Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wydzia Filologii Polskiej i Klasycznej

Instytut Filologii Klasycznej

Anna Chlewicka

Trzy teologie Eurypidesa: mitologiczna, polityczna, filozoficzna

Promotor: prof. dr hab. Sylwester Dworacki Promotor pomocniczy: dr Magdalena Stuligrosz

Pozna 2012

2

Spis treci

Wykaz skrtw 3 Wstp 4 Rozdzia I: Pojcie teologii w staroytnoci 11

1. Teologia w pismach Platona i Arystotelesa 11

2. Spr o teologi w okresie przedsokratejskim 20 3. Staroytna koncepcja trzech teologii 30

Rozdzia II: Teologia mitologiczna Eurypidesa 44 1. Eurypides i tradycja teologii mitologicznej Homera 44 2. Hekabe czyli bogowie i ludzki los 55 3. Hippolytos czyli teologia mitologiczna w wietle alegorii 67

Rozdzia III: Teologia polityczna Eurypidesa 85 1. Rola bogw w powstaniu i rozwoju pastwa i cywilizacji 85 2. Bogowie i (prawo) 98 3. Bogini sprawiedliwoci Dike 116

Rozdzia IV: Teologia filozoficzna Eurypidesa 126 1. Eurypides i teologia filozoficzna Ksenofanesa 126 2. , i jako bstwa 148

Rozdzia V: Trzy teologie Bachantek 164 1. Teologia mitologiczna Bachantek 164 2. Teologia polityczna Bachantek 176 3. Teologia filozoficzna Bachantek 186

Zakoczenie 195 Bibliografia 199

3

Wykaz skrtw

CJ Classical Journal

ColbyQ Colby Quarterly CPh Classical Philology CR Classical Review

CQ Classical Quarterly D-K Die Fragmente der Vorsokratiker, gesammt von H. Diels, hrgs. von. W. Kranz, Bd. I, 1951, Bd. II, 1952, Bd. III, 1952, Berlin. LSJ Liddel H.G., Scott R., Jones H.S. (eds.), Greek-English Lexicon, Oxford 1951 Nauck Tragicorum Graecorum Fragmenta, recensuit A. Nauck. Supplementum continens nova fragmenta Euripidea et adespota apud scriptores veteres reperta adiecit B. Snell, Hildesheim 1964 PhilosQ Philosophical Quarterly PHist Przegld Historyczny REAug Revue des Etudes Augustiniennes REG - Revue des Etitudes Greques Snell-Maehl. Pindari carmina cum fragmentis, pars I, post B. Snell ed. H. Maehler, 1987; pars II: Fragmenta, Indices, 1989, Leipzig SIFC Studi Italiani di Filologia Classica SPhP Symbolae Philologorum Posnaniensium SVF Stoicorum Veterum Fragmenta, coll. H. von Armin, vol. I, 1921, vol. II, 1923, vol. III, 1923, vol. IV, 1924, Lipsiae TAPhA Transactions and Proceedings of the American Philological Association YCS Yale Classical Studies

4

Wstp

W bogatej literaturze na temat Eurypidesa znajdziemy opracowania powicone religii w twrczoci tego autora, ktrych przedmiotem jest jego religijny (lub antyreligijny) wiatopogld. Niewiele jest jednak prac, ktre poruszayby zagadnienie Eurypidejskiej teologii, a jeli nawet pojcie teologii pojawia si w kontekcie twrczoci tragika, uywane jest przez badaczy niejako bezrefleksyjnie, bez odniesienia kulturowego szczeglnie do tradycji filozoficznej Grekw, z ktrej to pojcie przecie si wywodzi. Najczciej w literaturze przedmiotu mowa jest o stosunku Eurypidesa do religii, o jego pogldach na istot bstwa, a take o funkcji dramatycznej bogw.

Na przeomie XIX i XX wieku wrd badaczy dominowao przekonanie, i Eurypides by burzycielem tradycyjnych wierze. Eurypidesa jako racjonalist i krytyka religii przedstawia w powiconej mu monografii Verrall1. Nieco inn opini w tej kwestii wyraa Zieliski2, ktry podkrela, i wprawdzie na pocztkowym etapie twrczoci Eurypidesa dominuje krytycyzm wobec religii, jednake to stanowisko poety w pniejszych sztukach ewoluuje ku postawie bardziej pobonej. Kierunek interpretacji wyznaczony przez Verralla reprezentuj w pewnym stopniu pniejsi badacze: Zunzt3 oraz Conacher4. Ostatni z wymienionych uczonych zwraca szczegln uwag na elementy satyryczne, ktre dominuj, jak przekonuje badacz, w wykreowanym przez Eurypidesa obrazie bogw. Ponadto, co wiadczy o oryginalnoci interpretacji Conachera wobec propozycji Verralla, w swojej monografii odwouje si on take do symboliki bstw w twrczoci tragika. Conacher wysuwa hipotez, i w Eurypidejskiej tragedii bogowie uosabiaj potne siy kierujce ludzkim yciem. Do tej koncepcji nawizuje Kitto5 w swojej pracy powiconej tragedii greckiej. Z t tematyk wi si rwnie prace Grubego6 i Snella7, ktre stanowi prb odczytania znaczenia boskich postaci w Hippolycie oraz w Bachantkach w wietle alegorycznej interpretacji mitu, zgodnie z ktr bogowie symbolizuj ludzkie uczucia i dyspozycje psychiczne. Na uwag zasuguje take

1 G. Zunzt, The Political Plays of Euripides, Manchester 1955.

2 T. Zieliski, Lvolution religieuse dEuripide, REG 6 (1923), s. 459-479.

3 A. Verrall, Euripides and Rationalist. A Study in the History of Art and Religion, Cambridge 1895.

4 D. J. Conacher, Euripidean Drama. Myth, Theme and Structure, London 1967.

5 H. D. F. Kitto, Greek Tragedy. A Literary Study, London 1966. W dalszej czci pracy powouj si na

wydanie polskie: H. D. F. Kitto, Tragedia grecka. Studium literackie, prze. J. Margaski, Bydgoszcz 1997. 6 G. M. Grube, The Drama of Euripides, London 1941.

7 B. Snell, Scenen aus griechischen Drama, Berlin 1971.

5

monografia Czerwiskiej8, w ktrej badaczka analizuje posta Dionizosa i jego kult odnoszc si do warstwy symbolicznej Bachantek.

Nowe spostrzeenia na temat stosunku Eurypidesa do bogw i ich kultu wnosz prace powicone religii i tragedii greckiej autorstwa Yunis9, Sourvinou-Inwood10 oraz Mikalsona11. Polemizuj oni z opiniami wspomnianych ju przeze mnie uczonych, wedug ktrych Eurypides wykazywa krytyczny stosunek wobec religii, oraz wskazuj na te motywy w twrczoci poety (np. powoywanie si przez bohaterw jego sztuk na prawa religijne, przypisywanie kultowi bogw pozytywnej roli w yciu spoecznym), ktre wiadcz o tym, i tragik postrzega religi jako zjawisko niezwykle istotne dla funkcjonowania polis. Szczeglne znaczenie naley przypisa pracy Mikalsona, w ktrej badacz podkrela odrbno tradycji literackiej i tradycji religijnej Grekw i wanie w tej odrbnoci dostrzega rdo dwch koncepcji bogw w twrczoci Eurypidesa oraz odmiennych wobec nich postaw tego autora. Zgodnie z opini Mikalsona, gdy tragik krytykuje niemoralne zachowanie bogw, jego krytyka odnosi si do bogw tradycji literackiej, natomiast bogowie bdcy obiektem kultu w polis ukazani zostali w jego sztukach w pozytywnym wietle.

Kolejn grup opracowa stanowi prace, ktre analizuj twrczo Eurypidesa nie tylko w kontekcie jego pogldw religijnych, lecz take poruszaj zagadnienie funkcji dramatycznej bogw w jego tragediach oraz wskazuj literackie rda Eurypidejskiej koncepcji bstw. Wanymi publikacjami s artykuy Turasiewicza12 oraz Lefkowitz13, w ktrych podejmuje si prb sumarycznego przedstawienia stanu bada nad wskazan powyej tematyk. Tutaj naley take wymieni prac Kullmanna14. Niemiecki badacz wysuwa tez, i w tragediach Eurypidesa wspistniej dwie odmienne koncepcje bogw, ktrej rdem s poematy Homera Iliada, gdzie bogowie przedstawieni zostali jako sprawcy ludzkiego nieszczcia, oraz Odyseja, gdzie jawi si oni jako te siy, ktre gwarantuj sprawiedliwo w wiecie.

8 J. Czerwiska, Czowiek Eurypidesa wobec zagroenia ycia, namitnej mioci i ekstazy religijnej, d

1999. 9 H. Yunis, A New Creed: Fundamental Religious Beliefs in the Athenian Polis and Euripidean Drama,

Gttingen 1988. 10

Ch. Sourvinou-Inwood, Tragedy and Athenian Religion, Lanham 2003. 11

J. D. Mikalson, Honor Thy Gods: Popular Religion in Greek Tragedy, North Carolina 1991. 12

R. Turasiewicz, Midzy pobonoci a bezbonoci. Studium religii w dramacie Eurypidesa. Prace Komisji Filologii Klasycznej, Nr 23, Krakw 1995, s. 23-62. 13

M. R. Lefkowitz, Impiety and Atheism in Euripides Drama, CQ 39, nr 1 (1989); Was Euripides an Atheist?, SIFC 5 (1987), s. 149-166. 14

W. Kullmann W., Deutung und Bedeutung der Gtter bei Euripides, s. 7-22 [w:] Mythos. Deutung und Bedeutung, Innsbruck 1987.

6

Moja rozprawa nawizuje do publikacji wymienionych powyej badaczy, jednake przynosi odmienne ujcie tematu, gdy w swoich badaniach uwzgldniam koncepcj trzech teologii: mitologicznej, politycznej i filozoficznej, ktrej autorstwo przypisuje si stoikom. Moja praca, w ktrej korzystam z aparatury pojciowej stworzonej przez antycznych, jest zatem prb spojrzenia na greck teologi w taki sposb, w jaki postrzegali j sami Grecy. W badaniach nad kultur antyczn zagadnienie teologii nie pojawia si czsto, co, jak sdz, wynika z uwarunkowa kulturowych, ktre niejako narzucaj wizj teologii stworzonej przez chrzecijastwo. W takim kontekcie pod pojciem teologii rozumie si nauk o Bogu opart na dogmatach religii chrzecijaskiej, w ktrej najistotniejsz rol odgrywa objawienie. Tymczasem to staroytni Grecy s twrcami tego pojcia, ktre wywodzi si z tradycji filozoficznej Platona i Arystotelesa i oznacza rozwaania nad bstwem zawarte zarwno w poezji jak i filozofii. Prac, ktra otworzya nowe perspektywy przed badaczami kultury antycznej, jest monografia Jaegera15 powicona teologii wczesnych filozofw greckich. Uczony wychodzc od etymologii sowa teologia i jego znaczenia w pismach Platona i Arystotelesa, przedstawia nam obraz greckiej teologii naturalnej presokratykw, ktra, w odrnieniu od teologii chrzecijaskiej, polega na badaniu istoty bstwa siami ludzkiego rozumu. W tym miejscu naley zaznaczy, i to wanie praca Jaegera dostarczya autorce inspiracji do podjcia tematu w formie niniejszej rozprawy.

Moim celem jest wykazanie, i Eurypides jest sensu stricto teologiem oraz, e w jego twrczoci moemy odnale wszystkie trzy modele teologiczne, o ktrych bya mowa powyej. Albowiem, zgodnie z koncepcj trzech teologii, teologiem dla Grekw by poeta, ktry tworzy literacki obraz bstw, prawodawca (pod tym pojciem rozumiano zarwno odpowiedniego urzdnika, jak i cay lud), ktry ustanawia kult bogw w pastwie i zwizane z nim prawa religijne i polityczne, a take filozof, ktry gosi ide Boga jako najwyszej zasady kierujcej caym wiatem. Oczywicie, Eurypides by przede wszystkim poet i dlatego teologia mitologiczna wywodzca si z tradycji poetyckiej Grekw wysuwaa si w jego tragediach na pierwszy plan. Jednake nie naley zapomina, i Eurypides tworzy tragedie polityczne, ktre stanowiy gos poety w publicznej u Grekw dyskusji nad rol religii w pastwie i nad boskim pochodzeniem praw. W kontekcie tych rozwaa poety bdziemy mwi o teologii politycznej.

15 W. Jaeger, Theology of the Early Greek Philosophers, Oxford 1947. W dalszej czci pracy powouj si

na wydanie polskie: W. Jaeger, Teologia wczesnych filozofw greckich, prze. J. Wocial, wstp J. Domaski, Krakw 2007.

7

Jednoczenie Eurypides by twrc, ktry inspiracji dla swych sztuk poszukiwa nie tylko w literaturze, lecz rwnie w filozofii. Z tego wzgldu rwnie myl teologiczna filozofw znajduje swe odbicie w jego dramatach. Zastosowanie koncepcji trzech teologii jako klucza interpretacyjnego do tragedii Eurypidesa pozwala, w moim przekonaniu, na przedstawienie penego obrazu twrczoci poety w jej teologicznym aspekcie, co dotd okazywao si zadaniem niezwykle trudnym. Rnorodno postaw i wypowiedzi Eurypidejskich bohaterw na temat bogw czy bstwa sprawia, i uczeni podejmujcy prb przedstawienia teologii tragika (czy czciej wiatopogldu religijnego) staj wobec niemoliwoci pogodzenia wielu, czsto sprzecznych ze sob, pogldw. Trudno ta prowadzi niejednokrotnie do tego, i badacze koncentruj si tylko na wybranym aspekcie jego teologii umniejszajc znaczenie pozostaych aspektw - np. sedno teologicznych rozwaa tragika widz w krytyce niemoralnego zachowania bogw, a pozostae elementy wystpujce w jego twrczoci, ktre wskazywayby, i wedug niego religia odgrywaa pozytywn rol szczeglnie w yciu spoecznym, interpretowane s jako wyraz Eurypidejskiej ironii. Tymczasem, jeli wemiemy pod uwag rozlego zainteresowa poety, wrd ktrych s take filozofia i polityka wraz z proponowanymi przez nie rnymi wzorcami teologicznymi, atwiej dostrzeemy, i w przypadku Eurypidesa nie moemy mwi o jednej teologii, ale o trzech. Dopiero odwoanie si do koncepcji trzech teologii pozwala na uporzdkowanie wszystkich teologicznych aspektw jego twrczoci.

W tym miejscu wypada wspomnie monografi Nestlego16 Euripides, der Dichter der griechischen Aufklrung, w ktrej badacz powica wiele uwagi zagadnieniu teologii Eurypidesa. Niemiecki badacz wnikliwie analizuje fragmenty sztuk, w ktrych Eurypidejscy bohaterowie wypowiadaj swoje przekonania na temat natury bogw i ich roli w ludzkim yciu, a take krytykuj niemoralne zachowania bogw i podwaaj prawdziwo mitycznych opowieci o bogach. Jednake w swojej pracy Nestle nie uwzgldnia tradycji alegorycznej interpretacji bogw oraz teologii naturalnej filozofw, ktre, jak bd staraa si wykaza, miay istotny wpyw na uksztatowanie si Eurypidejskich teologii. Brak tych elementw u Nestlego niewtpliwie wynika z faktu, i badacz interpretuje nauki presokratykw w duchu dziewitnastowiecznego scjentyzmu, a ich samych uwaa za badaczy przyrody, ktrym obce s jakiekolwiek spekulacje teologiczne. Z tego wzgldu uczony analizuje w wietle filozofii presokratykw,

16 W. Nestle, Euripides, der Dichter der griechischen Aufklrung, Stuttgart 1901.

8

fragmenty sztuk, w ktrych Eurypides pisze o Zeusie-eterze, w rozdziale powiconym fizyce tragika, a nie jego teologii. W wietle najnowszych bada nad myl wczesnych filozofw greckich taka interpretacja musi zosta uznana za anachroniczn. Moja rozprawa ma wic take na celu uzupenienie tej luki w badaniach nad wpywem teologii presokratykw na Eurypidejsk koncepcj bstwa.

Ze wzgldu na zoono problemu rozprawa ma charakter interdyscyplinarny. Teologia stoi na pograniczu religioznawstwa, literaturoznawstwa i filozofii. Z tego

wzgldu za niezbdne uwaam odwoanie si w tej pracy do wszystkich wspomnianych nauk humanistycznych. Rwnie metoda bada, jak stosuj, musi by interdyscyplinarna i czy ze sob warsztat filologa klasycznego i historyka filozofii staroytnej.

Praca dzieli si na pi rozdziaw. W pierwszej czci pierwszego rozdziau przedstawiam etymologi sowa w oparciu o wiadectwa Platona (Pastwo, Prawa) i Arystotelesa (Metafizyka, Meteorologika). Filozofowie ci rozumieli teologi jako badanie natury tego, co boskie, podejmowane zarwno przez poetw jak i filozofw. Drugi podrozdzia powicony jest filozofii przedsokratejskiej i koncentruje si wok nastpujcego zagadnienia: czy koncepcje odnoszce si do prasubstancji () pierwszych filozofw greckich, znanych w literaturze przedmiotu jako filozofowie natury lub fizycy, moemy okreli mianem teologii? W trzeciej czci przedstawiam koncepcj trzech rodzajw teologii (tria genera theologiae) autorstwa rzymskiego pisarza Warrona (I w n. e.) na podstawie wiadectwa w. Augustyna w Pastwie Boym. Wrd autorw, na ktrych wiadectwa si powouj, a ktrzy pisali o koncepcji trzech teologii lub odpowiadajcej jej koncepcji trzech wyobrae o bogach (wyobrae tworzonych przez poetw, prawodawcw i filozofw), znajduj si zarwno autorzy antyczni (Aecjusz, Plutarch, Dion z Prusy), jak i chrzecijascy (Euzebiusz z Cezarei, Tertulian). W pierwszej czci drugiego rozdziau staram si odpowiedzie na pytanie, w jakim stopniu Eurypides nawizywa do tradycji literackiej Homera i Hezjoda, czyli poetw uwaanych za twrcw teologii mitologicznej Grekw. Przedmiotem rozwaa w dalszych czciach tego rozdziau jest analiza dwch tragedii Eurypidesa: Trojanek i Hippolyta. Podejmuj tu prb udowodnienia, i postacie Posejdona i Ateny, pojawiajce si w prologu pierwszej z wymienionych sztuk, tragik wykorzysta jako mitologiczne figury, ktre uosabiaj zmienny los. Natomiast mit o mioci Fedry do swego pasierba, ktry stanowi materia literacki dla Eurypidesowego Hippolyta, poeta traktuje jako metaforyczn opowie o destrukcyjnej mocy uczu symbolizowanych przez Afrodyt i Artemid. Trzeci rozdzia powicony jest interpretacji sztuk politycznych

9

Eurypidesa: Dzieci Heraklesa i Bagalnic, na podstawie ktrych przedstawiam obraz Eurypidejskiej teologii politycznej. Za szczeglnie istotne dla podejmowanych przeze mnie w tym rozdziale rozwaa uznaj nastpujce kwestie: rola bogw w powstaniu i rozwoju pastwa i cywilizacji oraz zagadnienie w odniesieniu do bogw. Kolejny aspekt teologii politycznej, ktry znajdujemy w twrczoci Eurypidesa, dotyczy personifikacji wartoci niezbdnej dla dobrego funkcjonowania spoecznoci i pastwa sprawiedliwoci jako bogini Dike. W rozdziale czwartym, ktrego tematem jest teologia filozoficzna Eurypidesa, koncentruj si analizie tych partii sztuk tragika, w ktrych widoczne s wyrane analogie do teologii naturalnej filozofw. Celem pierwszej czci tego rozdziau jest ukazanie wpywu filozofii Ksenofanesa na Eurypidejsk koncepcj bstwa. Odwouj si tutaj do trzech aspektw myli teologicznej wymienionego filozofa, ktre odnale moemy rwnie w twrczoci dramaturga: krytyki bogw mitologicznych, filozoficznej koncepcji doskonaego bstwa oraz moliwoci zdobycia wiedzy o Bogu. W drugim podrozdziale przedmiotem analizy s te fragmenty pochodzce z Eurypidejskich dramatw, ktre przedstawiaj obraz najwyszego boga Zeusa jako eteru, powietrza lub rozumu. W literaturze przedmiotu tak koncepcj bstwa w twrczoci tragika uznaje si za odbicie teologii filozoficznej Diogenesa z Apollonii, ktry powietrze () prasubstancj wiata uznawa za bosk, oraz Anaksagorasa, dla ktrego Umys () by najwyszym bstwem. Pity rozdzia stanowi prb interpretacji Bachantek w wietle koncepcji trzech teologii. W tej partii mojej rozprawy dowodz, i ostatnia sztuka Eurypidesa jest kontynuacj rozwaa podejmowanych przez poet we wczeniejszych sztukach, ktre zostay poddane przeze mnie analizie w poprzednich rozdziaach. Przedstawiajc symbolik Dionizosa nawizuj do alegorycznej interpretacji bogw, z kolei analiza ukazanego w Bachantkach procesu asymilacji religii dionizyjskiej przez Teby posuy mi za podstaw do bada nad teologi polityczn Eurypidesa. Natomiast filozoficzn koncepcj bstwa we wspomnianej sztuce przedstawiam w kontekcie teologii Heraklita i orfizmu. Cytowane fragmenty sztuk Eurypidesa pochodz z nastpujcych wyda: Euripides, Bacchae, ed. with introduction and commentary by E. R. Dodds, Oxford 1960; Euripides, Heraclidae, ed. with introduction and commentary by J. Wilkins, Oxford 1993; Euripides. Hippolytos, ed. with introduction and commentary by W. S. Barret, Oxford 1964; Euripides, Suppliant Women, with introduction, translation and commentary by J. Morwood, Oxford 2007; Euripides, Troades, ed. with introduction and commentary by K. H. Lee, London 1997. Pozostae cytaty greckie z tragedii Eurypidesa podaj wedug

10

wydania Kovacsa17. Natomiast polskie tumaczenie przytaczam w przekadzie anowskiego18. Niektre przekady fragmentw niezachowanych w caoci sztuk Eurypidesa pochodz od autorki pracy. Naley zaznaczy, i trudno jest o pen konsekwencj w pisowni greckich imion wasnych. W mojej pracy stosuj si do pisowni proponowanej w: Literatura Grecji staroytnej. Epika liryka dramat, red. H. Podbielski, Lublin 2005. Do sfinalizowania niniejszej rozprawy w niemaym stopniu przyczynio si stypendium Fundacji z Brzezia Lanckoroskich przyznane przez Polsk Akademi Umiejtnoci w Krakowie, ktre umoliwio mi odbycie kwerendy w bibliotekach w Londynie w styczniu 2012 roku.

17 Euripides, vol. I: Cyclops, Alcestis, Medea, 1994, vol. II: Children of Heracles, Hippolytus, Andromache,

Hecuba, 1995, vol. III: Suppliant Women, Electra, Heracles, 1998, vol. IV: Trojan Women, Iphigenia Among the Taurians, Ion, 1999, vol. V: Helen, Phenician Women, Orestes, 2002, with an English trans. by D. Kovacs, London. 18

Eurypides, Tragedie, prze. J. anowski, t. I, 2005, t. II, 2006, t. III, 2007, t. IV, 2007, Warszawa oraz wybr fragmentw [w:] Eurypides, Tragedie, prze. J. anowski, t. I, Warszawa 1967.

11

Rozdzia pierwszy: Pojcie teologii w staroytnoci

1. Teologia w pismach Platona i Arystotelesa

Ze wzgldu na znikomo wiadectw, jakie pozostay po twrcach epoki archaicznej, nie jest moliwe jednoznaczne stwierdzenie, ktry z autorw jako pierwszy wprowadzi sowo do jzyka greckiego. W literaturze przedmiotu dominuje opinia, i i rnorodno znacze, jakie nioso to pojcie dla staroytnych, pochodzi z tradycji filozoficznej Platona i Arystotelesa. Pierwszym autorem, u ktrego pojawia si to pojcie i ktry powszechnie uchodzi za jego twrc, jest Platon. Termin ten jednak by moe funkcjonowa we wczeniejszej literaturze greckiej i oznacza rozwaania mitologiczne dotyczce pochodzenia bogw, zawarte np. w pismach Ferekydesa z Samos19. Jednake Platona z pewnoci mona uzna za twrc pojcia teologii w szerszym rozumieniu, zawierajcego nie tylko aspekt mitologiczny, lecz take filozoficzny20. Wieloaspektowo sowa ujawnia si rwnie w pismach Arystotelesa, ktry na stae wprowadza je do sownika filozoficznego. Dlatego histori tego pojcia przedstawimy w oparciu o wiadectwa tych dwch najwaniejszych filozofw greckich.

Terminu Platon uy w Pastwie przedstawiajc wzory teologii, czyli normy, jakich musz przestrzega poeci w swych opowieciach o bogach. W ksidze II Pastwa Sokrates w rozmowie z Adejmantosem omawia model ksztacenia stranikw w idealnym pastwie. Za istotne elementy wychowania Sokrates uznaje gimnastyk i sub Muzom. W tej ostatniej dziedzinie szczegln rol wychowawcw peni poeci, gdy s

19 Suidas s. v. Ferekydes z Syros podaje, i ten twrca prozaicznych pism orfickich z VI w. p.n.e. napisa

dzieo . 20

Jakkolwiek Arystoteles pisze o Ferekydesie, i nie tumaczy wszystkiego za pomoc mitw (Arystoteles, Metaph. N 1091b), forma opisu rzeczywistoci, jak znajdujemy w zachowanych fragmentarycznie pismach Ferekydesa, nadal pozostaje w krgu mylenia przedfilozoficznego. Na temat Ferekydesa z Syros: G. S. Kirk, J. E. Raven, M. Schofield, Filozofia przedsokratejska, prze. J. Lang, Warszawa-Pozna 1999, s. 80-83.

12

twrcami mitw, ktre ksztatuj postawy modych ludzi21. Dlatego Sokrates postuluje wprowadzenie kontroli nad twrczoci poetw i akceptacj jedynie tych wersji mitw, ktre zostay uoone piknie i budujco. Zadanie to naleaoby do zaoycieli pastwa, ktrzy powinni zna wzory, wedug ktrych poeci tworz mity. Wwczas Adejmantos zadaje pytanie: , , (Ale wanie to, wzory w dziedzinie teologii, jakie by powinny by?22). Z dalszej czci dialogu dowiadujemy si, i w pastwie Platona poeci musz unika bdw Homera, Hezjoda i tragikw. Nie wolno im przedstawia boga ani jako czynicego zo ani jako zsyajcego zo na czowieka, gdy bg, skoro sam jest dobry, nie moe by przyczyn za:

, , ,

,

23.

Wic to by byo powiedziaem jedno prawo dotyczce bogw i jeden wzr, ktry wymaga, eby ci co mwi i pisz wiersze, mwili i pisali, e bg nie jest przyczyn wszystkiego, tylko e jest przyczyn rzeczy dobrych.

Jedyny wyjtek od tej zasady stanowi te wersje mitw, ktre przedstawiaj bogw karzcych zych ludzi. Sokrates takie postpowanie bogw uznaje za wyraz ich sprawiedliwoci a sam kar za sposb prowadzcy do zmiany postawy niegodziwego czowieka.

Druga zasada, na ktrej opiera si przedstawiony w Pastwie wzr teologii, odnosi si do mitw opisujcych metamorfozy bogw. Niedozwolone jest opowiadanie o przemianie bogw w ludzi lub zwierzta, gdy niemoliwe jest, aby to, co lepsze, chciao zamieni si w to, co gorsze. Bg jest prosty i niezmienny, nigdy nie przybierze cudzych ksztatw, aby oszuka czowieka:

21 Na wychowawcz rol poetw zwraca uwag Sokrates rwnie w Platoskim Fajdrosie 245a:

, , , (Trzecim rodzajem jest nawiedzenie przez Muzy i sza ogarniajcy dusz wraliw i czyst, podniecajcy i porywajcy w natchnienie bachiczne, ktre wyraa si w pieniach i innych rodzajach twrczoci, wysawiajcych niezliczone czyny starodawnych ku nauce potomnych tumaczenie wedug: Platon, Faidros, prze. L. Regner, Warszawa 1993). 22

Platon, Res publ. 379a. Tumaczenie polskie wszystkich fragmentw Pastwa wedug: Platon, Pastwo, prze. W. Witwicki, Warszawa 1958. 23

Platon, Res publ. 380c.

13

, ,

,

24;

Wic zgadzasz si mwi e to jest ten drugi wzr, wedug ktrego naley o bogach mwi i proz, i wierszem,: e ani bogowie nie s czarownikami i nie przemieniaj si sami, ani te nas nie nabieraj ani sowem, ani czynem?

Na podstawie analizy powyszych fragmentw moemy sdzi, i pojcie u Platona nie miao jeszcze tak cile filozoficznego znaczenia, jakiego nabrao w Metafizyce Arystotelesa. Lengauer25 stwierdza, i u Platona nie oznacza , lecz wszystko to, co si o bogach opowiada, mog to by treci faszywe i prawdziwe, literatur teologiczn ksztatujc wyobraenie przecitnego Greka o bogach. Jednoczenie Lengauer zaznacza, e opowieciami tymi nie byy barwne opowiastki o boskich miostkach i ktniach, lecz takie, ktre zawieray rwnie bardziej subtelne dociekania na temat wiata bogw26. Wydaje si jednak bardziej prawdopodobn tez, e uyte przez Platona pojcie nie oznacza po prostu mitologicznych opowieci o bogach, lecz e s to opowieci zracjonalizowane. Podobn opini wyraa Gigon27, ktry uznaje podane przez Platona teologiczne wytyczne dla poetw za element penicy istotn rol w ksztatowaniu si teologii samego Platona28.

Druga z wymienionych zasad podwaa istot boskich objawie, jakie przedstawiane s w mitach. Natomiast pierwsza zasada zblia bstwo ku Dobru, centralnemu pojciu platoskiej ontologii.

Termin oraz jego derywaty ( , , ) wystpuj szczeglnie czsto w pismach Arystotelesa. Formy uywa Stagiryta w Metafizyce jako przydawki do . Ukute przez Arystotelesa pojcie oznacza podstawow dziedzin nauki filozoficznej, zajmujc najwysz pozycj w systemie nauk zbudowanym przez filozofa. Na podstawie ksigi E

24 Platon, Res publ. 383a.

25 W. Lengauer, Religijno staroytnych Grekw, Warszawa 1994, s. 45.

26 W. Lengauer, Religijno, wyd. cyt., s. 46.

27 O. Gigon, Gwne problemy filozofii staroytnej, prze. P. Domaski, Warszawa 1996, s. 157.

28 Oprcz Pastwa zagadnienia teologiczne porusza Timajos. W dialogu tym Platon za pomoc mitu

przedstawia powstanie wiata. Wystpuje tutaj motyw dobrego demiurga ( ) boskiego rzemielnika, ktry inspirowany wiecznym duchowym wzorem stwarza rwnie wieczny, dobry kosmos.

14

(V) i K (XI) Metafizyki oraz ksigi Z (XI) Topik29 moemy zrekonstruowa nastpujcy podzia nauk u Arystotelesa30 oparty na ontologicznej wartoci ich przedmiotu31: :

I (nauka wytwrcza) nauka, ktra poszukuje wiedzy w celu wytworzenia okrelonych przedmiotw II (nauka praktyczna) nauka poszukujca wiedzy, aby za jej pomoc osign doskonao moraln III (nauka teoretyczna) nauka poszukujca wiedzy dla niej samej, dzieli si na:

1. bada przedmioty materialne podlegajce ruchowi 2. zajmuje si rzeczami niezmiennymi, ale jej przedmiot nie moe

istnie oddzielnie od materii

3. filozofia pierwsza ( ) przeciwstawiona fizyce i matematyce, zajmujc si badaniem bytu oddzielonego ( ) i nieruchomego (), ktry Stagiryta nazywa czym boskim ( ) i najwysz zasad ( ). Z tego wzgldu Arystoteles uznawa j za najcenniejsz wrd nauk teoretycznych ( , ) i najbardziej wrd nich czcigodn () 32.

Teologia33 jest wedug Arystotelesa wiedz bosk w dwch aspektach. Dokadne przedstawienie obu aspektw znajdujemy w ksidze A Metafizyki:

.

, ,

. :

29 Arystoteles, Metaph. E i K, Top. VI 145a.

30 Na temat podziau nauk u Arystotelesa: G. Reale, Historia filozofii staroytnej, t, II, prze. E. I. Zieliski,

Lublin 1996, s. 395; F. Copleston, Historia Filozofii. Grecja i Rzym, prze. H. Bednarek, Warszawa 1998, s 316. 31

Por. Arystoteles, Metafizyka, prze. K. Leniak, Warszawa 1984, przypis 2 do ksigi E, s. 417. 32

Arystoteles, Metaph. 1026a. 33

W omawianym wyej fragmencie nie ma wprawdzie sowa , ale powszechnie tak si je tumaczy i nazywa ten dzia nauki Arystotelesa.

15

, .

, 34.

Nie naley te sdzi, eby jaka inna nauka przewyszaa t wiedz godnoci. Dlatego, e wiedza boska w najpeniejszym tego sowa znaczeniu jest te najcenniejsza. A ta jedna wiedza jest boska z dwojakiego tytuu. Albowiem wiedza boska jest taka, ktr moe posiada Bg przede wszystkim, jak rwnie wiedza boska jest o rzeczach boskich. I wanie ta jedna wiedza jest boska w tym podwjnym znaczeniu, gdy w oglnym przekonaniu Bg jest przyczyn i jak zasad i po drugie tak wiedz moe posiada Bg, jeli nie wycznie, to w najwyszym stopniu. Tak wic chocia bardziej konieczne s wszystkie inne nauki, to jednak nie ma takiej, ktra byaby od niej godniejsza.

Ze wzgldu na niejednoznaczno sowa Arystotelowski termin czsto tumaczony jest w literaturze filozoficznej sowem metafizyka jako terminem bogatszym w tre i usankcjonowanym przez potomnych35. Reale badajc filozofi pierwsz Arystotelesa, podaje jej cztery definicje: a) metafizyka zajmuje si przyczynami i pierwszymi lub najwyszymi zasadami, b) metafizyka zajmuje si bytem jako bytem, c) metafizyka zajmuje si substancj, d) metafizyka zajmuje si Bogiem i substancj ponadzmysow36. Wedug woskiego badacza wszystkie te definicje doskonale wspgraj ze sob, a pierwsze trzy okrelenia strukturalnie prowadz do wymiaru teologicznego37. Ponadto Stagiryta uywajc wyraenia wpisuje si w tradycj spekulatywn sigajca od filozofw przyrody, ktrzy pierwsze zasady uznawali za boskie, do Platona utosamiajcego to, co boskie z ideami.

W kontekcie historycznym Arystoteles stosuje termin jako okrelenie twrczoci Homera i Hezjoda oraz poezji orfickiej, ktre to wyjaniay powstanie wiata w formie mitw. W rozdziale II Meteorologiki38 powiconym powstawaniu morza Arystoteles okrela poetw jako

34 Arystoteles, Metaph. A 2, 983a 4-10. Tumaczenie wszystkich fragmentw Metafizyki na podstawie:

Arystoteles, Metafizyka, prze. K. Leniak, Warszawa 1984. Analogiczne sformuowania znajdujemy w pimie Arystotelesa O wiecie 391a-b. W rozdziale pierwszym Stagiryta wygasza pochwa filozofii, ktr okrela mianem . Dlatego, wedug filozofa, jeli chcemy pozna wszechwiat, powinnimy rozwaa go jako teolodzy . 35

Termin metafizyka prawdopodobnie powsta w szkole perypatetykw, utworzony przez yjcego w I wieku p. n. e. Andronikosa z Rodos, wydawc i komentatora pism Arystotelesa. Na ten temat: G. Reale, op. cit., t. II, s. 395-396. 36

G. Reale, op. cit., t. II, s. 396. 37

Wymienione wyej definicje metafizyki wi si z nastpujcymi zagadnieniami: Co jest ostateczn przyczyn i zasad? Czym jest byt? Czy istnieje jedynie byt zmysowy, czy take byt ponadzmysowy i boski? Czym jest substancja? Czy istniej jedynie substancje zmysowe, czy take ponadzmysowe i boskie? Pytania te zawsze implikuj problem teologiczny G. Reale, op. cit., t. II, s. 397) 38

Arystoteles, Meteor. II 353a35.

16

(staroytnych autorw zajmujcych si teologi). Natomiast w Metafizyce wymienieni poeci zostali nazwani 39 lub . Okrelenie pojawia si w ksidze 40, gdy Arystoteles pisze o poetach, ktrzy tworz wiat z Nocy ( ), i prawdopodobnie odnosi si do kosmogonii powstaych ju po Hezjodzie, takich jak Orfeusza, Muzajosa i Epimenidesa41. Natomiast w ksidze B42 mowa jest o ... (uczniach Hezjoda i wszystkich teologach), ktrzy uczynili pocztkiem wszystkiego bogw. O poetach jako teologach pisze Arystoteles rwnie w ksidze N Metafizyki, gdy rozwaa stosunek zasad do Dobra43. Stagiryta przypisuje poetom pogld, i Dobro i Doskonao objawiaj w toku rozwoju bytw, gdy wedug nich rzdz nie pierwsze byty w czasie, jak Noc i Niebo (wedug kosmogonii orfickiej), Chaos (wedug Hezjoda) czy Ocean (wedug Homera), ale Zeus. Drugie okrelenie znajdujemy w ksidze A44. Omawiajc twierdzenie Talesa, i woda jest zasad, Arystoteles zestawia pogld filozofa z mitami staroytnych, ktrych okreli jako: (ktrzy yli na dugo przed generacj i pierwsi ukadali opowieci o bogach). Stagiryta przekazuje opini45, i poeci ci czynic Okeanosa i Tetyd rodzicami powstania, a rzek Styks wiadkiem przysigi bogw, gosili pogldy na temat przyrody bliskie koncepcji Talesa.

W sowniku Platona i Arystotelesa sowo i terminy pochodne

funkcjonuj na dwch poziomach: poetyckim i filozoficznym. Niektrzy badacze dostrzegaj sprzeczno w takim podwjnym ujciu teologii46. Rozwizanie tej pozornej, jak sdz, sprzecznoci znajduje si w analizie poetyckiego i filozoficznego znaczenia tego terminu. Wedug Arystotelesa teologia w sensie filozoficznym to wiedza, ktrej przedmiotem jest Bg i ktr Bg posiada. W kulturze greckiej ju od czasw archaicznych podobne cechy przypisywano twrczoci poetyckiej. Po pierwsze poeci w

39 O poetach jako teologach pisze take Cyceron w pimie De nat. deor. III 21: Ioves tres numerant ii, qui

theologi nominantur (Trzech Jowiszw wymieniaj ci, ktrzy nazywani s teologami). Tumaczenie polskie na podstawie: Cyceron, Pisma filozoficzne, t. I, prze. W. Kornatowski, komentarzem opatrzy K. Leniak, Warszawa 1960. 40

Arystoteles, Metaph. 1071b. 41

Por. G. S. Kirk, J. E. Raven, M. Schofield, op. cit., s. 34-37. 42

Arystoteles, Metaph. B 1000a10. 43

Arystoteles, Metaph. N 1091a 4. 44

Arystoteles, Metaph. A 983 b. 45

Miaaby to by opinia Platona. Por. Arystoteles, Metafizyka, prze. K. Leniak, wyd. cyt., przyp. 22 do ksigi A, s. 392. 46

Na ten temat: W. D. Ross, Aristotelis Metaphysica. A revised Text with Introduction and Commentary, vol. I, Oxford 1924, s. 355.

17

swych poematach przedstawiaj opowieci o bogach, po drugie ich twrczo jest wynikiem boskiego natchnienia. Motyw poety jako medium pochodzcego od Muz natchnienia pojawia si ju w poezji epickiej. Moemy tu wymieni przedstawion przez Hezjoda w Teogonii47 opowie o tym, jak ukazay mu si Muzy, gdy pas owce u stp Helikonu czy charakterystyk poety dokonan przez Homera w Odysei48. Ten sam motyw zosta podjty przez filozofw: Demokryta i Platona49. Pogldy pierwszego z wymienionych filozofw znamy jedynie z zachowanych fragmentw, w ktrych Demokryt wskazuje na istotn rol boskiego natchnienia () w twrczoci tych poetw, ktrzy chc przedstawia rzeczy pikne50. Natomiast opinia Platona znana jest nam bezporednio z jego dialogw. W Ionie poeta zosta przedstawiony przez filozofa jako ten, w ktrego wstpuje bg ( ) i ktry moe tworzy dziki boskiemu darowi ( )51. W Fajdrosie52 szalestwo poetyckie inspirowane przez Muzy Platon opisuje jako jedno z boskich szalestw. Jednake wedug Doddsa53 pierwotnie relacja midzy Muzami a poet wygldaa inaczej ni to przedstawi Platon. Angielski badacz wskazuje, i w epickiej tradycji poeta czerpa sw nadludzk wiedz od Muz, nie wpadajc jednak w ekstaz. Pierwotnej relacji doszukuje si Dodds w analogii midzy poezj a wieszczeniem. Dziki boskiej interwencji poezja miaaby wic peni analogiczn rol jak wieszczenie, gdzie Muza odpowiadaa Pytii a poeta kapanowi wyroczni54. W takim rozumieniu poeci byliby tymi, ktrzy interpretuj przekazane przez Muzy dawne historie, za kapani danej wyroczni tumaczami jej przepowiedni. Zarwno jedni jak i drudzy mieli przez to dostp do sfery boskiej55.

Wracajc do zagadnienia teologii w ujciu Arystotelesa stwierdzamy, i filozof ten nigdzie w swoich pismach nie zestawia ze sob teologii filozoficznej z poetyck, dlatego moemy przyj, e traktuje je jako odrbne obszary kultury. Jednake niektrzy

47 Hezjod, Theog. 1-115.

48 Homer, Od. XVII 518.

49 O pogldach Platona i Demokryta na temat poetyckiego natchnienia por. wiadectwo Cycerona: De orat.

II 46, 164 oraz De divin. I 38, 80. 50

D-K Demokryt B18, B21, B112. 51

Platon, Ion 533d-534b. 52

Platon, Phaedr. 245a, 265a-b. 53

. R. Dodds. Grecy i irracjonalno, prze. J. Partyka, Bydgoszcz 2002, s. 84. Idee szalonego poety uwaa Dodds za produkt uboczny ruchu dionizyjskiego. 54

Por. motyw poety proszcego Muz o wyroczni, by mg si sta jej rzecznikiem (Pindar, fr. 150 Snell-Maehl.). Zestawienie poetw i wieszczkw moemy znale i u Platona Apolog. 22c, jednake, wedug Doddsa, u Platona Muza znajduje si zawsze wewntrz poety. E. R. Dodds, Grecy, wyd. cyt, s. 84. 55

Powysza analogia jest istotna dla zrozumienia rozszerzenia znaczenia pojcia , ktre nastpio w prozie greckiej II w. n. e. O teologach jako kapanach wyroczni pisz Plutarch i Lukian: Plutarch, De def. 417 F ( ), Lukian, Alex. 19 ( ).

18

badacze, np. Jaeger56, dostrzegaj w pismach Arystotelesa pewne analogie midzy teologi dawnych poetw, takich jak: Homer, Hezjod, Orfeusz, a ideami filozofw presokratejskich. Sam Arystoteles, co podkrela Jaeger, porzuca wszelkie rozwaania nad zagadnieniami mitologicznymi, co byo spowodowane tym, e dostrzega sprzecznoci np. w mitologicznym pojciu wiecznoci bogw (jeli bogowie zaywaj nektaru i ambrozji dla podtrzymania swojego istnienia, to jak mog by wieczni potrzebujc poywienia?) i zwraca si do tych, ktrzy rozumuj za pomoc dowodzenia. Stagiryta take odnosi si z rezerw do twierdzenia, i Homer antycypowa teori Talesa, e woda jest podstaw wszechrzeczy. Jednake wedug badacza filozof w problemach metafizycznych uwaa poetw za zwiastunw filozofii. W ksidze B Metafizyki Arystoteles przeciwstawiajc filozofw teologom takim jak Hezjod stwierdza, e filozofowie rni si tym od teologw, i postpuj oni wedug cisych metod dowodzenia: (rozumuj za pomoc dowodzenia), natomiast teolodzy s )57. Sformuowanie to uwydatnia z jednej strony rnic, a z drugiej strony czynnik wsplny: teolodzy podobnie do filozofw ogaszaj pewne doktryny (), lecz w odrnieniu od filozofw czyni to w formie mitu (). Rwnie istotnym elementem wsplnym jest okrelenie zarwno filozofw jak i teologw jako . W ksidze A Arystoteles nazywa Homera i Hezjoda 58 (pierwszymi teologami), natomiast Talesa i pozostaych filozofw przyrody 59 (pierwszymi filozofami). Zarwno wczeni filozofowie, jak i dawni poeci zostali nazwani przez Stagiryt i przeciwstawieni jego wasnej nauce60. Uycie sowa wedug Jaegera niesie za sob znaczenie czego nierozwinitego, co mona przeciwstawi filozofii wspczesnej Arystotelesowi. Inaczej to zagadnienie postrzega Paciorek w komentarzu do polskiego wydania Arystotelejskiej Meteorologiki. Badacz twierdzi, i Arystoteles wyrnia nie dwa, lecz trzy okresy w dziejach myli greckiej do jego czasw: pierwszy reprezentuj teolodzy (poeci epiccy), drugi filozofowie wieccy (pierwsi filozofowie), trzeci to nauka samego Arystotelesa61. Zestawienie teolodzy-filozofowie wieccy jednoznacznie wyklucza element teologiczny w filozofii presokratejskiej i stawia j w opozycji do teologii poetw. Jako filozofowie wieccy

56 W. Jaeger, Teologia wczesnych, wyd. cyt., s. 36.

57 Arystoteles, Metaph. B 4, 1000a 4.

58 Arystoteles, Metaph. A 3, 983b28.

59 Arystoteles, Metaph. A 2, 982b11 i A 3,983b6.

60Arystoteles, Metaph. A 3, 983b28; A 2, 982b11; A 3, 983b6. 61

Zob. Paciorek [w:] Arystoteles, Meteorologika, O wiecie, prze., wstpem i komentarzem opatrzy A. Paciorek, Warszawa 1982, s. 197.

19

tumaczy Paciorek wyraenie , ktrym okrela

Arystoteles pierwszych filozofw w Meteorologice62. Przymiotnik , jak sugeruje Paciorek, w sowniku filozoficznym Arystotelesa wyraa wielk godno, ale jednoczenie ograniczono (jako drugie jego znaczenie Paciorek podaje ludzki, cho tylko ludzki). Jest to uwaga suszna, jakkolwiek w aden sposb nie wyjania tumaczenia jako wiecki. Okrelenie moemy, jak sdz, przetumaczy dosownie (mdrzejsi pod wzgldem mdroci ludzkiej). Rnica polegaaby wic na tym, i poeci s teologami w podwjnym sensie (mwi o bogach dziki boskiemu natchnieniu), natomiast filozofowie posuguj si wiedz ludzkiego rozumu, co nie eliminuje rozwaa teologicznych w ich badaniach. Interpretacja pojcia w pismach Arystotelesa, jak przedstawi Jaeger, pozwolia mu rozwiza wspomnian ju przeze mnie wczeniej sprzeczno w uyciu przez filozofa tego pojcia. Wyjanienie tej sprzecznoci Jaeger znajduje w dwunastej ksidze Metafizyki63. Wedug uczonego w przekazanej przez przodkw w formie mitu koncepcji bogw w niebie (goszcej, i gwiazdy s bogami i e boski pierwiastek ogarnia ca natur) Arystoteles widzi oznak prawdy. Prawda ta zostaa rozwinita przez mitologi dla przekonania tumu oraz w celu suenia prawom i wsplnemu dobru. Dlatego, jak sdzi Arystoteles, wymylono antropomorficznych bogw. Wedug Jaegera u Arystotelesa teolodzy tacy jak Homer czy Hezjod reprezentuj myl ludzk w jej mitologicznym stadium. W pniejszym okresie filozofia wraca do tych samych zagadnie, ktre poruszyli teolodzy, cho podejmie je ju na paszczynie racjonalnej. Koncepcj teologii u Platona i Arystotelesa uznaje wic Jaeger jako na tyle wszechstronn, by bya ona w stanie obj dwa stadia teologii: mitologiczne i filozoficzne64.

Z tezami Jaegera polemizuje Vlastos w artykule Theology and Philosophy in Early Greek Thought. Vlastos zgadza si z twierdzeniem, i sowo nie oznacza

jedynie opowieci o bogach, lecz sugeruje jak doktryn dotyczc istoty bstwa65. Jednake podwaa opini, i twrc tego pojcia by Platon. Uznajc Platona za skrupulatnego lingwist wskazuje na brak jakiejkolwiek wzmianki na temat innowacji terminologicznych dokonanych przez niego we fragmencie 379a Pastwa. Pewna wrcz swoboda w uyciu przez Platona sowa sugeruje, wedug Vlastosa, i termin ten

62 Arystoteles, Meteor. II 353b.

63 Arystoteles, Metaph. 8, 1074b.

64 W. Jaeger, Teologia wczesnych, wyd. cyt., s. 34

65 G. Vlastos, Theology and Philosophy in Early Greek Thought, PhilosQ 1955, vol. 2, nr 7, s. 102.

20

by w powszechnym uyciu ju przed Platonem i odnosi si jedynie do twrczoci poetyckiej66. Zdaniem badacza sowo u Platona nie niesie ze sob filozoficznego znaczenia, lecz jest odpowiednikiem wyraenia 67, uytego w Prawach na okrelenie twrcw teogonii. Rwnie Arystoteles piszc o

nigdzie nie odnosi si do presokratykw. W aspekcie historycznym u Arystotelesa teologia ma jasno okrelone znaczenie wykluczajce spekulacje pierwszych filozofw. Wie si to z rnic, jaka istnieje midzy pierwszymi filozofami a poetami. Jej istot wedug Vlastosa nie jest sposb przedstawiania rzeczywistoci (mitologiczny lub racjonalny), lecz stosunek do kultu. Filozoficzne koncepcje istoty bstwa nie maj adnego zwizku z kultem bogw, gdy tymczasem poetyckie przedstawienia bstw s podstaw publicznego kultu. Trudno jest jednak zgodzi si z opiniami Vlastosa. Wprawdzie Arystoteles w adnym ze swoich pism nie okrela presokratykw mianem teologw, lecz przedstawiajc koncepcje goszone przez tych filozofw, przypisuje im opinie, i pierwsza zasada jest bstwem ( ) i posiada liczne predykaty charakterystyczne dla bstwa68. Wida wic wyranie, i Stagiryta dostrzega wano aspektu teologicznego w myli pierwszych filozofw.

Przedstawiona powyej charakterystyka pojcia w pismach Arystotelesa wskazuje, i nieuzasadnione jest dopatrywanie si sprzecznoci w okreleniu przez Arystotelesa zarwno poezji jak i filozofii mianem . Jednake na podstawie przytoczonych wiadectw poetyckich Homera i Hezjoda oraz filozoficznych Demokryta i Platona, moemy wnioskowa, i teologia w ujciu staroytnych Grekw jest wiedz dotyczc boskiej rzeczywistoci i jednoczenie wiedz, ktr bogowie posiadaj, dlatego zarwno filozofia pierwsza Stagiryty jak i epickie teogonie mogy nosi jej miano.

2. Spr o teologi w okresie przedsokratejskim

Historia pojcia teologii wywodzi si z Platona i Arystotelesa. Nie dziaali oni jednak w prni, dlatego konieczne jest uwzgldnienie kontekstu filozoficznego i kulturowego, zwaszcza epoki przedsokratejskiej. Naley jednak pamita, i tu moliwa jest jedynie interpretacja. Jedn z najwaniejszych jest niewtpliwie interpretacja

66 G. Vlastos, op. cit., s. 102 przyp. 2.

67 Platon, Leg. 886c.

68 Por. np. Arystoteles, Phys. 203b13-15. Szerzej na ten temat: T. M Robinson, Presocratic Theology, s.

486, [w:] P. L. Curd, D. D. Grahams (eds.), The Oxford Handbook of Presocratic Philosophy, Oxford 2008.

21

wczesnej filozofii greckiej zaproponowana przez Jaegera w wymienionej przeze mnie wczeniej pracy zatytuowanej Teologia wczesnych filozofw greckich. Za punkt wyjcia swojej koncepcji teologii presokratykw badacz uznaje stwierdzenie, i teologia jest specyficznie greck postaw umysow i wie si z wielkim znaczeniem, jakie greccy myliciele przypisuj logos, poniewa sowo theologia oznacza podejcie do Boga lub bogw (theoi) za pomoc logos69. Co waniejsze i warte podkrelenia, sowo teologia i znaczenie, jakie ze sob niesie, nie jest wic wytworem myli chrzecijaskiej. Dlatego istotne wydaje si rozrnienie midzy dwoma sposobami mylenia o Bogu, jakie wprowadza Jaeger. Teologi chrzecijask uznaje za teologi opart na objawieniu (theologia supernaturalis), pojciu obcemu kulturze greckiej. Takiemu rozumieniu teologii przeciwstawia Jaeger teologi naturaln filozofii staroytnej (theologia naturalis), opart na rozumie i bdc istotnym elementem greckiej filozofii ju od presokratykw70. Za pierwszego autora, ktry explicite uy sowa i ktry w sposb oczywisty by () twrc tej idei71, uznaje Jaeger Platona. Wedug badacza pojcie to narodzio si z kryzysu greckiego ideau kulturowego w epoce sofistw jako Platoska prba przezwycienia relatywizmu i sceptycyzmu sofistw. Twierdzenie Protagorasa, i czowiek jest miar wszystkich rzeczy72, zostao zastpione przez Platoskie Bg jest miar wszystkich rzeczy73, a teologia staa si orodkiem wszelkiej myli filozoficznej74. Platon, a potem Arystoteles, ktry swoj okreli jako , chcieli powrci do Boga jako najwyszej zasady, porzucajc jednake rozwaania mitologiczne. Wprowadzone w Platoskim pastwie wzory teologii przedstawiay pewne filozoficzne normy dla poezji. Idea bogw, ktrym przypisywano wszelkie ludzkie saboci, stanowica podstaw mitologicznych opowieci,

69 W. Jaeger, Teologia wczesnych, wyd. cyt., s. 31. Podobnie w pracy Humanizm i teologia, wstp M.

Plezia, prze. S. Zalewski, Warszawa 1957, s. 17, Jaeger okrela teologi jako kad form rozumowego podchodzenia do problemu Boga. 70

W. Jaeger, Humanizm, wyd. cyt., s. 17-18; W. Jaeger, Teologia wczesnych, wyd. cyt., s. 25 - 27. 71

W. Jaeger, Teologia wczesnych, wyd. cyt., s. 32. 72

D-K Protagoras B1. 73

Por. Platon, Leg. 716c. 74

W. Jaeger, Humanizm, wyd. cyt., s. 43.

22

bya nie do pogodzenia z Platoskim i Sokratejskim racjonalnym pojciem bstwa75. Dlatego Platon stworzy termin w odpowiedzi na konflikt midzy tradycj mityczn a naturalnym (racjonalnym) podejciem do problemu Boga. Potwierdzeniem takiej interpretacji jest dla Jaegera wypowied Sokratesa: , 76 (Jaki bg naprawd jest, to zawsze przecie trzeba odda). Zdanie to uczony uznaje za definicj, ktr posuy si ustami swego nauczyciela Platon, aby wyjani nowe sowo 77. Ukute przez Platona pojcie byo, jak sdzi Jaeger, prb dotarcia drog rozumow () do rzeczywistoci, ktr religia symbolizowaa w formie mitu i ktr okrelaa sowem 78.

Wprowadzonej przez Platona koncepcji teologii nie uwaa jednak Jaeger za odizolowane zjawisko w historii filozofii greckiej, lecz za wynik rozwoju myli greckiej. Platoska teologia ma dwa rda poetyckie (mitologiczne) i filozoficzne. Pierwsze z nich to najwczeniejsi poeci greccy Homer i Hezjod, nazwani przez badacza ojcami greckiej teologii79. Na teologiczny aspekt homeryckich eposw, wedug Jaegera, wskazuje dwupoziomowo wiata u Homera. wiat ten jest antropocentryczny, gdy dla Homera to czowiek i jego los stanowi centrum zainteresowania. Jednake jest to jednoczenie wiat teocentryczny, nad ktrym bogowie nie tylko panuj, lecz take s w nim stale obecni i kieruj losem ludzi80. Natomiast Teogoni uznaje Jaeger nie tylko za pierwsz greck systematyzacj bogw, lecz take za dzieo, w ktrym trzy najistotniejsze pojcia wszelkiej racjonalnej nauki o powstaniu wiata (chaos bezdenna prnia, ziemia i niebo podstawa i pokrycie wiata, Eros kosmiczny twrca ycia A. Ch.) tkwi w sposb zupenie widoczny w mitycznych wyobraeniach Teogonii81.

75 Krytyczna postawa Platona wobec mitw, na ktrych opierao si wychowanie religijne Grekw,

widoczna jest rwnie w dialogu Eutyfron. Opowieci o walkach bogw, ich podstpach i innych niecnych uczynkach mogy by dla Greka pewnym wzorcem zachowa, ktre, skoro maj miejsce w wiecie bogw, powinny by dozwolone w wiecie ludzi. Przykadem takiej postawy w dialogu Platona jest kapan Eutyfron, ktry wytoczy swemu ojcu proces o zabjstwo niewolnika. Przekonujc Sokratesa o susznoci swej decyzji Eutyfron przywouje przykady okrutnego postpowania bogw wobec swych ojcw: Kronosa, ktry wykastrowa swego ojca Uranosa, oraz Zeusa, ktry z kolei wtrci do wizienia Kronosa. 76

Platon, Res publ. 379a. 77

W. Jaeger, Teologia wczesnych, wyd. cyt., s. 32. 78

W. Jaeger, Humanizm, wyd. cyt., s. 42-43. Na racjonalny element teologii wskazuje rwnie E. Caird w pracy The Evolution of Theology in the Greek Philosophy, vol. I, Glasgow 1904, s. 31. Wedug Cairda teologia wyrosa z prostej wiary, ktra zacza odczuwa potrzeb zrozumienia tego, w co wierzy: Theology is religion brought to self-consciousness. It is the reflective analysis of the consciousness of God in its distinctive form and in its connexion with all our other consciousness of reality. 79

Ju u Herodota (II 53) znajdujemy opini, i Homer i Hezjod dali Grekom bogw oraz byli twrcami pogldw o pochodzeniu i kulcie bogw. 80

W. Jaeger, Humanizm, wyd. cyt., s. 44; W. Jaeger, Paideia, prze. M. Plezia i H. Bednarek, Warszawa 2001, s. 110. 81

W. Jaeger, Paideia, wyd. cyt., s. 125.

23

Niemiecki badacz dostrzega rwnie w poemacie Hezjoda pocztek poszukiwa jednej zasady, ktra pojawi si u pniejszych filozofw. Szczeglnie widoczny wpyw, wedug Jaegera, miaa Hezjodowa koncepcja Erosa na koncepcje Parmenidesa i Empedoklesa. W Teogonii wspistniej wic elementy mitologiczne powizanie ze sob uznanych i powszechnie znanych bogw, oraz racjonalne refleksja nad powstaniem wiata i ycia ludzkiego oraz wprowadzone przez poet pojcia, ktre przeja potem tradycja filozoficzna. Cho Jaeger przyznaje, i poetyckie teogonie ze wzgldu na ich mitologiczne rdo s tylko teologi w ograniczonym sensie, jednake ze wzgldu na wyej wymienione cechy uznaje mitologiczn teologi Homera i Hezjoda za istotny etap w drodze ku teologii racjonalnej filozofw 82.

Drugie rdo staroytnej teologii to wczeni filozofowie greccy. Sigajc do tradycji zapocztkowanej przez Arystotelesa, ktry nazywa pierwszych filozofw 83, doszukiwano si w nich pierwszych uczonych przyrodnikw. Takie spojrzenie na presokratykw moemy znale m.in. w pracy Burneta Early Greek Philosophy. Burnet stwierdza, i w pogldach wczesnych filozofw greckich nie ma ladu spekulacji teologicznej. Za szczeglnie mylce uznaje on uycie w zachowanych fragmentach pism Joczykw sowa , ktrym pierwsi filozofowie okrelali . Wedug opinii

Burneta przeciw teologicznej interpretacji filozofii joskiej wiadczy fakt, i bg w tym ujciu nie jest obiektem kultu i dlatego nie ma sensu religijnego. Tymczasem istot filozofii joskiej stanowi wiedza o charakterze wieckim, odcinajca si od politeistycznego wiata greckich bogw i ich kultu. Zgodnie z koncepcj angielskiego badacza powstanie pierwszych nurtw filozoficznych w Azji Mniejszej byo radykalnym przewrotem w greckim myleniu, gdy pierwsi filozofowie odrzucili mityczne spojrzenie na wiat na rzecz mylenia naukowego. Postrzegajc mit i logos jako wykluczajce si sfery mylenia Burnet uznaje za bd wyprowadzanie nauki z mitologii84. Zwolennikiem tezy Burneta by niemiecki filolog Nestle, a tytu jego pracy Vom Mythos zum Logos sta si niejako hasem tego nurtu interpretacyjnego myli presokratejskiej, zgodnie z

82 W. Jaeger, Humanizm, wyd. cyt., s. 44. Por. opini W. Jaegera, Paideia, wyd. cyt., s. 110, i epos

zawiera w zalku pniejsz filozofi greck oraz uwagi na temat Homera i filozofii greckiej. Rwnie B. Snell, Odkrycie ducha, prze. A. Onysymow, Warszawa 2009, s. 167, dostrzega proces racjonalizacji, ktry definiuje jako prawo historii greckiego ducha i ktry przebiega nastpujco: Epos prowadzi do historii, poezja teogoniczna i kosmologiczna zrodzia josk filozofi przyrody []; z poezji wyonio si pytanie o ducha i sens. [] Dialogi Platona kontynuuj w formie teoretycznej dyskusje bohaterw tragedii. 83

Arystoteles, Metaph. 1005a. 84

J. Burnet, Early Greek Philosophy, London 1913, s. 13-14. Niereligijne (non-religious) uycie sowa uwaa Burnet za charakterystyczne dla caego okresu wczesnej myli greckiej. Pierwszych ladw takiego spojrzenia na bogw doszukuje si w Teogonii Hezjoda, w ktrej upersonifikowane zostay zjawiska natury i uczucia ludzkie.

24

ktrym relacja mit-logos na tym etapie rozwoju kultury greckiej jawia si jako opozycja85.

W pierwszej poowie XX wieku pojawia si ksika Hacka God in Greek Philosophy, rzucajca nowe wiato na filozofi presokratejsk86. Hack krytykuje obowizujcy wwczas obraz filozofii staroytnej. Ot dotd wedug niego obowizywa pogld, i histori filozofii greckiej tworzyy dwie grupy filozofw, midzy ktrymi waciwie nie istniaa adna wi. Pierwsz grup stanowili presokratycy, ktrzy badali natur i byli twrcami przyrodoznawstwa, a kulminacj tej filozofii by materializm Demokryta. Drugi nurt filozofii zapocztkowany przez Platona i Arystotelesa

podporzdkowa filozofi przyrody metafizyce i stworzy nauk o Bogu87. Hack zdecydowanie przeciwstawi si takiej interpretacji filozofii greckiej, przypisujc ju presokratykom badania nad problemem bstwa. W ten sposb filozofia grecka stanowiaby nierozerwaln jedno, ktr zapewnia filozofii obecno elementu teologicznego88. rdem bdnego, wedug Hacka, obrazu filozofii stworzonego przez badaczy greckiej nauki, filozofii i religii, bya podjta przez nich prba oddzielenia sztucznymi definicjami tego, co tak naprawd jest wspzalene89.

Jaeger odrzuci jednostronny sposb interpretacji wczesnej filozofii przedstawiony przez Burneta, zbliajc si w swojej interpretacji do pogldw Hacka. Wedug Jaegera pierwsi filozofowie byli w tym sensie fizykami, i badali pochodzenie i rozwj rzeczy, ktre znajduj si wok90. Taka idea nie wyklucza jednak spekulacji teologicznych w myli filozofw przyrody, co postulowa Burnet. Jednoczenie Jaeger wskazuje na trudno metodologiczn zwizan z brakiem rozrnienia w myli pierwszych filozofw teologii od innych dziedzin, jak to ma miejsce

85 W. Nestle, Vom Mythos zum Logos. Die Selbstentfaltung des griechischen Denkens, Stuttgart 1940, s. 1,

tak we wstpie swej pracy charakteryzuje t opozycj: Mythisches Vorstellen und logisches Denken sind Gegenstze. Jenes ist unwillkrlich und aus dem Unbewuten schaffend und gestaltend bildhaft, dieses absichtlich und bewut zergliedernd und verbindend begrifflich. 86

Za prekursora tego nurtu naley uzna M. F. Cornforda, ktry w pracy From Religion to Philosophy. A Study in the Origins of Western Speculation, New York-London 1912, wysuwa tez, i grecka filozofia wywodzi si z greckiej religii. Badania w tym temacie Cornford podj ponownie w pracy Principium sapientiae The origins of Greek Philosophical Thought, Cambridge 1952, w ktrej przedstawia cise analogie midzy kosmogoni w Teogonii Hezjoda a koncepcj postania wiata z bezkresu autorstwa filozofa Anaksymandra. 87

R. H. Hack, God in Greek Philosophy to the Time of Socrates, Princeton 1931, s. VII. 88Por. opini Hacka: I believe that the continuity of Greek thought about the supreme God never been really broken (R. H. Hack, op. cit., s. VIII). 89

R. H. Hack, op. cit., s. 3. 90

W. Jaeger, Teologia wczesnych, wyd. cyt., s. 52-53.

25

w pniejszej filozofii greckiej91. Dlatego filozofi presokratykw Jaeger proponuje interpretowa jako niepodzielny organizm i rozwaa skadniki teologiczne razem ze skadnikami nalecymi do fizyki lub ontologii. Dopiero ten peny obraz wczesnej filozofii pozwala wedug badacza zrozumie wypowiedzi presokratykw na temat Boga. W Teologii wczesnych filozofw greckich Jaeger dokadnie przedstawia elementy teologiczne wczesnej myli greckiej od Homera i Hezjoda do teorii sofistw, cho tych ostatnich za teologw sensu stricto nie uwaa. Na teologiczny charakter wczesnej filozofii greckiej wskazuje zarwno tre ich nauk, jak i ich forma. Sowo pojawia si w sowniku filozoficznym od Anaksymandra i ju u filozofw joskich Jaeger dostrzega funkcjonujce razem teologi, teogoni oraz teodyce92. Natomiast omawiajc form przekazu koncepcji najwyszej zasady u presokratykw wskazuje przede wszystkim na modyfikacj stylu filozofw (zwaszcza Anaksagorasa i Diogenesa z Apollonii). Wwczas jzyk w takich ustpach zblia si pod wzgldem sownictwa, struktury zda i rytmu do jzyka hymnu93. Dokonana przez Jaegera analiza wczesnej myli greckiej doprowadzia go do wniosku, i ju u Milezyjczykw problem bstwa zajmuje wane miejsce w spekulacjach omawianych filozofw i ze wzgldu na teologi wczeni filozofowie wydaj si nalee w rwnej mierze do historii greckiej religii, co do historii filozofii"94. Z powyszych ustale Jaegera mona wysun dwa wnioski: zarwno pierwsi filozofowie greccy jak i poeci epiccy zasuguj na miano teologw; wczesnej poezji i filozofii greckiej nie mona zrozumie, jeli nie rozpatruje si ich razem.

Rwnie Gilson znajduje si w gronie przeciwnikw przypisywania Milezyjczykom spekulacji teologicznych. Pogld Gilsona na pierwszych filozofw jest wynikiem przyjcia przez niego definicji wczesnej teologii greckiej jako mitologicznego tumaczenia wiata za porednictwem antropomorficznych bogw, a nie filozoficzn interpretacj przez jedn lub kilka rzeczy naturalnych. Taka teologia jest religi i stoi w opozycji do filozofii pojmowanej przez Gilsona jako nauka. Filozofia i religia mog si istotnie zgadza, jednak reprezentuj dwa odmienne typy problemw95. Mitologia nie jest wic, jak chcia tego Jaeger, pierwszym krokiem na drodze ku prawdziwej filozofii, lecz

91 W pniejszej, bardziej usystematyzowanej filozofii greckiej teologia zajmuje osobne miejsce. U

Arystotelesa jest najwaniejsz z nauk (por. podzia nauk u Arystotelesa, s. 13-14). 92

W. Jaeger, Teologia wczesnych, wyd. cyt., s. 79. 93

W. Jaeger, Teologia wczesnych, wyd. cyt., s. 67. 94

W. Jaeger, Teologia wczesnych, wyd. cyt., s. 37. Rwnie staroytni postrzegali presokratykw jako pierwszych teologw filozoficznych. Por. Cyceron, De nat. deor., ks. II, w. Augustyn, De civit. Dei, ks. VII. 95

E. Gilson, Bg i filozofia, prze. M. Kochanowska, Warszawa 1982, s. 24.

26

pierwszym krokiem ku prawdziwej religii96. Religijny wiat Grekw to wiat, w ktrym wszystko przychodzi do ludzi z zewntrz, bogowie za to niemiertelne istoty, ktre decyduj o tym, co spotyka czowieka. Filozofia grecka, wedug Gilsona, bya racjonalnym sposobem zrozumienia wiata rzeczy, w ktrym woda Talesa jest zasad, ale nigdy nie stanie si Bogiem. Zjednoczenie pierwszej filozoficznej zasady z pojciem Boga dokonao si dopiero za spraw Arystotelesowskiej teologii naturalnej97.

Stanowisku Jaegera niewtpliwie bliska jest koncepcja wczesnej filozofii greckiej reprezentowana przez Gajd-Krynick. Badaczka postrzega pocztek ksztatowania si teologii filozoficznej w pierwszych ustaleniach mylicieli joskich, szukajcych postaci . Pojcie (zasada, prasubstancja, pocztek i tworzywo wiata) polska badaczka utosamia z . Wedug Gajdy-Krynickiej taka koncepcja zasady, ktr Jaeger nazywa teologi najdawniejszych mylicieli greckich, jest to pierwsza filozoficzna koncepcja Boga, znoszca politeizm i antropomorfizm teologii poetw, koncepcja wyznaczajca filozofii greckiej dalsz drog poszukiwa postaci Bytu pierwszego wobec wiata fenomenalnego98. Dlatego w swojej pracy Gajda-Krynicka przedstawia pierwsze nurty filozoficzne zarwno jako filozofi zasad () jak i jako pierwsz posta greckiej teologii filozoficznej99, do ktrej filozofia grecka wiadomie zmierzaa w poszukiwaniu argumentu ostatecznego uzasadnienia100. Rwnie do tych samych wnioskw jak Jaeger dochodzi Gajda-Krynicka, gdy wyjania podwjne znaczenie terminu w pismach Arystotelesa wedug niej dla Stagiryty koncepcje teologw nie rni si w swej treci merytorycznej od teorii pierwszych fizykw. Rnica polega na sposobie przekazania swych koncepcji: poeci posuguj si narzdziem, ktre pniej filozofowie stoiccy okrelili mianem alegorii, czyli skrywaniem treci racjonalnych pod postaci mitu, natomiast filozofowie mwi jzykiem prostym101. Wedug polskiej badaczki, Arystoteles przypisuje racjonaln wizj rzeczywistoci uporzdkowanej i postrzeganie przyczyny tego uporzdkowania nie tylko

96 E. Gilson, op. cit., s. 28. Std opinia Gilsona o teologii Hezjoda: Systematycznie zorganizowana

mitologia jest bardziej racjonaln teologi anieli mitologia nie zorganizowana. Nie staje si jednak przez to filozofi. 97

E. Gilson, op. cit., s. 35. 98

J. Gajda-Krynicka, Teologie staroytne, w: J. Dec (red.), Na skrzydach wiary i rozumu ku prawdzie, Wrocaw 1999, s. 109-110. 99

J. Gajda-Krynicka, Filozofia przedplatoska, Warszawa 2007, s. 11. 100

J. Gajda-Krynicka, Teologie.., wyd. cyt., s. 109. W filozofii przedplatoskiej dostrzega Gajda-Krynicka pocztek ksztatowania si teologii filozoficznej, ktrej kolejne postacie (poprzez pitagorejczykw, Platona, Arystotelesa, a do najdoskonalszej jej formy w filozofii stoickiej) wyznaczaj kolejne etapy rozwoju filozofii greckiej. 101

J. Gajda-Krynicka, Filozofia, wyd. cyt., s. 28, przyp. 37.

27

filozofom, lecz take poetom. Dlatego ich sposb spojrzenia na rzeczywisto mona okreli jako racjonalne mylenie przedfilozoficzne102. Kosmogonie poetyckie i koncepcje filozofw przyrody, mit i logos, nie stoj w myli przedplatoskiej w opozycji, lecz wsplnie s pocztkiem mylenia racjonalnego, poszukujcego adu wszechwiata i rzdzcej nim zasady. Zasad t poeci identyfikowali z mitycznymi bogami, pierwsi filozofowie natomiast poprzez analiz funkcji bogw w wiecie, jak nadali im poeci, przypisali swoim zasadom bosko. Wczesnych filozofw greckich za pierwszych teologw uznaje take Gigon, a rozwaania na temat Boga za istotny element myli filozoficznej od samego jej pocztku103. Celem filozofw joskich byo skonstruowanie takiego obrazu kosmosu, z ktrego zostan wykluczone wszelkie indywidualne przejawy boskoci, oraz stworzenie dla niej nowej, filozoficznej przestrzeni. Dokonao si to dziki krytycznemu rozumowi filozofw, ktrzy zjawiska natury takie jak piorun czy zamienie Soca, uznawane za znaki boskiej ingerencji, sprowadzili do przyczyn naturalnych. Za kolejn form teologii u presokratykw Gigon uznaje bezporedni atak na mitologiczne, antropomorficzne wyobraenie bstwa u Ksenofanesa i Heraklita, ktry doprowadzi do otwartego konfliktu filozofii z kultowymi wyobraeniami bstwa. Natomiast koncepcja bogw jako szczeglnie trwaych i czekoksztatnych atomw, aczkolwiek pikniejszych ni ludzie, stworzona przez Demokryta, bya prb kompromisu midzy tymi dwoma przedstawieniami boskoci. Ten okres w filozofii greckiej koczy filozoficzna teleologia, w ktrej centrum zainteresowania pozostaje kwestia wpywu bstwa na ludzkie ycie i ktrej lady znajdujemy w pogldach Diogenesa z Apollonii104. Jednake problem Boga uznaje Gigon za bardzo trudny do zbadania w historii filozofii. Jest to spowodowane faktem, i filozof grecki, gdy mwi o Bogu, zawsze, wiadomie czy niewiadomie, znajdowa si pod wpywem obrazu bogw, ktry uksztatowaa religia i poezja. W rozumieniu Gigona filozofia wystpuje przeciwko bogatej tradycji poetyckiej, a gwn cech greckiej filozofii a do Platona jest walka filozofw z poetami. Lecz, co warto podkreli, wczeni filozofowie toczyli walk nie tylko z Homerem i Hezjodem, lecz

102 J. Gajda-Krynicka, Filozofia, wyd. cyt., s. 28. Podobn opini w polskiej literaturze wyraa W.

Dubacz (U rde koncepcji Absolutu. Od Homera do Platona, Lublin 2003, s. 37): poezja jest wic pierwsz prb racjonalizacji religii i zarazem jej teologi. [] Przygotowuje tym samym materia dla refleksji filozoficznej. 103

Wo das philosophische Denken der Griechen sich auf das Wesen und den Ursprung des Ganzes richtet, das den Menschen umgibt, da stt es unvermeidlich auf das Problem der Gottheit (O. Gigon, Studien zur antiken Philosophie, Berlin-New York 1972, s. 41). 104

Szersza charakterystyka teologii presokratykw dokonana przez Gigona znajduje si w: O. Gigon, Gwne problemy, wyd. cyt., s. 153-157.

28

przede wszystkim z Muzajosem i Orfeuszem. Zgodnie z przekonaniem Gigona miaby o tym wiadczy szcztkowy stan zachowania tekstw tych poetw bdcy wynikiem dziaa podejmowanych przez greckich filozofw w celu usunicia z literatury powszechnej wszelkich fantastycznych przedstawie bogw, jakich peno byo w poezji105. Natomiast Teogoni Hezjoda uznaje Gigon za pocztek racjonalnej drogi do Boga. wiadczy ma o tym postawa poety, ktry prosi Muzy o natchnienie, gdy chce gosi prawd. Proba ta nie jest, jak sdzi Gigon, jedynie poetyck formu. Dlatego historie o bogach przedstawione przez boeckiego poet nie mog by jedynie barwnymi mitami. Rwnie przedstawienie wiata jako uporzdkowanej caoci jest dowodem na racjonalny charakter eposu. I cho u Hezjoda cao rozumiana jest personalnie, a jej rozwj dokonuje si przez prokreacj i narodziny kolejnych bogw, to ten teogoniczny postp genealogii bogw oznacza zdecydowane zwycistwo porzdku nad pierwotnym chaosem106.

Zagadnieniu teologii naturalnej greckich filozofw powicona jest take praca Gersona God and Greek Philosophy. Podobnie jak Jaeger i Gigon take ten uczony rozpoczyna histori teologii filozoficznej wanie od presokratykw. Jednoczenie w odrnieniu od wspomnianych badaczy wskazuje na naukowe, nie za mitologiczne rdo tej teologii. Pisze on nastpujco: [] it is sufficiently clear to the earliest philosophers, the Milesians, that satisfactory explanation cannot in principle exclude non-evident entities. By non-evident I mean in general both that which is de facto and that in principle unavailable to the senses. I believe it is reasonable to hypothesize that natural theology arose because science, at least as many of the Pre-Socratics conceived of it, needed god or gods107. Gerson dostrzega take dwie istotne cechy greckiej teologii naturalnej. Po pierwsze, teologia filozoficzna bya wedug niego szczeglnym zastosowaniem teorii przyczynowoci i obie te dyscypliny razem byy sednem filozofii108. Z rozwaa Gersona mona wysun wniosek, i kada teologia filozoficzna bya teori przyczynowoci, ale nie kada teoria przyczynowoci bya teologi filozoficzn. Sam Gerson wskazuje, i w historii filozofii, cho sporadycznie, pojawiay si takie systemy, w ktrych Bg nie by przyczyn. W filozofii przedplatoskiej tak postaw znajdujemy niewtpliwie w pogldach Demokryta, ktry za przyczyny uznawa

105 O. Gigon, Studien..., wyd. cyt., s. 42-43.

106 O. Gigon, Studien..., wyd. cyt., s. 44-45.

107 L.P. Gerson, God and Greek Philosophy. Studies in the Early History of Natural Theology, London and

New York 1990, s. 3. 108

L.P. Gerson, op. cit., s. 13.

29

atomy i prni, a bogw jedynie za wyobraenia ludzkie. Po drugie, istotn rol w myli pierwszych filozofw peni (pierwsza zasada), czsto utosamiana przez nich z Bogiem. Wedug Gersona filozoficzny monoteizm nie by wic wynikiem upodobania filozofw do prostoty naukowej czy buntowniczym protestem przeciw teologii mitologicznej, lecz mia swe rdo wanie w koncepcji .

Z najnowszych bada nad teologi naturaln na omwienie zasuguje praca Drozdka Greccy filozofowie jako teolodzy109. Tematem tej monografii jest historia myli teologicznej filozofw greckich od presokratykw do wczesnego okresu hellenistycznego. W swych badaniach nad teologi naturaln filozofw Drozdek koncentruje si, jak sam pisze we wstpie, na pogldach dotyczcych boskich atrybutw i na wpywie mylenia teologicznego na etyk, eschatologi i kwestie ycia spoecznego.

Badacz zwraca rwnie uwag na silnie monoteistyczny akcent w pogldach teologicznych wikszoci filozofw greckich poczwszy od presokratykw. Pojcie teologii oraz zwizek filozofii i religii na przestrzeni wiekw byy przedmiotem bada Schmidta. Opisujc relacj filozofia religia teologia stwierdza on, i filozofia postrzega sam siebie wedug swego stosunku do religii, ta za od filozofii wzia sw posta ujt w ramy refleksji teologi110. Niemiecki uczony podkrela rwnie, i sowo wywodzi si wanie z filozofii. Pojcie to powstae w wyniku Platoskiej krytyki potocznych wyobrae o bogach przeszo przez wieki drog ku dzisiejszemu znaczeniu teologii jako naukowego ujcia wierze chrzecijaskich. Jednake Schmidt przyjmuje take szersz definicj teologii jako posta (zalkow lub w formie rozwinitej) refleksyjn, rozumow jakiejkolwiek religii111. W tym rozumieniu teologii take mitologia zawiera pewne jej elementy, dlatego wedug Schmidta mwi si o teologii Homera i Hezjoda.

Z przytoczonych opinii Jaegera, z ktrymi koresponduj koncepcje innych uczonych (Gersona, Cairda, Gigona, Gajdy-Krynickiej, Drozdka), wynika, e teologia grecka okresu przedsokratejskiego charakteryzowaa si jednoci filozoficzno-mitologiczn, ktrej nie naley sztucznie rozdziela. Na wczesnym etapie kultury greckiej istniaa jedna teologia, z ktrej wyoniy si jej typy. Dlatego istotne jest, aby nie narzuca pniejszych podziaw z innych tradycji, np. podziau nauka (filozofia) mitologia (religia), gdy nie oddaj one specyfiki ducha greckiej teologii.

109 A. Drozdek, Greccy filozofowie jako teolodzy, Warszawa 2011.

110 J. Schmidt, Teologia filozoficzna, prze. P. Domaski, Kty 2006, s. 7.

111 J. Schmidt, op. cit., s. 8.

30

3. Staroytna koncepcja trzech teologii

Wrd staroytnych podziaw teologii najbardziej znany jest trjpodzia, jaki przedstawi Marek Terencjusz Warron w pimie Antiquitates rerum humanarum et divinarum. Dzieo to byo rodzajem encyklopedii, ktra obejmowaa ogromn ilo informacji na temat ycia prywatnego, publicznego i religijnego staroytnych Rzymian II wieku n.e. W drugiej czci pisma zatytuowanej Antiquitates rerum divinarum Warron rozwin z wielk erudycj teori bogw. Dzieo rzymskiego pisarza nie zachowao si do naszych czasw, jednake jego tre jest moliwa czciowo do zrekonstruowania na podstawie Pastwa Boego w. Augustyna. W ksidze VI w. Augustyn cytuje i analizuje Antiquitates rerum humanarum et divinarum w duchu polemiki teologii chrzecijaskiej, rozumianej przez niego jako teologia supernaturalis, z teologi pogask. W rozdziale III ksigi VI w. Augustyn omawia tre i ukad dziea Warrona. Chrzecijaski filozof podaje, i Warron napisa czterdzieci jeden ksig o staroytnoci, ktre zostay podzielone na dwie tematyczne grupy: dwadziecia pi ksig Warron powici rzeczom ludzkim, szesnacie rzeczom boskim. Sam Warron, jak informuje w. Augustyn, tumaczy, i dlatego najpierw pisa o rzeczach ludzkich, a dopiero pniej o boskich, poniewa najpierw istniay pastwa, a dopiero potem rzeczy boskie ustanowione przez te pastwa112, uznajc w ten sposb istnienie bogw i ich kult za rezultat ludzkiego denia do tworzenia spoecznoci opartej na wsplnej religii.

Wedug w. Augustyna rzymski pisarz i encyklopedysta wyrnia trzy rodzaje teologii: mityczn, ktrej dziedzin jest wiat bogw w postaci przedstawionej przez poetw, polityczn, ktra obejmowaa religi pastwow oraz jej instytucje i kulty, oraz naturaln, ktra, jako teoria natury bstwa, stanowia przedmiot bada filozofw. Koncepcja trjpodziau teologii, jakiego mia dokona Warron, zostaa scharakteryzowana przez w. Augustyna nastpujco:

Deinde illud quale est, quod tria genera theologiae dicit esse, id est rationis quae de diis explicatur, eorumque unum mythicon appellari, alterum physicon, tertium civile? Latine

si usus admitteret, genus, quod primum posuit, fabulare appellaremus; sed fabulosum

112 Na potwierdzenie tej tezy w. Augustyn cytuje wypowied Warrona: Sicut prior est pictor quam tabula

picta, prior faber quam aedificium, ita priores sunt civitates quam ea quae a civitatibus instituta sunt. (Jak pierwiej istnieje malarz od obrazu malowanego, pierwiej budowniczy ni budowla, tak samo wczeniej s pastwa od rzeczy przez pastwa ustanowionych). w. Augustyn, De civit. VI 6. Tumaczenie na jzyk polski Pastwa Boego wedug: w. Augustyn, Pastwo Boe, prze. W. Kubicki, wstp J. Salij, Kty 1998.

31

dicamus; a fabulis enim mythicon dictum est, quoniam Graece fabula dicitur. Secundum autem ut naturale dicatur, iam et consuetudo locutionis admittit. Tertium etiam ipse Latine enuntiavit, quod civile appellatur.

,,Zastanwmy si dalej, jak wyglda to, co Warro mwi: e s trzy rodzaje teologii, to jest nauki traktujcej o bogach: pierwszy rodzaj nazywa si mityczny, drugi fizyczny i trzeci pastwowy. Po acinie pierwszy ten rodzaj nazwalibymy, gdyby ten wyraz by w powszechnym uyciu, bajkowy, ale nazwijmy go bajecznym, bo nazwa mythicon od bajek pochodzi, poniewa po grecku znaczy bajka. Dla drugiego rodzaju nazwa naturalny jest ju w powszechnym uyciu. Trzeci rodzaj sam autor acisk obdarzy nazw pastwowy (urzdowy )113.

w. Augustyn wskazuje rwnie trzy obszary, jakich dotyczy dany rodzaj teologii:

Deinde ait: ,,Mythicon appellant, quo maxime utuntur poetae; physicon, quo philosophi, civile, quo populi.

,,A potem tak mwi: Mitycznym rodzajem nazywaj ten, ktrego najwicej uywaj poeci; naturalnym filozofowie; pastwowym ludy114.

Zgodnie z relacj w. Augustyna, do pierwszego rodzaju teologii Warron odnosi si krytycznie. Wskazywa, i w mitologicznych opowieciach jest wiele rzeczy zmylonych. Poeci przedstawiaj bogw, ktrzy cudzoo, kradn, czy peni sub u ludzi, a wic posiadaj najpodlejsze ludzkie cechy. W ten sposb poeci stworzyli obraz bogw niezgodny z wielkoci i natur niemiertelnych bogw. Drugi rodzaj teologii rzymski autor scharakteryzowa jako dziedzin filozofii. W pismach powiconych temu zagadnieniu filozofowie podejmuj nastpujce kwestie: jacy bogowie istniej, gdzie przebywaj, czym si odznaczaj, czy s od pewnego czasu czy od wiekw, skd pochodz. Warron wymieni jako teologw nastpujcych filozofw: Heraklita, Pitagorasa, Epikura. Rzymski uczony postawi teologii filozofw dwa zarzuty. Po pierwsze, filozofia nie wypracowaa jednej wsplnej koncepcji teologicznej, ale poszczeglne szkoy filozoficzne gosiy, czsto sprzeczne ze sob, pogldy na istot bstwa. Ponadto, wedug Warrona, ten rodzaj teologii przeznaczony jest jedynie dla

113 w. Augustyn, De civit. VI 6.

114 w. Augustyn, De civit. VI 6.

32

filozofw i dlatego, jako niezrozumiay dla ludu, w jej czystej postaci powinien by usunity z ycia publicznego. Natomiast teologi pastwow uznawa za najistotniejsz dla ycia publicznego, gdy wskazywaa, ktre bstwa naley czci przez obrzdy sakralne i ofiary, oraz staa na stray tradycyjnego kultu bogw uchodzcych za opiekunw pastwa. Teologia pastwowa powstaa w wyniki poczenia niektrych elementw teologii poetw i teologii filozofw. Wedug Warrona teologia pastwowa bya elementem porednim midzy pozostaymi rodzajami teologii115. Zarazem Warron zaznacza, e w teologii pastwowej przewaajcym elementem powinna by teologia filozoficzna.

Trjpodzia teologii, zgodnie ze wiadectwem w. Augustyna, Warron zaczerpn z pism uczonego arcykapana Scewoli. Ot rozrnia on trzy rodzaje bogw: pierwszy rodzaj wprowadzili poeci, drugi filozofowie, trzeci zwierzchnicy pastwa116. Scewola, podobnie jak Warron, szczeglnie ostrej krytyce podda bogw mitologicznych jako czsto gorszych moralnie od ludzi. Natomiast w filozoficznych koncepcjach bstwa dostrzega wad, i jako trudne do zrozumienia s nieprzydatne dla ogu, bowiem zawieraj wiele rzeczy niepotrzebnych a czasem nawet szkodz ludziom.

w. Augustyn krytykuje Warroski trjpodzia, szczeglnie wprowadzenie przez rzymskiego autora rozrnienia midzy teologi mityczn a pastwow. Dla w. Augustyna te dwie teologie s za sob zgodne i cakowicie zharmonizowane, gdy teologia mitologiczna pochodzi od pastwowej i jest jej odbiciem w utworach poetw, niby w zwierciadle117, a bogowie pastwowi nie s ani prawdziwsi ani lepsi od bogw przedstawianych przez poetw. Dowodzi tego rwnie fakt, i ci sami bogowie, ktrzy s wymiewani w teatrze, s obiektem czci w wityniach. w. Augustyn odnosi si krytycznie do wypowiedzi rzymskiego pisarza, i ,,pierwsza teologia jest przewanie zastosowana do teatru, druga do wiata, trzecia do miasta118. w. Augustyn w polemice z Warronem stwierdza, i tak jak wiat jest dzieem Boym a miasta i teatry s dzieami ludzi, tak teologie mitu i pastwa s jedynie wytworem ludzkim. Wedug Jaegera119 w. Augustyn nie mg sobie wyobrazi, by jakakolwiek prawdziwa religia bya ograniczona

115 Wskazuje na to nastpujca opinia Warrona przytoczona przez w. Augustyna: Ait enim ea, quae

scribunt poetae, minus esse quam ut populi sequi debeant; quae autem philosophi, plus quam ut ea, vulgum scrutari expediat (,,Bo mwi, e tego, co poeci pisz, jest mniej, ni tego, w co ludy wierzy powinny, a to, o czym pisz filozofowie, stanowi wicej, ni to, co tum wyrozumie zdoa). w. Augustyn, De civit. VI 6. 116

w. Augustyn, De civit. IV 27. 117

w. Augustyn, De civit. VI 6. 118

w. Augustyn, De civit. VI 6. 119

W. Jaeger, Teologia wczesnych..., wyd. cyt. 28-30.

33

do pojedynczego narodu120. Jedynie teologia filozoficzna, ktra opieraa si na uniwersalizmie i na racjonalnym wgldzie w natur rzeczywistoci, bdca teori natury bstwa, moga mie znaczenie i warto dodatkow dla teologii chrzecijaskiej. Teologia mitologiczna i polityczna byy dla w. Augustyna jedynie wynikiem konwencji. Dlatego w miejsce Warroskiego trjpodziau wprowadza dychotomi: podzia na dei naturales i dei ab hominibus instituti. Podzia ten uznaje Jaeger za wiadome nawizanie w. Augustyna do tradycji greckiej, mianowicie do opozycji przypisywanej uczniowi Sokratesa Antystenesowi121. Przy pomocy koncepcji Antystenesa zwraca si w. Augustyn przeciwko Warronowi, zarzucajc mu, e wprowadzone rozrnienie midzy teologi mitologiczn a polityczn jest sztuczne i ma jedynie na celu ocalenie bogw pastwowych przed powszechnym odrzuceniem.

Drugim autorem, u ktrego znajdujemy bezporednie odniesienie do teologii, by Euzebiusz z Cezarei. Ten chrzecijaski pisarz z przeomu III i IV wieku n.e., w pimie Praeparatio evangaelica podj midzy innymi prb przedstawienia wielu mitw charakterystycznych dla religii egipskiej i greckiej. W ksidze III, ktrej celem jest ukazanie trzeciego typu bdw, jakie popeniaj religie politeistyczne, Euzebiusz krtko opisuje wprowadzony przez Grekw podzia teologii, nie wymieniajc jednak konkretnego autora czy szkoy filozoficznej jako twrcw tej koncepcji. Oto jak Euzebiusz charakteryzuje teologi greck:

,

,

,

[...]

120w. Augustyn, De civit.VI 4: Vera autem religio non a terrena aliqua civitate instituta est, sed plane caelestem ipsa instituit civitatem. Eam vero inspirat et docet verus Deus, dator vitae aeternae, veris cultoribus suis (To religia prawdziwa nie przez jakie pastwa ziemskie si ustanawia, lecz ona wanie sama ustanowia pastwo prawdziwie niebieskie. A temu pastwu daje si oywcz i nauk Bg prawdziwy, dawca ycia wiecznego, swoim czcicielom prawdziwym). 121

Wedug Filodemosa Antystenes gosi, i istnieje wielu bogw na mocy umowy , lecz jeden z natury . Por. W. Jaeger, Teologia wczesnych, wyd. cyt, s. 30. przyp. 9. O rozrnieniu wprowadzonym przez Antystenesa znajdujemy rwnie identyczn informacj u Cycerona, De nat. deor. I 13: [] populares multos deos, naturalem unum esse ([...] wielu jest bogw ludowych, ale z natury jeden).

34

Dlatego ca ich [dom. Grekw] zasadnicz posta teologii podzielili oni na trzy rodzaje, na mitologiczn rozsawion przez poetw, na naturaln, ktrej twrcami byli filozofowie i na t, ktr gwarantuj prawa i ktra jest pielgnowana w kadym miecie i kraju []122

Euzebiusz obok wymienionych powyej okrele wprowadza jeszcze inne. I tak pierwszy rodzaj teologii nazywa (historyczny), rodzaj filozoficzny (teoretyczny, spekulatywny), ostatni rodzaj okrela jako (pastwowy)123. Omawiajc relacje pomidzy poszczeglnymi typami teologii stwierdza, i teologia mitologiczna i teologia filozoficzna s ze sob zwizane, gdy filozofowie za pomoc jzyka racjonalnego interpretuj mity. Zdecydowanie jednak oddziela je od teologii pastwowej, na ktr, jak sdzi Euzebiusz w przeciwiestwie do Warrona, ani teologia filozoficzna ani mitologiczna nie ma wikszego wpywu.

Dziki wiadectwom w. Augustyna i Euzebiusza z Cezarei otrzymujemy obraz staroytnej koncepcji trzech teologii. Jednake obraz ten naley uzupeni o wiadectwa tych staroytnych autorw, ktrzy zajmowali si problemem powstania ludzkich wyobrae o bogach. S wrd nich zarwno autorzy chrzecijascy (Tertulian), jak i pogascy (Plutarch, Dion z Prusy). I cho aden z tych autorw nie odnosi si bezporednio do problemu teologii jako takiej, to przedstawione przez nich koncepcje cile wi si z tym, co przekaza w. Augustyn i Euzebiusz.

Zacznijmy od kolejnego pisarza chrzecijaskiego, ktry powoywa si na pismo Warrona Antiquitates rerum divinarum Tertuliana. W pimie Do pogan Tertulian poszukiwa odpowiedzi na pytanie: Kim s i jak powstali bogowie pogascy? Dla przeledzenia tego problemu apologeta chrzecijaski wybra pismo Warrona, uznajc je za prawdziw summ teologii pogaskiej, a jego autora za erudyt i specjalist godnego zaufania. Powoujc si na Warrona Tertulian przedstawia nastpujcy podzia bogw wiata antycznego:

Hunc si interrogem, qui insinuatores deorum, aut philosophos designat aut populos aut poetas. Triplici enim genere deorum censum distinxit: unum esse physicum, quod philosophi retractant, aliud mythicum, quod inter poetas volutatur, tertium gentile, quod populi sibi quique adoptauerunt.

122 Euzebiusz z Cezarei, Praep. evang. III 17, 2. Przekad na jzyk polski wasny.

123 Euzebiusz z Cezarei, Praep. evang. III 17, 2.

35

Jeli zapytam si go, kto wprowadzi bogw, to wskae on na filozofw, poetw i ludy. Bogw bowiem

podzieli na trzy rodzaje: pierwszy naturalny, o ktrym rozprawiaj filozofowie; drugi mityczny, ktry jest natchnieniem poetw; trzeci ludowy, ktry obra sobie kady poszczeglny lud124.

Ocena tych bstw przez autora chrzecijaskiego jest surowa: pierwsi bogowie to wynik spekulacji filozoficznych, dalekich od prawdy, bogowie mitologiczni s wystpni, natomiast trzeci rodzaj bogw jest naiwnym wyobraeniem ludu. W odrnieniu od w. Augustyna Tertulian nie opisuje szczegowo kadego elementu Warroskiego trjpodziau, nie szuka take powiza midzy nimi. Kady rodzaj potraktowany zosta jako oddzielna, wykluczajca si klasa.

Koncepcja trzech wyobrae, jakie ludzie posiadaj o bogach, staa si rwnie tematem zainteresowania greckich autorw piszcych od II do IV wieku n.e., takich jak Plutarch i Dion z Prusy. Nieco miejsca temu zagadnieniu powica Plutarch w Dialogu o mioci. Wedug Plutarcha, mit, prawo i rozumowanie (, , ) to rda wyobrae ludzkich o tych rzeczach, ktrych nie mona pozna zmysami. Ten trjpodzia grecki autor odnosi take do nabytych przez czowieka wyobrae na temat bogw tworzc nastpujcy schemat:

.

A wic w przekonaniach, jakie ywimy wzgldem bogw, przewodnikami naszymi i nauczycielami stali si poeci, prawodawcy i na trzecim miejscu filozofowie125.

Poeci, prawodawcy i filozofowie s zgodni, i bogowie istniej, jednake rni si oni midzy sob w pogldach co do iloci, hierarchii, istoty i mocy bogw. Nie omawiajc szczegowo tego zagadnienia Plutarch pisze jedynie, i filozofowie nie akceptuj bogw wymylonych przez poetw oraz spieraj si w tej kwestii take z prawodawcami, a poeci i prawodawcy nie potrafi zrozumie filozoficznego pojcia bstwa. Jedynie Eros, jak podkrela Plutarch, bezspornie zosta uznany za boga przez

124 Tertulian, Ad nat. II 1, 9-10. Przekad polski wedug: Tertulian, Wybr pism, t. 2, prze. A. C. Guryn, W.

Myszor, K. Obrycki, E. Stanula, Warszawa 1983, s. 71. 125

Plutarch Amat. 753 B. Tumaczenie polskie: Plutarch, Dialog o mioci, prze. Z. Abramowiczwna, wstp i opracowanie K. Korus, Krakw 1997.

36

przedstawicieli kadej z wyej wymienionych grup: poet Hezjoda, filozofa Platona i prawodawc Solona.

Na podstawie tekstu Plutarcha trudno jest jednoznacznie okreli pochodzenie rozrnienia midzy trzema rdami idei bogw. Jak sdzi Ppin126, sposb, w jaki grecki autor wprowadzi ten trjpodzia, sugeruje, i to wanie Plutarch by twrc podanego w dialogu schematu. Ot przedstawi go jako zastosowanie oglnej teorii ludzkiej wiedzy, a siebie jako tego, ktry z tej znanej, oglnej zasady wycign nieznany dotd wniosek, i w ten sam sposb mona podzieli twrcw ludzkich wyobrae o bogach. Jednake wedug francuskiego badacza rozrnienie Plutarcha jest tak bliskie Warroskiemu trjpodziaowi, i obaj autorzy zapewne odwoywali si do tej samej tradycji.

Kolejny grecki autor, Dion z Prusy w Bitynni, znany rwnie jako ,,Zotousty (Chrysostomos), rozszerzy Warroski trjpodzia teologii. W Mowie olimpijskiej127 grecki autor rozwaa, skd si wzio w umysach ludzkich pierwsze wyobraenie boga. Wedug Diona na temat natury bogw ,,istnieje pierwotna i podstawowa idea i koncepcja wsplna caemu rodzajowi ludzkiemu, zarwno Grekom jak i barbarzycom128. Idea ta ponadto jest konieczna i wrodzona kadej istocie rozumnej. Jednake czowiek, wedug Diona, posiada rwnie ide boga nabyt, ktra powstaje w ludzkiej duszy poprzez nauki, mity i obyczaje ( ). Mog to by zarwno idee oparte na autorytecie i nie spisane, jak te zapisane i pochodzce od znanych mistrzw129. Do nabytych wyobrae o bogu Dion zalicza idee pochodzce od poetw i nadane przez prawodawcw. Zarwno jedne, jak i drugie mog by wykadane prawidowo, czyli zgodnie z prawd i ideami wrodzonymi130. Jako kolejne rdo ludzkich przekona na temat bstwa Dion wymienia sztuk plastyczn, dziki ktrej malarze, rzebiarze i kamieniarze mog naladowa bosk natur. Twrcy ci wykorzystuj wzory przekazane przez poezj, staj si jej rzecznikami, a jednoczenie konkurentami, gdy obrazy i rzeby atwiej ni poezja ksztatuj wyobraenia bogw u niewyksztaconych ludzi131. Do grupy wyobrae o bogach jako ostatnie grecki pisarz zalicza te, ktre zostay wytworzone

126 J. Ppin, La theologie tripartite de Varron. Essai de reconstitution et recherche des sources, REAug

2 (1956), 279-280. 127

Znane s dwa greckie tytuy tego pisma: oraz . 128

Dion z Prusy, Mowa olimpijska o religii i piknie, prze. i wstpem opatrzy M. Wojciechowski, Krakw 2006, s. 43. 129

Dion z Prusy, De dei cogn. 39. 130

Dion z Prusy, De dei cogn. 40. 131

Dion z Prusy, De dei cogn. 44-45.

37

przez filozofw. Ca koncepcj Diona najdokadniej, jak sdz, ilustruje nastpujcy fragment Mowy Olimpijskiej:

. ,

,

.

,,Abstrahujc od tego prostego i najstarszego pojcia o bogach, rozwijajcego si w sposb wrodzony we wszystkich ludziach wraz z rozumem, do trzech rodzajw interpretatorw i nauczycieli, posugujcych si [form] poetyck, prawodawcz i twrcz, powinnimy przyj czwarty, bynajmniej nie mniej wany ani niekompetentny, majcy przewag nad tamtymi. Mwi oczywicie o filozofie, ktry tumaczy posugujc si rozumem i jest zapewne najprawdziwszym i najdoskonalszym prorokiem niemiertelnej natury132.

Moemy, tak jak w przypadku Plutarcha, postawi pytanie, czy podzia ludzkich wyobrae o bogach przedstawiony w powyszym fragmencie mona utosamia z Warroskim trjpodziaem teologii? Wedug Ppina133 koncepcja Diona jest pokrewna koncepcji Warrona. Przede wszystkim obaj antyczni autorzy proponuj podzia teologii oparty na jej pochodzeniu. Teologia mitologiczna i polityczna rzymskiego autora znajduje swj odpowiednik w wyobraeniach bstw przedstawionych przez poetw i prawodawcw greckiego pisarza. Natomiast wrodzone wyobraenie boga w Mowie Olimpijskiej uznaje Ppin za odpowiednik teologii filozoficznej Warrona. wiadczy o tym, jak przekonuje badacz, fakt, i to wanie teologia filozofw bardziej ni pozostae rodzaje teologii jest produktem wewntrznej refleksji. Jedynym nowym elementem byoby wyodrbnienie przez Diona artystw jako odrbnej grupy majcej wpyw na ksztatowanie si ludzkich wyobrae o bogach. Trudno jednake zgodzi si w tym punkcie z opini francuskiego badacza, gdy Dion wyranie zalicza filozoficzne wyobraenia bogw, obok wyobrae stworzonych przez poetw, prawodawcw i twrcw-plastykw, do idei nabytych. Mamy wic u Diona pi rodzajw wyobrae: jedno wyobraenie wrodzone i cztery nabyte. Te cztery nabyte w rnym stopniu s podobne do pierwszej wrodzonej idei bstw. Koncepcja Diona zawiera wic dwa nowe elementy: nie tylko zaliczenie twrcw-plastykw do grona tych, ktrzy przedstawiaj w

132 Dion z Prusy, De dei cogn. 47.

133 J. Ppin, op. cit., s. 281.

38

charakterystyczny dla swej profesji sposb bogw, ale rwnie wprowadzenie podziau ludzkich idei bogw na wrodzone i nabyte.

Obok Plutarcha i Diona, jako autorw, dziki ktrym posiadamy wiadectwo istnienia w literaturze greckiej trzech rodzajw wyobrae o bogach, naley wymieni take Aecjusza. Ten grecki dokso