin Ruhsatlandırılması ve Denetimi Projesi Tüm İller 2007- TİM, İÖİ TKB, İÖİ

Gıda Güvenliği ve Kontrolü Projesi Tüm İller 2007- TİM TKB, İÖİ

Gıda Denetim Hizmetlerinin Etkinleştirilmesi Projesi Tüm İller 2007- İÖİ, TİM TKB, İÖİ

Tohumluk, Fidan Ve Fide Bayii Kontrolü ve Ruhsatlandırılması Projesi

Tüm İller 2007- TİM, İÖİ TKB, İÖİ

İl Kontrol Laboratuarının Kurulması Projesi Kilis-Adıyaman-Şırnak-Siirt-Batman 2007- İÖİ, TİM TKB, İÖİ, STK

Rafine Zeytinyağı Üretim Fabrikası Kurulması Tüm İller 2007- İÖİ, TİM TKB, ÖS, ÖK

Natürel zeytinyağı imalathanelerinin modernize edilmesi Tüm İller 2007- İÖİ, TİM TKB, ÖS, ÖK

Üzüm suyu ve Sirke Üretim Tesisi Kurulması Tüm İller 2007- İÖİ, TİM TKB, ÖS, ÖK

362



Süresi


Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Diğ

er

Şarap Fabrikası Kurulması Kilis 2007- İÖİ, TİM TKB, ÖS, ÖK

Kırmızı Biber İşleme Tesislerinin kurulması

Tüm İller 2007- İÖİ, TİM TKB, ÖS, ÖK

Salçalık Biber İşleme Tesislerinin Kurulması Tüm İller 2007- İÖİ, TİM TKB, ÖS, ÖK

Yem Fabrikası Kurulması Tüm İller 2007- İÖİ, TİM TKB, ÖS, ÖK

Kaynak: TRC Bölge İlleri TİM

STB: Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, TKB: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, TB: Turizm Bakanlığı, AB: Avrupa Birliği, AE: Araştırma Enstitüsü, ZK: Zirai Karantina, TKBM: Tapu Kadastro Bölge Müdürlüğü, OBM: Orman Bölge Müdürlüğü, İÖİ: İl Özel İdaresi, DSİ: Devlet Su İşleri, İSM: İl Sağlık Müdürlüğü, TİM: Tarım İl Müdürlüğü, KTM: Kültür ve Turizm Müdürlüğü, TCZB: Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası, TİLÇEM: Tarım İlçe Müdürlüğü, İKL: İl Kontrol Laboratuarı, SYDV: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı, STO: Sanayi ve Ticaret Odası, TB: Ticaret Borsası, TKK: Tarımsal Kalkınma Kooperatifi, STK: Sivil Toplum Kuruluşları, ÜB: Üretici Birlikleri, ÖS: Özel Sektör, ÖK: Öz Kaynak, YB: Yerel Basın

363

8. EKLER

8.1 TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi Doğal Kaynak Envanteri

8.1.1 TRC1 Gaziantep İli Doğal Kaynak Envanteri

Yenilenebilir Kaynaklar

Kaynak Tanımlama

a) Güneş ve Yağış

Güneş: Güneşli Gün Sayısı: 14.1 gün Güneşlenme süresi: 6.7 saat Yağış: Uzun yıllar ortalama yağış miktarı:578.8 mm’dir.

b) Tarımsal Topraklar ve Tarım Arazisi

Tarımsal Topraklar: Kırmızı kahverengi topraklar çeşitli ana maddeler üzerinde oluşur. Bu topraklar ilimizde en yaygın olarak bulunmakta olup, il yüzölçümünün %39,6sını kapsamaktadır. 259.339 ha’lık alanda yayılım göstermektedir.. Tarım Arazisi:

c) Su ve Rüzgar (Sulama, Rüzgar ve Termik Enerji) Kaynakları ve Sulama Potansiyeli

Su Kaynakları: İlin Toplam Yer Altı ve Yerüstü Su Kaynağı: 517 hm3/yıl İlin Toplam Su Yüzeyi: 13.652 Ha. Sulama Potansiyeli: Sulanabilir arazi miktarı: 266.414ha. Sulanan arazi miktarı: 43.111 ha. Jeotermal Enerji: ----- Rüzgar Enerjisi: İlimizde 2004 yılının rüzgar hızları karşılaştırıldığında en yüksek rüzgar hızı 13.3 m/sn olarak SSE (Güneydoğu) yönünden , Mayıs ayında gözlemlenmiştir.

d) Ormanlar ve Muhafaza

İlimizdeki toplam orman alanı 89,596 Ha’ dır. İlimiz ormanları Doğu torosların Kahramanmaraş üzerinden güneye uzanan 2493 rakım ve Milcan Dağı’nın Suriye ve Amik ovasına dağılan kolları üzerinde Büyük Sof Tepesinin Gaziantep Ovasında son bulan sırtları üzerinde yer almaktadır. Bölgemizin en yüksek rakımı Batı hududundu teşkil eden sırtlardır. Genellikle ilimiz ormanları rakımın 800-1450 arasında değişmektedir.

e) Flora ve Fauna

Flora: Gaziantep ilinde 645 adet bitki türü bulunmaktadır. Bu bitki

türleri içerisinde 56 tanesi endemiktir.

Fauna: İlimizde nesli tükenmekte olan hayvan olarak sadece Turaç bulunmaktadır. Nizipte Fırat kenarında , Karkamıştan başlayarak Saray köyüne uzanan hat üzerinde yaşamaktadır. Azalmasının en büyük sebebi avlanmadır. Yabani ve mahalli populasyonlar ise ; keklik, tilki, tavşan, çakal, domuz ve gelinciktir.Ayrıca az mitarda Şahin , Doğan gibi yırtıcı kuşlar da bulunmaktadır.

364

Yenilenemeyen Kaynaklar

Kaynak Tanımlama

a) Madenler

Gaziantep , madencilik açısından oldukça fakir bir ildir. Zaman zaman işletilen ekonomik olmadığı zaman ise kapatılın küçük çaptaki krom yatakları ve gene önemsiz sayılabilecek fosfor yatakları mevcuttur

b) Tarihi ve Turistik Yerler

Tarihi ipek yolu üzerinde bulunan Gaziantep bir çok medeniyetlere

yataklık yapması bakımından , tarihi ve turistik yerler bakımından

oldukça zengindir. Gaziantep kalesi geleneksel Antep evleri ,

Yesemek Açık Hava Müzesi , Belkıs (Zeugma ) Örenyeri , Dülük Antik

Kenti, Karkamış Harabeleri, ve sayısız höyükler , önemli tarihi ve

turistik yerlerdir.

Birecik Barajı ve Belkıs (Zeugma) bölgesinde su sporları merkezleri ve

kanoculuk gibi kıyılar da yer alması düşünülen turizm ve reaksiyon

faaliyetleri için çalışmalar yapılmalıdır. Rumkale kültür ve inanç turizmi

açısından değerlendirilmelidir.

İlde ayrıca yayla turizminin yapılacağı iki yayla bulunmaktadır.

Huzur yaylası: İklimin verdiği özellikle her mevsim yeşillikler içinde

bulunan huzur yaylası, İslahiye ilçesi Altınüzüm Beldesinin 20 km

batısında Amonos dağlarının tepesinde bulunmaktadır.

Sofdağı Yaylası: Güneydoğu Torosların uzantısı olan sof dağlarının üzerinde bulunan Sof dağı yaylası Gaziantep il merkezine 32 km uzaklıktadır.

c) Doğa Koruma Alanları

limizde koruma altında olan alanlar bulunmamaktadır. Ancak, Tahtaköprü Baraj Gölü ve çevresi yaban hayatı koruma sahası olarak tefrik edilmiştir.

365

8.1.2 TRC1 Adıyaman İli Doğal Kaynak Envanteri Yenilenebilen Kaynaklar

Kaynak Tanımlama

a) Güneş ve Yağış:

Güneş: Mevcut verilere göre Adıyaman Merkezde yılda 180 gün güneşli geçmektedir. İlde alt bölgeler arasında farklılıklar olmaktadır. Yağış: Alt bölgeler arasında mikro-iklimsel farklılıklar bulunmaktadır.. I’ inci ve III’ üncü alt bölgeler yılda ortalama >750 mm yağış almaktadır. Adıyaman Merkezde yıllık ortalama yağış 650 mm olurken Gölbaşında (III. alt bölge) 850 mm'dir.

b) Tarımsal Topraklar ve Ekilebilir Arazi

Tarımsal Topraklar: Adıyaman da iklim topografya ve ana madde farklılıkları nedeni ile değişik topraklar oluşmuştur. Bu değişik toprakların yanı sıra toprak örtüsünden yoksun bazı arazi tipleri de bulunmaktadır. İlin genel yapısı ¾ oranında killi-tınlıdır.Renk itibarı ile koyu kırmızıdan koyu kahverengiye kadar değişiklik göstermekte olup arada tamamen boz renkli kısımlarda vardır. Nehir ve çay kenarlarında alüvyonlu sahalara da rastlanmaktadır. Ayrıca küçük miktarda kolüvyonlu topraklar ve kayalar bulunmaktadır. Ekilebilir Arazi: Adıyaman da I’ inci – IV’ üncü sınıf arazi miktarı 298.956 ha’dır. Ayrıca tarıma elverişli olmayan diğer sınıf (V-VIII) marjinal arazilerin tarımsal üretimde kullanıldığını görülmektedir.

c) Su: (sulama, hidro-elektrik ve termik enerji kaynakları)

Su ve yeraltı su kaynakları yılda 3.403 hm3/yıl hacme sahip olup bunun %99'u yüzey kaynaklardan oluşmaktadır (nehirler, göller). Sulama: Sulanabilir toplam arazi miktarı 156.393 ha olarak tahmin edilmekte olup bunun yalnızca 59.718 ha'ı (%38) sulanmaktadır. Bunun %56'sı halk sulaması ve %44'ü devlet sulamasıdır (DSI ve KHGM). İlin toplam yüzeyi 41.329 hektardır.

d) Su ve Balıkçılık Kaynakları:

Doğal göller (613 ha), baraj ve rezervuarlar (39.076ha) gölet ve bentler (177 ha) ve nehirler (1.463 ha) olarak yaklaşık 41,329 ha yüzey suyu bulunmaktadır.

e) Ormanlar ve muhafaza

Doğal ve plantasyon olarak 150.757 ha orman bulunmaktadır. Ormanlar çoğunlukla meşe, çam, ve ardıç gibi ağaç çeşitlerinden oluşmaktadır.

f) Diğer Flora ve Fauna

Doğal Türler: İlin Floraları ; Meşe türleri Q.Cerris, Q.Sessiliflora,Alıç, Yabani elma, Alalat, Yabani erik, Badem yapraklı armut,Böğürtlen, Laden, Ayı üzümü, Sumak, Sakız, Melengiç, Ardıç, Çam, Sedir, Çayır otları, Domuz ayrığı, Geven, Sütleyen, Orman çileği, Menekşe, Sarmaşık, Gıcır, Kekik, Eğrelti ve Yavşanlar. Faunalar;Dağ keçisi, Tavşan, Keklik, Tilki, Kurt, Ayı, Yaban güvercin, Sansar, Porsuk, Fare, Gelincik, Köstebek, Çakal, Kaplumbağa, Kirpi ve Yılan.

Tarımsal Çeşitler: Adıyaman lalesi (Fırıtıllaria Persica), Ağlayan gelin (Fırıtıllaria İmperialis), Kavun, Besni Üzümü,

366


Kaynak Tanımlama

a) Madenler ve Fosil yakıtlar

Gölbaşı ilçesinde (III. Alt bölge) zengin kömür yatakları vardır. Bu ilçede 1980 yılında kurulmuş olan ve halen yaklaşık 500 kişiyi istihdam eden özel kömür İşletmesi bulunmaktadır. I ve II.Alt bölgede Türkiye de çıkarılan petrolün %64'ü çıkarılmaktadır.II. Alt Bölgede Çimento Fabrikası ve Tuğla Fabrikası olup halen 200kişiyi istihdam etmektedir.

b) Tarihi ve turistik yerler

Türkiye'nin diğer bölgelerinde olduğu gibi, Adıyaman’da da birçok turistik ve tarihi mekanlar vardır. Dicle ve Fırat nehirleri arasındaki eski Mezopotamya düzlüklerine oldukça yakın bir yerde kurulan İl çok eski çağlardan beri tarihi bir merkez olmuştur.Dünyanın sekizinci harikası olan 2150 metre yükseklikteki Nemrut Dağı, tarihin bilinen ilk köprülerinden Cendere köprüsü il sınırları içinde yer almaktadır. Ayrıca Kahta da Eski Kale ve Karakuş Höyüğü, eski Besni Ören yeri, Perde Kenti kalıntıları ve Atatürk Barajı da görülmeye değer yerler arasındadır.

367

8.1.3 TRC1 Kilis İli Doğal Kaynak Envanteri Yenilenebilir Kaynaklar

Kaynak

Tanımlama

a) Güneş ve Yağış Güneş: Güneşli gün sayısı: 167 Yağış : Uzun yıllar ort. yağış miktarı: 523,5 mm.


Tarımsal Topraklar: Kilis’te 5 değişik toprak tipi ( Akdeniz kızıl topraklar, Kolloviyal topraklar, Bazaltik topraklar, Kalkersiz kahverengi orman toprakları, Kırmızı kahverengi topraklar) gözlenmiştir. Bunlardan en geniş yayılış gösteren “kırmızı kahverengi topraklar” olup, ilin kuzey ve kuzey batısında, Afrin çayı ve Sabun suyu arasında kalan bölgede, Kilis ovasında kireç ve kireç taşı bakımından zengin tortul kütlelerin üzerinde gelişmiştir. Tarım Arazisi: Kilis İlinin toplam tarım alanı 105.500 ha. olup, bu alanın yaklaşık 84.500 ha.’ı I. ve IV. Sınıf tarım arazisi, 21.000 ha.’ da V. Ve VII. Sınıf tarım arazisi olarak değerlendirilmektedir. Bu durum, 20.000 ha.’dan fazla ekilebilir tarım arazisinin 5. ve 7. sınıf arazilerden oluşmakta olduğunu ve rantabl olmayan marjinal arazilerin tarımsal alanda kullanıldığını göstermektedir.

c) Su ve Rüzgar Kaynakları İle Sulama Potansiyeli

Su Kaynakları: İlin Toplam Yeraltı ve Yerüstü Su Kaynağı: 226 hm3/yıl İlin Toplam Su Yüzeyi: 212 ha. Sulama Potansiyeli: Sulanabilir Arazi Miktarı : 72.000 ha. Sulanan Arazi Miktarı : 12.000 ha. Jeotermal Enerji: ---- Rüzgar Enerjisi : ----


İlde doğal ve plantasyon olarak 18.650 ha. orman bulunmaktadır. Bu ormanın %73’ü Kızılçam, %17’si yapraklılar (karışık), %8’i ibreli+yapraklı (karışık) ve %2’si fıstıkçamı çeşidi ağaçlardan oluşmaktadır.

e.) Flora ve Fauna

Doğal Türler: Yabani buğday, meşe çalılıkları, koyun yumağı, yabani korunga, taş yoncası, tüylü sakal otu ve sütleğen. Tarımsal Çeşitler: Kilis yağlık çeşit zeytin, Horozkarası üzüm. Kilis Keçisi : Kıl keçisi Halep keçisi melezi.


Kaynak Tanımlama

a) Madenler İl genelinde; manganez, krom, petrol madenleri bulunmaktadır.


İlimizdeki en önemli ören yerleri; Hitit döneminden kalma Ravanda Kalesi ve Kalkolitik dönemden Helenistik döneme kadar bulgulara rastlanan Oylum Hüyük’tür. Ayrıca onlarca tarihi cami, hamam ve çeşme ilimizin tarihi ve kültürel zenginlikleri arasında yer almaktadır.

c) Doğa Koruma Alanları ---

368

8.1.4 TRC2 Diyarbakır İli Doğal Kaynak Envanteri Yenilenebilen Kaynaklar

Kaynak Tanımlama

a) Güneş ve Yağış: Güneş: Güneşli gün sayısı: 162 Yağış: Uzun yıllar ortalama yağış miktarı: 496 mm.


Tarımsal Topraklar: İklim , topografya ve ana madde farklılıkları nedeniyle Diyarbakır’da çeşitli büyük toprak grupları olmuştur. Bunlar Alüvyon topraklar,Kolüviyal Topraklar, Kahverengi Orman Toprakları, Kireçsiz K.rengi Orman Toprakları,K.rengi Topraklar,Kırmızı-K.rengi Topraklar ve Bazaltik Topraklardır.

Ekilebilir Arazi: : Diyarbakır ilinde toplam ekilebilir arazinin 1.535.500 ha. olduğu belirtilmekle birlikte tarım yapılan alan 779.762 ha.dır. Bu arazilerin 148.146 ha.’ı I. sınıf tarım arazisi olup İl yüzölçümünün % 9,5’ini teşkil etmektedir. II. sınıf araziler 209.237 ha.lık yüzölçümleriyle % 13,8’lik bir oran teşkil etmektedir. III. Sınıf araziler 148.150 ha. yüzölçümleriyle %9,8’lik bir orana sahiptir. IV. Sınıf araziler ise 199.414 ha.lık yüzölçümle % 12,8’lik bir orana sahiptir.


Su Kaynakları: Diyarbakır ilinde özellikle Dicle nehri bunun yanı sıra Ambar çayı,Pamuk çayı,Ballıkaya deresi,Göksu çayı,Ollucak deresi ve Savur çayı gibi akarsular tarımsal sulama amaçlı kullanılmaktadır. Fırat ve Dicle ırmaklarının yüksek enerji ve sulama potansiyelinden yararlanmaya yönelik G.A.P.nin önemli alt projelerinden bazıları Diyarbakır İl sınırları içerisindedir. Bunlardan Dicle- Kralkızı ve Silvan projeleriyle çok geniş alanların sulanması öngörülmektedir. Dicle üzerindeki Devegeçidi barajı sulama amaçlıdır. İlin toplam su yüzeyi 7455 ha.dır. İlin su potansiyeli 21.741 hm3/yıl.dır. Sulama: Diyarbakır DSİ Bölge Müdürlüğünün verilerine göre tarım alanlarının 16659 ha.lık net alanı sulanabilmektedir. Köy Hizmetleri Bölge Müdürlüğü tarafından 1207 ha.lık tarım alanı sulanabilmektedir. Diyarbakır Tarım il Müdürlüğü rakamları dikkate alındığında şahıslarca sulanabilen tarım arazisi 69.578 ha.dır. Jeotermal Enerji: Çermik kaplıcası Çermik ilçesine 3 km. mesafede Hamambaşı mevkiindedir. Kaplıca suyunun; debisi 6,66 l/sn., sıcaklığı 48,5

0 C, kükürtlü hidrojen,kokulu kükürt

çözeltisi bırakan renksiz sulardır.Radyoaktivitesi 10 Eman, katı unsurun miktarı 845,9 mg/l, serbest gaz 670,1 mg/l, erimiş unsur miktarı 1516 mg/l.’dir. Çermik kaplıcası suları hipotermal-sodyumlu-bikarbonatlı, klorürlü sular sınıfına girer. Rüzgar Enerjisi: Diyarbakır’da egemen rüzgar Kuzeybatı (Karayel) yönlüdür. Yaz mevsiminde bölgenin bozkır bitkileri kuruduğundan ve nadasa bırakılmış tarlalarda yüzey kuru olduğundan esen rüzgarlar bol miktarda toz taşırlar. Ortalama aylık rüzgar hızı 2,6 m/sn. dir.Rüzgarın en süratli estiği aylar temmuz ve Ağustos olarak belirlenmiştir. Diyarbakır’da her ay fırtınalı günler vardır. Şubat ve Nisan aylarında fırtınalı günler sayısı artar. Fakat yıllık ortalama bakımından yılda 5,5 gün fırtınalı geçer.

369

d) Ormanlar ve muhafaza

Doğal ve plantasyon olarak baltalık orman ve bozuk baltalık toplam alan 347.077 ha.dır. Diyarbakır’ın ormanlık alan ortalaması % 23 ile Ülke ortalaması olan % 26’ya yakındır. Bu ormanların büyük bölümü planlara göre bozuk baltalık ormanlardır Diyarbakır’ın ormanlık alan ortalaması % 8.44 olup, toplam olarak 380.801 ha. alanı kaplamaktadır. Ormanlarımızın büyük bir bölümü planlara göre bozuk-baltalık ormanlardır.


Kaynak

Tanımlama


İlde bulunan belli başlı madenler arasında Demir, Kurşun, Çinko, Manganez, Asbest, Barit, Fosfat, Mermer, Taşkömürünü saymak mümkündür.


370

8.1.5 TRC2 Şanlurfa İli Doğal Kaynak Envanteri Yenilenebilen Kaynaklar

Kaynak

Tanımlama

a) Güneş ve Yağış: Güneş: Güneşli gün sayısı: 180,7 Yağış : Uzun yıllar ort. yağış miktarı: 458,4 mm.

b)Tarımsal Topraklar ve Ekilebilir Arazi

Tarımsal Topraklar: Şanlıurfa’da kalkerli, killi ve kırmızı toprak sınıfları gözlenmiştir. Bunlardan en geniş yayılış gösteren “kırmızı kahverengi topraklar” dır. Tarım Arazisi: Şanlıurfa’da işlemeli tarıma elverişli toplam arazi varlığı 1.167.203 ha.’dır.Bu arazinin 500.660 ha alanı I. Sınıf, 225.905 ha alanı II. Sınıf, 245.759 ha alanı III. Sınıf ve 194.879 ha alanı da IV sınıf olarak görülmektedir. Halbuki ilde 1.217.345 ha arazi tarımsal amaçlı olarak kullanılmaktadır. Bu durum, 50.142 ha. ekilebilir tarım arazisinin 5. ve 7. sınıf arazilerden oluşmakta olduğunu ve rantabl olmayan marjinal arazilerin tarımsal alanda kullanıldığını göstermektedir. Ayrıca Şanlıurfa ile Suriye arasında 7.533,5 ha mayınlı alan bulunmaktadır.


Su Kaynakları: İlin Toplam Yeraltı -Yerüstü Su Kaynağı: 33.092,14 hm3/yıl İlin Su Yüzeyi: 7.859,7 ha. Atatürk Baraj gölü yüzeyi: 81.700 ha. Sulama Potansiyeli: Sulanabilir Arazi Miktarı : 494.191 ha. Sulanan Arazi Miktarı : 310.637 ha. Jeotermal Enerji: Yardımcı-Karaali jeotermal alanında bulunan 120 lt/sn debili, 41,5-49

oC sıcaklıkta 7,03 MWt potansiyeli olan

su Karaali Kaplıca tesislerinde kullanılmaktadır. Rüzgar Enerjisi : İlimizde rüzgar enerjisinden faydalanılmamaktadır.

d) Su ve Balıkçılık Kaynakları:

e) Ormanlar ve muhafaza

Şanlıurfa’nın orman varlığı 17.511 hektardır. Bu alanın % 55.31'ini doğal orman arazisi, % 44.69'unu ise ağaçlandırılmış orman arazisi oluşturmaktadır. Şanlıurfa’da Fırat vadisinde saplı meşe, çitlembik, dardağan, badem, it gülü, kavak, söğüt, alıç, ahlat türü ağaçlar doğal olarak bulunmaktadır.

371

f) Diğer Flora ve Fauna

Doğal Türler: Fırat vadisinde bulunan meşe, melengiç, çınar, sumak, alıç, kavak, dardağan, iğde doğal olarak yetişen ağaçlar olup yabani soğan, çiriş otu, dağ sümbülü, basur otu, acı çiğdem, dağ pırasası, acem şah tuğu, sarı yıldız, sümbül-ü rumi, süsen, kar çiçeği, kurtkirişi, kurt soğanı, akyıldız, puşkinya, Mezopotamya sümbülü, halep lalesi, gelincik, düğün çiçeği, salep, kedi tırnağı, dağ çöveni, kıvrım, kenger, geven, köygöçüren, meyan vb. bitkiler bulunmaktadır. kimyon, adaçayı ve rezene gibi iştah açıcı bitkiler bazı işletmelerde organik yöntemlerle deneme amaçlı olarak üretilmeye başlanmıştır. Kelaynak (Geronticuseremita) Türkiye' de sadece Urfa' nın Birecik ilçesinde koloni halinde yaşamaktadır. Yaban domuzu, Tilki(vulpes vulpes), Ceylan(Gazella subgutturosa), Kirpi, Oklukirpi(histrix indica), Çamurcun(Anas crecca), Yeşilbaş (Anas platyrhyncos), vb. ile Karabatak ve Martı Atatürk Baraj gölünde bulunmaktadır.

g) Doğa Koruma Alanları Harran harabeleri, Göbekli tepe


Kaynak

Tanımlama


Bozova ilçesi meryemana tepe sahasında fosfat madeni, il genelinde ise tuğla-kiremit ve çimento hammaddeleri bulunmaktadır. Çok az da olsa ilde 11 kuyudan petrol çıkarılmaktadır.


İlimizdeki en önemli ören yerleri; Atatürk Barajı, Harran harabeleri, Karaali kaplıcaları, Şuayp Şehri, Sogmatar Kalıntıları, Göbekli tepe, Nevali Çori antik yerleşme yeri, Şanlıurfa kalesi, Balıklıgöl vs. dir. Ayrıca onlarca tarihi cami, Urfa’da hüküm süren medeniyetlere ait çeşitli tarihi yerler ilimizin tarihi ve kültürel zenginlikleri arasında yer almaktadır.

372

8.1.6 TRC3 Mardin İli Doğal Kaynak Envanteri Yenilenebilen Kaynaklar

Kaynak

Tanımlama

a) Güneş ve Yağış:

Yıllar Açık Gün Sayısı

Ortalama Sıcaklık

Ortalama Nisbi Nem (%)

Ortalama Toplam Yağış (mm)

2003 27.0 16.3 47.1 753.6

2004 27.7 (28) 16.3 41.2 667.2

2005 27.5 (28) 16.7 48.2 450

2006 27.5 (28) 15.1 49.3 763.2

b)Tarımsal Topraklar ve Ekilebilir Arazi

Tarımsal Topraklar: İklim topografya ve ana madde farklılıkları nedeniyle Mardin’de çeşitli büyük toprak kaynakları olmuştur.Bunlar Alüvyon Topraklar, Kolüviyal Topraklar, Kahverengi Orman Toprakları, Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakları, Kahverengi Topraklar, Kırmızı- Kahverengi Topraklar ve Bazaltik Topraklardır.

Ekilebilir Arazi: Mardin İlinde toplam tarım alanı 385.479 ha olup, tamamına yakınında tarım yapılmaktadır. Mardin İlinde toplam ekilebilir arazinin 307.033 ha.’ı Tarla olup toplam tarım alanı içinde %38.54 oluşturmaktadır.


İlin toplam yer altı ve yerüstü su kaynağı 2.453 hm3/yıl’dır İlin toplam su yüzeyi: 1.885 ha Sulama: Sulanabilir arazi miktarı: 357.720 ha Sulanan arazi miktarı: 248 235 ha


Normal Baltalık Orman: 12.331 ha Bozuk baltalık Orman :19.358,5 ha Toplam Ormanlık Alan :127.029,5 ha Mardin İli Genel Saha:771.817 ha Açık Alan Genel Saha:899.146,5 ha

e) Diğer Flora ve Fauna

Doğal Türler:

Tarımsal Çeşitler:

373


Kaynak

Tanımlama


Merkez ,Kızıltepe ve Derik ilçelerinde; Çimento hammaddeleri (marn,litoloji),Kireç taşı, Volkanitler, Andazitler, ve Felsit profinler Tuğla-Kiremit hammaddesi Nusaybin İlçesinde; petrol damarları ve doğal gazı saymak mümkündür.


Kaleler: Mardin Kalesi, Fafih Kalesi, Rabbat Kalesi, Marin - Merdis Kalesi, Aznavur Kalesi Camii - Medrese ve Külliyeler : Şeyh Çabuk Camii , Hamit Camii, Şeyh Mahmud Türki (Şeyh Ali) Camii , Pamuk Camii , Reyhaniye Camii, Arap (Azap) Camii , Zairi (Şeyh Muhammed Ezzerar) Camii, Hacı Ömer (Halife) Camii, Ulu Cami (Cami-i Kebir), Abdüllatif (Latifiye) Camii, Melik Mahmut Camii, Şehidiye Camii ve Medresesi, Kızıltepe Ulu Cami , Eminüddin Külliyesi , Şeyh Kasım Halveti Türbe ve Mescidi, Zinciriye Medresesi, Sıttı Radviyye (Hatuniye) Medresesi, Şah Sultan Hatun Medresesi ,Melik Mansur Medresesi , Altunboğa Medresesi , Kasımiye Medresesi Kiliseler – Manastırlar:Meryemana Kilisesi ve Patrikhanesi Mor Mihayel Kilisesi ve Burç Manastırı, Mor Behnam (Kırklar) Kilisesi , Mor Petrus ve Pavlus Kilisesi, Mor İliyo Kilisesi, Mor Yusuf Kilisesi (Surp Hovsep) , İzozoel Kilisesi , Mor Stefanos Kilisesi, Hammara Manastırı ,Mor Dimet Manastırı , Deyrülzeferan Manastırı, Mor Evgin Manastırı, Meryem Ana Manastırı, Mor Cırcıs Manastırı, Mor Yakup Manastırı, Deyrulumur (Mor Gabriel) Manastırı Çarşılar:Kayseriyye (Bezestan), Revaklı Çarşı Hamamlar: Radviyye Hamamı ,Ulu Cami Hamamı Geleneksel Mardin Evleri: Firdevs Köşkü Mağaralar: Mardin Gızzelin Mağarası (İplik Dokuma), Midyat Linveyri Şifa Mağarası, Mardin Şakolin ve Firiye, Midyat Kefilsannur, Midyat Şenköy Kefilmelep, Kefilmardin, Midyat Hapisnas, Midyat Tınat, Savur Kıllıt, Kızıltepe Hanika ve Salah, Nusaybin Hessinmeryem ve Sercahan, Mazıdağı Gümüşyuva ve Avrıhan, Derik Derinsu, Dırkıp, Haramiye Mağaraları Mardindeki mağaralardır.

374

8.1.7 TRC3 Şırnak İli Doğal Kaynak Envanteri Yenilenebilen Kaynaklar

Kaynak

Tanımlama

a) Güneş ve Yağış: Güneş: Güneşli gün sayısı: 163 Yağış: Uzun yıllar ortalama yağış miktarı: 770,4


Tarımsal Topraklar: Şırnak’taki topraklar en fazla

kırmızı kahverengi toprak grubundan olup strüktür

bakımından killi-kumlu-siltli; tekstür bakımından su

geçirgenliği normal, su tutma kapasitesi orta

derecededir. Bunu sırasıyla kolivyal ve alüvyal

topraklar takip etmektedir.

Ekilebilir Arazi : Şırnak’ta toplam 177.546,5 hektar ekilebilir tarım arazisi olup bu alan ilin toplam arazisinin % 24,825’ine tekabül etmektedir. Söz konusu arazi I. ve V. sınıf arası olan arazilerdir. Geriye kalan arazi VI.-VIII. sınıf arazilerden oluşmaktadır.


Sulama: Şırnak İl Müdürlüğü verilerine göre

22.786,8 ha. tarım alanı sulanabilmektedir. Bu alan

toplam tarım arazisinin % 12,834’ üne denk

gelmektedir. Tarım İl Müdürlüğü verileri dikkate

alındığında sulanan alanların 19.424,6 hektarı halk

sulaması şeklinde (% 85,244 ), 3.362,2 hektarı

devlet sulaması şeklinde (% 14,756)

yapılmaktadır.

Dicle Nehri üzerine yapılması düşünülen

Cizre Projesi kapsamında Ilısu Barajının mansıbında

yer alan Cizre Barajı ve Hidro-Elektrik Santralının

yapımı yer almaktadır. HES’in kurulu gücü 240

MW. olup, yılda 1,208 milyar KWh. Enerji

üretilecektir. Ayrıca 89.000 ha. tarım arazisi de baraj

gölünden pompajla sulanacaktır. İlin toplam su

yüzeyi 973 ha.dır. İlin su potansiyeli 12.206

hm3/yıldır.

Sulama Kaynakları: Şırnak İli sınırları içerisinden

havzası Diyarbakır, Siirt ve Batman İlleri olan,

Türkiye’nin ikinci büyük nehri Dicle geçmektedir.

Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamında üzerine

barajlar ve hidro-elektrik santralleri yapılmakta olan

Dicle Nehri’nden sulama amaçlı yeterince

faydalanılamamaktadır. Dicle Nehri ve Dicle

Havzası, Türkiye akarsu havzaları su potansiyelinin

% 11,5’ini karşılamaktadır.

Jeotermal Enerji : İlin hali hazırda en önemli

jeotermal kaynaklarının bulunduğu yer Güçlükonak

İlçesi’ndedir. Yapılacak seraların ısıtılmasında bu

jeotermal enerji kaynağından faydalanılabilir.

375


Şırnak’ta doğal olarak 78,4 ha.bozuk koru ormanı,

77.177 ha. verimli baltalık orman alanı, 180.345,1

ha. bozuk baltalık orman alanı olmak üzere toplam

257.600,5 ha. orman alanı bulunmaktadır. İlde

verimli koru ormanı bulunmamaktadır. Ormanları

meşe, palamut, mazı, menengiç, bıttım, ardıç

ağaçları teşkil etmektedir. Ormanlar keçilerin

beslenmesi amacıyla budandığı için ve zaman zaman

çıkan yangınlar nedeniyle zarar görmektedir.

e) Diğer Flora ve Fauna

Doğal Türler:

Gerek orman arazileri gerekse açık otlak ve meralar

flora ve fauna bakımından zengindir.

Tarımsal Çeşitler : Silopi, Cizre ve İdil Ovalarında

yoğun bir şekilde pamuk tarımı yapılmaktadır.

Helis Otu : İldeki yüksek meralarda doğal olarak

yetişen bir bitkidir. Çiftçilerimiz bu bitkiyi Mayıs-

Haziran aylarında biçerek kış aylarında gelişmekte

olan kuzu ve oğlakların beslenmesinde

kullanmaktadırlar. Özellikle Uludere ve Beytüşşebap

ilçelerinde hayvanı olan bütün çiftçiler, helis

bitkisini hayvan beslenmesinde değerlendirmektedir.


Kaynak

Tanımlama


İlde bulunan en önemli maden zengin damarlara sahip asfaltit yataklarıdır. Buradaki asfalt it rezervleri Türkiye asfaltit rezervlerinin % 70’ini oluşturmaktadır.


Cizre Kalesi, Hazreti Nuh Türbesi, Mem u Zin Türbesi tarihi, kültürel ve turistik değerlere sahip yerlerdir. Nuh’un Gemisi, Merkez İlçe ile Silopi ilçesi arasında yer alan Cudi Dağı üzerindedir. Cudi Dağı, dağ turizmi ve inanç turizmi açısından önem arz etmektedir. Şırnak-Cizre karayolunun 30. km.si üzerinde yer alan Kasrik Ören yeri Gutiler döneminden kalmıştır. Bir boğaz içerisinde yer alan yerleşmede su bentleri, heykeller ve kent kalıntıları bulunmaktadır. Termal turizmi (içmeler-kaplıcalar) bakımından da zengin bir kaynağa sahip olan Şırnak’ta Hısta Kaplıcası (Güçlükonak), Zümrüt Dağı Kaplıcası (Beytüşşebap), Besta Kaplıcası (Merkez İlçe) ve Nasrafan Kaplıcası (Merkez-Kumçatı Beldesi) bulunmaktadır. Doğal Alanlar: Cudi Dağı’nda bulunan dağ keçileri önemli bir değerdir. Ayrıca yüksek dağlar ve yaylalar, yüksek otlaklar ve meralar insan için önem arz eden unsurlardır.

376

8.1.8 TRC3 Siirt İli Doğal Kaynak Envanteri


Kaynak Tanımlama


Güneş: Güneşli Gün Sayısı: 94

Yağış: Uzun yıllar ortalama yağış miktarı: 400 mm.


Tarımsal Topraklar: Genel olarak killi-tınlı bir toprak yapısı vardır. En fazla kahverengi topraklar bulunmaktadır. Bunu kahverengi orman toprakları, kırmızı kahverengi topraklar, kolüvyal topraklar, bazaltik topraklar, alüvyal topraklar izlemektedir.

Tarım Arazisi: Siirt ilinde tarım yapılan arazi miktarı 243535 hektardır. I-IV arazi miktarı 95.720 hektar, geriye kalan 147815 hektar alan ise V-VIII sınıf arazilerden oluşmaktadır.


Su Kaynakları:

İlin Toplam Yer Altı ve Yerüstü Su Kaynağı: 3.230hm3/yıl

dır.

İlin Toplam Su Yüzeyi: 1.180 ha.

Sulama Potansiyeli:

Sulanabilir arazi miktarı: 30.000 ha. Sulanan arazi miktarı: 10.800 ha.

Jeotermal Enerji: -----

Rüzgar Enerjisi: İlde rüzgar enerjisinden faydalanılmamaktadır.


Doğal ve plantasyon olarak 63.950 hektar orman bulunmaktadır. Ormanlar genelde yapraklı ağaçlardan oluşmaktadır. Ağaç türü olarak meşe, karaçam, çınar, gibi ağaç ve ağaçcıklar bulunmaktadır.

e) Flora ve Fauna

Gerek orman arazileri, gerekse açık otlaklar ve meralar flora ve fauna bakımından zengindir. Kültüre alınmamış tıbbi bitki yoğundur. Kuşburnu,kekik,meyan, kapari yörede bulunan aromatik bitkilerdendir.

377


Kaynak Tanımlama

a) Madenler

Siirt’in en önemli yeraltı zenginliği Kurtalan ilçesinde çıkarılan petroldür. 2004 yılında faaliyete başlayan Şirvan Bakır Madenlerinin hem istihdam hemde üretim açısından il ekonomisine büyük faydası vardır.Baykan’da zaman zaman üretime açılan, etüt ve arama çalışmaları sürdürülen krom yatakları bulunmaktadır.


Türkiye'nin diğer bölgelerinde olduğu gibi, Siirt'te de birçok tarihi ve turistik mekanlar vardır. Eruh ve Merkez ilçede (I.alt bölge) sağlık açısından faydalı olduğu bilinen Billoris ve Lif kaplıcaları bulunmaktadır. Aydınlar ilçesinde yıllarca ilime hizmet vermiş İbrahim Hakkı Hazretlerine ait türbe, Baykan ilçesinde Veysel Karani Hazretleri türbesi inanç turizmi açısından önemlidir.İlde tarihleri incelenmiş çoğu yıkıntı durumunda bulunan kiliseler ve manastırlar mevcuttur. Ayrıca Siirt ilinde bir çok önemli tarihi ve mimari mekanlar (Ulu Cami, Derzin Kalesi, Küfre Kalesi, Botan Mağaraları vb.) bulunmaktadır.

c) Doğa Koruma Alanları

378

8.1.9 TRC3 Batman İli Doğal Kaynak Envanteri


Kaynak Tanımlama


Güneş: Güneşli Gün Sayısı: 201

Yağış: Uzun yıllar ortalama yağış miktarı: 510 mm.


Tarımsal Topraklar:

Tarım Arazisi: Toplam tarım arazisi: 142.219 Ha.

İşleme tarım elverişli alan: 31.308 Ha.


Su Kaynakları:

İlin Toplam Yer Altı ve Yerüstü Su Kaynağı: 2.950hm3/yıl

dır.

İlin Toplam Su Yüzeyi: 8176 ha.

Sulama Potansiyeli: Sulanan arazi miktarı: 21.018 ha.


Doğal ve plantasyon olarak 81.209 hektar orman bulunmaktadır. Ormanlar genelde yapraklı ağaçlardan oluşmaktadır. Ağaç türü olarak meşe, kızılçam, menengiç (bıttım), çınar ve kavak gibi ağaç bulunmaktadır.

e) Flora ve Fauna

Meşe ormanlarında yaban domuzu bulunmaktadır. Ayrıca yörede yoğun şekilde keklik türlerine rastlanılmaktadır Yöreye özgü bazı endemik bitki türleri vardır.Bu bitki türlerinin korunması ve gelecek nesillere aktarılması gerekmektedir.

379


Kaynak Tanımlama

a) Madenler Batman’ın en önemli yeraltı zenginliği kömür ve petroldür.


Kültür ve Turizm Alanları Batman ve yöresinde tarihi eser olarak günümüze gelebilenlerin başında; Hasankeyf’te, Eski Köprü, Rızk Camii, Ulu Cami, Sultan Süleyman Cami, Kızlar Cami, İmam Abdullah Zaviyesi, Zeynel Bey Türbesi, Küçük Saray, Büyük Saray gelmektedir. Ayrıca birçok uygarlığın yaşadığı Hasankeyf’in yanında Beksi, Bozikan, Hazro, Kandil, Rabat kaleleri de Batman’ın diğer kültür varlıklarını oluşturmaktadır.

c) Doğal Koruma Alanları

380

8.2. TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesi İlleri Su Yüzeyleri

TRC Güneydoğu Anadolu Bölgesinin su yüzeyleri ile ilgili bilgiler iller bazında

aşağıda verilmiştir.

8.2.1. Gaziantep İli Su Yüzeyleri

A. Doğal Göl Yüzeyleri Çakmak Göleti

Emen Gölü. Burç Göleti

B. Baraj Rezervuar Yüzeyleri Nogaylar Göleti

Tahtaköprü Baraj Gölü Balıkalan Göleti

Hancağız Baraj Gölü Göllühöyük Göleti

Kayacık Baraj Gölü D. Akarsu Yüzeyleri

C. Gölet Rezervuar Yüzeyleri Fırat Nehri.

Belkıs Göleti Karasu Çayı.

Zülfikar Göleti Merzimen Çayı.

Balıklı Göleti Nizip Çayı.

Şahinbey-Burç Göleti

8.2.2. Adıyaman İli Su Yüzeyleri

A. Doğal Göl Yüzeyleri D. Akarsu Yüzeyleri

Gölbaşı Gölü Fırat Nehri

Azaplı Gölü Kahta Çayı

İnekli Gölü Halya Deresi

B. Baraj Rezervuar Yüzeyleri Eğri Çayı

Çamgazi Baraj Gölü Çakal Çayı

C. Gölet Rezervuar Yüzeyleri Göksu Çayı

Samsat Göleti

381

8.2.3. Kilis İli Su Yüzeyleri

A. Doğal Göl Yüzeyleri: C. Gölet Rezervuar Yüzeyleri:

Yoktur Balikli Göleti

B. Baraj Rezervuar Yüzeyleri: Konak Göleti

Seve Baraj Gölü (İnşaat) Üçpınar Göleti

Kayacık Baraj Gölü (İnşaat) Sapkanlı Göleti

Afrin Baraj Gölü (Planlama) D. Akarsu Yüzeyleri:

Kemlim Baraj Gölü (Planlama) Afrin Çayı

Musabeyli Baraj Gölü (Planlama) Sabun Suyu

Musabeyli Baraj Gölü (Planlama) Balık Suyu

Sinnep Deresi

8.2.4. Şanlıurfa İli Su Yüzeyleri

A. Doğal Göl Yüzeyleri: Atlıca Göleti

Balıklı Göl Tanrıverdi Göleti

Anzılha Gölü Ericek Göleti

B. Baraj Rezervuar Yüzeyleri: Kıran-I Göleti

Atatürk Baraj Gölü Otlupınar-I Göleti

Hacıhıdır Baraj Gölü Küllükpınar-I Göleti

Birecik Baraj Gölü Işıklı-I Göleti

Karkamış Baraj Gölü Şehice Tepesi Göleti

Şanlıurfa Baraj Gölü Pesor-I Göleti

C. Gölet Rezervuar Yüzeyleri: Hacıhıdır Göleti

Derbi Göleti Yas Göleti

Payamlı-I Göleti Bozova Göleti

Payamlı-Iı Göleti D. Akarsu Yüzeyleri:

Yeleken Göleti Fırat Nehri

Sulutepe-1 Göleti Hacıhıdır Çayı

Yenice-1 Göleti Gölebekan Çayı

Gürakar Göleti Çam Deresi

Yaylak Göleti Hacıkamil Çayı

382

8.2.5. Diyarbakır İli Su Yüzeyleri

A. Doğal Göl Yüzeyleri: Silvan-I Ve Iı

Yoktur Devegeçidi

B. Baraj Rezervuar Yüzeyleri: Göksu

Devegeçidi Barajı Künreş

Karakaya Barajı D. Akarsu Yüzeyleri:

Göksu Barajı Dicle

Kralkızı Barajı Birklin Suyu

Dicle Barajı Dibni Suyu

C. Gölet Rezervuar Yüzeyleri: Maden Suyu

Ortaviran Göksu Çayı

Gözegöl Hanik Çayı

Kurtkaya Kulp Suyu

Halilan Medrap Suyu

8.2.6. Mardin İli Su Yüzeyleri


Yoktur Dumluca Göleti

B. Baraj Rezervuar Yüzeyleri: Çağ-Çağ Göleti

Dumluca Baraj Gölü D. Akarsu Yüzeyleri:

Çağ-Çağ Baraj Gölü Çağ-Çağ Deresi

Ilısu Baraj Gölü (Proje) Buğur Deresi

Şerif Baba Baraj Gölü Zerkan Çayı

Yıldız Baraj Gölü Savur Çayı

Desan Baraj Gölü

383

8.2.7. Batman İli Su Yüzeyleri

A. Doğal Göl Yüzeyleri: Cefan Göleti

Yoktur Kozluk Göleti

B. Baraj Rezervuar Yüzeyleri: D. Akarsu Yüzeyleri:

Batman Baraj Gölü Dicle Nehri

C. Gölet Rezervuar Yüzeyleri: Batman Çayı

Kırkat Göleti Garzan Çayı

8.2.8. Şırnak İli Su Yüzeyleri

A. Doğal Göl Yüzeyleri: D. Akarsu Yüzeyleri:

Yoktur Hezil Çayı

B. Baraj Rezervuar Yüzeyleri: Çağlayan Çayı

Cizre Baraj Gölü Kızılsu Çayı

C. Gölet Rezervuar Yüzeyleri: Dicle Nehri

Nerdüş Göleti

8.2.9. Siirt İli Su Yüzeyleri


Yoktur Cefan Göleti

D. Akarsu Yüzeyleri:

B. Baraj Rezervuar Yüzeyleri: Dicle Nehri

Yoktur Botan Çayı

384

8.3. İyi Tarım Uygulamaları (Good Agricultural Practices- GAP)

Tarım ve gıda ticareti alanında üretim ve tüketim çevreleri (hükümetler,

çiftçiler, gıda işleme firmaları, perakendeciler vb), gıda güvenliği, kalite ve çevre ile

ilgili sorunlara günümüzde daha fazla ilgi göstermeye başlamışlardır. Temelde,

tarımsal üretime ilişkin çevresel, ekonomik ve sosyal sürdürülebilirliğin sağlanmasını

hedefleyen bu uygulamalar çerçevesinde geçtiğimiz yıllarda öncelikle düşük dış girdili

tarım ve organik tarım uygulamalarına yönelik çalışmalar yapılmış ve son yıllarda da

İyi Tarım Uygulamaları (GAP) üzerinde yoğun çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.

GAP, esasen tarafların anlaşmaları ile tarımsal üretim ile gıda işleme zincirine

uygulanması gereken işlemler üzerinde odaklanmıştır. Ülke ve kuruluşlar arasında

uygulamada farklılıklar gözlenmesine rağmen GAP’ın temelinde yatan felsefe aynıdır.

Bu felsefe, tarım ürünleri üretiminin, insanlara ve çevreye zarar vermeyecek şekilde

yapılması üzerine kurulmuştur.

GAP, tarımsal üretimin planlanması, kayıt altına alınarak geliştirilmesi,

pazarlanması, güvenli ürünlerin gıda güvenlik zinciri içinde tüketicilere ulaştırılması ile

ilgili bütün iş ve işlemler olarak tanımlanabilir. Bu anlamda GAP çevreye duyarlı,

asgari hijyen standartlarını karşılayan, kimlik-kayıt sistemi olan ve yaygın kabul gören

bir tarım biçimidir. 1980’li ve 1990’lı yıllarda Entegre Savaşım Yöntemi (IPM), Entegre

Yetiştiricilik Yöntemi (ICM), Tarımın Korunması (CA) ve Entegre Besin Yönetimi

(INM) gibi konular gündeme gelmiştir. İyi Tarım Uygulamaları, IPM, ICM,CA ve INM’

nin, gıda güvenliği, kalite yönetimi, ekonomik üretim, çevresel ve sosyal

sürdürülebilirlik konularının genel prensipleri ile entegre edilmesidir.

GAP, tarımda kimyasal kullanımının program dahilinde azaltılması, toprak ve

çevreye zarar veren uygulamaların minimize edilmesi, verimliliğin artırılması ve

böylece tarımın sürdürülebilirliğinin sağlanmasını hedeflemektedir. Temel amacı,

mevcut tarımsal uygulamaları yeni ve çevre ile uyumlu tarım tekniklerine,

sürdürülebilirlik çerçevesi içinde adapte etmektir. FAO tarafından ortaya konan GAP

11 ana başlık altında toplanmıştır. Bunlar: Toprak, su, bitkisel ve yem bitkileri üretimi,

bitki koruma, hayvansal üretim, hayvan refahı, hasat, çiftlik içi işleme ve depolama,

385

enerji ve atık yönetimi, insan refahı, sağlığı ve güvenliği ile yaban hayatı ve çevre

konularıdır.

8.3.1. Europgap

Günümüzde GAP’ı en kapsamlı şekilde ele alan uygulama, 1999 yılında

Avrupa’lı perakendecilerden oluşan bir organizasyon tarafından hazırlanmış olan

EUROPGAP isimli (EUREP: Euro-Retailer Produce Working Group – Avrupa

Perakendeciler Çalışma Grubu; GAP: Good Agricultural Practices – İyi Tarım

Uygulamaları) protokoldür.

EUREP amacı; tarımsal kimyasalların kullanımının azaltılmasıdır. Giderek

bilinçlenen tüketici; gıdanın çevreye zarar verilmeden, insan ve hayvan sağlığına

uygun, güvenli bir şekilde üretildiğinden emin olmak istemektedir. Bu nedenle; hem

alıcı hem de dünyanın değişik ülkelerinden tedarikçi şirketlerden oluşan EUREP;

kendi toplumlarının sağlıklı tarımsal ürünler tüketmesini temin etmek için bu ülkelerde

yetiştirilen ve dışardan ithal edilen tarımsal ürünlerde aranan minimum standartları

belirleyen bir protokol hazırlamıştır. Bu anlamda; ürünün tohum aşamasından ekimde

kullanılan zirai ilaçlara, hangi üretici tarafından hangi tarlada ekildiğine kadar bütün

bilgilerini içeren bir izlenebilirlik oluşturulması gerekmektedir.

Bu belge, tarımsal ürünlerin üretimindeki GAP standartlarını sunmakta, aynı

zamanda bu uygulamayı takip eden üreticilerin sertifika almasını talep etmektedir.

Avrupa’da şekillenen Europgap belgesini diğer İyi Tarım Uygulamalarından farklı

kılan temel nokta, GAP prensiplerinin bir kalite güvence sistemi olan HACCP

prensipleri ile birleştirilmiş olmasıdır. Diğer bir ifade ile, EUROPGAP belgesi sadece

İyi Tarım Uygulamalarının prensiplerini vermekle kalmayıp, bunlara uyulması için

alınması gereken önlemleri, uygunluk kontrollerini ve uygunsuzluk halinde alınması

gereken tedbirleri de ortaya koymaktadır.

EUROPGAP dokümanında kontrol edilmesi ve uygunluk sağlanması beklenen

toplam 210 adet kritik kontrol noktası vardır. Bunlardan 47’si “büyük zorunluluk”, 48’i

“küçük zorunluluk”, 65’i ise “tavsiye” niteliğindedir.

386

EUROPGAP tarafından talep edilen GAP standartları 5 konuyu

kapsamaktadır:

Yaş Meyve ve Sebze

Çiçek ve Süs Bitkileri

Entegre Tarım İşletmeleri Güvence Sistemi

Entegre Su Ürünleri Güvence Sistemi

Kahve (yeşil)

Halen dünyada 40’a yakın ülkede 12.000 üretici yaklaşık 4 milyon dekarlık

alanda yaş meyve sebzede EUROPGAP disiplinine uygun üretim yapmaktadır.

Dünyanın çeşitli bölgelerindeki 50 ülkede, 65 sertifikasyon kuruluşu tarafından

sertifikalandırma işlemi yapılmaktadır. EUREPGAP tarafından onaylanan gözetim

şirketlerince ürünlerin üretim şartları incelendikten sonra sertifika verilmektedir.

Sertifikalar bir yıl geçerlidir ve her yıl denetim yapıldıktan sonra yenilenmelidir.

8.3.2. Türkiye Tarımı Açısından GAP’ın Değerlendirilmesi

GAP, kapsamı ve amaçları bakımından esasen tüm ülkelerde izlenmesi

gereken bir uygulamadır. Ancak GAP’in uygulanabilirliği, ülkelerin gelişmişlik düzeyi

ve tarımsal alt yapıları ile yakından ilgilidir. Ülkemizde olduğu gibi işletmelerin önemli

bir kısmının küçük ölçekli, çiftçilerin büyük bir kısmının eğitim düzeyinin düşük ve

çiftçi örgütlenmesinin yetersiz olduğu gelişmekte olan ülkelerde söz konusu yeni

standartlara uyumda ciddi anlamda sıkıntılar yaşanması muhtemeldir.

Özellikle Avrupa’nın GAP standartlarını ortaya koyan EURPOGAP belgesi

oldukça kapsamlı olup ülkemizdeki çiftçiler tarafından bireysel düzeyde uygulanması

son derece zordur. Ancak, büyük ölçekli ve uzman bir kadro ile çalışan işletmeler,

EUROPGAP’ ı kurumsal düzeyde uygulayabilme şansına sahiptirler. Ayrıca,

ülkemizdeki tarımsal üretimin oldukça düşük bir oranının ihraç edilmesi ve çiftçilerin

üretim standartlarının düşük olması, bu uygulamadaki olumsuzlukları yaratan diğer

önemli faktörlerdir. Bu konuda alınması gereken ilk tedbir üreticilerinin ve firmaların

bilgilendirilmesi ile mevcut üretici örgütlerinin bu konuda çalışmaya başlaması

konusunda destek olunmasıdır.

387

Ülkemiz, dünyanın önemli yaş meyve ve sebze üreticilerinden biri olmasına

rağmen, 2003 yılı itibari ile ihracatın üretime oranı çok düşük düzeydedir ve % 3,5’i

geçmediği tahmin edilmektedir. İhracata konu olan meyve ve sebze çeşitlerinin,

uluslararası piyasalarda talep edilen çeşitlere uygun olmayışı, üretimden tüketime

kadar geçen süreçte miktar ve kalite kayıplarının yüksekliği, bu düşüklüğün en önemli

nedenleri arasındadır.

Türkiye yaş meyve ve sebze ihracatının % 26’sını Almanya’ya, % 12’sini

Hollanda’ya, % 9’unu Fransa’ya, diğer % 9’unu da Yunanistan’a, dolayısı ile

çoğunluğu AB üyesi ülkelere yapmaktadır.

Türkiye’nin akreditasyon işlemlerini uluslararası normlara uygun olarak

yürütmesi ve Avrupa Akreditasyon Birliği’ne üye olması, ülkemizde verilen

sertifikaların uluslararası alanda tanınması ve ihraç ürünlerimizin önünde teknik

engellerin kaldırılması açısından önemli bir avantajdır.

Avrupa Birliği ülkelerinde EUROPGAP sertifikalı ürün talep eden

perakendecilerin toplam süper - hipermarketler içerisindeki oranları açısından % 90

ile Hollanda ilk sırada olup, bu ülkeyi sırası ile % 65 ile İngiltere, % 51 ile Belçika ve

% 43 ile İsveç izlemektedir. Bununla birlikte, Avrupa ülkelerindeki birçok

perakendecinin EUROPGAP sertifikası olmayan üreticilerden bahçe ürünlerini satın

almama eğilimlerinde olduğu gözlemlenmektedir.

8.4. GÜNEYDOĞU ANADOLU PROJESİ(GAP)

Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) Bölgesel olarak Adıyaman, Diyarbakır,

Gaziantep, Mardin, Batman, Siirt, Kilis, Şırnak ve Şanlıurfa illerinin kapsamı olarak

tanımlanmaktadır. GAP bölgesi toplam ülke yüzölçümünün % 9.5'na denk düşen

73,863 km2 lık bir yüz ölçüme sahip olup, Güneydoğuda Irak ile Güneyde Suriye'ye

komşu olan Türkiye'nin Güneydoğu Bölgesinde yer almaktadır.

İlk olarak Devlet Su İşleri (DSİ) tarafından planlanan GAP projesi, öncelikle

sulama ve hidroelektrik üretimine yönelik 13 büyük projenin toplamından

388

oluşmaktadır. GAP projesi Dicle ve Fırat nehirleri ile kolları üzerinde 21 baraj ve 17

hidroelektrik santralının inşasını öngörmektedir. Proje tamamlandığında, 1.6 milyon

hektarın üzerinde arazinin sulanması ve 7,500 megawatın üzerinde bir kurulu

kapasiteyle yılda 26 milyar kilovat elektrik enerjisi üretilmesi planlanmaktadır.

Planlanan toplam sulama alanı; Türkiye'deki ekonomik olarak sulanabilir toplam

alanın % 19'una (8.5 milyon hektar) ve toplam yıllık elektrik üretimi; Türkiye'nin

ekonomik olarak gerçekleştirilebilir elektrik enerjisinin %22’sine(118 milyar kilovat)

tekabül etmektedir.

GAP projesi, dünyada bugüne kadar denenmiş bölgesel kalkınma projelerinin

en iddialılarından biridir. GAP projesi, orijinal sulama ve elektrik enerjisi projelerine ek

olarak, sanayi, ulaşım ve sosyal sektörler de dahil tüm ilgili sektörleri kapsamaktadır.

Türkiye, ülkenin sosyo-ekonomik gelişmesinde bölgeler arası eşitsizliklerin

giderilmesine giderek artan bir önem vermektedir. Bu, yalnızca adil bir kalkınma

özleminin yansıması değildir, aynı zamanda az gelişmiş bölgelerdeki kalkınma

potansiyellerinin ortaya çıkarılmasının, kendi başına ekonomik büyüme, toplumsal

istikrar ve ihracatın teşviki şeklindeki ulusal hedeflerin gerçekleşmesine katkıda

bulunacağı yolunda çok isabetli bir teşhisten kaynaklanmaktadır. Ekonomik

büyümeyle bağlantılı olarak sosyal hizmetler sektörünün de geliştirilmesi zorunludur.

Orijinal GAP sulama ve hidroelektrik projelerine yapılan yatırımları daha verimli

kılmak için, ilgili diğer proje ve sektörlere yapılacak olan yatırımları iyi planlanmak ve

eşgüdümlemek gerekmektedir. GAP bölgesinin, mevcut kaynakları ve dar

boğazlarının analizi, ulusal ekonomi ve ulusal kalkınma amaçları da dikkate alınarak

Bölgesel kalkınmanın hedefleri ve stratejileri aşağıdaki gibi saptanmıştır.

8.4.1. GAP’ta Genel Kalkınma Hedefleri

Ekonomik yapıyı geliştirerek GAP bölgesindeki gelir düzeylerini yükseltmek ve

böylece GAP bölgesi ve diğer bölgeler arasındaki gelir farklılığını daraltmak.

Kırsal alandaki verimliliği ve istihdam olanaklarım arttırmak.

GAP bölgesindeki büyük kentlerin nüfus emme kapasitesini arttırmak.

Bölge kaynaklarının etkili kullanımı yoluyla, ekonomik büyüme, sosyal istikrarın

ve ihracatın teşviki gibi ulusal amaçlara katkıda bulunmak.

389

8.4.1.1. GAP’ta Tarımsal Kalkınma Hedefleri

Tarımsal verimliliğin arttırılması ve çiftçilik faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi

yoluyla kırsal bölgelerdeki gelir düzeylerini yükseltmek.

Tarımsal sanayilere yeterli girdiyi sağlamak.

İstihdam olanaklarım arttırarak kırsal nüfusun dışa göç etme eğilimlerim en

aza indirmek.

İhraç edilebilir ürünlerin üretilmesine katkıda bulunmak.

8.4.1.2. GAP’ta Sınai Kalkınma Hedefleri

Bir yandan GAP bölgesinin ekonomik kalkınmasında itici bir güç rolü, diğer

yandan eğitim/öğretim ve teknolojik gelişme için bir talep yaratıcısı rolü oynayarak

GAP bölgesinin imajını, toplumsal refahını ve halkın motivasyonunu geliştirmek.

Yüksek gelirli istihdam olanaklarını genişleterek, bölgelerarası gelir

eşitsizliklerinin giderilmesine katkıda bulunmak.

İhracatın teşviki, döviz geliri ve tasarruflarının arttırılması konusundaki ulusal

amaçlara katkıda bulunmak.

8.4.2. GAP’ta Temel Kalkınma Stratejileri

Kentsel ve sınai kullanımlar açısından toprak ve su kaynaklarını geliştirmek ve

yönetmek.

Daha iyi Tarımsal işletme yönetimi, tarımsal pratikler ve bitki desenleri uygula-

yarak arazi kullanımını geliştirmek.

Tarımla ilişkili ve yerel kaynaklara dayalı üretime özel destek vererek küçük ve

orta büyüklükteki sanayileri teşvik etmek.

Yöre insanlarının ihtiyaçlarına cevap verecek, teknik ve yönetici personelin

bölgede kalmasını teşvik edecek şekilde sosyal hizmetleri sağlamak.

390

8.4.2.1. GAP’ta Tarımsal Kalkınma Stratejileri

Genel

Olumsuz tarım şartlarının üstesinden gelmede etkili olacak yerlerde sulama

olanaklarını sağlamak.

Gübre ve tarımsal ilaçlar gibi girdi maddeler ve sulama suyunun uygun bir

bileşimi içinde tarımsal mekanizasyonu geliştirmek.

Daha iyi girdileri yeterli miktar ve kalitede zamanında dağıtmak.

Toprak mülkiyet sistemini iyileştirmek.

Çiftçilerin teşviki için, fiyat ve pazarlamayı geliştirmek.

Sulama

Agro-ekolojik koşullar ve pazarlama dikkate alınarak stratejik ürünleri

saptamak ve teşvik etmek.

Yüksek ürün yoğunluğunu, sulama ücretlerini ayarlayarak ve ürün

rotasyonlarını yerleştirerek teşvik etmek.

Sulanan alanlardaki çiftçileri su kullanımı ve tarımsal yayım için

teşkilatlandırmak.

Hayvancılık

Suni ve tabii tohumlama ile sığır ırklarının genotipini geliştirmek.

Mer'a yönetimi, yem bitkileri ve konsantre yem üretimi yoluyla hayvanların

beslenmesini iyileştirmek.

Veterinerlik hizmetlerini geliştirmek.

Ticari hayvancılık üretimini geliştirmek için, fiziksel altyapıyı iyileştirmek.

Balıkçılık ve Ormancılık

Baraj göllerinden yararlanarak iç su balıkçılığını teşvik etmek

Kuluçka tesisleri, balık yavrusu üretimi, eğitim ve araştırma, ürün işleme,

pazarlama ve fiyatlandırma dahil olmak üzere su ürünleri üretimi için bir destek

hizmetleri paketi sunmak.

Orman alanlarında ve baraj gölleri çevresinde yoğun bir ağaçlandırma faaliyeti

sürdürmek ve işletme bazında ağaç dikimini teşvik etmek.

391

8.4.2.2. GAP’ta Sınai Kalkınma Stratejisi

Mevcut yerel hammaddeleri kullanan ve ihracata yönelik sanayileri saptamak

ve aşamalı olarak geliştirilmelerini teşvik etmek.

Üretim ve yönetim teknolojilerini, sermaye teminini, girişimciliğin geliştirilmesini

ve uluslararası pazarlara açılmayı göstermek için stratejik önemdeki endüstrileri

örnek alarak değerlendirmek.

Karşılaştırmalı yer seçimi avantajları ve iller arası ilişkileri göz önüne alarak, az

gelişmiş beş ilin her birinde en az bir tane stratejik sanayi kurmak.

İlgili kamu kuruluşlarının fonksiyonlarını iyileştirmek.

Kredi, bilgi ve teknik destek sağlayarak, yerel girişimcileri teşvik etmek.

8.4.3. GAP’ta Temel Kalkınma Senaryosu

GAP bölgesi için temel kalkınma senaryosu; Bölgeyi "Tarıma Dayalı İhracat

Bölgesi" haline getirmektir. Bu senaryonun temel özellikleri, kalkınma aşamaları ve

mekansal gelişme süreçleri aşağıda özetlenmiştir.

Temel Özellikleri

Bölge ekonomisinde, sanayi bitkileri lehinde bir ürün çeşitlendirilmesi, yoğun

hayvan yetiştiriciliği, tarıma dayalı sanayileri ve yerel kaynak kullanan sanayileri esas

alan bir sınai kalkınma sayesinde, yapısal değişiklikler.

Kırsal ve kentsel alanlar arasında, aktif ve olumlu ilişkiler için uygun bir

fonksiyonel dağılım.

Planlama

1. Safha(1994 - Devam eden gelişmeler ve kalkınmaya geçiş hazırlığı)

Devam eden projelerin bitirilmesi.

Tarımsal pratiklerin ve daha iyi çeşitlerin yaygınlaştırılması için tarımsal yayım

ve enformasyona önem verilmesi.

Yeni endüstri bitkileri için demonstrasyon faaliyetleri.

Tüketim malları sanayilerinin düzenli gelişimi.

Büyük kentlerde su temininin iyileştirilmesi için acil tedbirler.

392

Haberleşme olanaklarının geliştirilmesi.

Atatürk Barajı sonrası projelerin fizibilite çalışmaları.

2. Safha (1995-2004 Ekonominin yeniden yapılaştırılması ve büyümenin

hızlandırılması)

GAP'a ilişkin bütün öncelikli hidroelektrik ve sulama projelerinin

tamamlanması.

Yoğun sığır yetiştiriciliğini, kümes hayvancılığını, bağ/bahçe tarımını içeren

karışık tarım uygulaması aracılığıyla arazi kullanımının yoğunlaştırılması.

Yeni tarımsal sanayilerin yayılması.

Kentsel altyapı ve hizmetlerin daha da geliştirilmesi.

Stratejik önemde olan temel altyapıların, örneğin; karayolu arterlerinin, sanayi

sitelerinin geliştirilmesi, seçilmiş demiryollarının takviyesi, uluslararası bir

havaalanının ve konteynır depolarının kurulması.

3. Safha (2005 ve sonrası İstikrarlı ve kendi başına büyüme)

Bazı altyapılara ve toplumsal hizmetlere aktif özel sektör yatırımları ve önemli

kentlerde iletişim/toplantı, yüksek öğrenim/teknolojik gelişme ve uluslararası turizm

gibi daha yüksek hizmet fonksiyonlarının gerçekleştirilmesi.

Türkiye'nin diğer bölgeleriyle olduğu kadar birçok başka ülkelerle de doğrudan

bağlantılı, açık bir ekonomiye sahip, açık bir toplum oluşturulması olarak özetlenebilir.

Documents

TRC GÜNEY DOĞU ANADOLU - tarimorman.gov.tr · 4.7.2. Mısır Üretim ve Pazarlama Kanalları 200 4.7.3. Pamuk Üretim ve Pazarlama Kanalları 204 4.7.4. Mercimek Üretim ve Pazarlama