ULİSA ANALİZ ULİSA|Uluslararası İlişkiler ve Stratejik Araştırmalar Enstitüsü

Türk Dış Politikasının Son 10

Yılı Seminer Serisi- 1 Türkiye İran İlişkilerinin son 10 yılı Ulisa Analiz Bülteni Editörleri:

Prof. Dr. Mustafa Sıtkı BİLGİN

Araş. Gör. İsmail Erkam SULA

Araş. Gör. Eda BEKCİ ARI

Araş. Gör. Nur H. CAFOĞLU

Araş. Gör. Muhammed Ekrem KAYA

Enstitü Sekreteri M.Aykut KOÇAK

2

İÇİNDEKİLER

I. Takdim ...................................................................................................................................... 3

II. ULİSA Hakkında ...................................................................................................................... 4

III. Giriş ........................................................................................................................................... 6

IV. Batı-İran Yakınlaşması ve Türkiye| Doç Dr. Mehmet ŞAHİN ................................................. 6

V. Gerilimden Stratejik İşbirliğine? Son On Yılda Türkiye-İran İlişkilerinin Dönüşümü|Yrd.

Doç.Dr. Bayram SİNKAYA .......................................................................................................... 13

VI. İran Perspektifinden Türkiye İran İlişkilerinin Anlamı|Dr. Arzu Celalifer EKİNCİ .............. 17

VII. Sonuç ....................................................................................................................................... 23

3

I. TAKDİM

Saygıdeğer Katılımcılar,

Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler ve Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (ULİSA)

yeni faaliyete geçen bir kurumdur. Faaliyet alanlarından birisi olarak akademik ve stratejik

çalışmalar yapmayı planlamaktadır. Bu kapsamda panel, seminer ve sempozyum gibi bilimsel

etkinlikleri hazırlamakta ve birçok bilimsel faaliyetler yapmayı hedeflemektedir. Düzenli olarak

tekrarlamayı ve geleneksel hale getirmeyi planladığımız “Türk Dış Politikasının Son 10 yılı”

seminer serisinin birincisinde sizlerle birlikte olmaktan tüm ULİSA personeli olarak büyük sevinç

duymaktayız.

İlerleyen yıllarda daha büyük ve geniş katılımlı toplantılarda bir araya gelmek en büyük isteğimiz.

Yeni bir heyecanla bölgesinde yükselen Türkiye gibi Türk akademisinin de yeni bir heyecana

ihtiyacı olduğu hepimizin malumudur. İşte bu heyecanı hep birlikte hissedebilmek hedefini daima

temel çalışma ilkemiz ve motivasyon kaynağımız olarak tutmayı ve bu amaca doğru atılan bütün

adımları da desteklemeyi büyük bir sorumluluk olarak kabul etmekteyiz.

Bu mütevazı etkinlik de alanında uzman hocaların bir araya getirilmesi düşüncesiyle

oluşturulmuştur. Konumuz Türkiye – İran ilişkileri. Türkiye ve İran Ortadoğu’daki kadim devletler

ve kadim medeniyetler arasında yer alan iki ülke. Tarihten alacağımız büyük dersler var.

Çıkaracağımız önemli derslerden birisi 19.yy başlarında Türkiye ve İran arasında süregelen 20

yıllık mücadeleler. Bu mücadeleler sonucunda yıpranmış olan Osmanlı ve İran’ın bıraktıı güç

boşluğunun Rusya tarafından doldurulmuş olmasıdır. Rusya, her iki yıpranmış devlet arasında önce

1813 Gülistan, 1828 Türkmençay anlaşmasıyla İran’ı diskalifiye etmiş, ardından 1829 Edirne

anlaşmasıyla da Osmanlıya büyük zarar vermiştir. Bu tarihten çıkarabileceğimiz önemli bir derstir.

Halbuki bu iki ülke birleşerek bir güç oluştursaydı? O dönemde Şah’ın düşüncesi de buydu. Elbette

o zaman bölge için çok daha farklı bir tarih yazılmış olacaktı.

Ben sözü fazla uzatmadan; hedef olarak etrafına daha duyarlı bir ülkenin vatandaşları olmayı

düşleyen, sahip olduğu topraklardan sadece arpa buğday değil ama o topraklara ait bir ruh bir fikir

bir ekol çıkarabileceğine inanmış fikir insanlarının bir araya gelebileceği bir meclis oluşturabilmek

amacıyla bu proje, bu stratejik hedef belirlenmiştir. Bu çerçevede de bundan sonra düzenlemeye

devam edeceğimiz bu tür bilimsel etkinliklerde de beraber olmayı diliyoruz.

Bu etkinliği şereflendirdiğiniz için hepinize teşekkür ediyorum saygılar sunuyorum.

Çalışmalarımızla ilgilenen tüm akademisyen ve uzmanlara teşekkür eder saygılar sunarım.

Prof.Dr. Mustafa Sıtkı BİLGİN

Enstitü Müdürü

4

II. ULİSA HAKKINDA

Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

Uluslararası İlişkiler Ve Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (Ulisa)

2014 ULİSA Personeli: Enstitü Müdürü, Araştırma görevlileri ve Enstitütü Sekreteri

ULİSA’nın misyonu; Özel olarak Türkiye’nin içinde bulunduğu coğrafyadaki bölgelerde ve genel

olarak ta dünya sathında cereyan eden uluslararası ilişkilerin dün, bugün ve geleceğinin

anlaşılmasına, açıklanmasına ve geliştirilmesine dönük araştırmalar yapmak ve bu araştırmaların

sonuçlarını akademik, siyasi ve toplumsal aktörlerle paylaşmaktır. Uluslararası ilişkilerin, özellikle

içinde bulunduğumuz dönemdeki küresel, siyasal, kültürel, stratejik, ekonomik ve sosyal

gelişmelerin çok boyutlu, aktörlü ve katmanlı bir süreç olması nedeniyle ULİSA’nın araştırmaları

disiplinler arası bir özelliğe sahiptir. ULİSA, güncel ve popüler konularla ilgilenmekten çok,

bilimsel referans ve bilgi kaynağı niteliğine sahip temel eserler, teoriler ve fikirler geliştirmeye

çalışmaktadır. Bu tür çalışmalar ve araştırmalar aracılığıyla bölgemizde ve dünyada barış, adalet,

vicdan, ahlak, işbirliği, kalkınma, güvenlik, refah, huzurun gelişmesine ve bu değerlere dayalı bir

dünya düzeninin kurulmasına katkı sağlamayı amaçlamaktadır.

ULİSA’nın vizyonu; misyonuna uygun bir şekilde çok disiplinli araştırmalar yaparak ve bu

araştırmalara dayalı stratejiler geliştirerek Türkiye’nin bölgesel ve global ölçekteki dinamik

5

konumunun daha da gelişmesine katkı sağlamaktır. Bu çerçevede, Türkiye’nin tarihi, kültürel,

sosyal, siyasal, ekonomik, stratejik ilişkileri ve diğer tüm bağlantıları, Türkiye’yi ve Türk dış

politikasını ilgilendiren komşu ülkeler, akraba toplumlar, bölgeler, örgütler, konular ve sorunlar ile

ilgilenmektedir. Ayrıca, Arap Baharı’ndan Avrupa Birliği’ne, İslam dünyasından Batı dünyasına,

Atlantik’ten Pasifik’e kadar tüm uluslararası, küresel ve yerel gelişmeler, dönüşümler ve süreçler,

uluslararası siyaset, medeniyet, bölgesel entegrasyonlar, kriz, çatışma, savaş, barış, işbirliği vb.

uluslararası ilişkiler ve stratejiyi ilgilendiren konular ULİSA’nın inceleme kapsamı alanına

girmektedir. Bu konular, uluslararası ilişkilerin değişen ile değişmeyen, kadim ile güncel, klasik

ile modern, modern ile post-modern gibi zamansal dinamikler yanında, yerel ile küresel, ulusal ile

ulusal-ötesi, bölgesel ile kıtasal gibi mekânsal düzlemlerdeki etkileşimler çerçevesinde

değerlendirilmektedir.

Enstitü Personeli

Prof. Dr. Mustafa Sıtkı Bilgin Enstitü Müdürü, University of Birmingham

Araş. Gör. İsmail Erkam SULA Doktora Öğr., Bilkent Üniversitesi

Araş. Gör. Eda Bekci ARI Doktora Öğr., Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

Araş. Gör. Nur H. CAFOĞLU Doktora Öğr., Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

Araş. Gör. Muhammed Ekrem KAYA Y.Lisans Öğr., Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

Araş. Gör. Canan TÜNE Y.Lisans Öğr., TOBB ETÜ

M.Aykut KOÇAK Enstitü Sekreteri

Enstitümüzde Düzenlenen Faaliyetler

ULİSA “Türk Dış Politikasının son 10 yılı Seminerleri

ULİSA Tematik/Kavramsal Tartışma Toplantıları

ULİSA “Sosyal Bilim Felsefesi, Yöntem ve Kuram” Seminerleri

ULİSA “Kolokyum: Araştırma Tartışma Serisi”

ULİSA “Çay Sohbetleri”

ULİSA “Anadolu’dan Ortaklar” Programı

ULİSA ”Sorunlar/Cözümler Çalıştayı-Raporu”

Akademi-Think Tank – Bürokrasi Buluşmaları

6

III. GİRİŞ

“Türk Dış Politikası’nın Son 10 Yılı” Seminerleri geniş bir konu yelpazesine sahip olup Türk dış

politikası derinlemesine analiz edildiği dış politika panellerinden oluşmaktadır. Takip eden yıllarda

ULİSA çatısı altında Türkiye Cumhuriyeti’nin dış politikası, uluslararası ilişkileri ve stratejik

konumu hakkında alanında uzman kişilerin yapacağı sunumlardan oluşan etkinlikler bu başlık

altında adlandırılacaktır. Video ya da ses kaydı altına alınan, deşifre edilen panel sunumları,

hazırlanan raporlarla ilgililere sunulacaktır. Bu etkinliğin her ay tekrarlanarak

gelenekselleştirilmesi planlanmakta bu yöntemle ULİSA’ nın geniş kapsamlı bir Türk dış politikası

çalışmaları arşivi oluşturmasını sağlanmaktadır. Kayıt altına alınan bu seminerler Enstitümüzün

web sitesinde de genel erişime açılacaktır. Bu bağlamda, uzun vadede ULİSA’nın Türk dış

politikası konusunda referans kaynağı haline gelmesi hedeflenmektedir.

Türkiye’nin komşu ülkeler ve bölgeler ile ilişkisinin derinlemesine analiz edildiği bu

toplantılarda, her bir panel özel olarak Türkiye’nin bir ülke ya da bir bölge ile ilişkisini

derinlemesine analiz edebilecek bölge uzmanlarının sunumlarını ve ardından soru cevabı

kapsayacak şekilde planlanmıştır. ULİSA bu çalışmalarında daha çok komşu ülkeleri ele

almaktadır. Bu kapsamda, TC Dış İşleri Bakanı Sn. Ahmet Davutoğlu’ nun farklı çalışmaları ve

konuşmalarında dile getirdiği yakın kara, yakın deniz ve yakın kıta havzalarını incelemekte,

seminerlerini aşağıdaki gibi geniş bir coğrafyayı içerecek şekilde yapmayı planlamaktadır:

1. Yakın Kara Havzası : Ortadoğu -Balkanlar - Kafkaslar

2. Yakın Deniz Havzası : Karadeniz – Adriyatik - Doğu Akdeniz – Kızıldeniz – Körfez -

Hazar Denizi

3. Yakın Kıta Havzası : Avrupa - Kuzey Afrika - Güney Asya - Orta ve Doğu Asya

Bu rapor 3 Mart 2014 tarihinde Yıldırım Beyazıt Üniversitesinin Cinnah Yerleşkesi

seminer salonunda gerçekleştirilen “Türkiye-İran İlişkileri: Son 10 Yıl” başlıklı panel sırasında

yapılan sunumların deşifrelerinin yazılı metin haline getirilmesi sonucunda oluşmuştur. Söz

konusu panel ULİSA tarafından tekrarlanarak düzenlenmesi planlanan “Türkiye’nin Dış

Politikasının Son 10 Yılı” başlıklı seminer serisinin birincisidir. Her seminer sonunda ULİSA

ANALİZ raporları yayınlanacaktır.

ULİSA enstitü personeli olarak yapmış olduğumuz çalışmalar ile ilgilenen herkese teşekkür

eder, ilerleyen raporlarımızı da incelemenizi rica ederiz…

Türkiye-İran İlişkilerinin Son 10 yılı Panelistleri

Doç.Dr. Bayram SİNKAYA

Doç.Dr. Mehmet ŞAHİN

Dr. Arzu Celalifer EKİNCİ

7

IV. BATI-İRAN YAKINLAŞMASI VE TÜRKİYE| DOÇ DR. MEHMET

ŞAHİN

Teşekkür ediyorum nazik davetiniz için. Hem ULİSA’ya, hem başkanına, hem de dinleyicilere

değer verip geldikleri için teşekkür ediyorum. Bu sıralar İran konusunda bir toplantını yapılması

manidar. Zamanlama manidar derler ya biliyorsunuz. Bende manidar bulanlardanım açıkçası.

Benim konuşma başlığım İran batı yakınlaşması ve Türkiye.

Niye İran batı yakınlaşmak istedi? Bunlar durup dururken herhâlde yakınlaşmak

istemediler. Bu yakınlaşma konusunda İran’ı motive eden bazı nedenler var. Bir de batının tabiî

ki burada İran’la yakınlaşmak istemesinin veya bunu şu şekilde kullanabiliriz yakınlaşmak zorunda

olmasının da nedenleri var. Aslında iki ülkenin veya iki grubun yani İran ve Batı grubunun zorunlu

sebeplerden dolayı bu yakınlaşmanın olduğunu düşünenlerdenim açıkçası.

Tek tek inceleyelim o zaman. Yani niye İran bu yakınlaşmaya evet dedi veya bu

yakınlaşmayı istiyor? Çünkü İran’ın 79’dan bugüne kadar kullanmış olduğu batı retoriğine

baktığımız zaman aslında bu beklenmeyen bir şey. Hatta bu beklentiyi dini lider Ali Hamaney’in

açıklamalarında ben zaman zaman görüyorum. Mesela 79’dan sonraki süreçte yani son 5-6 ayı

saymaz isek batı ile yakınlaşmaya çalışıldığı zaman bir anlamda ihanet gibi yorumlanabiliyordu.

Ama şimdi bakıyorum ruhaninin batıyla yakınlaşma noktasında atmış olduğu adımları çok güzel

bir cümleyle tanımlıyor. “Kahramanca esnemek” diyor. Yani batıyla işbirliği içine girmeyi

kahramanca bir esneme olarak yorumluyor. Aslında bu cümlenin anlamı şu: İran’da ikiye

ayırıyorlar muhafazakâr ve reformcular diye. Muhafazakâr grup tarafından gelecek eleştiriye karşı

bu süreci yürüten Ruhani de hükümetine bir zırh oluşturuyor. Aslında onları koruyor. Çünkü

Ruhaninin bu konuda mesafe almasını istiyor. Bu kahramanca esnemek tabirini kullanmasının

sebebinin bu olduğunu düşünüyorum. Demek ki yöneticiler gerektiği zaman bazı kavramlar icat

ederek yol almasını becerebiliyorlar. Peki, İran niye böyle bir sürece girdi? Ben bunun bir

zorunluluktan kaynaklandığını düşünüyorum.

Buradaki en önemli sebep ekonomidir bence. Yani İran’ın içine girmiş olduğu ekonomik

sıkıntının ki bu aynı zamanda rejiminde ciddi bir sıkıntı içine itiyor buradan bir çıkış noktası arıyor.

Doğal olarak bir çıkış noktası arıyor. 2002 yılında benim takip ettiğim kadarıyla 3te 2 oranında bir

devalüasyon yaşandı İran’da. Tabiî ki ekonomi iyi gitmediği zaman bu defa siz rejimi de

koruyamıyorsunuz. Hatta devleti de koruyamamakla karşı karşıya kalabilirsiniz. Bu açıdan

bakıyorum. Bir düşüncenin değişmesinden veya İran’daki mevcut ideolojik rejimin değişmesinden

kaynaklanan değil de ekonomik ve siyasi zorunluluktan kaynaklanan bir batıya yaklaşma olarak

yorumlamanın daha doğru olduğunu düşünenlerdenim açıkçası. Çünkü mevcut ekonomik sıkıntı

devam ederse eğer İran bu mevcut rejimini taşıyamayacağını biliyor. Çünkü sürekli artık bu

sıkıntıyla birlikte rejimden uzaklaşan bir kitleyle karşı karşıya. Yani şunu demek istiyorum bugüne

kadar 79dan bu yana küresel sistemle sorunlu gözüken bir rejim bölgesel sistemle de sorunlu

gözüküyor. Yani burada daha çok Ortadoğu’yu kastediyorum. Ortadoğu’daki ülkeleri Arap

dünyasını kastediyorum. Şimdi bir de bu ekonomik sıkıntıdan dolayı içsel sorunlar çıkabilir. Bu üç

8

sorunu ne kadar taşıyabilir İran’daki rejim. O açıdan bunu çok iyi gördüğü için ki dışarıdan biz

görüyorsak bunu devleti yöneten İran’dakiler bizden çok daha iyi görüyorlar, bir çıkış arıyorlar.

Hatta bunu da şey güzel tarif etmiş, bugün ruhaninin başdanışmanı Mahmut Seyyül Galem. Onun

güzel bir cümlesi vardı benim de çok hoşuma gitti. Diyor ki İran devrimci vizyondan küresel

vizyona geçmek istiyor. Bence bu çok önemli bir cümledir. Artık devrimci vizyonla

gidilemeyeceğini fark ettikleri için artık küresel sistemin bir parçası olmak isteyen bir İran var.

Peki, bu noktaya nasıl gelindi? 79 dan bu yana ambargolarla karşı karşıya ama 2006-7-8-9

bunu Arzu hoca çok daha iyi bilir işlediği konu doktora tezinden dolayı nerdeyse her yıl

biliyorsunuz 2006dan sonra yaptırım kararları var BMGK nin yaptırım kararları. Ancak 2010

yılında alınan yaptırım kararı bence çok çok daha etki yaptı İran üzerinde, doğrudan İran’ın kalbine

yönelik bir yaptırım kararıydı. Çünkü petrol satışı ve bankacılık sistemine yönelik bir yaptırım

kararı. Bu yaptırım kararı İran’ı ciddi bir şekilde çıkmaza soktu hem petrol satışındaki rakamlara

bakarsak ne kadar azaldığını veya önümüzdeki süreçte ne kadar azalacağını ve şimdi bir de İran’ın

tabi ki gelirini ihracatının yüzde 80 85inin petrol doğalgaza bağlı olduğunu yani enerjiye bağlı

olduğunu göz önünde bulundurursak bu yaptırım kararlarının ne kadar önemli olduğunu veya İran

üzerinde nasıl etki yaptığını daha iyi anlayabiliriz. Eğer bir açılım süreci olmasaydı bu biraz daha

ileri taşınacaktı çünkü batıdan gelen sese baktığımızda artık doğalgaz satışına yönelik de yaptırım

kararlarının geleceği gündeme getiriliyordu. O açıdan mevcut yaptırımlardan zaten bir sıkıntı

yaşayan İran’ın yeni yaptırımları engellemek ve mevcut yaptırımlardan kurtulmak için bir çıkış

araması gerekiyor. Bu çıkış araması içinde bence çıkış için İran’daki cumhurbaşkanlığı

seçimlerinin bir fırsat olarak değerlendirdi rejim. Akıllı bir yaklaşımdı Cumhurbaşkanlığı için 686

başvuru yapan oldu. Bunlardan sadece 8 tanesine anayasa kurucuları konseyi tarafından izin

verildi. Bunun 2 tanesi seçim sürecinde biliyorsunuz çekildi ve geriye 6 tane kaldı. Burada öne

çıkan aday Ruhani’ydi. Yani Ruhani’nin söyle bir özelliği var hem rejim güvenecek hem de rejime

karşı tepkili olan kesimi sandığa çekecek bir aday olması gerekiyor. Yani ne şiş yanacak ne kebap.

Böyle bir süreç devam ettirmek istediler. Ruhani öyle bir adam ki hem kum mezunu hem batı

eğitimli. Yani hem batı diplomasisini bilen -geçmişte biliyorsunuz nükleer müzakerelerde de yer

almış birisi - Hem de rejiminin de çok güvendiği birisi. Belki Hatemi ile arasındaki fark da budur.

Çünkü Hatemi de reformcu olarak da adlandırılıyordu ama yeteri kadar dini lider ve liderlik

tarafından destek bulmamıştı. Ama benim gördüğüm kadarıyla nükleer müzakereleri sürdürmesi

için bu dosya Ruhani’ye verildi. Ruhani’nin şöyle bir artısı vardı 2009 seçimlerini göz önünde

bulundurarak aslında Ruhani’yi ileri sürdüler gibi geliyor bana. Tabi buna katılırsınız

katılmazsınız o tamamen sizin isteğinize kalmış bir şey. Fakat rejim bence burada iyi bir çıkış

yakaladı. Hem kendisini güvende hissederek hem de seçim sürecinde ümidini kesmiş İran‘daki

toplumu da sandığa taşıyabildi. Gerçi İran‘da herkes rejimle yatıp kalkmıyor. Gündelik olarak

acaba benim hayatım nasıl düzelir beklentisi içinde genel kitle. Bu durum hemen hemen her

rejimde böyledir. O açıdan bir değişim bir ışık yakalayabilir miyiz diye önce reformcu kesimi de

sandığa taşıyabildiler Ruhani’yle birlikte. Rejimin güvendiği biri ama reformcuların da “Acaba bir

çıkış yakalayabilir miyiz?” beklentisi ile bir ümit bağladığı biri olarak görüyoruz Hasan Ruhaniyi.

O açıdan rejim bence seçimlerde sahaya çok yi bir aday sürdü gibi geliyor. Bu sadece iç baskıyı

9

azaltmakla kalmadı İran üzerinde bi anlamda rejime kredi bitiyordu, halk içinde özellikle reformcu

kanat diye adlandıracağımız kesim ve genç kesim arasında rejim Ruhani’yle birlikte aslında kredi

süresini uzatmış oldu.

Bir anlamda üzerindeki iç baskıyı ötelemiş oldu. Ruhaninin iç baskı anlamında rejime böyle

bir katkısı oldu, şimdi birde dışarıya karşı kullandığı söyleme bakmak gerekiyor. Küresel sisteme

daha yumuşak bir söylem. O devrimci vizyonu bir tarafa bırakmış bölgede komşularına karşı daha

yumuşak bir söylem bir anlamda bakıyorsunuz aslında bu Ruhani’nin danışmanının Mahmut

Seyyul Galem’in söyleminde de görüyorsunuz. Bir anlamda Türkiye’nin 2002 yıllarında Ak Parti

dönemiyle birlikte biliyorsunuz o sıfır-sorun politikasına benzer bir politikanın ruhaniyle birlikte

uygulanmaya çalışıldığını görüyoruz. İşte komşularına yönelik daha sert devrimci bir söylem rejim

ihracı gündeme getiren söylem değil de daha işbirliği içinde olmak istediğini dile getiren bir

cumhurbaşkanıyla karşı karşıya kaldık. Bunun aslında bölgesel istikrar açısından da önemli

odluğunu düşünüyorum. Aynı zamanda küresel sisteme yönelik de olumlu mesajlar verdi. İran

Ruhani’yle birlikte iç ve dış baskıdan kurtulmaya çalıştı aslında. Peki bunu başarabilir mi? Bunu

süreç gösterecek ama Haziran 14’te seçimler oldu. Hazirandan bu yana yaşanan sürece

baktığımızda aslında İran’ın bu yaklaşımının bu siyasetinin bu tavrının başarısız olduğu da

söylenemez. Yani başarılı olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. O açıdan iç ve dış baskı daha çok

ekonomik anlamdaki baskıdan bir çıkış arama süreci İran’ı batıyla yakınlaşmaya itti. Burada

batıyla yakınlaşmaya itti derken batıyı iki perspektifte değerlendirmek lazım. Bir tanesi ABD İran

yakınlaşması bir diğeri de 5+1 ile İran arasında devam eden süreç. ABD de buna olumlu cevap

verdi biliyorsunuz BM Genel Kurul toplantısında işte son gün Ruhani ile Obama’nın görüşmesinde

taraflar birbirlerine sıcak mesajlar. Bunların süreci daha da hızlandırdığını görüyoruz.

İran şunun farkındaydı: bu çıkışı yakalaması için çıkış yapabilmesi için mutlaka

yaptırımlardan kurtulması gerekiyor. Bu yaptırımlardan kurtulmadığı sürece ve yeni yaptırımları

engellemediği sürece İran ideolojik, devrimci vizyondan küresel vizyona geçemeyeceğini bu

sıkıntılardan kurtulamayacağını biliyordu. O açıdan benim takip ettiğim kadarıyla zor da olsa İran

batıyla ABD İran veya 5+1 arasındaki süreci zor da olsa ileri noktaya taşınacağını

düşünenlerdenim. Çünkü İran’daki rejim bu konuda kararlı gözüküyor. İşte bu sıkışmışlık İran’ı

masaya getirdi. Peki, İran madem sıkıştı batı karşılık vermeseydi diyenler var. Yani madem

süreçten sonuç alınıyor. Hayır o kadar da kolay sonuç alınamıyor batı da ciddi bir çıkmazla karşı

karşıya. Çünkü batının amacı şu; İran’ı nükleer programdan vazgeçirmek. 79’dan sonraki sürece

bakarsak rejimi cezalandırma düşünceleri vardı. Ama daha sonraki süreçte nükleer programın

gündeme gelmesiyle birlikte bunu engelleme çabalarının olduğunu dile getirdiler. Peki yaptırım

kararıyla bunu engelleyebildiler mi? Engelleyemediler. Hatta bırakın İran daha denetimsiz şekilde

nükleer programını mümkün olduğu kadar daha ileri noktaya taşıma yolunda ileri adımlar attı. O

açıdan, madem yaptırımlarla engelleyemiyorlar peki askeri bir müdahaleyle engelleyebilecekler

mi? Bunun da çok zor olduğu görünüyor. Niye zor olduğu görünüyor çünkü ABD’nin dış

politikasında özellikle Ortadoğu’ya yönelik politikasında ciddi değişimin olduğu görünüyor.

Nedir bu değişim? İşte 2000lerin başında oğul Bush döneminde ABD inanılmaz güç dağıttı. Yani

10

kontrolsüz güç kullanımıyla birlikte aslında ABD kendi askeri ekonomik ve siyasi sınırlarını ortaya

koydu. Dünya bunu gördü. Hem ABD’nin müttefikleri bunu gördü hem de ABD’nin rakipleri bunu

gördü. Yani burada kastettiğim Çin veya sorun yaşamış olduğu diğer ülkeler Rusya ve İran.

ABD’nin sınırlılığını ve sınırının ne olduğunu gördüler. Şimdi Obama döneminde Bush

döneminde dağılan gücü tekrar toparlamaya çalışıyorlar. 2011 yılının aralık ayının sonu itibariyle

Iraktan çekilen bir ABD var. Burada muhalif güçlerini çekiyor tabi bağlılığı devam ediyor siyasi

ve ekonomik bağlılığı. 2014 yılında Afganistan’dan askerlerini çekmeyi düşünüyor. Suriye

konusunda da dikkat edelim ABD güç kullanamayacağını gösterdi. Yani bunun bölgesel ve küresel

sonuçları oluyor. İşte İran bunu gördüğü için baktı ki Suriye’de kimyasal silah kullanıldığında bile

müdahale etmekten geri duran bir ABD tutup İran’a mı bir askeri müdahalede bulanacak. Öyle

İran’a bir askeri müdahalede bulunmak her baba yiğidin harcı değil onu bir defa söylemekte fayda

vardır diye düşünüyorum. Çünkü 75 milyonluk bir ülke bölgesel etkisini de göz önünde

bulundurduğunuz zaman bölgeyi cehenneme çevirir. Bu ABD’nin tek taraflı yürütebileceği bir

süreç değil. AB’nin yani ABD’nin müttefiklerinin mevcut durumunu göz önünde

bulundurduğumuzda aslında bunun imkânsız olduğu göründü. O açıdan masaya oturmaktan,

diplomasiden başka yol kalmadı.

İran’ın ekonomik anlamda başarısızlığı veya birileri tarafından başarısız kılınması ve

batının da bu çıkmazları aslında iki tarafı masaya getirdi. Ama iki tarafı masaya getirmesi

farkındaysanız buraya gelene kadar sorun yaşayabilir ama ben masaya getirdikten sonra İran’ın

başarılı olduğunu düşünüyorum. Düşünsenize masanın bir tarafında İran diğer tarafında dünyanın

6 önemli ülkesi. Yani BM güvenlik konseyinin daimi 5 üyesi ve Almanya. Yani diplomatik açıdan,

İran açısından bunun başarı olduğunu düşünenlerdenim. Peki, neyi değiştirir bu? Çok şey değiştirir.

Eğer İran batı yakınlaşması sonuç verirse sert bir şekilde söyleyeceğim bunu ben bölgesel deprem

olacağını düşünenlerdenim. Bölgede siyasi deprem olur. Yani Arap Baharı sürecini hesaplayalım

bu bile bir depreme sebep oldu. Ben bunun da ciddi bir depreme sebep olacağını düşünenlerdenim.

Bu yargıya varmamın sebebi şu; 79’dan sonra bölgedeki devletlerin dış politikaları İran karşıtlığı

üzerinden inşa edildi. Maalesef sağlıksız bir inşa süreciydi bu. Hatırlayalım, 79’da İran devrimi

80’de Saddam’ın İran’a saldırması ve 81’de Körfez İşbirliği Örgütü’nün kurulması. Bunlar İran’ın

rejim ihracı politikasına karşı kurulan; yani hem bölgenin tüm siyasi yapısı hem de bölgedeki

devletlerin dış politikaları devrimci yani dini İran karşıtlığı üzerine inşa edildi. Hakeza 79’da

devrim 80’de askeri darbe Türkiye’deki. Yani bu darbeyi sadece iç saiklerle açıklayamıyorum ben.

Çünkü 80 darbesinden sonra Türkiye’de eğitim sistemi bazlı olaylar, solcu aydınların

öldürülmesi… Bu sürece baktığınız zaman aslında İran’daki rejim üzerinden Türkiye’yi batı

ekseninde tutmaya yönelik bir sürü şeylerin yapıldığını görüyorsunuz. Bırakın dış politikalarını

bazı ülkelerin iç politikalarını da İran karşıtlığı üzerine inşa ettiler. Peki, o zaman şimdi batı İran’a

yakınlaştığı zaman burada siyasi bir çözülme olacak. Bu kaçınılmaz olarak siyasi çözülme olacak.

Yani Körfez İşbirliği Konseyi kendini tekrar gözden geçirmek zorunda kalacak. Türkiye kendi

mevcut iç ve dış politikasında bazı değişiklikler yapmak zorunda kalacak. Bu açıdan batıyla

ilişkilerini yeniden gözden geçirmek zorunda kalacak. Nitekim bunlar gündeme gelmeye başladı.

Bunun en çarpıcı örneği birkaç ay önceydi galiba 3 ay kadar oldu İsrail’de Hares Gazetesi’nde bir

11

haber yayınlanmıştı. 29 tane Arap lideri dış işleri bakanlarının tamamının olduğu söylendi. Suudi

Arabistan’ın kralının oğlunun olduğu söylendi. Abu Dabi’de bir salonda toplanıyorlar. İsrail

cumhurbaşkanı Simon Peres yüzlerine bakmadan bir-buçuk, iki saat konferans veriyor. Yani bu

neyin sonucudur. Bu İran batı yakınlaşmasının sonucudur çok bariz bir şekilde. Düşünebiliyor

musunuz yani İsrail cumhurbaşkanının kalkıp Araplara 1,5, 2 saat konferans vermesini nasıl

yorumlayabilirsiniz. Ben açık söylemek gerekirse bunun İran batı yakınlaşmasının bir sonucu

olduğunu düşünüyorum.

2. olarak Türkiye yansımasıyla ilgili birkaç cümle söyleyeyim. İran-batı yakınlaşmasının

ben Türkiye’nin faydasına olacağını düşünenlerdenim. Bir kısım, bunun Türkiye’nin aleyhine

olacağına düşünüyor. Benim de anlayamadığım şu; İran ile batı kötüyse Türkiye’nin aleyhine

oluyor diyenler, İran’la batı yakınlaşması da Türkiye’nin aleyhine oluyor diyorlar. Ben de diyorum

ki siz ne diyorsunuz artık bir karar verin. Hem diyorsunuz ki İran’la batı kötü olduğu zaman

Türkiye’nin aleyhine hem de diyorsunuz ki İran’la batı yakınlaşsa bu da Türkiye’nin aleyhine. Yani

Türkiye’nin lehine olan hiçbir şey yok mu? O açıdan benim gördüğüm kadarıyla İran’la batı kötü

iken Türkiye’nin açmazı şu idi; komşuyla durmuş olduğu yer arasında sorun oluyordu. Yani batı

müttefikisiniz bu ekonomik anlamda batıyla birliktesiniz OECD den bahsetmek istiyorum. Askeri

alanda NATO üyesisiniz. Siyasi anlamda batı ittifakındasınız. İran da batıyla sorunlu. Bu Türkiye

İran’la bazı anlaşmalar gündeme geldiğinde biliyorsunuz 2010 da çok gündeme gelmişti: “eksen

mi kayıyor?” tartışmaları gündeme geldi. Artı enerji açığı olan bir ülke İran’la enerji anlaşmaları

imzalamak zorunda kaldığında ciddi açmazla karşı karşıya kalıyor. Hatta bunun bazı ekonomik

süreci götürmek için farklı süreçlerin de takip edildiğini 17 Aralık sürecinde bunu daha iyi gördük

biliyorsunuz. Halk Bankası ve bazı insanların gündeme gelmesini de bu perspektifte

değerlendirebiliriz diye düşünüyorum. Ben İran’la batının yakınlaşmasının Türkiye’nin lehine

olduğunu düşünüyorum. Çünkü İran, Türkiye’nin şöyle bir artısı var bunu Türkiye propagandası

yapmak için söylemiyorum bölgedeki bütün ülkelerin sattıkları İran’ın sattıklarıyla aynı. Yani

bütün bölge körfez ülkeleri hepsine bakın bütün komşularımız enerji ihraç eden ülkeler. Türkiye

de enerjiye ihtiyacı olan bir ülke. Yani Türkiye’nin yerini Ortadoğu’da - ticari çeşitlilik olarak

söylüyorum- dolduracak bir ülke yok. Yani siz İran’dan almadığınızı Iraktan alabilirsiniz veya

körfez ülkelerinden alabilirsiniz. Yani körfez ülkeleri ne satıyorsa büyük oranda İran da onu

satıyor. Körfez ülkelerinin Arap ülkelerinin neye ihtiyacı varsa İran’ın da ona ihtiyacı var. Ama

Türkiye bunun tam tersi. Türkiye’nin enerjiye ihtiyacı var ve üretmiş olduğu malları satmak

istediği pazara ihtiyacı var. O açıdan Türkiye’nin burada sui-generis bir durumu var aslında

Ortadoğu’da. O açıdan bu yakınlaşma bence Türkiye’nin ekonomik anlamda ve enerji açığını

kapatma anlamında inşallah sonuç verir bu İran batı yakınlaşması. Hem de Türkiye’nin üretimdeki

çeşitliliğinde bir pazara ihtiyaç doğacak yani benim kastettiğim şu; Balkanlar’ dan bakın yakın

çevresinde üretim çeşitliliği anlamında Türkiye’nin yerini dolduracak bir ülke göremiyorum. O

açıdan şöyle bir şey olabilir. Türkiye’ye, diyorlar ki İran belki çok güçlü bir şekilde ortaya çıkan

bu siyasi rakip olur”. Siyasi rekabet Türkiye ile İran arasında her zaman olur. Bu Selçuklular

döneminde de vardı Osmanlılar döneminde de vardı ilerde de olacak. Ama Türkiye ile İran rakip

olmalarına rağmen birbirleriyle barış içinde bu ilişkiyi sürdürebilme tarihsel deneyimine sahipler.

12

O açıdan ben bunun ilerde de devam edeceğini düşünenlerdenim. Sadece bölgesel Kürt

yönetiminin bile Türk ekonomisi için son 10 yılda açmış olduğu alanı göz önünde bulundurun.

Çünkü orada 5 milyonluk bir nüfus bile son yıllarda ekonomik anlamda inanılmaz bir kapı açtı.

Peki, 75 milyonluk bir İran’ın Türk ekonomisinde açacağı bir kapıyı göz önünde bulundurmak

gerekiyor. Enerji kısmını bir tarafa bırakıyorum. O açıdan ben bu İran batı yakınlaşmasının Türkiye

açısından faydalı olacağını düşünüyorum. Bir şey daha var dünyayla ve küresel/bölgesel sistemle

kavgalı bir İran bölgede sorun çıkartır. Demek istediğim şu var; İran’ı iyi okursanız görürsünüz

ben düzen kurmuyorsam düzen kurdurmam kardeşimdir yani bu tavrı vardır. O açıdan bölgesel ve

küresel sistemle barışık ve devrimci vizyondan küresel vizyona geçmek isteyen İran daha sorumlu

bir üye olarak davranacağını ben düşünüyorum açıkçası.

Benim yaklaşımım bu teşekkür ediyorum sabrınız için.

13

V. GERİLİMDEN STRATEJİK İŞBİRLİĞİNE? SON ON YILDA

TÜRKİYE-İRAN İLİŞKİLERİNİN DÖNÜŞÜMÜ|YRD. DOÇ.DR.

BAYRAM SİNKAYA

İlk olarak; Türkiye İran ilişkilerinde gerilim mi vardı ki diye sorulabilir ya da Türkiye İran ilişkileri

ne zaman stratejik işbirliğine evirildi diye de sorulabilir. Aslında Türkiye İran ilişkilerinin bugün

geldiği noktayı tam olarak stratejik işbirliği şeklinde ifade edemeyiz ama bu yönde önemli adımlar

atıldığını da belirtmek gerekiyor. Türkiye İran ilişkilerinin bugüne nasıl geldiğine bakmak için

başlangıç noktası olarak 1998’i alabiliriz. 1998’de Türkiye ile İran arasındaki ekonomik

işlemlerin, ticari işlemlerin toplam hacmi 600 milyon dolar. Bugün Türkiye İran ticari ilişkileri 15

milyar doları aşmış durumda. Yani artık kaç kat büyüdüğünü siz hesap edin. Keza 1998’de İçişleri

Bakanı Saadettin Tantan’ın bir İran gezisinde; klasöründe İranlıların destek verdiği teröristlerin

listeleri bu teröristlerin İran’daki kamplarının listeleri, tedavi oldukları hastanelerin listeleri,

İran’daki bağlantıların listeleri vardı. 1 ay önce Başbakan Erdoğan İran’a gittiğinde ise onun

dosyası çok daha farklıydı. Onun dosyasında ticari ilişkiler nasıl geliştirebilir serbest ticaret

anlaşmasının imzalanması yüksek düzeyli işbirliği anlaşmasının imzalanması vs. gibi bilgiler

mevcuttu Yani; gündem tamamen değişmiş durumda.

Keza yine 1998’de Ankara ve Tahran’da Türkiye ve İran’ın büyükelçileri yoktu. Neden

yoktu? Önceki aylarda Türkiye’de 28 Şubat krizinin de etkisine bağlı olarak 2 ülkenin elçileri

karşılıklı olarak çekilmek zorunda kalmışlardı. İstenmeyen adam ilan edilmedi ama elçiler

çekilmek durumunda kaldı. Bugün ya da bir ay önce Başbakan Erdoğan Tahran’a gittiği zaman

yüksek düzeyli işbirliği anlaşmasını İran’la yüksek düzeyli işbirliği konseyinin kurulması

doğrultusunda bir bildiri hazırladılar. Böyle bir niyet ortaya koydular. Yani bu 3 başlıkta baktığımız

zaman hem güvenlik perspektifinden hem ekonomik perspektiften hem de siyasi perspektiften

aslında gerçekten gerilimden daha yoğun bir işbirliğine, bu stratejik işbirliği olmasa bile daha

yoğun bir işbirliğine geçildiğini net olarak görüyoruz. O zaman söyle bir soru karşımıza çıkıyor:

Türkiye İran ilişkilerindeki bu ilerlemeyi nasıl açıklayacağız? Belirgin bir dönüşüm var. Bu

dönüşümü nasıl açıklayacağız? Bu dönüşümü açıklamak için literatürde kullanılan farklı

yaklaşımlar var. Bugünlerde daha revaçta olan bir yaklaşım; birincisi bazı Acem ajanlarının

Türkiye’deki hükümet çevrelerine sızdığı ve onların da dolayısıyla İran’ın suyuna gittiği için

Türkiye İran ilişkilerinin ilerlediği yönünde ki ben bunu tartışmaya gerek bile görmüyorum. Ama

daha ciddiye alınabilecek yaklaşımlar ve literatürde öne çıkan yaklaşımlar var hocalarımız da tarihe

sık sık referans verdiler. Türkiye ve İran tarihsel olarak işbirliği ve gerilim arasında, işbirliği ve

çatışma arasında gidip geliyor. Türkiye ile İran arasındaki iyi ilişkileri ele aldığımız zaman ya da

siyasetçiler iyi ilişkilerden konuşacakları zaman hemen 1639 Kasrı Şirin’e kadar giderler. O

zamandan bu zamana Türkiye İran sınırları hiç değişmemiş her şey güllük gülistanlık çok güzel

ilişkiler var. Ama Türkiye İran ilişkileri bozulduğu zaman ise Safeviler’e kadar gideriz. Zaten

Osmanlı ile Safevi’nin arasında Türkiye’yle İran’ın arasında yapısal fark var, ideolojik fark var,

dinsel ve mezhepsel olarak fark var. Bunlar sürekli rekabet halindeler. Dolayısıyla bu rekabet tekrar

su yüzüne çıkıyor. Ama tarihsel olarak görülen bu yaklaşımların aslında ikisinin de tarihsiz

14

olduğunu ve basit anlatılar olduğunu görüyoruz. Çünkü onlar belirli ölçülerde gerçeğin bir kısmını

yansıtabiliyor ama ilişkilerdeki değişimi bize açıklayamıyor. Yani eğer mezhep meselesi ya da

ideoloji farkı meselesi Türkiye İran ilişkilerinde bir gerilim sorunuysa bir çatışma sorunuysa neden

arada işbirliği yapabiliyorlar. Ya da Türkiye ile İran tarihsel olarak zaten hep işbirliği yapmaya

eğilimli ise arada bu gerilimler neden ortaya çıkıyor. Bu değişimleri açıklayabilmek için daha farklı

bir yaklaşım kullanmamız gerekiyor. Keza son zamanlarda coğrafya kullanılıyor, Türkiye ve

İran’ın jeopolitik konumu ve jeo-stratejik kaynakları kullanılıyor. Türkiye gelişmekte olan bir ülke,

enerjiye ihtiyacı var İran’da enerji zengini bir ülke, petrol ve doğalgaz ihraç ediyor. Dolasıyla

bunların ikisinin işbirliği yapmasından daha doğal bir şey yok. Ama İran’da doğalgaz kaynakları

yeni keşfedilmedi. İran’da petrol daha öncede vardı, 1990’larda da vardı. O zaman bu yaklaşımda

bize son 10 yılda Türkiye İran ilişkilerinde ki ilerlemeyi anlamamıza yardımcı olmuyor. Türkiye

İran ilişkilerindeki ilerlemeyi anlamak için belki ilişkileri bağlamına oturtmak bağlamsallaştırmak

ya da dönemselleştirmek gerekiyor. Kendi dönemi içerisinde her alt dönemin kendi siyasi

konjonktürü sosyal ekonomik koşulları bölgesel ve uluslararası siyasetin genel durumunun ayrıca

incelenmesi gerekiyor ve daha detaylı analiz edilmesi gerekiyor. Dolasıyla 1990’larda sadece

Türkiye İran ilişkileri kötü değildi uluslararası siyaset ve uluslararası siyasetin bölgedeki etkileri

Türkiye ile İran arasındaki ilişkileri olumsuz etkiliyordu. Keza iki ülkenin en önemli sorunları

güvenlik sorunlarıydı. Bu da ister istemez iki ülke ilişkilerini olumsuz etkiliyordu. Güvenlik

sorunları öne çıkınca bu küreselleşme öncesi dönem biraz Soğuk Savaş’ın kalıntıları ve güvenlik

bürokrasisi etkili oluyor. Karşı taraf da artık daha realist bir bakış açısıyla gelen tehditleri önleme

arayışı çerçevesinde çeşitli hamleler yapıyor ya da dış politika biraz da Türkiye’nin güvenliğinin

korunmasına indirgenmişti ve İran’da da benzer bir yaklaşım vardı. Ama 1990’ların ortalarından

2000’lere doğru geçtiğimiz zaman bu şartlarda bazı değişiklikler görüyoruz. Her şeyden önce iki

ülkedeki siyasal liderlik büyük ölçüde değişti ama Türkiye İran ilişkilerinin değişimi AK Parti’yle

başlamadı. İsmail Cem’in Dış İşleri Bakanlığı sırasında başladı. Yani aslında Türkiye İran

ilişkilerinin dönüm noktası 2000’dir. Ahmet Necdet Sezer’in Tahran gezisiyle başlamış ve ilk defa

büyük bir iş adamı heyeti Cumhurbaşkanı’nın ziyaretine eşlik etmiştir. O ziyaret sırasında İran’da

Tahran Üniversitesi’nde Türk Dili ve Edebiyatı bölümü açıldı ve ilişkiler yavaş yavaş çeşitlenmeye

başladı. Bu konuyla ilgili Mustafa Aydınlar’ın çok güzel bir makalesi vardı; Ortadoğu’da özellikle

Türkiye’nin dış politikasında siyaset mi ekonomi mi daha belirleyici şeklinde. 2004-2005 tarihli

bu makalede siyasetin Türkiye’nin ekonomik ilişkilerinin de ekonomik dış ilişkilerinin de

belirleyici olduğu yazılır. Genel argüman budur. Gerçekten de Türkiye İran ilişkilerine baktığımız

zaman siyasi ilişkiler kötüyken ekonomik ilişkiler de dibe vurmuştur. 1998 örneğinde olduğu gibi.

Ama siyasi ilişkiler ilerlemeye başlayınca ona paralel olarak ekonomik ilişkiler de ilerliyor. Yalnız

son zamanlardaki gelişmeler bu konuda da yavaş yavaş bir değişim yaşadığımızı gösteriyor. Buna

tekrar sonuç kısmında gelmek istiyorum.

Türkiye İran ilişkilerinin dönüşümünü tartışırken her iki ülkede de zihniyet dönüştü. Dış

ilişkilere bakış zihniyeti dönüştü. Belki biraz küreselleşmenin etkisiyle belki biraz iki ülke

arasındaki güncel güvenlik sorunlarının çözümlenmesi sayesinde bu stratejik zihniyetin dış

politikaya bakışının değiştiğini görüyoruz. Dış politikaya bakışın değişimi 2001 tarihli bir MGK

15

zirvesinde çok net olarak görülüyordu. Orda artık bütün komşularla iyi ekonomik ilişkilerin tesis

edilmesi bu suretle Türkiye’nin güvenliğine katkıda bulunulması yönünde bir yaklaşım ortaya

çıkmıştı. Bu yaklaşım daha sonraki Ak Parti dönemlerinde de daha liberal bir ekonomik dış politika

ya da Kemal Kirişçi’nin tabiriyle Türkiye’de ticaret devletinin yükselmesine bağlı olarak

Türkiye’nin dış politika öncelikleri değişmeye başladı. Önceden üst düzey ziyaretler yapıldığı

zaman savunma bakanı ya da diğer güvenlik bürokrasisinin önde gelen isimleri ve birkaç asker bu

ziyaretlerin vazgeçilmez üyeleriydi. Şimdi ziyaretlerde ekonomi bakanını görüyoruz, enerji

bakanını görüyoruz ve iş adamlarını görüyoruz. Yani ekip tamamen değişti stratejik düşüncenin

stratejik zihniyetin iki ülkenin uluslararası ilişkilere bakışının değişmesine paralel olarak dış

politika yapıcılarda da bazı değişiklikler olduğunu görüyoruz. Nitekim bu çerçevede de önemli

adımlar atıldı ama bu haydi biz ilişkilerimizi değiştirelim geliştirelim demekle olmuyor bazı

sorunların çözülmesi gerekiyor. Gerçekten iki ülkede de 2001 yılında bu yönde olumlu bir ilerleme

vardı. İran’da Hatemi hükümeti işbaşındaydı. Türkiye’de Ecevit yönetimi daha sonra AK Parti

iktidara geldi. Üst üste güvenlik sorunlarının aşılması yönünde; mesela 1990’larda İran Türkiye

ilişkilerinde en önemli sorunu Hizbullah’tı. Ya da Türkiye’deki İslamcı gruplara İran’ın destek

verdiği iddiasıydı. Bu 2000’li yıllarda yavaş yavaş gündemden düştü. Keza PKK meselesi; İran’ın

2001 yılına kadar PKK’yı aktif olarak desteklediği Türk resmi makamlarınca sürekli iddia edildi.

Ama bu sırada da PKK da sürekli transformasyon geçirdi. Hatırlayacaksınız; isimler değiştirdi. Bu

sefer PKK’nın terörist örgüt olarak tanınması gündeme gelmişti. İran’ın tanımaması uzun süre

tartışıldı ama nihayet İran bu yönde adım attı ve Türkiye’nin PKK ile mücadelesinde Türkiye’ye

destek vermeye başladı. Bu ikili ilişkilerin önündeki en önemli sorunlar güvenlik sorunları ortadan

kalkınca stratejik zihniyetinde değişimine bağlı olarak ideolojik ayrılıkları bir kenara bırakarak

işbirliği yapabilecekleri ticareti geliştirebilecekleri ya da her iki ülkenin de çıkarlarını gözeteceği

noktalara yoğunlaşmaya başladılar ve bu çerçevede yavaş yavaş ekonomik ilişkiler gelişmeye

başladı. Ben bu süreci Türkiye İran ilişkilerinin rasyonelleşmesi olarak adlandırıyorum.

Bu rasyonelleşmeye bağlı olarak Türkiye İran ilişkilerinde yapısal bir değişiklik oldu.

Türkiye İran ilişkileri çeşitlendi. 1990’larda hatta 1980’lerde Türkiye’nin dış politikasından

bahsederken yine güvenlik öne çıkıyordu ve siyasi ilişkiler öne çıkıyordu. Ama artık Türkiye’nin

dış politikasından bahsederken siyasi ilişkilerinin yanında ekonomik ilişkiler daha ön plana

çıkmaya başladı ve kültürel ilişkiler öne çıkmaya başladı. Türkiye’nin dış politikasının

dönüşümüne paralel olarak AK Parti’nin de dış politika da dönüştürücü etkisiyle birlikte ilişkilerin

çeşitlendiğini görüyoruz. Nasıl çeşitlendi? Kültürel ilişkiler öne çıktı, iktisadi ilişkiler öne çıktı,

ticari ilişkiler öne çıktı ve ilişkiler çok boyutlu bir hal aldı. Bu çerçevede bölgesel ilişkilere özellikle

dikkat etmek gerekiyor. Önceden bölgesel meselelerle ulusal meseleler ya da ikili meseleler çok iç

içe geçiyordu ve bölgede rakipsek düşmansak bu ikili ilişkiler doğrudan olumsuz etkileniyordu.

Ama rasyonelleşmeye, çeşitlenmeye ya da kompartmanlaşmaya paralel olarak iki ülke bölgesel

gerilimleri bir kenara bırakıp işbirliği yapabilecekleri alanlara odaklanmaya başladılar. Mesela

kültürel konuda kriz çıksa da ya da siyasi konuda kriz çıksa da ekonomik ilişkiler ilerlemeye devam

etti.

16

Son olarak bunu Arap Baharı - Suriye meselesinde çok net gördük. Türkiye ve İran Suriye

üzerinden çok net şekilde karşı karşıya geldi Türkiye İran ilişkilerinin bu rasyonelleşmesi ve

çeşitlenmesi ya da kompartmanlaşması süreci, Suriye üzerinden adeta test edildi. Ama baktığımız

zaman Türkiye İran ilişkileri Suriye üzerinde en çok gerildiği dönem 2011-2012 yılları arası. Bu

dönemde Türkiye İran ekonomik ilişkilerinin 22 milyar dolara yaklaştığını görüyoruz ve artmaya

devam ediyor. Bu durum artık Mustafa Aydınlar’ın hipotezinin değişmeye başladığını gösteriyor.

İlişkilerde çeşitlenmeye paralel olarak ekonomik ilişkiler siyasal ilişkilerden yavaş yavaş

ayrılmaya başladı. Belki bu tespit için erken ama bu yönde bir eğilim olduğunu görüyoruz. İsrail

ile de aynı şekilde Irak ile de aynı şekilde. Türkiye Irak siyasi ilişkileri adeta dibe vurdu ama

ekonomik ilişkiler gelişmeye devam ediyor. Bu değişim çerçevesinde; Türkiye İran ilişkilerinin

ilerlemesi ve geleceği açısından yüksek düzeyli anlaşmanın imzalanmasını çok önemli görüyorum.

Ben sözü burada bakıyorum.

Teşekkür ederim.

17

VI. İRAN PERSPEKTİFİNDEN TÜRKİYE İRAN İLİŞKİLERİNİN

ANLAMI|DR. ARZU CELALİFER EKİNCİ

Ben biraz da Türkiye İran ilişkilerine İran nasıl bakıyor bu ilişkilerin İran açısından anlamı ne onu

açmaya çalışacağım. Bunu yapmadan önce kısa bir giriş yapacağım. Bazı noktalarda bayram Hoca

ile örtüşebilir ama kısaca hatırlatmak gerekirse Türkiye İran ilişkileri Atatürk döneminde başladı

soğuk savaş döneminde evirildi ivme kazandı ancak 1979’da İslam Devrimi’nin gerçekleşmesi

sonrası ilişkiler bir miktar duraksama ve gerileme noktasına geçti ve zaman zaman ikili ilişkiler

gerilimlere sahne oldu. İran Devrimi ile birlikte ortaya çıkan ideoloji farkı iki ülkenin yeri

geldiğinde birbirine anti tez olarak kullanma noktasına gelmesine sebebiyet verdi. Bir anda Türkiye

İran’ı İslam Devrimi ihraç etmekle köktenci grupları desteklemek ve PKK’ya destek vermek gibi

konularda suçlarken İran da rejim muhaliflerini Türkiye’nin kendi topraklarında barındırması ve

suçlularla ilgili İran’la işbirliği yapmaması hususunda suçluyordu. Ve daha önce de belirtildiği

gibi; bir noktada bir dönem büyükelçilerin geri çekilmesine kadar geldi ilişkiler. Fakat Sovyetlerin

yıkılması sonrasında ve özellikle İran’da pragmatik cumhurbaşkanı Rafsancani’nin başa geçmesi

sonucunda ilişkilerde özellikle ekonomik ilişkilerde iyileşme ve işbirliği başladı. Fakat diğer

yandan Orta Asya ve Kafkasya bölgesinde de bir rekabet söz konusu olmaya başladı. Turgut Özal

dönemine Turgut Özal’ın çok taraflı politikasıyla gelişmeye başlayan ikili ilişkiler Necmeddin

Erbakan döneminde farklı bir noktaya geçti ve farklı bir sayfa açıldı ilişkilerde çünkü Erbakan İran

yönetimini kendine daha yakın hissediyordu. 2002 yılında Ak Parti hükümetinin başa geçmesiyle

ilişkiler çok daha farklı bir noktaya geçti. Başbakan Erdoğan döneminde ilişkiler çok hızlı bir

şekilde yükselen bir trend izlemeye başladı ve bu dönemi değerlendirirken de ben iki döneme

ayırmayı faydalı buluyorum. 2002-2010 yılları arasındaki dönem ve 2010 yılı yani Arap Baharı’nın

olduğu dönemden günümüze kadar ki dönem.

1.dönem ilişkilerine baktığımızda yani AK Partin’nin yönetime geçmesi ve Arap Baharı

sürecine kadar olan dönemde ekonomik siyasi ve güvenlik konularında ikili ilişkilerin her anlamda

karşılıklı olarak geliştiğini söyleyebiliriz. Ticaret ilişkilerinde ticaret hacminin artması,

Türkiye’nin İsrail’e karşı izlediği politikanın ilişkilere yansıması, Türkiye’nin İran nükleer krizi

hususunda İran’dan yana bir tavır takınması ve uluslararası platformda İran nükleer krizinin kimi

zaman hamiliği noktasına gelmesi, petrol doğalgaz alanında işbirliği yapılması, Kürt ayrılıkçı

hareketlerine karşı imzalanan güvenlik protokolleri ve Türkiye’nin tek taraflı ABD yaptırımlarına

destek vermemesi ve son olarak da iki ülkenin birbirlerinin iç işlerine müdahale etmemeleri

hususunda gösterdikleri hassasiyetler bu dönenim altın çağı olarak değerlendirmesinin temel

faktörleri olarak sayılabilir. Tabi burada önemle belirtilmesi gereken husus İran’ın Türkiye’ye

bakışında ki güvensizliğinde önyargının aşılmasında bir takım faktörlerin daha önde olduğu ve

belirleyici olduğunu söylemek gerekiyor. Neydi bunlar? Ak Parti hükümetinin her ne kadar laik

bir Türkiye yönetiyor olsa da İslami kökene sahip olması birinci nedendi. Ve ikinci nedene

baktığımızda bu tarihe kadar Ortadoğu olaylarına uzak ve batıya yakın dış politika izleyen

Türkiye’nin artık yeni bir dış politika izlemeye başlaması ve bunun paralelinde bölge meseleleriyle

daha fazla yakından ilgileniyor olması hatta müdahil oluyor olması ayrı bir faktördü. Diğer önemli

18

faktöre baktığımızda ise Türkiye’nin İsrail konusunda takındığı tavır oldu ki bu önyargının aşılması

ve İran’ın Türkiye’ye daha da ısınmasında en önemli nedenlerden bir tanesi oldu.

Bütün bunlar artık Türkiye’nin batıdan daha bağımsız politikalar izleyebileceği fikrini

İran’da uyandırmıştı ve bunun ispatlanmış örnekleri vardı. Neydi bunlar? Mesela 1 Mart Tezkeresi.

İran nükleer krizinde Türkiye’nin takındığı tavır, yaptırımlar hususunda Türkiye’nin gayet net ve

sert durması bunun örnekleriydi.

Şimdi gelelim ikinci döneme yani Arap Baharı ve günümüze kadar geçen döneme. Burada

belirleyici iki faktörden bahsedebiliriz. Bunlardan birincisi; Arap Baharı faktörü, ikincisi ise

NATO Füze Kalkanı Projesidir. Arap Baharına baktığımızda altın çağlarını yaşayan ikili ilişkilerin

beklenmeyen bu süreçle birlikte ciddi anlamda yara aldığını gördüğümüz bir dönem. Olayların

başlangıcında Arap ülkelerinde gelişen olaylara benzer tepkiler gösteren iki ülke iş Suriye’ye

gelince tamamen dağılma noktasına geçtiler. Çünkü ikisinin de olaya bakışları politikaları ve

hedefleri farklıydı. İran Esad rejiminin kalmasını ve yapılacak reformların dış müdahale olmaksızın

gerçekleşmesini savunuyordu. Bunun bir yandan da varlığını sürdürme mücadelesi olarak

gördüğünden tüm kapasitesini Suriye’ye yönlendirdi ve Rusya’yla ortak hareket ederek Esad

yönetiminin ayakta kalması için desteğini sürdürdü. Türkiye ne yaptı? Esad rejimini reformlar

hususunda ikna edemeyeceğini anlayınca Esad rejiminin gitmesi gerektiği hususunda ciddi şekilde

ısrarını devam ettirdi. Ve karşı kampı aktif şekilde desteklemeye başladı. Bu noktada iki ülke

arasındaki gerilim arttı ve açıklamaların tonu giderek sertleşmeye başladı iki ülke arasında. İran

Türkiye’yi Suriye’ye karşı düşmanca tavır takınmak ve Türkiye’nin bölgesel politikasını kendi

bölgesel politikasına aykırı ve batının hedef ve stratejilerine paralel hareket etmekle suçlamaya

başladı. Arap ayaklanmaları aslında bölgenin iki büyük devleti olarak hem Türkiye hem İran için

tehdit ve fırsatları beraberinde getirmişti. Artık her iki taraf da ulusal çıkarları doğrultusunda farklı

ülkelerdeki hareketlere yönelik birbirleriyle çelişen çatışan tutumlar sergileyebiliyorlardı. Fakat

Suriye konusunda işler çok ciddiydi çünkü hiçbir taraf geri adım atmıyordu. Türkiye’nin Suriye

politikasının İran’la çelişmeye başladığı yıllarda bu sefer İran’daki şahinler yani ultra

muhafazakârlar bu durumu fırsat bilip Türkiye’yle ilişkilerin gözden geçirilmesi gerektiğini

Türkiye’nin asıl hedefinin kendi yönetim modelini Arap ülkelerine uygulamak olduğunu ve en

nihayetinde bölge liderliğini hedeflediğini ileri sürdüler ve Türkiye’yle ilişkilerin anlamsız

olduğunu baştan söylediklerini ve bunun bu şekilde olması gerektiği hususunda elleri güçlendi.

Farklı ağızlardan farklı açıklamalar gelmiş olmasına rağmen asıl önemli olan dini liderin

bu husustaki görüşüydü ve 2002 yılında başbakan Erdoğan’ın İran ziyareti sırasında Hamaney’in

sarf ettiği sözleri hatırlamış olmak belki faydalı olur. Hameney; İran İslam Cumhuriyeti

Türkiye’yle ilişkilerin geliştirilmesi gerektiğine katiyetle inandığını belirtti. Ne zaman iki ülke

farklı hususlarda aynı tarafta yer almış ve birbirleriyle işbirliği yapmışlar ise hem İran’ın hem

Türkiye’nin hem de İslam âleminin lehine sonuçlanmıştır. Tabi bunu söylerken ABD’nin Suriye

hususunda hiçbir planına dâhil olmayacaklarını dış güçlerin Suriye’ye müdahil olmalarına karşı

olduklarını ve bölge ülkelerinde doğru kararlar alacağını umduklarını eklemeyi de unutmadı.

Burada ki mesaj çok açıktı; kırmızıçizgimiz belli Suriye bizim kırmızıçizgimizdir onun haricinde

19

Türkiye ile bir sorunumuz yok. Neyse ki 2013 yılında Türkiye’nin Suriye politikasında esneme

olması tansiyonun biraz daha düşmesini sağladı. Türkiye’nin tonu biraz daha düşürünce bu sefer o

gerilim biraz daha azaldı. Ve Suriye meselesinin aslında şöyle iki sonucu olduğunu söyleyebiliriz.

Bir, İran kırmızıçizgisini ikili ilişkilerde net bir şekilde ortaya koydu. İkincisi Türkiye Ortadoğu

politikası hususundaki kapasitesinin sınırlarını öğrenmiş oldu. Bu nedenle Suriye’nin böyle iki

önemli sonucu var. Her iki tarafın da aslında bildiği bir gerçek var fakat bütün bunlar devam

ederken; Arap ülkelerindeki hareketler sonucunda Arap dünyasında oluşan boşlukları ancak birileri

işbirliği yaparak anlamlı bir şekilde doldurabilirdi. Mevcut bölgesel konjonktürde iki ülkenin

çıkarları göz önünde bulundurulduğunda ancak işbirliği bir sonuç yaratabilirdi ve tek başlarına

yapacakları hareketler bir şekilde anlamsız kalacaktı. İki tarafta bunun farkında aslında. Çünkü

birisinin yapacağı hareket diğerine çelme takma anlamında olacak ve hiçbir yere varmayacak.

NATO füze kalkanı projesine baktığımız zaman aslında gerginliğin bir diğer önemli

nedeninin bu olduğunu görüyoruz. Her ne kadar Türkiye İran lehine bu hususla ilgili çok uğraş

vermiş olsa da bu plan dâhilinde, İran ismini çıkartmış olsa da ve İran’da bunun farkında olmuş

olsa da nihayetinde bulunduğu, konum NATO üyeliği batıyla ittifakı göz önünde

bulundurulduğunda en sonunda buna evet demek durumunda kaldı. Fakat yine ne oldu? Yine; şahin

kesim çok sert bir şekilde açıklamalar yapmaya başladı ve Türkiye –İran ilişkileri askeri alandan

diplomatik alana kadar farklı yorumlara maruz kaldı. Farklı yorumların olduğunu söyleyebiliriz;

kimileri Türkiye’nin bu konudaki çabalarını hatırlatırken kimileri de bakın sizle daha iyi ilişkiler

kurup nükleer müzakereler gibi çok hassas bir konuya müdahil ettiğiniz Türkiye bu işte sonunda

rengini belli etti yorumunu yaptı. Bazı resmi ağızlardan istenmeyen açıklamalar oldu ancak İran

siyasetini takip edenler İran’da farklı kesimlerden gelen açıklamaların dini liderin de desteği

olmaksızın bir anlam ifade etmediğini çok iyi bilirler. Neyse ki iki ülke Dış İşleri Bakanları bu krizi

ve söylemleri çok iyi şekilde idare etti ve gerginlik büyük bir krize dönüşmedi. Tabii NATO füze

kalkanı projesi ile ilgili ilginç diğer bir iddia da şu idi; Türkiye İran ilişkileri 2002-2010 yılları

arasında altın çağlarını yaşadı. Ciddi anlamda ivme kazandı. Bundan rahatsız olan ABD, Türkiye

İran ilişkilerine bir şekilde sekte vurmak ve İran’ın Türkiye’ye bu stratejik yakınlaşmasının asıl

sebebinin yaptırımları aşıp izolasyonu kırmak olduğunu bildiği için bir şekilde ilişkileri zedelemek

istediği için bu projeyi ortaya attı şeklinde de bir iddia olduğunu da söylemeden geçemeyeceğim.

Tabi bazılarına göre de Suriye konusunda İran’la Türkiye ihtilafa düştükten sonra Türkiye projeye

evet demişti.

Şimdi tüm bu gerginlikleri bir kenara bıraktığımızda neden iki ülkenin karşılıklı ilişkilerde

çatışmaktansa işbirliğini tercih etmek durumunda olduğunu değerlendirecek olursak ekonomik

kültürel ve siyasi açıdan farklı nedenlerin olduğunu söyleyebiliriz. Zaman zaman gerilip bazen

kopma noktasına gelen iki ülkenin ilişkileri normal seyrine döndürme ve birbirini idare etme

konumunda olduğunu ve bu tecrübeye sahip olduğunu da biliyoruz. Şimdi faktörlere çok kısaca

bakacağım; ekonomik açıdan baktığımızda ekonomik ilişkiler esasında İran Irak savaşı döneminde

çok verimli bir şekilde artmaya başladı. Çünkü; Türkiye’nin istikrarlı petrol alımına ve trampa

usulü çalışabileceği yeni bir pazara ihtiyacı vardı. İran’ın da bu savaş sırasında ithalatı güvenli ve

20

sürekli bir biçimde gerçekleştireceği bir ülkeye ihtiyacı vardı. Dolayısıyla bu karşılıklı ihtiyaç iki

ülkenin o dönemlerde birbirine karşı duyduğu güvensizliği bir kenara bırakıp dondurup bunları bir

krize dönüşmesine engelleyip işbirliğine çevirmesine neden olmuştu. Dolasıyla; 1985 yılı itibarı

ile iki ülke arasında ticaret hacmi zirve noktaya ulaştı. İkili ticaret anlaşmaları imzalandı, 1996

yılında da bugüne kadar devam eden doğalgaz anlaşması imzalandı. Ve biraz önce Bayram

Hoca’nın da bahsettiği gibi 900 milyon dolar civarında olan ticaret hacmi bugün 23 milyar dolar

civarında ki bu azımsanamayacak bir oran. Bunun 4 milyar doları enerji haricindeki ticaret. Tabi

bu ilişkilerin lokomotifi enerji işbirliği ekonomik ilişkilerden söz ederken bunu geçemeyiz. Bu

konuda her iki ülkenin de karşılıklı olarak birbirine muhtaç olduğunu söylemek durumundayız.

Türkiye enerji çeşitliliği ve devamlılığı politikası çerçevesinde ve enerji tüketicisi bir ülke olarak

coğrafi yakınlık itibarı ile de böyle bir ülkeye ihtiyaç duyuyor. İran ise milli gelirinin yüzde

80’ininden fazlası enerjiye bağımlı bir ülke olarak enerji üreticisi bir ülke olarak bu kadar yakına

enerjisini ihraç edebileceği ve Avrupa pazarına açılabileceği bir ülkeye ihtiyacı var dolayısıyla bir

karşılıklılık ihtiyacından bahsediyoruz. Tabi Türkiye’nin İran açısından bir diğer anlamı da İran’ın

siyasi inzivadan kurtulma ve yaptırımları delme fırsatı yakalamış olması. Çünkü Türkiye sadece

BM Güvenlik Konseyi yaptırımlarıyla bağlı olduğunu söylemiş ve başından beri tek taraflı

yaptırımları uygulamamıştır. Diğer taraftan ise; bu tek taraflı yaptırımlar paralelinde körfez ülkeleri

de etkilendi ve çok yoğun olarak Birleşik Arap Emirlikleri’nde faaliyet gösteren İran şirketlerinin

kapanması söz konusu oldu. Bunlar kapandıktan sonra en yakın nerde açılabilirlerdi? Son 2 3 yıl

içerisinde; İstanbul’da hızla açılan ve ticaret alanında ciddi ivme kazanan İran şirketlerinin sayısı

da malum. Uluslararası para transferiyle ilişiği kesilmeye çalışılan İran’ın Türkiye sayesinde altın

yoluyla ticaretini gerçekleştirmeye çalışması tabi diğer bir gerçek.

Şimdi kültürel sosyal açıdan baktığımız zaman; İran halkının Türkiye hakkındaki

görüşlerinin son 15 yıl içerisinde ciddi anlamda bir değişim gösterdiğini görüyoruz. Çünkü İran’da

yasak olmasına rağmen kullanılan çanak antenler sayesinde Türk kültürüyle tanışma fırsatı

bulmuşlar ve bu vesile ile çok ciddi bir İranlı turist nüfusu Türkiye’yi ziyaret ediyor ve geçen yılki

İranlı turist sayısının yaklaşık 2,5 milyon civarında olduğu söyleniyor. Aynı şekilde İran’a yapılan

turistik turlar da artış göstermiş vaziyette.

Son olarak siyasi açıdan baktığımız zaman; en önemli konu olarak İran nükleer kriziyle

başlamak istiyorum. Çünkü İran’ın 2003 yılından itibaren siyasetin en önemli konusunu İran

nükleer krizi oluşturuyor. Türkiye’nin bu husustaki resmi politikası başından beri aynı çizgide

devam etti. İran’ın barışçıl nükleer programını destekliyoruz hiçbir ülkenin nükleer silahlara sahip

olmasını istemiyoruz ve krizin diplomatik yollardan çözülmesi için elimizden gelen her şeyi

yapacağız şeklinde bir açıklama yapıldı ve bundan da hiç sapmadı. Bu durum ikili ilişkilerde

önemli bir lokomotifti. Bununla da kalmayıp Türkiye İran nükleer krizi müzakerelerine ev sahipliği

yaptı ve müzakerelerin tıkandığı noktalarda yeniden başlanması için kolaylaştırıcı rol oynadı. Hatta

daha da ileriye gidip Türkiye; Brezilya ile işbirliği içerisinde Tahran Deklarasyonlarının

imzalanması gibi bir başarıya da imza attı. Burada artık kolaylaştırıcı rolden arabulucu olma rolüne

evirildi. Bu Deklarasyon büyük bir başarıydı çünkü İran içerisinde Türkiye’yle ilişkilere şüphecilik

21

ve rekabet perspektifinden yaklaşan ve Türkiye’nin böylesi önemli bir konuda diplomatik bir puan

kazanmaması gerektiğini düşünen kesimler vardı. Fakat buna rağmen İran ikna edilebilmiş ve

gerçekten o zaman çıkış kapısı olabilecek çözüm modeli ortaya konulmuştu. Peki ne oldu da bu

kadar takdir edilmesi gereken bir plan tenkitle karşılandı. İran’a karşı bir yaptırım kapıdaydı

yaptırım kararı ve İran’a Türkiye’nin Tahran Deklarasyonunu masaya koyması bunu sekteye

uğratabilirdi. Çünkü İran konusunda yaptırım kararının alınabilmesi için batı ülkelerinin haricinde

Rusya ve Çin’in ikna edilmesi gerekiyordu. Bu zaten çok uzun süreli bir şeydi nerdeyse bir yıl

kadar onları ikna etmekle uğraşıyorlardı. Son dakikada böyle bir şey çıkmış olmasına son derece

sinirlenmişlerdi. Velhasıl kelam plan işe yaramadı ve yaptırım kararı oylandı. Brezilya ile Türkiye

buna hayır dediler ve bu çok önemli bir gelişmeydi. Amerika ve Avrupa’yla ilişiklerine rağmen

Türkiye’nin yaptırım kararına hayır demiş olması aslında kendisi açısından çok büyük bir riskti.

Bunu yapmalı mıydı? Naçizane kendi fikrim evet bunu yapmalıydı. Çünkü Tahran Deklarasyonunu

yaşatacaktı. Madem böyle bir süreci başlatacaktı evet bunu devam ettirmeliydi. Türkiye müdahil

olmalı mıydı? Evet, müdahil olmalıydı eğer bu bölgede yaşıyorsan, bu bölgede İran nükleer krizi

gibi yanı başında bir ülkede bu kadar önemli bir olay gerçekleşiyorsa ve gerek yaptırım kararları

gerek olası askeri müdahale durumunda her şeyin ucu sana dokunuyorsa bu krize müdahil olup bir

şekilde elinden geleni yapmalısın ve Türkiye de yapması gerekeni yaptı. İran açısından

baktığımızda; İran’ın bu konuya en nihayetinde sıcak yaklaşmasının bir nedeni konjonktürel

gereklilikten kaynaklanıyor. Gittikçe köşeye sıkıştırılmaya çalışılan İran’ın Müslüman bir bölge

ülkesi ve batıyla iyi ilişkileri olan bir ülkeyle bu yola çıkması çok mantıklıydı. İran da bu şekilde

ikna oldu ve bahsettiğim faktörler dolasıyla Türkiye’ye karşı ön yargılarını da kırmıştı. Dolayısıyla

Türkiye’nin krizin çözümlenmesi hususundaki samimiyetine inanıyordu.

Diğer önemli bir mesele de güvenlik meselesi. İran ile Türkiye’nin PKK ve onun uzantısı

PEJAK gibi bir sorunları var. Her ne kadar Irak konusunda farklı yaklaşımları olsa dahi ikisinin de

farklı bir hedefi olduğunu biliyoruz. Nedir bu ırak bütünlüğünün korunması ve sağlanması. Benzer

bir dava Suriye’deki Kürtlerle ilgili olarak Suriye’de de devam ediyor. Dolayısıyla Suriye

hususundaki ihtilafları konusunda da baktıkları zaman orada da Kuzey Iraktakine benzer bir

oluşumun kapıda olduğunu gördüklerinde daha fazla bu ayrışmayı devam ettirmeyip en azından

ortak bir noktada buluşup sorunun çözümlenmesi gerektiğinin farkına varmışlar gibi görünüyor.

PKK ve PEJAK gibi bir sorun İran-Türkiye hatta Irak ve Suriye işbirliği olmaksızın çözülecek bir

konu değil. Gerek bölgenin coğrafi özellikleri dolayısıyla gerekse siyasi açıdan işbirliğini

gerektiren bir mevzu. Dolayısıyla ortak çıkar konuları göz önünde bulundurulduğunda Türkiye İran

ilişkilerinin bir şekilde devam etmesi gerektiğine ve ikisinin de güvenliklerinin birbirleriyle

yakından ilişkili olduğunun farkında olduklarını söylemem gerekiyor. Birinde meydana gelecek

olan tehdit hiç şüphesiz diğerini de etkileyecek. Dolayısıyla bunu akılda tutarak hareket ettiklerini

söylemenin de yanlış olmayacağını düşünüyorum. Ve bazı uzmanların ekstrem yorumları ve

yargılarına rağmen bölgede İran ve Türkiye birbirlerini ciddi tehdit olarak algılamıyorlar. Ama

bölgesel nüfuz hususunda birbirlerini rakip olarak gördüklerini söyleyebiliriz. Ve son tahlilde de

ilişkilerini ideolojiyi karıştırmadan pragmatik çizgide hareket etmeyi bugüne kadar

22

başarabildiklerini bunun için de daha öncede bahsettiğimiz faktörlerin olduğunu ve bunlarında çok

geçerli faktörler olduğunu söyleyebiliriz.

Teşekkür ederim.

23

VII. SORU/CEVAP - KAPANIŞ

Soru 1: İran Açısından baktığımızda Türkiye’nin Orta Asya Türk Cumhuriyetleriyle ilişkisi nasıldır?

Soru 2: Brzezinski “Büyük Satranç Tahtası”nda bir tezi var. 20. yyda Avrasya’ya hâkim olmak gerekir,

Avrasya’ya hâkim olmakla ilgili de bazı teoriler var. Ondan sonra da ABD’nin Avrasya’yı yönetebilmesi için

iki seçeneği var, biri bütün stratejik noktalarda kendine askeri alanlar tesis etmesi gerekiyor, ikinci seçenek

de bazı bölgesel güçleri kullanarak diğerlerine karşı onları böylece engellemek olacağını söylüyor. Bu

bağlamda ABD’nin ikincisini tercih ettiğini öne sürüyor. Örnek olarak Rusya’ya karşı Avrupa Birliği’ni, Çin’e

karşı da Japonyayı desteklediğini söylüyor. Türkiye-İran ilişkilerini de bu bağlamda değerlendirebilir miyiz?

Soru 3: Başbakan Erdoğan’ın İran gezisinden sonra, Türkiye’nin İran’a son yaklaşımı ve Türkiye’nin bundan

sonra Ortadoğu’da hangi çizgide hangi yönde tavır alacağını çok merak ediyorum. Bu konuda bir

değerlendirme yapabilir misiniz?

Cevap - Mehmet Şahin (MŞ): Ben İran’ın bu 5+1 sonuç verirse İran’ın inanılmaz bir şekilde atağa geçeceğini

düşünüyorum. Sebebi de şu, İran’a Bayram hocayla Eylül ayında 5-6 günlük bir ziyaret yaptık, şöyle

söyleyeyim İran’ın çok önemli iki kaynağı var; bunu kullanırsa doğumuzda hızlanan bir süreç görürüz. İran’ın

İran dışında 79’dan sonra çıkan inanılmaz yetişmiş bir insan kaynağı var. Ben bunu birkaç konferansta

söylediğim için rahatlıkla söyleyebilirim. Birkaç gün önce biliyorsunuz İran’da dışarıya giden insanların

İran’a gelmeleri konusunda İran’dan bir açıklama yapıldı. ABD’ de Avrupa’da hem fizik, kimya ve teknik

bilimlerde hem de sosyal bilimlerde İran’ın dışarda yetişmiş Euro Minds dediğimiz dünyayı iyi tanıyan bir

insan kaynağı var. Bir tanesi de bizimle aynı masada oturuyor şuanda Arzu Hanım onu da belirtmek isterim.

Bu konuda ben İran’ın bundan sonraki süreçte çaba göstereceğini düşünüyorum. İkincisi de enerjisini

satabilirse, bu iki kaynak İran için en önemli stratejik kaynaktır. Yalnız dışardaki insan kaynağının en az

enerji kadar önemli olduğunu düşünüyorum çünkü içerideki devleti yöneten kitle çok ideolojik. Yani o

ideolojik kesimin halkla ilişki kurmasında bazen kopukluk olabiliyor. Otuz küsur yıl ideolojiyle yatıp

kalkıyorsunuz bir korku taşıyorsunuz ama dışardaki insanlar öyle değil. Dışardaki insanlar dünyayı çok daha

iyi biliyorlar. Özal’ın yaptığı gibi bu kitleyi çekebilirse İran’ın hızlı bir kalkınma sürecine gireceğini söylemek

mümkün.

Bence Türkiye’nin İran ilişkilerini değerlendirirken ortak cevap vermek istiyorum, şu şekilde

bakmak lazım; sürekli rekabet üzerinden değerlendirmek belki benim aldığım eğitime yakışmıyor gibi

geliyor. Çünkü ben stratejik açıdan bakmıyorum yani ben asker değilim, yani çok hoşuma gitmiyor bu bakış

açısı yani sürekli karşımdakini düşman görmek. İran’la Türkiye birlikte yaşamak zorunda. Şimdi yakın

coğrafyama bakıyorum, İran’la Türkiye’nin sürekli rekabet üzerinden bir ilişki içine girmesi, İran’ı da

bitiriyor Türkiye’yi de bitiriyor. Bunun da bölgeye çok kötü bir yansıması oluyor. Gördüğüm kadarıyla

İran’daki rejim de artık batıyla barışırsa ve bu süreçte kendini güvende hisseden rejimlerle ilişki kurması

(ABD ve Türkiye gibi) açılım yapması esnemesi önemli. Bunu bölgesel anlamda, iç politika anlamında da

söylüyorum ama, ben iki ülkenin de artık esneme sürecine gireceğini, sorunlar olsa da birlikte ilişki

yürütebilme becerisini gösterebileceklerini düşünenlerdenim. Bunun hem Türkiye açısından hem İran

açısından hem de bölge açısından çok ciddi sonuçları olacağını düşünüyorum. Bir de bölge çalışanlarda

şöyle bir hata var; işte genelde Şiilik ve Sünnilik üzerinden bir değerlendirme yapıyorlar. Bunun çok

24

kategorize eden ve yanlış bir bakış açışı olduğunu düşünüyorum açıkçası. Şöyle diyorlar; dünyada 2 milyar

Müslüman var bunun %10 u Şii %90 ‘ı da Sünni’dir. O açıdan İran ın etkisini az gibi görüyorlar, bu o kadar

yanlış bir bakış açısı ki… Şunun için söylüyorum, Sünni Müslümanların çoğu uzak Asya’da Türkiye’nin yakın

coğrafyasına baktığımız zaman Şiilerle Sünni nüfusun birbirine çok yakın olduğunu görüyorsunuz. İran, Irak,

Suriye, Lübnan çerçevesine değerlendirirseniz aslında iki gücün hem nüfus açısından hem kaynak açısından

hem de bölgesel etkisi açısından birbirine çok yakın bir güçleri olduğunu görüyoruz. Bence Almanya ile

Fransa arasındaki ilişki burada örnek olabilir. Sürekli Almanya ve Fransa arasındaki didişmenin Avrupa’ya

ne getirdiğini herkes gördü. O açıdan sürekli Türkiye ve İran arasındaki didişmenin bölgeye ne getireceğini

de herkes zaman zaman gördü ve görür ilerde. O açıdan bence bunu tatlı bir rekabet olsa da işbirliği

yapılmasının bölgesel açıdan ve iki ülke açısından daha faydalı olacağını düşünüyorum. Burada ilk kez bir

şey keşfetmiyoruz aslında Türkiye bunu çözdü, Türkiye Rusya’yla ilişkisine benzer bir ilişki tarzı kuruyor

İran’la. Suriye konusunda da Rusya’yla kötüyüz ama ticaret ortaklığı konusunda Rusya ikinci durumda ve

her gecen gün artan bir ilişkimiz var. İran’la da buna benziyor Türkiye’nin ilişkisi. Tamam, siyasi olarak bir

rekabet var ama bölgesel konularda ve ikili ilişkilerde alıp yanına çıkartan bir politika takip edilmekte. Daha

doğrusu ideolojik yaklaşımdan pragmatik yaklaşıma yaklaşılması bence bölge açısından çok çok önemli.

Şimdi sorunlara da bakalım. 1) Irakta ciddi sorunlar var. Suriye’de sorunlar var. Lübnan’da sorun var. Bugün

yeni çıkan sorunu düşünmüyorum çünkü benim alanıma girmiyor orası, Ukrayna’dan bahsediyorum.

Irak’ta Suriye’de İran ve Türkiye’nin dışında olduğu çözüm süreci ne sonuç verir? Yani hiçbir sonuç vermez.

Türkiye kalkıp ben Suriye’deki bu sorunu ben tek başıma çözerim derse çözemez, İran da ben bunu tek

başıma kanalize ederim derse edemez. Türkiye’nin yakın çevresinde, ki bu İran’ın da yakın çevresi oluyor,

iki ülkenin işbirliği yapmaları zorunlu olarak veya isteyerek (bazen zorunlu olarak yaparsınız bazen

isteyerek) iki ülkenin razı olmadığı bir sorunda ben sonuç alınacağını düşünmüyorum. Bu şekilde bakmanın

daha doğru olacağını düşünüyorum.

Soru: Kurumsal ilişki kurulabilir mi acaba?

Cevap – MŞ: Kurumsal ilişkinin kurulabileceğini düşünüyorum çünkü daha çok batıyla ilgili bu şeye bağlı

yakın dönemde kurumsal ilişki tarzına döneceğini düşünmüyorum. Bu gündeme gelirse Şangay da gelir.

Aslında Türkiye ve İran arasındaki ilişkinin olmaması sorun olması değil. Veri çok basit: enerji çıktığı zaman

75 milyonluk İran 75 milyonluk Türkiye 98 yılında bayram hocanın dediği gibi 600 milyon dolarlık bir ticaret

hacmi, bugün sadece şu rakamı verseniz aslında dış politika yorumu yapabiliriz. Bu ülkeleri bölgesel güç

tarzında tanımlayabiliriz, hatta aralarında 600 milyon dolar ticaret hacmi bulunan bu iki ülke arası ilişkileri

nasıl yorumluyorsunuz diye sorulsa, ben derim ki bu iki ülke arasında ilişki yok. Sorun bu, ilişki kurulması

sorun değil kurulmaması sorun. Yani önümüzdeki süreçte Türkiye ve İran arasında bölgesel sorunlar da göz

önünde bulundurularak yapıcı ilişki türünün daha da arttırılmasının taraftarıyım. Ben Türkiye ve İran

arasında gergin ilişkilerin Türkiye’nin ekonomisine de, iç siyasetine de, dış politikasına da ciddi maliyetli

olacağını düşünüyorum. Bu İran açısından da çok önemli çünkü İran’ın Afganistan’dan çıkışı yok,

Pakistan’dan çıkışı yok, Körfez ülkeleri ne hissediyor ona bakmak lazım. İran’ın insan kaynağını da göz

önünde bulundurduğunuzda bu insan kaynağı da doğuya daha çok bakmayacak batıya bakacaklar. Bu

açıdan İran’ın da tek çıkış noktası Türkiye görünüyor. Yani bu sadece Türkiye’nin tek taraflı zorunluluğu

değil. İki taraflı bir zorunluluğun ortaya çıkarmış olduğu bir ilişki. Bu şekilde bakmanın açıkçası daha doğru

olduğunu düşünüyorum. Teşekkür ediyorum.

25

Cevap - Bayram Sinkaya: İran’ın nükleer çözümüne dair olumlu adımlar var. Bununla beraber İran’la batı

arasındaki bu görünen yakınlaşmanın iki merkez arasındaki sorunları tamamen çözmeyeceği

kanaatindeyim. Yani biz 79 öncesi dönemde İran ve ABD’nin iş birliği kurduğu döneme geri dönemeyeceğiz.

En azından kısa vadede dönemeyeceğiz. Dolayısıyla Batı-İran yakınlaşması Türkiye’nin stratejik olarak

gerginliğini alır mı almaz mı ben bunu tartışmaya gerek görmüyorum. Çünkü İran’la batı arasındaki sorunlar

sadece nükleer değil. En başında İran’ın bir ideolojik duruşu var. İran’daki bütün değişikliklere rağmen rejim

hala değişmedi ve rejimin iç politikasında iç siyasetinde tabii olduğu en azından hala hatırı sayılır

taraftarının olduğu ideolojik değerler var ve bu değerler uzun süre etkili olmaya devam edecek. Diğer

taraftan bölgesel politikalar itibarıyla içerdeki ideolojik duruşu dış politikadaki yaklaşımlara paralel olarak

bölgedeki dış politikası da etkilenir. Ondan yani bu dış politika hem ideolojiden etkileniyor hem de batıyla

rekabetinden etkileniyor. İran öyle bir konuma geldi ki nerde bir kriz varsa ABD ordaysa İran da ABD’yle

karşı kaşıya gelmek ya da onun nüfuzunu engellemek veya tam tersi İran’ın nüfuzunu engellemek için ABD

oraya giriyor. Yani aralarındaki rekabet Türkiye- İran - ABD ilişkilerini aşmış. İnsan hakları meselesi var;

terörizm var; İsrail meselesi var. Dolayısıyla İran’la batı stratejik ilişki kurmayacaklar. Orada nükleer

meseleden kaynaklanan tansiyon biraz düşecek, İran’la batı arasındaki ekonomik ilişkiler gelişebilir. Bunu

Hatemi döneminde de gördük, bu İran’ın ekonomik ve siyasi gelişimine bir nebze katkıda bulunacaktır.

Ama hocamın sorduğu soru Türkiye’yi yakalayabilir mi? Bu biraz performanslara bağlı tabi. Hali hazırda kişi

başına düşen gelir açısından Türkiye İran’ın önünde ama çok da fark yok. Çünkü İran sahip olduğu petrol

gelirleri sayesine açığı rahatlıkla kapatabiliyor. İran’ın asıl meselesi petrol dışı ekonomisini yeniden

yapılandırmasıydı. Bu ambargolar sayesinde İran’da şimdi ona öncelik vermeye başladılar. Petrole

bağımlılığı azaltmaya çalışıyorlar. Eğer bunu başarabilirlerse, bu konuda önemli adımlar atılırsa, yani

normal sanayii yapısını kurarsa İran; buna ilave olarak petrol zenginliği de ekleyebilirse İran pek ala

Türkiye’yi yakalayabilir.

İran’ın batıyla olan ilişkilerinin yumuşaması Türkiye’nin batıdaki konumunu yıpratır mı? Sorusu…

İran’la batı arasındaki sorunlar tamamıyla çözülmeyeceği için, Türkiye’nin stratejik öneminin azalacağını

düşünmüyorum ben. Kaldı ki İran meselesi de değil Türkiye’nin olduğu bölge itibariyle her an yeni kriz

noktaları çıkabiliyor. Batı ittifakıyla Türkiye’nin ilişkileri kurumsallaşmış ve iyi oturmuş, kısa vadede de

önemli değişiklikler olmayacak. Belki göreceli olarak Türkiye’ye verilen önem azalabilir veya artabilir. Ancak

bu ittifakın önde gelen ülkeleri ile Türkiye arasındaki ilişkilerin genel ilerleyişine bağlı olarak değişecektir.

Yoksa ittifakta kurumsal değişiklik olmayacaktır ya da Türkiye’nin politikasında köklü bir değişikliğe neden

olmayacaktır diye düşünüyorum. Türkiye ve İran bölgede evet rekabet ediyorlar. Bu rekabet kimi zaman

siyasi rekabet şeklinde kimi zaman ekonomik rekabet şeklinde ve ama İran’ın dış politikasında temel faktör

değil. Daha çok siyaset ve kültür odaklı dış politika izliyorlardı. Yavaş yavaş ekonomiye dış politikasında yer

vermeye başladı. O zaman Türkiye- İran ilişkilerindeki rekabet boyutuna yeni bir boyut daha ekleniyor:

Ekonomik rekabet boyutu ekleniyor. Ama hali-hazırda Türkiye’nin ekonomik avantajı çok daha önde

görünüyor. Dolayısıyla bu rekabetin Türkiye’yi çok fazla olumsuz etkileyeceğini düşünmüyorum. Bölge

ülkeleri açısından da; Türkiye-İran rekabeti ikili ilişkileri değerlendirirken hep bir bölgesel bağlama bakmak

lazım. Bölgesel ve dönemsel. Yani bölgede sizin kiminle ittifak kurduğunuz ya da kiminle yakınlaştığınız

İran’la ilişkilerinizi de etkiliyor. İsrail le yakın ilişki kuruyorsanız, İran’la ilişkileriniz olumsuz etkileniyor. Ya

da ABD’nin çok sıkı müttefikiyseniz İran’la ilişkileriniz bozulmaya başlıyor. Ama bu ilişkileriniz biraz

sarsılmaya başlayınca o zaman İran’la ilişkileriniz gelişebiliyor. Bu, sadece Türkiye’nin siyasi tercihlerine

26

bağlı değil. Bölgesel olarak da Türkiye’nin Suudi Arabistan’la ilişkileri ve İran’ın Suudi Arabistan’la ilişkileri.

İki ülke böyle dönemlerde Türkiye’yi İran’la gergin ilişkileri olduğu dönemde Suudi Arabistan dengeleyici

bir unsur olarak kullanabilir. Dolayısıyla herkes farklı hesaplar içerisinde ve herkes stratejik çıkarları

doğrultusunda yeniden hesaplar yapıyor.Bu iki ülke arasındaki ilişkilerin krize dönememesi için Selçuk

Hoca’nın bahsettiği gibi belki ortak platformların kurulmasında fayda var. Ama ortak platformlar kurmak

da kolay değil. Yakın zamana kadar Türkiye’nin batıyla arasında bir “echo” var ama Ortadoğu’ya “echo”

pek gelmiyor. Burada siyasi irade çok belirleyici oluyor. Ben yakından çalıştığım için hatırlıyorum: 2000,

Arap baharı öncesinde Türkiye’nin diğer ülkelerle de yüksek stratejik iş birliği konseyleri kuruldu.

Nihayetinde bu konseylerin tek bir çatı altında birleştiği bölgesel bir örgüt kurulması yönünde bir irade var

gibi görünüyordu. Ama o dönemde ısrarla İran’la böyle bir ilişki kurulmadı. Hiç böyle bir şey gündeme bile

gelmedi. Ancak Ruhani döneminde gündeme gelebildi. Burada dolayısıyla sadece Türkiye’nin siyasi

tercihleri belirleyici olmuyor İran’ın batıyla ilişkilerindeki konumu, Türkiye’nin batıyla ilişkilerindeki

konumu, ve birbirlerine verdikleri önem çok değişkenli bir süreç ve dikkatli ve yavaş hareket ediliyor.

Türkiye-İran rekabeti veya anlaşmazlığı, Suriye veya Irak üzerinden. Irak önce ABD üzerinden Türkiye için

potansiyel bir iş kaynağıydı hem de Kürt meselesi de Türkiye-İran için işbirliği kaynağı oldu. Ama İran belirli

noktalarda Türkiye politikasından farklılaştı. Kuzey Irak Kürt bölgesinin özerkliği konusunda İran en çok

destek veren ülke oldu. İran bölgede tek destek veren ülkeydi. Dolayısıyla İran’ın Kürtlerle iyi ilişkileri hali

hazırda var şuanda. Türkiye Kürtlerle iyi ilişkiler kuruyor. Kürtler ikisini dengelemeye çalışıyorlar. Merkezi

yönetimle İran’ın iyi ilişkileri var. Türkiye’nin merkezi yönetimle ilişkileri bozuk. Burada kim kiminle çarpık

kim kiminle iyi ilişkileri var. Hepsini çok iyi analiz etmek değerlendirmek gerekiyor.

Cevap - Arzu Celalifer EKİNCİ: İran’ın yaşadığı 79 İslam devrimi ve beraberinde gelen gelişmeler ki bunun

en önemlisi 8 yıllık İran-Irak savaşıdır, İran üzerinde çok ciddi yük bırakmış sorunlardır. İran’ın dünyadan

izole edilmiş olması, 30 yıldır ciddi yaptırımlarla baş ediyor olması ve ülke içerisindeki bürokraside çok

sesliliğin olması dolayısıyla çok ciddi problemlerle karşı karşıya. İran’ın bugün karar verip ben revizona

gideceğim deyip, başta bürokratik sistemden kültürel (çünkü kültürel olarak da çok ciddi erozyona uğramış

vaziyette), ekonomik revizyonu minimum 10 yıl sürer. Çok ciddi revizyonların olması gerekir. Sıkıntı çok

seslilik. İki başlı bir ordu var, iki başlı bir yargı var. Bu konuda İran’ın kesinlikle bir revizyona gitmesi

gerekiyor. Fakat Mehmet hocama şu konuda katılıyorum, İran’la ABD helalleşebilirlerse gerçekten ileriye

doğru çok hızlı adımlarla ilerleyebileceğini biliyorum. Neden? Çünkü İran 75 milyonluk nüfusuyla ekonomik

açıdan bakir bir alan.

Teşekkür Ediyorum…