Türk Romanında Kentsel Mekânlar ve Toplumsal Değişme ... · başlıca nedeni evin değişen toplumu yansıtan en yalın mekân oluşudur. Bu yüzden “Türk romanında ev, 19

toplumsal değişimAraştırma Makalesi

Başvuru: 25 Mart 2019İlk Revizyon: 30 Nisan 2019Son Revizyon: 18 Haziran 2019

Kabul: 22 Haziran 2019OnlineFirst: 10 Temmuz 2019

Copyright © 2019 İnsan ve Medeniyet Hareketihttp://toplumsaldegisim.com/

2019 1(2) 121-139

1 Köksal Alver (Prof. Dr.), İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, İstanbul. Eposta:[email protected]

Atıf: Alver, K. (2019). Türk romanında kentsel mekânlar ve toplumsal değişme ilişkisine kısa bir bakış.Toplumsal Değişim, 1, 121–139.

Öz: Roman ve kent ilişkisi, romanın ağırlıklı bir şekilde kentsel hayata ilgi duymasından dolayı hayli derindir. Romanın doğuşunda kent hayatının ve kentsel toplumsal süreçlerin etkili olduğu görüşü yaygındır. Bireysellik, burjuvazi, modernite, kentleşme, modernleşme kavramları yeni bir edebi tür olarak romanın doğuşuyla birlikte farklı bir bağlamda zikredilir. Dolayısıyla romandan söz etmek bir anlamda kentten ve kent ilişkilerinden bahsetmek demektir. Kent, romanın bitmez tükenmez bir kaynağıdır. Kentsel mekânı ve kent insanının tüm hâllerini ayrıntılı bir şekilde anlatan roman dünyası, kentin sosyolojik analizine dönük bir işlevi de yerine getirmektedir. Kentteki hayatları anlatan roman, toplumsal yapının ve toplumsal değişmenin değişik yönlerini ve yönelimlerini açığa çıkaran temel bir kaynak hâline gelmektedir. Bu anlamda roman okumanın toplumsal hayata tanıklık etmek olduğu söylenebilir. Toplumsal hayatın bir başka tanıklığı olan sosyoloji, roman dünyasında öne çıkan hayatlardan kimi örnekler alıp analizini güçlendirebilir. Dolayısıyla önündeki devasa kaynağı toplum çözümlemesinde kullanabilir.

Anahtar Kelimeler: modernleşme • edebiyat sosyolojisi • roman kent • Türk romanı • kent kültürü

Köksal Alver1

İstanbul Üniversitesi

Türk Romanında Kentsel Mekânlar ve Toplumsal Değişme İlişkisine Kısa Bir Bakış

122

toplumsal değişim

Romanvekentilişkisi,romanınağırlıklıbirşekildekentselhayatailgiduymasın-dandolayıhayliderindir.Romanındoğuşundakenthayatınınvekentseltoplumsalsüreçlerinetkiliolduğugörüşüyaygındır.Bireysellik,burjuvazi,modernite,kentleş-me,modernleşmekavramlarıyenibir edebi türolarak romanındoğuşuylabirliktefarklıbirbağlamdazikredilir.Dolayısıylaromandansözetmekbiranlamdakentvekentilişkilerindenbahsetmekdemektir.Elbettekentdışındakihayatlarındaroman-laştırılmasısözkonusudur.Ancakromanınyüzügeneldekentedönüktür.Çünkükent,“yaşamıuzamsalzenginliğivefarklılığıyla,sunduğuyadasunabileceğineinanılanmaddi-manevifırsatlarıyla,hertürlübireyselfantazmayıbeslemeyeuygunkozmo-polityapısıyla,herzamaniçinsiyasalvesanatsalimgeleminbesleyicisiolmuştur”(Oktay,2002,s.10).

Kenthayatınınzenginliği,farklılığı,tekörnekolmayıyıkanbinbirtürlühâli,ro-mancıya değişik hikâyeler armağan eder. Romancı, modern hayatın keşmekeşini,debdebesini ancak kentte izleyebileceğini fark eder. Değişik dünyaları, hayatları,hâlleriyenibirdünyaolanromandaanlatmayıdener.Böyleceromanlatoplumavekenteaynatutmayaçalışır.Hernesebepleolursaolsunkentinromancıyıbirmıknatısgibiçektiğiaşikârdır.Kentromancınınmecburiistikametiolur.

Kentve roman ilişkisikentlilikdavranışınıvekentselhayatbiçimlerinikapsar.Kenthâlleriromanaanbeanyansır.Biryaşamalanıvehayattarzıözelliğiylekent,insanıetkiler,onubelirler,biçimlendirir.Değişiktoplumsaltabakalaramensupinsan-larınfarklıhayatları,zenginlik-yoksullukdüzlemleri,yalnızlıklar,trajediler,toplum-salçatışma,uzlaşmaveçelişkiler,kalabalıklar,özgürlükler,parasalilişkilergibikentinsanınıkayıtlayanpekçokhusus,romanınhikâyetabanınaönemlikatkılarsağlar.Hayatın farklı yüzlerini yansıtanbir “tablo”olankent (Hills, 2002, s. 251), insanhalleriningözlenmesindeanamekânhâlinegelir.

Roman Karakteri KentRomandünyası,denebilirki,kentikendisinesahneolarakseçipkentivekentinsa-

nınıresmetmekister.Kentiçokyönlübirşekildeanlatanroman,ilkinkentibirkarakterolaraksunar.Birtür“romankentler”invarlığındansözedilirböylece.Kent,romanınkahramanıhâlinegelir,anlatılanbizzatkentinkendisidir(Turan,1996,s.216).

Romanın kahramanı olan kent, bir mekân olmaktan öte bir metafora dönüşür.Kent,romandadahaçokbellisıfatlarıyüklenen,belliimajlarlaresmedilenhayatlarakarşılıkgelmektedir.Kanlıcanlıbirvarlıktansözedilirgibianlatılırkentler.Tıpkıinsangibi,insanınkimihâllerinikuşanmışbirşekildeanlatılırokentler.Birsahnede-ğildirburadakent,doğrudankarakterdir,aktördür,hikâyesiolandır.Bütünbirromandünyası,butüranlatımlarlakendinisüsler,bezer.Kent,karaktereyahuttipedönüşür.Konuşan,kenttenbaşkasıdeğildir.Sennett’egöre(1999,s.216)buşekildedavranan

123

Alver/TürkRomanındaKentselMekânlarveToplumsalDeğişmeİlişkisineKısaBirBakış

romancınınamacıbiraynatutmak,buaynailegerçektekentlininhâllerinianlatmak-tır.Çünkü“busihirliaynayısosyalgerçekleretutmanınbiryolu,mekânlarıkarak-terleredönüştürmektir.”Kent; imajların,simgelerin,sembolleringörünenyüzüdür.Zenginlik,yoksulluk,hastalık,sağlık,iyilik,kötülük,soğukluk,sıcaklıkgibitemelinsanidurumlarıvekarşıtlıklarısergiler.Birinsanlıkdurumunadenkdüşerburadakent.Kimizamandarenkle,iklimözellikleriylebirşeylerisembolizeettiğinetanıkolunur.Gridirkentyahutmavi.Kırmızıdırrengibirkentin,birdiğerininsarı.Sislidirbirkent,diğeriyağmurluyahutgüneşli.Herbirdurumaslındaokentindolayısıylakentinsanlarınınruhdurumunakarşılıkgelir.

İstanbul,birmekândan,birkenttendahaötebiraktördür.İstanbul;Huzur, Fatih-Harbiye gibi romanlarınbirkarakteridir.AbdülhakŞinasi’nineserlerinin iseadetaruhudurİstanbul.Sankianlatılmakistenenİstanbul’danbaşkasıdeğildir.YakupKad-ri,Ankara’sındayenibaşkentisemtsemt,bölgebölgeanlatmaktangeridurmaz.EskiAnkara ile yeniAnkara arasındaki geçiş yahut gerilimgözler önüne serilir. SevgiSoysaldaYenişehirde Bir Öğle Vakti adlı romanındageneAnkara’yıkarakterola-rakokurunkarşısınaçıkarır.DünyaromantarihindeiseAndreyBeliyPetersburg’u,RobertMusilViyana’yı,AlfredDöblinBerlin’ibirer“romankent”olarakedebiyatdünyasınakazandırırlar.

Semtler ve MahallelerRomanvekent ilişkisindeöneçıkanbirbaşkadurum,kentmekânları ile insan

hâllerininilişkisidir.Vazgeçilmezbirunsurolarakmekân,kentanlatısınınboyutla-rınıbelirler.Kentincoğrafikonumu,çevrevedoğalözelliklerihikâyeninakışındaöne çıkarılanmekânlardır.Bunun yanında bir yaşam alanı olarak kentmekânları,hikâyeyi güçlendirecek şekilde anlatılır. Dolayısıyla mekân, hikâyenin gücü olur.Kent düzleminde öne çıkan neredeyse tümmekânlar, hikâyeye katılmaktadır. Ev-ler,dinimekânlar,hastaneler,garlar,otogarlar,kahvehaneler,eğlenceyerleri,pasta-neler,dükkânlar,alışverişmerkezleri,yerleşimyerleri;mahalle,sokakvecaddeler,romanınadetaokurudolaştırdığıbirersahneolur.Romanhemmekânlarıntasvirinigerçekleştirir,hemdemekân-insan-toplumbağlantısınıkurar.Mekânıninsanvetop-lumdanbağımsızbirunsurolmadığınıanlatanroman,böylecekentmekânlarıilekentyaşamıarasındakiinceilişkiyigözlerönüneserer.

Roman,kent anlatısını semtlervemahallelerüzerindengerçekleştirir.Özelliklebirsemtanlatısıyahutikisemtinkarşılaştırılmasıhaylidikkatçekicibirhusustur.Budurumdasemtebellibirkültüreldokuvekimlikatfedenromanlar,osemtleinsanlararasındadoğrudanbağkurmayıdener.Hersemtinkendineözgühayat tarzı,bakışaçısı,ürettiğikültürvedolayısıylakendiinsanınahissettirmedenaşıladığıbirkimliğivardır.Tıpkıkentgibisemtdebudurumdabirsimgeözelliğikazanmaktadır.Semtçağrışımlarıylatanınmaktadır.Semtaynızamandakenttekimekânsalayrışmanınve

124

toplumsal değişim

farklılaşmanın tipik görünümlerinden biri olarak da romanın ilgisini çekmektedir.Kentinsanınınayrışmasınıkimimahallelervesemtlertemsiledebilmektedir.

Fatih-Harbiye’deİstanbul’undeğişiksemtlerininayrıntılıbirşekildemukayesesiya-pılır.ÖzellikleFatihsemtiileBeyoğluarasındakimukayesedesemtingenelyapısı,insan-ları,sosyalilişkileri,mekânlarıdeğerlendirilir.BunagöreFatih,meydandayeralankah-vehaneler,dükkânlar,lokantalar,dükkânlarınönündeoturupgelipgeçenebakaninsanlarvedükkânlarınperişanhaliiletasviredilir.KarşısındayeralanBeyoğluisezevksahibiinsanlarınmekânıolarakbetimlenir.Buradadükkânlarvevitrinleradetaçiçekgibidir.İnsanbakımlıbirbahçedegeziyormuşgibidir. İnsanlardaFatih’teolduğugibidönüpkimseye bakmamaktadır.Yürümesini, konuşmasını, giyinmesini bilen bir ahalisi var-dır.Yazar,FatihsokaklarıileBeyoğlusokaklarınıkıyaslarkenbirdeikihayvanısembololarakkullanır.BunagöreFatih’tekediler,Beyoğlu’ndaiseköpeklerortalığıkaplar.Budoğrudansemtteyaşayaninsanlarınruhhâlinivetoplumsalilişkilerinigösterir.Kedi;ra-hatınadüşkün,yiyeceğinibaşkalarındaneldeeden,uyuşukbirhayvandır.SankiDoğu’yutemsiledenFatihsemtiniifadeetmektedir.Köpekiseasil,yarayışlıveçalışkandır.Batı’yıtemsiledenBeyoğlumuhitininfazlasıylaköpekbarındırmasınınnedenibudur.

İstanbul’unbaşkasemtlerideromanındilindetutkuyla,tekrartekraramabaşkabirtatlaanlatılır.Romanlar,İstanbul’ubirbaştanbirbaşasemtsemt,mahallemahallevehattasokaksokakarşınlar.Böylecebaşkabaşkaİstanbul’larçıkarmeydana.Herbi-rindegene İstanbul vardır kuşkusuz amaönceo semtyahutmahalle.O semtinya-hutmahalleninbaşkabiryerledeğiştirilmezhavası,ruhu,yaşamatakılmabiçimleri.ÖrneğinÇamlıcaveBeyoğluötedenberiTürkromanınıncoğrafyasındaönemlibireraktör-semtolarakgörünürler.Her iki semtdeTürk romanınınerkendönemlerindenitibarenözellikletemsilettiklerideğerlervehayattarzıyladikkatçeker.NamıkKemal,İntibah’ta“İstanbuldenengüzelliklertopluluğununbütüngüzelmanzaralarınıbirba-kıştagörebileceğimiztekyervarsaodaÇamlıca’dır.Boğaziçi’ndehangibüyükormanveyaküçükkörfezvardıkki,Çamlıca’dangörülmesin?İstanbul’unBeyoğlugibi,Ga-latagibi,Babıâlicivarlarıgibi,Bayazıtgibihangibayındırtarafıvardırki,Çamlıca’nınbakışlarındankendinisaklayabilsin”der.AynıhissiyatAbdülhakŞinasiHisar’ıneser-lerindedegörülür.Yazar,Çamlıca’daki Eniştemiz adlıeserindeÇamlıca’yıdamarda-maranlatır.Çamlıcaeşsizgüzelliklerivehavasıylaemsalsizdir.Çamlıcabirsemboldür;Osmanlı’nınihtişamıvedebdebesi,âşıklarınmekânı,“aşkhatıralıveşiirli,güzelvebi-razbaşdöndürücübirsemt”tir.BunundışındaŞişli,Nişantaşı(Cevdet Bey ve Oğulları), Moda,Kadıköy(Kadıköyü’nün Romanı),Üsküdar,Bakırköy(Makriköy’e Dönüş)gibipekçoksemtderomandünyasındayerbulmaktadır.

YakupKadri’ninAnkara romanıbelirginbirşekildeeskiAnkaraileyeniAnkaraara-sındakifarkıvurgulayarakbirtürsemtanlatısıgerçekleştirir.EskiAnkaramahalleleriileyeniortayaçıkanburjuvanınkendinemeskentuttuğubirsemtolanYenişehirara-

125


sındaönemlifarklarvardır.Kentbiranlamdabölünmekteveayrışmaktadır.Mekânsalayrışmailebirliktetoplumsalpratiklerdedeğişmektedir.Aynışehirvehattayakınikimahallearasındafarklıikihayattarzıhükümsürmeyebaşlamaktadır(2000,s.145).Biryanı“kerpiçevler”temsilederkenötekiyakayı“betonapartmanlar”simgelemektedir.YeniAnkarabaşdöndürücübirşekildegelişirkenberaberindeyenihayat tarzlarıdagelmektedir.Ancakeskimahalleler,birmahallehavasıveruhuiçindecapcanlı,cıvılcıvılikenyenisemtler“buzdanşehirmaketi”niandırmaktadır.“Yenişehir’dekievler,bahçeduvarlarıylaçevrilmiş,egoismyuvasıdırsanki.Buradanecemaatnedemahallehayatıtesisedilebilinmiştir.Herailekendifildişikulesiiçineçekilmiştir.Buyüzden,Yenişehir,daimibirsessizlikveıssızlıkiçindedir…Buradaherkesokadarkendiiçine,kendikabuğunaçekilmiştirki,nebuevinıstırabındanöbürevin,nebuaileninşevkvesaadetindenöbüraileninhaberivardır.”(2000,s.155).

CumhuriyetsonrasıAnkara’sınıyenibiryüzüolanYenişehir’inortayakoyduğufarklılıkveyenilik,başkaromancılarındadikkatiniçeker.SevgiSoysal,Yenişehir-de Bir Öğle Vakti adlıeserinde,roman-kentkavşağındaYenişehir’inapartmanlaşanhayatınıanlatır.Kentayrışırkenyenihayattarzlarıvekimliklerortayaçıkmaktadır.Yenimekânlar,yenipratiklereveanlamlarayolaçmaktadır.

EvlerSemtvemahalleilebirliktedahamikrobiryaşamalanıolaneveyönelenroman,

evibaşlıbaşınabirdünyaolarakresmeder.Roman,eveözelbirönemverir.Bununbaşlıcanedenievindeğişentoplumuyansıtanenyalınmekânoluşudur.Buyüzden“Türkromanındaev,19.yüzyılınortalarındanitibarenhızlanarakyayılanbatılılaş-maeksenlideğişimsüreçleriniyansıtanönemlibirunsurolarakdikkatiçekmektedir.Bunagörekonak/köşk/yalıdanveevlerden, apartmanlara,pansiyonlaravenihayetgecekondularakadargelenbusüreçte toplumunbütünkültürelveekonomikkırıl-manoktalarınıbelirlemekmümkündür”(Elçi,2003,s.21).Kentisaranapartmanlar,konaklar,villalar,gecekondular,köşkler,yalılar,müstakilevler,güvenliklisitelerbiranlamdayaşamtarzlarındakifarklılığaişaretetmektedir.Herbirmekânkendineözgübiryaşamtarzıvekültürünoluşmasınayolaçmaktadır.Yaşanılanmekân,hayatıbe-lirlemektedir;dolayısıylamekânhayatailişkinipuçlarıtaşımaktadır.

Evtürleri/tiplerikadarevdizaynıdaromandünyasıaçısındankaydadeğerdir.Sa-deceevindışınayanitürünedeğilaynızamandaeviniçineyanieşyalarınavehayattarzına da büyük önemveren roman, eşya ile hayat tarzı arasındaki kopmaz bağıdikkatlere sunar.Bunaparalel bir şekilde evinkentinhangibölgesinde, semtinde,mahallesindekonumlandığıdaayrıcaönemlibirnotolarakkaydedilir.Eveşyasıgibievinkonumudakullanımdeğerininötesindebirgöstergehâlinialır.Birçokromaneşyayafarklınitelikleryükleyenkahramanlarıneşyaileilişkisinedikkatçeker.Üç İs-tanbul romanındasözkonusueşyavelüksdüşkünlüğübelirginbirşekildeyerbulur.

126

toplumsal değişim

Türk romanındaüç tür evin çokyoğunbir şekildeyerbulduğugörülür.Konak(Aynıtoplumsaltabakalarahitapettiğiiçinköşkveyalıyıdabutüredâhiletmekye-rindeolur.),apartmanvegecekondu,Türktoplumunungeçirdiğidönüşümsürecininevbahsinioluşturmasıaçısındanöneçıkarlar.

Konak, romanların çok sık işlediği mekânların başında gelmektedir.Üç İstan-bul, Kiralık Konak, Aşk-ı Memnu, Sinekli Bakkal, Sultan Hamid Düşerken, Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Mahur Beste vedahapekçokroman,konaktakiveyalılardakihayatlarıntümyönlerinielealır.Konak,büyüklük,genişlikvezenginlikleeşdeğerde-dir.Toplumunüstsınıfınınevidir.Zenginler,paşalar,âlimler,bürokratlarkonaklardaikameteder.Genişaileyiçağrıştırır.Ailedışındadahizmetçiler,dadılar,mürebbiye-lerdenoluşansakinlerivardır.Zenginliğinçeşitlibiçimlerdevedüzeydesergilendiğibirmekândırda.Lükseşyatutkusu,gösterişçitüketim,şatafatlıvezenginsofralar,derinmevzularınkonuşulduğu toplantılarvesohbetlergibivazgeçilmez ritüellerlebiçimlenenbirevolankonakçoğuzamandabirmetaforolarakanlatılır.Biriktidarvegüçmerkezigibiişlevgörenkonakaynızamandabellibirhayattarzının,medeni-yetalgısınınmekânayansıyanresmiolarakdakabuledilir.

Cevdet Bey ve Oğulları’nda muhitinideğiştirmeningerekliolduğunuaksitakdirdeişindebaşarılıolamayacağınıdüşünenCevdetBey,dükkânıgibievinidedeğiştirir.BirsüreVefa’dayaşarancakdahasonramodernleşmeylebirliktezenginveüstta-bakadan insanların ilgisini çekmeyebaşlayanyeni semtlerdenNişantaşı’ndakâgirkonaksatınalırveevliliğinden itibarenburadakikonağındahayat sürer.Nişantaşıgibisembolikönemesahipbirsemtiseçmesimanidardır.Hemkonakhayatısürmeye(hizmetçiler,dadılar,büyükaile,konuklar)hemdeBatılılaşmış/modernleşmişilişki-lerağınadâhilolmayaözengösterirböylece.

Türktoplumundagelenekselevtipininyerineikameedilenapartman,toplumsalde-ğişiminmekânayansımalarındanvegöstergelerindenbiridir.Apartmanyenibirevdiramaaynızamandayenibirhayattarzınındasimgesidir.“KonaknasılII.Abdülhamid’lebirlikteiktidardançekilenOsmanlıbürokrataristokrasisininmekânıise,apartmandaII.Meşrutiyet’tensonrayönetimindesteğiylegelişenTürkburjuvazisininmekânıdır.”(Elçi,2003,s.159).Busüreçteoluşanapartmanlaşmagenelderomancılartarafındaneleştirilirvehaksızkazancın,çıkarilişkilerininyahutiktidargücününeveyansımasışeklindedeğerlendirilir.ApartmanlarbüyükbirözentininveBatılılaşmadüşüncesininyanısıraoluşmayabaşlar.Yeniburjuvazivebürokrasi,ŞişliveHarbiyegibisemtlerdeyenihayattarzlarınageçişiapartmandayaşayarakgösterirler.

Apartmanolgusubuaçıdantoplumunbüyükdönüşümüneişarettir.Apartmanlaş-maolgusununikiönemliuzantısısözkonusudur.Apartmanbiranlamdastatüsembo-lüolmuşyenizenginlerin,burjuvalarıngelenekselmahallehayatındanuzaklaşıpyenibirhayataadımatmasüreçlerinedenkdüşer.Birapartmanyaptırmakyahutapartman

127


dairesindeoturmak,birayrıcalıkolarakkabuledilir.Ahşapevlerleçevrilimahallenindışındadahadayanıklı,görkemlivevakurolanbuyapılar,sakinlerinedeaynıduy-gularıaşılar.Böyleceapartmanlarilkdönemlerdezenginliğinsembolüolur(Türkeş,2005,s.49).Mahallesindenayrılanzenginlergözdesemtlerdeapartmandikmeyibirstatümeselesiolarakgörür.Toplumunapartmanolgusunabakışaçısınıdasözkonususembololmaözelliğibelirler.

Apartmanınbirdiğeryönüisesanayileşmeilebirliktekentteyoğunlaşannüfusunbarınmasorunuilebirliktegündemegelmişolmasıdır.Bubüyüknüfusunbarınmasıiçintoplukonutların,sıraevlerin,apartmanlarınyapılmasıgerekligörülür.Busüreçteapartmanilediğerevmodelleriarasındazıtlıklarolmasınarağmen,ilkdönemlerdekikadar statü sembolüolarakgörülmez.Artık toplumunbüyükbir çoğunluğuapart-manlardaoturmaktadır.Önceliklebarınmasorununa ilişkinbir çözümyoluolarakortayaçıkanapartmanlar,kendisi ilebirlikteyenibiryaşamtarzınıdaberaberindegetirir.

Mahşer’dePeyamiSafa,çıkarilişkilerisonucundaiktidarıngücüneyaslanıpzen-ginleşen kimi tiplerin apartmanlardaki hayatlarını hikâye eder.Apartman boğucubiratmosferdir;hemmekânözelliği ilehemdeonahâkimolan ilişkilerle.Kiralık Konak’ınbatılılaşmıştiplerindenServetBey,konaklardannefreteder,hakkındako-nuşmaktanbüyükhazaldığı“gönlününsonemeliolanŞişliapartmanlarındanbirine”taşınır.Artıkmuradınaermiştir;modernbirsemttemodernilişkileriniçindedir.Za-niyeler, Halas, Sodome ve Gomore gibiromanlardaapartman,millîkimliklerinivebenlikleriniyitirmişyozlaşmıştiplerinmekânıdırdahaçok.Cumhuriyetdöneminindebaskınmekânıolanapartmanlar,dahaçokmekânsalayrışmavelüksilebetim-leneceklerdir.Ankara’da,Yenişehir’deki apartmanların ne kadar lüks ve konforluolduğuanlatılır.Apartman sakinleri evlerinindizaynı, eşyaların seçimikonusundaçoktitizdavranırlar.Hiçbirsatınalma,eşyayenilemevedizaynıtesadüfengerçek-leşmez;çünküapartmanlabirlikteeviniçidebirgöstergehalinialmıştır.Eşyalar,evsahibininyaşam tarzını ve statüsünügöstermektedir.Bu anlamdaev eşyasınınbir“semboliktüketim”meselesiolduğusöylenebilir.Eşya,aileninmaddigücünüortayakoyar(Ayata,1988,s.15).

Kimi romancılar ise apartmanı sınıfsal ayrışmanınmekândakiyansımasıolarakgörür.Apartmanilegecekonduyahutapartmanileahşapevkarşıtlığıkurulur.Apart-manilegecekonduarasındakikarşıtlık,kimizamanbirçatışmayı,değerlerinçatış-masınıdaberaberindegetirir(Yenişehir’de Bir Öğle Vakti).Esendal’ın Ayaşlı ile Ki-racılarıromanıbirapartmandakifarklıyaşamları,farklıtipleriresmeder.Apartmanbiranlamdafarklılığısembolizeeder.Tektipinsandeğilfarklıtiplerdeninsanlarınkatıldığısosyalilişkiler,biranlamdakentteyerleşmişfarklılığıhatırlatır.Sankiapart-mantekdüzeolmamasıilekentselilişkilerikendindetoplamıştır.

128

toplumsal değişim

Apartmansorununaparalelbirşekildeortayaçıkanvebiranlamdakenttekifark-lılaşmaya,ötekileşmeyedenkdüşenbirkarakterolankapıcıdaTürkromanındayeralır.Kapıcı ileevsahipleriarasındaki ilişki, ikiayrıyaşamalanınınçizgilerinibe-lirler.Gerekhayatabakışgereksehayatınsürdürülmesinoktasındakapıcı-apartmanhalkıkarşılaştırılması,belirginbirayrışmayıtemsiletmektedir.BuayrışmayailişkinetkilibirhikâyeanlatanKumru ile Kumruromanı,sözkonusumeseleninçokyönlüanaliziiçinönemlibirmalzemesunmaktadır.

Gecekondumeselesikentleşmesüreciilebirlikteortayaçıkan,kırdankentegöçünmeydanagetirdiğienönemlisorunlardanbirihâlinegelmiştir.Aynızamandaülkeninsosyoekonomikalandakidengesizliğinin sonucundaortaya çıkangecekonduolgu-su, kentsel ayrışmanın da bir göstergesidir. Çoğunlukla kentin çevresinde yapılangecekondular,genellikletekkatlı,tekodalı,küçükbirbahçesiolankonutlardır(Ke-leş,1984,s.352).“Kentmerkeziniçevreleyengecekondu,bünyesindebarındırdığıdüşükgelirgrubundaki insanlara,kent tipiyaşambiçimininveremediği,sosyalveekonomikgüvenceyiyaratmışolduğudeğerlervenormlardizgesiiçindekiilişkilerlesağlayabilmektedir.Belkidekırsalkesimdentaşınmışbulunanakrabalık,komşulukve arkadaşlık ilişkilerinin yarattığı enformel etkileşim, bu güvencenin kaynağı daolabilmektedir.”(Tatlıdil,1989,s.19).

Gecekondu,köyilekentarasındakiilişkidekendinebirkonumbulmaktadır.Kimiyaklaşımlaragöreköyilekentarasındakiilişkileridüzenleyen,kentleşmesürecininönemliaşamalarındanbiridir.Kentegöçedenleriçinyenibiryaşamalanıolange-cekondubölgeleriaynızamandabenzerkültürkalıplarınıpaylaşmaimkânınıdaver-mektedir.Sözkonusupaylaşım,aynıyöreden,ilçedenveyaildengöçedenkimselerinbüyükkentlerde bir “kümelenme”meydana getirdiği görülmektedir.Aynı kültürelortamıpaylaşangruplarınbirarayagelmelerihemşehrikümelenmesiileakrabakü-melenmesinenedenolmaktadır(Ayata,1989,s.102).Buanlamdagecekondudoğ-rudansosyalbirolguhalinialmaktadır.“Başınısokacakbirev”imajınadenkdüşengecekondu, normal insani yaşamdüzleminin altında görülmektedir.Gecekondulargenellikleyasalprosedüründışındayapılarolduğuiçinberaberindebirçoksorunudagetirmektedir.Hazinearazileriüzerineyapılangecekondular,herzamanyıkılmakor-kusunuyaşamaktadır.Yıkımekiplerisürekligecekondularüstündebirtehditunsuruolarakdolaşmaktadır.

Türkromanındagecekonduolgusununçokyönlühikâyesianlatılmıştır.Gecekon-dularınortayaçıkışnedenleri,gecekonduyapısı,gecekonduvekentarasındakiilişkivegecekondununtoplumsalprofilineilişkinönemliipuçlarıbarındıranromanlar,sözkonusu olgunun edebiyatçı gözünden değerlendirilmesini ihtiva etmektedir.Gece-kondu,kentegöçenveyeterliimkânıolmayaninsanlarınbarınmasorunlarınaparalelbirşekildeortayaçıkmaktadır.Ancakbirçözümolarakgözüksedegecekondusürekli

129


sorunalanıolmuştur.Ortayaçıkışındanitibarenbiryığınsorungecekondununetra-fınınsarmıştır.Özellikleyapımaşamasındayerelyönetimvekenteyerleşmişdeğişikgüçodaklarıylamücadele,yıkımlarhâlâgündemdeolanproblemlerdir.Yıkımkorku-su,yıkımekipleri,rüşvetvebenzerisorunlargecekondusorununaeklenmiştir.Bun-dandolayı“Keserseslerikorkak,kesersesleriçekingen…Dünyanınhiçbiryerinde,hiçbirkeser,dünyanınhiçbiryerindekihiçbirkeresteyeböylesineçekingeninemez.”[GurbetKuşları](Kemal,1995,s.350).

Barınma sorunununyanındakültürmeselesi olarakdaöne çıkangecekondular,bellibiryaşamtarzınıtemsiletmektedir.‘Gecekondusayısıyüksekvehayatseviyesidüşük’birbölge,muhiti[TehlikeliOyunlar](Atay,2000,s.29)temsiledenbuböl-geler,kendineaitinsanilişkileri,kimlikkalıplarıveyaşamalanıoluşturmuştur.Ya-bancıbirortamolanketteinsan,kendikültürelyapısınayakınolanlarıaramaktadır.Hemşehriyahutakrabalarbuanlamdakentteyenigöçenkişiiçinkültürelpaylaşımıdaifadeetmektedir.Kültürvarlığıolaninsan,birşekildekültürünüdevamettirmekzorundadır.Yahutkültürünüdeğiştirerekvarolanyapıyauymakdurumundadır.Do-layısıylakültürgecekondumeselesininikinciönemlisorunuolmaktadır.

Türkromanınınevanlatısındayenizamanlarınevbiçimlerideyerbulabilmekte-dir.Özelliklekentseldönüşümvekentselayrışmasüreçleriyenievbiçimlerininveyeniyaşamtarzlarınınortayaçıkmasınayolaçar.Böylesibirgelişmeromandünya-sınayansırvemekânsalayrışmaanlatısıromanayerleşir.Sonyıllardabirtürkentselayrışma örneği oluşturan ve zengin gettoları, kapalı yerleşmeler, kapalı cemaatlergibi pek çok adla isimlendirilen güvenlikli siteler, kent ilişkilerinde yeni bir olguolarakdikkatleriçekmektedir.Zenginleşmenin,seçkinleşmenin,statüeldeetmeninberaberinde getirdiği bu tür kentsel ayrışma, diğer yerleşim yerlerinden,mahalle-den,sokaktan,değişiksemtlerdenkendiniizoleetmekte,duvarlarla,kapılarlakendiniayırmaktadır.Burjuvaveyeniseçkinlerinyerleştiğibutipyerler,kentibirkaosorta-mınabenzetmektedir(Alver,2013).Geneldekentlerindışbölgelerinde,çeperlerindeinşaedilengüvenliklisitelereçekilenkentineskisahipleri(Laçiner,2002,s.67),yenibirkentselayrışmanınbaşlatıcılarıolur.Bununlabirliktestüdyodaireler,rezidanslar,gökdelenlerhemkentinyenidenbiçimlenmesindehemdekentseldönüşümvekent-selayrışmabağlamındadikkatçekenörneklerdir.

TahsinYücel,Gökdelenromanındaİstanbul’ungökdelenleşmevebüyükbirdeği-şimgeçirmesiniütopikbirdilleelealır.Baştansonayenideninşaedilenİstanbul,birgökdelenşehridir.Gökdelen,buyenikentinanaimgesidir;birsembol,simgevesi-luettir.“Hepsiaynıbiçimde,aynıyüksekliktegökdelenlerdenoluşanbirkent,gökde-lenlerintekfarkınumaralarıolacak,birderenkleri.Birdüşün,heryertıpkısınınaynı,heryereşit,evet,eşit,dolayısıylasokaklarda.BöylesiAmerika’dabileyok.İstanbulNewYork’ugeçecekböylece,çağınınkentiolacak”[Gökdelen](Yücel,s.191).So-

130

toplumsal değişim

kakadlarıyerinenumarakullanılan;bütünengebelerinkaldırıpdüzleştirildiği,eskidüzenintümkalıntılarının,örneğinmahallevekomşuluğunortadankaldırıldığı,yok-sullarınkentdışınasürüldüğübiryenikenthalinegelenİstanbul,yeniküreselsürecinolumsuzluklarındanetkilenir.Hembiçimselaçıdanhemdetoplumsalyapıbakımın-danbüyükdönüşümeuğrar.BenzerşekildeÖmerAyhan(2015)iseÖldüren Şehir romanındaözellikleGökkafesörneğindeİstanbul’unçirkinleştirilmesinieleştirelbirşekildedilegetirir.Ezicikütlesiylebuyapılaninsanındainsicamınıbozarveahlakiçürümeninbirersimgesihâlinegelir.

Kentte İnsan HâlleriKent,karmaşıkhâliyleinsanilişkilerine,insanhayatınadoğrudanyansımaktadır.

Farklıvekendineözgüyapısı,yaşamkoşulları,yaşamtarzıoluşturankent,kentselilişkiiçindeyeralaninsanlaradabellikalıplarısunmaktavedayatmaktadır.Kentbuyönüyleinsanhayatınamüdahaleedipbuhayatıbiçimlendirmeye,dönüştürmeyegi-rişmektedir.KentimodernizmbağlamındadeğerlendirenBerman’ın(1994)tespitleridegöstermiştirkikentaynızamandayenileşmeyivemodernizmitemsiletmektedir.Buaçıdankentbirmekânsalboyutolarakaynızamandaçeşitliinsanhâllerininortayaçıkmasınayolaçmaktadır.“Toplumsalyaşamıncanlılığınınvedurgunluğunun,hız-lılığınınvedonmuşluğunun,zenginliğininveyoksulluğunun,neşesininvekederininenaçıkbiçimdegözlenebildiğibiryer”(Oktay,2002,s.23)olankent,köyveyaka-sabailişkilerindenfarklıbiriletişimağınıhayatageçirmektedir.

Kent, önceliklebirkültürvekimlikortamıdır.Kent imgesi, herkentinkimliği,kültürüveyapısınıgösterir.Herkentinkendineözgükültürü,içindeyaşayaninsanla-rınbenimsediği,benimsemeyeçalıştığıbirkimliğivardır.Dahadoğrusukent,insanakültürvekimlikaşılar.Buanlamdakentlerbirbirindenfarklılaşabilir.Kentinkültürvekimliksunmasıkentivaredendeğerlerüzerindengerçekleşir.Kentsahiplenmişolduğukimideğerlerigüçlükılarvegelenektemelindeuzunyıllaryaşamasınaimkântanır.Kentinyaşayanıokültürvekimlikunsurlarınıiçselleştirerekbuunsurlarpara-lelindebirhayatsürdürmeyeçalışır.Kent,kültürvekimlikaçısındanbirbiçimlenmesahasıdır.Buaçıdankentseldeğişim/dönüşümdoğrudankültürvekimlikunsurları-nındadeğişmesineyolaçmaktadır(Sarıbay,2002,s.37).Kenteyenigelen,göçedenisesözkonusukültürvekimlikyapısınauymakdurumundakalmaktadır.Hemedebimetinlerdehemdebilimselaraştırmalardasıklıklabahsedilen“İstanbulluluk”böyle-sibirkültürvekimlikyapısınaişaretetmektedir.Buaçıdanherkentinkendineözgübirkültürvekimlikortamıolduğusöylenebilir.

Kentinbirkültürvekimlikunsuruoluşu,Türkromanınındaanaizleklerindenbiriolmuştur.Kent,içindeyaşayaninsanınruhhâlinedoğrudanyansımakta,insanınken-dini konumlandırmasında işlevsel bir rolü üstlenmektedir.Kişi kendini tanımlarkenkendinebir yer/zeminbulurkenkenti referanskaynağıolarakgörmektedir.Kent ile

131


insanarasındabirünsiyet,yakınlıkyahutzıtlıkveuzaklıkmeydanagelmektedir.Kent,kendineözgübirdiloluşturmaktadır.Herkentinkendineaitbirdili bulunmaktadır.Kentteyaşamak,kentlekonuşmakbiranlamdaodiliçözmekdemektir,odileaşinakı-lınmakdemektir.İstanbul’abağlılığıiletemayüzedenkahraman,Ankaraiçin“buradaadetamuallaktaduruyorum.Hiçbirtarafımdantoprağadokunamıyorum.Buağaçlar,bu taşlarla benimaramdaöyle bir uzaklık var ki bir türlü geçip onlara yetişemiyo-rum”demektedir.Oysaaynıkişi“İstanbul’dahertarafkonuşur.Hertaraf,sizebirşeysöyler.Sanki,taşıtoprağıcanlıgibidir.”[Ankara](Karaosmanoğlu,2000,s.87)diyekonuşmaktadır.Birkentlehemhalolmak,onuiçselleştirmek,onundilineaşinaolmakolasıdır.“Ankara,bizimiçinemsalsizbirenergimektebiolmuştur.Sarp,yalçınveçetinAnkara,içindeherrahattanmahrumolduğumuz,içindezahmet,meşakkatçektiğimizAnkara,bizesabrı,tahammülüveinkişafımızaengelbütünzıtkuvvetlerlegeceligün-düzlüçarpışmayıöğretiyor,sertbirörsgibiirademizidurmaksızındövüyor”[Ankara](Karaosmanoğlu,2000,s.89).Buradaisebirkentlebirliktebiryol,kaderçizmeyat-maktadır.Huzurromanıdaİstanbulilekendilerinitamamlayan,adlandıranvekentibirkimlikunsuruhâlinegetirentiplerinenbelirginörneğinioluşturur.

Kent,karmaşıkbiryapıolarakfarklılaşmanınenüstboyuttayeraldığıbirmekândır.Kentikarakterizeedenözelliklerebakıldığındafarklılaşmanınzorunlubirsonuçolduğugörülmektedir.Bunagörekent,yerleşimyerininbüyüklüğüveyoğunluğu,işbölümü,dayanışmave toplumsal farklılaşmaunsurlarınadayalıolarakoluşmaktadır (Holton,1999,s.184).Kentselfarklılaşmanıntemelindeekonomikadarsosyokültürelyapıdayeralmaktadır.Ekonomikboyuttazengin-fakirayrışmasınınenüstboyuttayaşandığımekânlardırkentler.Hertabakadankitlelerbulmakmümkündür.Eşitliktençokfarklı-laşma,ayrışmakendinigöstermektedir.Ekonomikfarklılaşmayabağlıolarakkentlerdebelirginbirşekildesınıfsalbölünmelerdensözedilebilir.Biryandayoksulluköteyandazenginlik,kentselbölünmeyibelirlemektedir.Bölünmesadecesoyutdüzlemdegerçek-leşmemekteaynızamandayaşamalanındadakarşılığınıbulmaktadır.Kentyaşamındazengin-yoksuluçurumuartmakta,herikisınıfsalyapıdabirbiriniitmektedir.“Nediyeköyündetarlasıylauğraşmazdagelirİstanbul’ukirletirler?İstanbulsokaklarıbunlar-dan,bunlarınsefaletindengeçilmiyor.Hükümetinyerindebenolacağımkibak…Vernüfuskağıdınınerelisin?Erzurumlu,Vanlı,Bitlisli,Adanalı…Marşgeldiğinyere.İs-tanbulİstanbulluktançıktıbe!”[GurbetKuşları](Kemal,1995,s.185).

Kentortamındakifarklılaşmanınbirdiğerboyutuisesosyokültürelalandaizlenmekte-dir.Buisedoğrudanhayattarzlarınınfarklılığınadayanmaktadır.Ekonomikayrışmanınötesindehayatgörüşü,hayattarzıvegündelikhayatınsürdürülmesindedeönemliayrış-malargözlenmektedir.Mahallevesokakyapılaşmasındanevdizaynına,düğünlerdence-nazelere,bayramziyaretlerindengiyimtarzlarınakadarbütünbirhayatıeleverenritüellerbağlamındazenginlerileyoksullararasındaönemlifarklılıklarbelirmektedir.Dolayısıylahayattarzlarıalanındaönemlibirayrışmakentortamındagerçekleşmektedir.

132

toplumsal değişim

Kent,ekonomikilişkilerintamamenrasyonelbirşekildeişlediğibiryaşamalanı-dır.Kentiçekipçevirenekonomi,bellikurallarçerçevesindeişlemekteveinsanlarındabukurallarauymasıbeklenmektedir.İlginçolanbirhususşudurki;romanlardageneldekentekonomikaçıdanhatırgönülişlerininolmadığıbirmekânolaraktasviredilmektedir.Kentteherkeskendiişininveçıkarınınsonucunakilitlenmişdurumda-dır.Aslolanişlerdirdolayısıylakırsalilişkilerinhükmükalmamıştır.“Mihveripara-dırbudünyanın”(Gurbet Kuşları)diyenkahramanbizeSimmel’ihatırlatmaktadıradeta.Kenteyönverenparasalilişkiler,yenibirtüketimalışkanlığınıdaberaberin-degetirmiştir.Sondönemdeyaygınlaşanveyenibirhayattarzınıdayatanalışverişmerkezleriolgusu,parasalilişkilerinfarklıbirboyutunuifadeetmektedir.Neredeysekültür,kimlikvealışkanlıklardüzleminde“kentinaynası”olabilecekdenliöneçıkanalışverişmerkezleri,tüketimtoplumunayeniritüellerkazandırmıştır.Alışverişmer-kezlerindekikalabalık,marketlerdekidüzenveçeşitlilik,türlütürlüyiyeceklertaş-radanyenigeleninsanınaklınıbaşındanalmış,onuşaşırtmıştır[KumruileKumru](Yücel,2005,s.123–124).

Kent,merkez-taşra ilişkisiningözlemlendiği ender ortamlardanbiridir.Bu aynızamandakentli-köylüilişkisinideiçermektedir.Kentliileköylülerarasındahembirçatışmahemdebirbiriniolumsuzlayanbirbakışaçısıhâkimdir.Kentlininköylüyebakışındamağrurolmavekibiröndedir.Köylüeleştirisi sınırsızdır.Kentliyegöreköylükaba,kirli/pis,medeniyettenyoksun,hâlveerkânbilmezbirinsandır.Köylüiçin kentli ise anlayışsız, kendini beğenmiş, paylaşmaktan uzak, cimri, yüksektenbakanbirtiptir.“Büyükşehrininsanınınhuyuydubu.Köyünü,kentinibırakıpbüyükşehreekmekiçindüşmüşyabanbakışlı,bozuküstbaşlı,şivesibozuklarlaalayeder-ler,onlarıbüyükşehreyakışmıyantaraflarındandolayıtefealırlardı.”[GurbetKuş-ları](Kemal,1995,s.183).“Nediyeköyündetarlasıylauğraşmazdagelirİstanbul’ukirletirler?İstanbulsokaklarıbunlardan,bunlarınsefaletindengeçilmiyor!...Çarşıdabunlar,pazardabunlar,Beyoğlundabunlarbe!İnsanturistlerdenutanıyor.”[GurbetKuşları](Kemal,1995,s.185).

Kentbirdeğişimarenasıdır.Umutve şüpheninbir aradabulunduğuyerdir.Hemumuttur;düşleringerçekleşeceğienderyerdir.Zenginlik,bilgi,görgüanlamındainsa-nınkendinigeliştireceğienönemlimekânlarolanketler,birzihniyetdeğişmesinideberaberindegetirmektedir.Bundandolayı“taşıtoprağıaltın”diyebilinenkentlereakınbaşlamıştır.Kimiekmekparası,kimieğitim,kimibaşkanedenlerlekentegöçmüştür.Türkromanındafarklınedenlerlebüyükşehirlereakınetmişinsanlaraaitsayısızhikâyebulmakmümkün.Aynı zamandaçoğu taşralınıngözündekent (özeldebüyük şehir)olumsuznitelikleriyle öne çıkmaktadır.Bunagörekent, bozucuvedönüştürücüdür.Ahlak,din,gelenekgibitemelkategorileridönüştüren,anlayışlarıdeğiştiren,yenibirhayat tarzı dayatarakdeğişimigerçekleştirenbir düzlemdir.Kente şüphe ile bakılır.Korkulurkentten.İnsanıyutan,insanıöğütenbiryerdirkent.Yabancıbirdiyarolması-

133


nınyanındabaşkabirhayatıbarındırıyorolmasındanötürükent,kimizamandüşman-laştırılır.BurjuvaTunahanımınrehberliğindeköylükimliğinitamamendeğiştirmeyegirişenKumru,gerekbedenselgereksesosyalilişkileranlamındabirşehirli(İstanbullu)olmakiçinnegerekiyorsaonuyapmaktançekinmemektedir.Köydençıkan,birkapıcıhanımıolankişikısazamanda“ekstrahanım”olabilmektedir(Kumru ile Kumru).Kentbuanlamdabüyükbirdönüştürücügüçdeolabilmektedir.

Kentleşmesüreci,gerekmekângerektoplumsalilişkilerbağlamındabirdiziyenisorunudaberaberindegetirmektedir.Yerleşme,gündelikhayatısürdürebilme,bellitoplumsalilişkilerekatılmagibiçoktemelmeseleler,kentleşmevegöçilebirliktegünyüzüneçıkmaktadır.Buhâliylekentleşmenin,kentliolmanınyenibirdüzlemolduğurahatlıklasöylenebilir.Elbettesancılıbirsüreçolankentleşme,yaşamtarzla-rınınyöneliminiveakışınıdadoğrudanetkilemektedir.

Kent, insanhâllerininbirçoğununderinlemesineyaşandığımekânsaldüzlemdir.Yalnızlık,dostluk,birliktelik,korku,endişe,paylaşımgibiinsanidurumlarkentin-sanını etkiler.Kentte en çokyalnızlık hüküm sürmektedir.Toplumsal çözülmevekimlikbunalımı/kaybı,kentselortamlarınçarpıcıgöstergelerindenbiridir.Kalabalıkiçindeyalnızlık, sankikentortamınınbirboyutunudramatikbir şekilde temsilet-mektedir.İnsandangeçilmeyenbirortamdainsanınkendisiniyapayalnız,bağlantısız,unutulmuşhissetmesikentleşmeninüzerindedurulmasıgerekenbirsonucudur.Bunabağlıolaraktoplumunçözülmesi,toplumsalındeğerininkaybolması,kimliksorunla-rınınortayaçıkmasınayolaçarvekişi“aradakalmış”birinsanpsikolojisinebürünür.Ancakcemaat,hemşerilikgibiyaşamdüzlemlerininkentselilişkilerdekendineyerbulduğudabirgerçektir.

Kentilişkilerindeöneçıkanbirhususolanhemşerilikromanlardasıkçaişlenir.Aynıil,ilçeyahutköydengöçedenkişilerkenttevarolmaadınabazıgirişimlerbaşlatmış-lardır.Dernek,vakıfgibisiviltoplumörgütlerikurarakkendikimliklerinisürdürmevevarlıklarınıdevamettirmeyolunagitmişlerdir.Hemşerilikkurumu,kenttememleketözelindeinsanlarakimlikvebağlanmaimkânısunmuştur.Kentteyalnızlaşan,toplum-salilişkilerindenkopankişileriçinhemşerilik,yenibirbağolmuştur.Hemşeriliğeda-yalıenformelilişkiağları,göçsürecindegöçedilecekyeriseçmekten,barınacakevveçalışacakişbulmayakadarheralandabirincilsayılanilişkilertürünüiçerir.Aynıcoğrafiyereaitolmadandoğankarşılıklıgüven,hemşerilik ilişkilerininde temelinioluştur-muştur(Kurtoğlu,2005).KapıcıHaydar,hemşerisisayesindeişbulur,çevresindebirsaygınlıkeldeeder(Kumru ile Kumru).İflahsızınMemmed’in,akrabasıGafur’ukocaİstanbul’daısrarlaaramasıveilkonunyanınavarmasıboşunadeğildir(Gurbet Kuşla-rı).Çünkühemşehri,gurbeteçıkanıntutunacağıgüçlübirbağdır.

134

toplumsal değişim

SonuçKentromanınbitmeztükenmezbirkaynağıdır.Kentselmekânıvekentinsanının

tümhâlleriniayrıntılıbirşekildeanlatanromandünyası,kentinsosyolojikanalizinedönükbirişlevideyerinegetirmektedir.Kenttekihayatlarıanlatanroman,toplumsalyapıvetoplumsaldeğişmenindeğişikyönveyönelimleriniaçığaçıkarantemelbirkaynakhâlinegelmektedir.Buanlamdaromanokumanıntoplumsalhayatatanıklıketmekolduğusöylenebilir.Toplumsalhayatınbirbaşkatanıklığıolansosyoloji,ro-mandünyasındaöneçıkanhayatlardankimiörnekleralıpanalizinigüçlendirebilir.Dolayısıylaönündekidevasakaynağıtoplumçözümlemesindekullanabilir.

Bildirimler• Bumakaledeçıkarçatışmasıolmadığıbildirilmiştir.

• Yazar,buçalışmaiçinfinansaldestekalmamıştır.

toplumsal değişimExtended Summary

Submitted: March 2, 2019First Revision: April 18, 2019Last Revision: June 2, 2019

Accepted: June 8, 2019OnlineFirst: July 10, 2019

Copyright © 2019 Human and Civilization Movementhttp://toplumsaldegisim.com/en

2019 1(2) 121-139

* Thisisanextendedabstractofthepaperentitled“Türkromanındakentselmekânlarvetoplumsaldeğişmeilişkisinekısabirbakış”publishedinToplumsal Değişim.

1 Correspondence: KöksalAlver (Prof.),Department of Sociology, IstanbulUniversity, İstanbulTurkey.Email:[email protected]

To cite this article: Alver,K.(2019).Türkromanındakentselmekânlarvetoplumsaldeğişmeilişkisinekısabirbakış[AbriefglanceattherelationshipofurbanspacesandsocialchangeonTurkishnovels].Toplumsal Değişim, 1, 121–139.

Abstract: The relationship of novels and cities is quite deep because novels are heavily interested in urban life. The view is common that urban life and urban social processes have impacted the birth of the novel. The concepts of individuality, bourgeoisie, modernity, urbanization, and modernization have been cited in different contexts with the birth of the novel as a new literary genre. Therefore, talking about the novel means to mention the city and urban relations in a sense. Cities are a never-ending, inexhaustible resource for novels. The world of the novel, which describes in detail all conditions of urban spaces and people, also fulfills a function directed at urban social analysis. Novels narrating about lives in the city have become a basic resource for revealing the different directions and orientations of social structure and social change. In this sense, reading novels can be stated as bearing witness too social life. Sociology, being another testimonial of social life, can take some samples from the lives that come forth in the world of novels and strengthen analyses. Therefore, sociology can use the novels in front of it as a colossal resource in social analyses.

Keywords: modernization • sociology of literature • cities of the novel • Turk novels • urban culture

Köksal Alver1

A Brief Glance at the Relationship of Urban Spaces and Social Change on Turkish Novels*

toplumsal değişim

136

Therelationshipofcitiesandnovelsisratherdeepduetonovelshavingapredominantinterest in urban life. The opinion that urban life and urban social processes havebeenimpactfulonthebirthofthenoveliswidespread.Theconceptsofindividuality,bourgeoisie,modernity,urbanization,andmodernizationhavebeencitedinadifferentcontexttogetherwiththebirthofthenovelasanewliterarygenre.Therefore,talkingaboutthenovelmeans,inasense,talkingaboutthecityandurbanrelations.

Citylife’swealth,diversity,andinstanceofthousandsoftypesthatdemolishbeingtheonlycasepresentthenovelistwithvariousstories.Thenovelisthasmadenotethatthepompanddisorderofmodernlifecanonlybefollowedinthecity.Novelistsattempttodescribedifferentworlds,lives,andconditionsinnovelswithanewworld,thustryingtoholdthemirrortosocietyandcitiesthroughnovels.Forwhateverreason,thecityobviouslyattractsthenovelistlikeamagnet.Thecitybecomesthecompulsorydestinationofthenovelist.

Thecity-novelrelationshipcoversthebehaviorofurbanityandtheformsofurbanlife.Thestatesofthecityreflectmomentbymomentinthenovel.Thecityaffects,defines,andshapespeoplethroughitspropertiesofbeingalivingareaandlifestyle.Manyissuesthatrestrictcitypeople,suchasthedifferentlivesofpeoplewhobelongtodifferentsocialbases,wealth-povertylevels,loneliness,tragedies,socialconflict,compromiseandcontradictions,crowds,freedoms,andmonetaryrelations,providesignificantcontributionstothenovelist’sstorybase.

The world in the novel can be said to want to choose the city itself as thestageandpaint thecityanditspeople.Thenovel,whichnarrates thecitythroughmultipleaspects,presentsthecityfirstasacharacter.Atypeofpresencecanthusbementioned,thecities of the novel.Thecitybecomesthenovel’shero;thecityitselfisdescribedpersonally.Beingtheheroofthenovel,thecitytransformsbeyondbeingalocationtoametaphor.Herethecitycorrespondstothelivesloadedwithmanymorespecificqualitiesandportrayedthroughclearimages.Citiesaredescribedastheyarementioned,avigorouslivelyexistence.Thecityhereisnotastage;itisdirectlythecharacterandactorandhasitsstory.Thecityturnsintoacharacterortype.

Istanbul, beyond beingmore than a locale and a city, is an actor. Istanbul is acharacterinnovelslikeA Mind at Peace(Tanpınar,1986)andFatih-Harbiye (Safa,2000).IstanbulispracticallythesouloftheworksofAbdülhakŞinasi,asifnothingbutIstanbulismeanttobedescribed.InAnkara,YakupKadriKaraosmanoğlu(2000)doesn’tstopdescribingthenewcapitalfromdistricttodistrictandregiontoregion.The transitionbetween theoldandnewAnakaras,or the tension,unfolds in frontoftheeyes.InthenovelNoontime in Yenişehir,SevgiSoysal(2003)againhasthereaderconfrontAnkaraasacharacter.Inthehistoryoftheworldofnovels,AndreyBely,RobertMusil,andAlfredDöblinhaveeachrespectivelybroughtPetersburg,Vienna,andBerlintotheliteraryworldascitiesofthenovel.

Alver/ABriefGlanceattheRelationshipofUrbanSpacesandSocialChangeonTurkishNovels

137

Another situation featured in the relationship of novels and cities is therelationship of human conditionswith urban locales. Locale, as an indispensableelement,determinesthedimensionsoftheurbannarrative.Thecity’sgeographicalpositionandenvironmentalandnaturalpropertiesarethelocalesthatareputforwardin theflowof the story.Alongside this, theurban locales arenarrated as a livingareainawaythatwillstrengthenthestory.Therefore,thelocaleistheforceofthestory.Almostalllocalesfeaturedattheurbanlevelparticipateinthestory.Homes,religiouslocales,hospitals,parks,busstations,coffeehouses,entertainmentplaces,bakeries,,shops,malls,residentialareas,neighborhoods,streets,andavenueshaveeachbecomestagesthatpracticallyshowthereaderaround.Novelsbothrealizethedepiction of locales and establish the local-human-society connection.The novel,narratinglocalesaselementsnotindependentofpeopleorsociety,thusspreadsthethinrelationshipbetweenurbanlocalesandurbanlifeinfrontoftheeyes.

Novelsperformtheirurbannarrativeoverneighborhoodsanddistricts.Inparticular,thenarrativeofaneighborhoodorcomparisonoftwoneighborhoodsisaconsiderablyremarkableissue.Inthiscase,novelsthatattributeacertainculturaltextureoridentityintheneighborhoodtrytodirectlyestablishthelinkbetweenthatneighborhoodandthepeople.Everyneighborhoodhasitsownuniquelifestyle,perspective,andculturethat itproduces; therefore ithasan identity that imperceptibly inoculates itselfonthepeople.Justlikecities,neighborhoodsalsogainthequalityofasymbolinthiscase.Neighborhoodsarerecognizedthroughtheirassociations.Neighborhoodsatthesametimealsodrawtheinterestofthenovelasoneofthetypicalviewsofspatialseparation and discrimination in the city. Some neighborhoods and districts mayrepresentthesegregationofurbanpeople.

In Fatih-Harbiye, a detailed comparison is made of Istanbul’s variousneighborhoods.IntheparticularcomparisonbetweentheFatihandBeyoğludistricts,thegeneralstructure,people,socialrelations,andlocalesoftheneighborhoodsareevaluated.Accordingtothis,Fatihisdepictedthroughthepeoplewhocomeandsitinfrontofthecoffeehouses,shops,andrestaurantsinthecentertolookatthepastandthroughthemiserablestateof theshops.Beyoğlu,meanwhile locatedacrossfromFatih, isportrayedashavingpleasure,asthelocaleofpeople.Heretheshopsandstorefrontsarepracticallylikeflowers.

Yakup Kadri Karaosmanoğlu’s novel Ankara makes a kind of neighborhoodnarrative by prominently emphasizing the difference between the old and newAnkaras.SignificantdifferencesexistbetweenYenişehir,aneighborhoodwherethenewlyemergedbourgeoisreside,withtheneighborhoodsoftheoldAnkara.Thecityisinasensedividedandsegregated.Socialpracticesarealsochangingtogetherwithspatialsegregation.Twodifferentlifestylesstarttoprevailinthesamecityandevenbetweentonearbyneighborhoods.

toplumsal değişim

138

Together with neighborhoods and districts, novels aimed at homes, which aremoreamicro-livingarea,portraythehomeasaworldinandofitself.Novelsgiveaspecialimportancetohomes.Themainreasonforthisisthatthehomeformsthemost simplest locale that reflects thechangingsociety.Theapartments,mansions,villas,shacks,pavilions,watersidehomes,detachedhomes,andsecuredsitessignifythedifferentiationin lifestyles inasense.Eachlocale leads to theformationofalifestyleandculturedistinctinitself.Theexperiencedlocaledefineslife;thereforethelocalebearsthecluesrelatedtolife.

Cities are a never-ending, inexhaustible resource for novels. Theworld of thenovelthatnarratesindetailallaspectsoftheurbanlocalesandpeoplealsofulfillsafunctionaimedatthesociologicalanalysisofcities.Novelsthatnarratelivesinthecitybecomeabasicresourcethatexposesthedifferentdirectionsandorientationsofthesocialstructureandsocialchange.Inthissense,novelscanbesaidtobewitnessestosociallife.Sociology,beinganotherwitnesstosociallife,cantakesomesamplesfromthelivesportrayedintheworldofnovelsandstrengthenanalyses.Therefore,sociologycanusethecolossalsupplyinfrontofitinsocialanalyses.

Acknowledgements• Theauthordeclaresnopotentialconflictsofinterestwithrespecttotheresearch,authorship,and/orpublicationofthisarticle.

• The author received no financial support for the research, authorship, and/orpublicationofthisarticle.

Kaynakça/ReferencesAlver, K. (2013). Siteril hayatlar. Ankara:HeceYayınları.Atay,O.(2000).Tehlikeli oyunlar. İstanbul:İletişimYayınları.Ayata,S.(1988).Kentselortasınıfailelerdestatüyarışmasıvesalonkullanımı.Toplum ve Bilim,

42(Yaz),27–42.Ayata,S.(1989).Toplumsalçevreolarakgecekonduveapartman.Toplum ve Bilim, 46/47,101–127.Ayhan,Ö.(2015).Öldüren şehir.İstanbul:İletişimYayınları.Berman,M.(1994).Katı olan her şey buharlaşıyor (Ü.AltuğveB.Peker,Çev.).İstanbul:İletişim

Yayınları.

Elçi,H.İ.(2003).Roman ve mekân.İstanbul:ArmaYayınları.Esendal,M.Ş.(2000).Ayaşlı ile kiracıları. Ankara:BilgiYayınları.Harvey,D.(2003).Sosyal adalet ve şehir (M.Moralı,Çev.).İstanbul:MetisYayınları.

Hills,R.(2002).Mekân.H.Çakır(Haz.),Öykü sanatı içinde(s.249–254).Konya:ÇizgiKitabevi.Hisar,A.Ş.(1996).Çamlıcadaki eniştemiz. İstanbul:BağlamYayınları.Holton,R.J.(1999).Kentler, kapitalizm ve uygarlık (R.Keleş,Çev.).Ankara:İmgeKitabevi.

Alver/ABriefGlanceattheRelationshipofUrbanSpacesandSocialChangeonTurkishNovels

139

Karaosmanoğlu,Y.K.(2000).Ankara. İstanbul:İletişimYayınları.Keleş,R.(1984).Kentleşme ve konut politikası. Ankara:AÜSBF.Kemal,O.(1995).Gurbet kuşları. İstanbul:TekinYayınları.Kuntay,M.C.(1998).Üç İstanbul. İstanbul:OğlakYayınları.Kurtoğlu,A. (2005). Mekânsal bir olgu olarak hemşehrilik ve bir hemşehrilik mekânı olarak

dernekler. European Journal of Turkish Studies, 2. https://journals.openedition.org/ejts/375 adresindenedinilmiştir.

Laçiner,Ö.(2002).Kentlerindönüşümüveyenikentlilikbilinci.F.Yıldırım(Ed.),Kentte birlikte yaşamak içinde.İstanbul:DemokrasiKitaplığı.

NamıkKemal.(1988).İntibah.İstanbul:İnkılapKitabevi.Oktay,A.(2002).Metropol ve imgelem. İstanbul:TürkiyeİşBankasıYayınları.Pamuk,O.(2003).Cevdet Bey ve oğulları. İstanbul:İletişimYayınları.Safa,P.(2000).Fatih-Harbiye. İstanbul:ÖtükenYayınları.Sarıbay,A.Y.(2002).Kent:Modernleşmeilepostmodernleşmearasındakiköprü.F.Yıldırım(Ed.),

Kentte birlikte yaşamak içinde.İstanbul:DemokrasiKitaplığı.Sennett, R. (1996).Kamusal insanın çöküşü (S. Durak veA.Yılmaz, Çev.). İstanbul:Ayrıntı

Yayınları.

Sennett,R.(1999).Gözün vicdanı (S.SertabiboğluveC.Kurultay,Çev.).İstanbul:AyrıntıYayınları.Soysal,S.(2003).Yenişehir’de bir öğle vakti. İstanbul:İletişimYayınları.Tanpınar,A.H.(1986).Huzur. İstanbul:DergahYayınları.Tatlıdil,E.(1989).Kentleşme ve gecekondu. İzmir:EgeÜniversitesiYayınları.Turan,G.(1996).Romankentler.Cogito, 8(Yaz),215–218.Türkeş,Ö.(2005).Milenyumçağıinsanları.Toplum ve Bilim, 104,73–91.Yücel,T.(2005).Kumru ile Kumru. İstanbul:CanYayınları.Yücel,T.(2010).Gökdelen.İstanbul:CanYayınları.

Documents

Türk Romanında Kentsel Mekânlar ve Toplumsal Değişme ... · başlıca nedeni evin değişen toplumu yansıtan en yalın mekân oluşudur. Bu yüzden “Türk romanında ev, 19