Upload
demokratik-tuerkiye
View
220
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
1/330
T.C.ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
KAMU HUKUKU (ANAYASA HUKUKU)ANABLM DALI
TRK ANAYASA HUKUKUNDA K GVENL HAKKI
Yksek Lisans Tezi
Ouzhan KILI
ANKARA-2007
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
2/330
T.C.
ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS
KAMU HUKUKU (ANAYASA HUKUKU)
ANABLM DALI
TRK ANAYASA HUKUKUNDA K GVENL HAKKI
Yksek Lisans Tezi
Ouzhan KILI
Tez DanmanYrd. Do. Dr. Leven GNEN
ANKARA-2007
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
3/330
I
NDEKLERNDEKLER..I
KISALTMALARVI
GR.1
BRNC BLM
K GVENL KAVRAMININ
TANIMI, TARH VE FELSEF TEMELLER..6
I. TANIMI.6
II. TARH VE FELSEF TEMELLER...9
A. MAGNA CARTA13
B. HABEAS CORPUS ACT....17
C. FRANSIZ NSAN VE YURTTA HAKLARI BLDRGES20
D. NSAN HAKLARI EVRENSEL BLDRS...22
E. AVRUPA NSAN HAKLARI SZLEMES..28
F. DNYADAN SEME ANAYASALARDA K GVENL
HAKKININ DZENLEN..51
1. A.B.D. Anayasasnda...51
2. Fransa Anayasasnda..52
3. Almanya Anayasasnda...53
4. talya Anayasasnda54
5. Rusya Federasyonu, Ukrayna, Litvanya, Estonya ve
Beyaz Rusya Anayasalarnda.556. Baz Balkan Devletleri Anayasalarnda.58
7. Japonya ve Honkonk Anayasalarnda...60
8. Suudi Arabistan, ran ve Filistin
Anayasalarnda...62
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
4/330
II
9. Kolombiya, Paraguay, Kostarika ve BrezilyaAnayasalarnda.64
10. Deerlendirme.68
KNC BLM
TRK ANAYASA HUKUKUNDA, 1982 ANAYASASINA KADAR
GEEN SRE ERSNDE, K GVENL HAKKININ GELM....74
I. CUMHURYET NCES DNEM...74
A. DNEM LE LGL GENEL AIKLAMA.74
B. SENED-TTFAK...77
C. TANZMAT FERMANI...81
D. ISLAHAT FERMANI...86
E. KANUN-U ESAS..90
II. 1921 ANAYASASI LE 1982 ANAYASASI ARASINDAK DNEM...94
A. 1921 ANAYASASI.94
B. 1924 ANAYASASI..95
C. 1961 ANAYASASI.98
NC BLM
TRK ANAYASA HUKUKUNDA,
1982 ANAYASASI DNEMNDE, K GVENL HAKKININ GELM.114
I. DNEM LE LGL GENEL AIKLAMA.114
II. 1982 ANAYASASINDA K HRRYET VE GVENLNE
SINIRLAMA GETREN HALLER.120
A. MAHKEMELERCE VERLEN KARARLARIN
YERNE GETRLMES...120
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
5/330
III
B. YAKALAMA VE TUTUKLAMA HLLERLE GZALTI..........125
C. KKLERN ISLAHI...153
D. TEDAV, ETM VE ISLAH AMALI TEDBRLERN
ALINMASI..154
1. Bulac Hastalk Hli..155
2. Su ncesi Tehlikeli Hlde Bulunanlar.156
E. USULNE AYKIRI OLARAK LKEYE GRENLER
VE GER VERLMES GEREKELER...160
III. 1982 ANAYASASINDA K GVENL HAKKININ
KORUNMASI AMACIYLA GETRLEN GVENCELER.161
A. YARGI KARARI LE TUTUKLAMA162
B. YARGI KARARI LE TUTUKLAMA ARTLARI...164
1. Tutuklamann Maddartlar...165
a. Sululukta Kuvvetli Belirti Olmas...165
b. Bir Tutuklama Nedeninin Bulunmas..168
aa. Kamay nleme Amac.168
bb. Delillerin Karartlaca phesinin Bulunmas...170
cc. Anayasada Yer Alan Bunlar Gibi Tutuklamay
Zorunlu Klan ve Kanunda Gsterilen
Dier Hller Kavram..172
dd. CMUK ve CMKda Yer Alan Yasal Karineler177
2. Tutuklamann Biimsel artlar...184
C. TUTUKLAMA KOULLARININ KANUNLA BELRLENMES.187
D. YAKALAMA VEYA TUTUKLAMANIN BLDRLMES
ZORUNLULUU.200
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
6/330
IV
E. YAKALAMA VE TUTUKLAMADA MAHKEME
HUZURUNA IKARMA...204
F. MAKUL SREDE YARGILANMA VE SALIVERLME
STENDE BULUNABLME; KANUN DII TUTUKLAMADA,
HEMEN SERBEST BIRAKILMA TALEBNDE BULUNABLME228
G. HAKSIZ YAKALAMA VE TUTUKLAMA TAZMNATI....239
H. TUTUKLULARIN TB OLACAKLARI REJM...244
IV. TRK CEZA MUHAKEMES HUKUKUNDA YEN BR KORUMA
TEDBR OLARAK NGRLEN ADL KONTROL KURUMU.251
A. ADL KONTROL KAVRAMI251
B. ADL KONTROL UYGULANABLMESNN ARTLARI...252
C. ADL KONROL TEDBR KAPSAMINDA NGRLEN
YKMLLKLER253
D. ADL KONTROL KARARI VERLMES, KALDIRILMASI,
ERNN DETRLMES VE BU KARARLARA TRAZ...255
E. ADL KONTROL KARARI KAPSAMINDAK YKMLLKLERE
UYMAMA.256
F. ADL KONTROL KAPSAMINDA GVENCE GSTERMEK
YKMLL...257
V. 1982 ANAYASASINDA, 4709 ve 5170 SAYILI KANUNLARLA YAPILAN
DEKLKLERDEN, K GVENL HAKKI BAKIMINDAN NEM
ARZ EDENLER.264
A. 03.01.2001 TARH ve 4709 SAYILI KANUNLA YAPILAN
DEKLKLERDEN, K GVENL HAKKI BAKIMINDAN
NEM ARZ EDENLER...264
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
7/330
V
1. Temel hak ve Hrriyetlerin Snrlanmas...265
2. Adil Yarglanma Hakk.276
3. 4709 Sayl Kanunla Yaplan ve Kii Gvenlii Hakkn
lgilendiren Dier Deiiklikler.....294
B. 07.05.2004 TARH ve 5170 SAYILI KANUNLA YAPILAN
DEKLKLERDEN, K GVENL HAKKI BAKIMINDAN
NEM ARZ EDENLER.298
1. Anayasann 90. Maddesinde Yaplan Deiiklik....299
2. 5170 Sayl Kanunla Yaplan ve Kii Gvenlii Hakkn
lgilendiren Dier Deiiklikler....302
SONU...304
KAYNAKA.307
TRKE ZET...318
FRANSIZCA ZET (RESUME)....320
NGLZCE ZET (ABSTRACT).................322
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
8/330
VI
KISALTMALAR
AHM. : Avrupa nsan Haklar MahkemesiAHS. : Avrupa nsan Haklar SzlemesiAMKD. : Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisiaa. : aada
AHFD. : Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi DergisiAHFY. : Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi YaynASBFD. : Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi DergisiASBFY. : Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi YaynlarAY. : AnayasaAYM. : Anayasa Mahkemesibkz. : baknzBM. : Birlemi MilletlerCMK : Ceza Muhakemesi KanunuCMUK : Ceza Muhakemeleri Usul Kanunudn. : dipnotEHFD. : Eskiehir niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi
HFM. : stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi MecmuasHFY. : stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi YaynlarY. : stanbul niversitesi Yaynlarm. : maddeMHB. : Milletleraras Hukuk BlteniRG. : Resmi Gazetes. : SayfaS. : SaySHFD. : Seluk niversitesi Hukuk Fakltesi DergisiTCK : Trk Ceza KanunuTODAE : Trkiye ve Ortadou Amme daresi EnstitsYCGK. : Yargtay Ceza Genel Kurulu
YBK. : Yargtay tihadi Birletirme KararYKD : Yargtay Kararlar DergisiYKY : Yap Kredi Yaynlaryuk. : yukardavd. : ve devam.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
9/330
1
GR
Dier btn zgrlklerin sert ekirdei, kullanlmalarnn esasl koulu ve
bireylerin iktidar karsndaki hukuksal gvenliinin gvencesi olarak nitelendirilen
kii zgrl ve gvenlii hakknn, bu neminden tr, insan haklar iinde en
temel haklardan biri olduu bilinmekte ve tm uluslararas insan haklar belgeleri ile
gnmz anayasalarnn temel hkmlerinden birini oluturduu grlmektedir. 1
Kii gvenlii hakk, kiinin zgrlne keyf mdahlelerde bulunulmasna
kar, onun fizik zgrlnn korunmasnda hukukun hkim olmasn ve bu
zgrlnn iktidara kar gvence altna alnmasn salayan ve yarg denetimine
tbi olan bir haktr.
nsan haklarna saygl demokratik bir devlette, insan haklarnn ve
zgrlklerinin varlk sebebi, dorudan doruya insan olduundan, kiinin
korunmas her durumda ba kouldur.2
Kii zgrl ve gvenlii, ikisi birlikte, kiinin, kanunla belirlenmi snrl
hller dnda, hareket serbestlii ve zgrlnden yoksun klnamamas demektir.
Bu iki kavramn dier hak ve zgrlklerin korunmasndaki nemi nedeniyle,
bunlara koruyucu haklar da denilmektedir.3
Kii gvenlii hakknn temeli, antik alarda Stoaclar tarafndan atlmakla
birlikte, bu dnemin koullar gerei Stoaclarn gayretleri sadece dnce baznda
kalm; eski ada, gerek Yunan gerekse Roma uygarlnda, kii gvenlii hakkna
ok ileri dzeyde saldrlar grlmtr. Ortaada ise, her ne kadar, bir yandan
1 Mahmut GER, Avrupansan Haklar Szlemesine Gre Kii zgrl ve Gvenlii ve TrkHukuku, Trkiyede nsan Haklar, (Ankara, 2000: Trk Ortadou Amme daresi Enstits -TODAE- Yayn, No: 301), s. 211.
2 Ahmet MUMCU,nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri, (Ankara, 1994: Sava Yaynlar), s.205.
3 A. eref GZBYK, Anayasa Hukuku, (Ankara, 1986: S Yaynlar), s. 156.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
10/330
2
insana insan olmasndan dolay deer veren Hristiyanln etkisi, dier yandan
hkmdarn iktidarn snrlayan feodalitenin douu ile, birey ve birey haklarnda
ilerleme grlmse de, bu dnemde, siyas ve din iktidar hkmdarn ahsnda
birleip, din dogmalar ayn zamanda devletin de kanunu hline geldikten sonra,
hkmdara kar kii gvenlii hakk ortadan kalkm ve insanlar, bir yandan
hkmdarn veya derebeylerinin, dier yandan yozlaan Kilisenin basks altnda,
kii gvenlii hakkndan yoksun olarak yaamaya devam etmilerdir. Ortaan
sonlarndaMagna Carta ile gnmz anlamnda temelleri atlan kii gvenlii hakk,
bu ferman izleyen dier ferman, bildirge ve uluslararas anlamalarla bugnk hlini
almtr.
Uluslararas alanda salanan bu ilerlemeye paralel olarak, lkemizde de,
Tanzimat dneminde, kii gvenlii hakkyla ilgili gelimeler balam, bu
gelimeleri Merutiyet dneminde ve Cumhuriyet anayasalarnda yaplan
dzenlemeler takip etmitir. 1982 tarihli Anayasamzda da, kii hrriyeti ve
gvenliine herkesin sahip olduu belirtilmi (Ay. m. 19/1), kii hrriyetinden
yoksun braklma hlleri (Ay. m. 19/2) ile kii gvenliinin korunmasna ilikin
hususlar (Ay. m. 19/3-8) ayrntl olarak dzenlenmitir. Yine, 1412 sayl (ksmen
mlga)4 Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu, 5271 sayl Ceza Muhakemesi Kanunu,
45320 sayl Ceza Muhakemesi Kanununun Yrrlk ve Uygulama ekli Hakkndaki Kanunun 8(1)maddesindeki dzenleme,26.09.2004 tarihli ve 5235 sayl Adl Yarg lk Derece Mahkemeleri ileBlge Adliye Mahkemelerinin Kurulu, Grev ve Yetkileri Hakknda Kanunun geici 2 nci maddesi
uyarnca Resmi Gazetede iln edilecek greve balama tarihinden nce aleyhine temyiz yolunabavurulmu olan kararlar hakknda, kesinleinceye kadar Ceza Muhakemeleri Usul Kanununun 322nci maddesinin drdnc, beinci ve altnc fkralar hari olmak zere, 305 ila 326 nc maddeleriuygulanr. eklindedir. Buna gre, 5320 sayl kanunun 18 (1) a maddesi ile yrrlkten kaldrlan1412 sayl CMUKun, kanun yollar balkl nc kitabnn, temyiz balkl nc faslnda yeralan 305 il 326 maddeleri (322 nci maddesinin drdnc, beinci ve altnc fkralar hari olmakzere), 5320 sayl kanunun 8.(1) maddesi uyarnca, Blge Adliye Mahkemeleri kuruluncaya kadaryrrlkte kalmaya devam edecektir. 5235 sayl kanunun geici madde 2 (1) maddesi , AdaletBakanl, bu Kanunun yrrle girdii tarihten itibaren en ge iki yl iinde 25 inci maddedengrlen blge adliye mahkemelerini kurar. Blge adliye mahkemelerinin kurulular, yarg evrelerive tm yurtta greve balayacaklar tarih, Resmi Gazetede iln edilir. eklindedir. 5235 sayl kanun,
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
11/330
3
2845 sayl (mlga) Devlet Gvenlik Mahkemelerinin Kurulu Yarglama Usulleri
Hakknda Kanun, Ceza Muhakameleri Usul Kanununda Deiiklik Yaplmas ve
Devlet Gvenlik Mahkemelerinin Kaldrlmasna Dair 5190 Sayl Kanun, 2559
sayl Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu, 2803 sayl Jandarma Tekilt, Grev ve
Yetkileri Kanunu, 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu, 2935 sayl Olaanst
Hl Kanunu, 1402 sayl Skynetim Kanunu, 2941 sayl Seferberlik ve Sava Hli
Kanunu, 353 sayl Askeri Mahkemeler Kuruluu ve Yarglama Usul Kanunu, 647
sayl (mlga) Cezalarn nfaz Hakknda Kanun, 5275 sayl Ceza ve Gvenlik
Tedbirlerinin nfaz Hakknda Kanun, 2253 sayl (mlga) ocuk Mahkemelerinin
Kuruluu, Grev ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun, 5395 sayl ocuk Koruma
Kanunu gibi birok kanunda bu konu ile ilgili dzenlemeler bulunmaktadr.
Kii gvenliinin korunmas asndan en nemli gvence, bu hakkn ihlli
hlinde, kii asndan yarg yoluna bavurma hakknn bulunmas olup; gnmzde,
ihll hlinde, gerek ulusal gerekse uluslararas mahkemelere bavurulabilmektedir.
Trk Anayasa Hukukunda Kii Gvenlii Hakk konulu almamz,
blm hlinde sunulacak olup, birinci blmde, bu kavramla ilgili genel aklamalar
yaplp, kii gvenlii kavramnn tanm, felsef ve tarihi temelleri, bu kapsamda,
kii gvenlii hakk asndan temel belgelerden olan,Magna Carta, Habeas Corpus
Act, Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesi, nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ve
yrrle ilikin 55. maddesi uyarnca, 1 Haziran 2005 tarihinde yrrle girmi olup, mevcutdurumda, 01.06.2008 tarihine kadar Blde Adliye Mahkemeleri kurulmas gerekmektedir. Blge
Adliye Mahkemelerinin resmi gazete ile iln edilecek greve balama tarihlerine kadar temyizedilecek olan kararlarn keinlemesine kadar, 1412 sayl kanunun yukarda belirtilen hkmlerininuygulanmasna devam edilecek olup; yine, 5320 sayl kanunun, tutuklulukta geecek sre vetanklarn dinlenmesi balkl 12. maddesinin 1. fkrasnda, Ceza Muhakemesi Kanununun 102 ncimaddesinin, ayn Kanunun 250 nci maddesinin birinci fkrasnn (c) bendinde yazl sular ile arceza mahkemesinin grev alanna giren sular bakmndan, 1 Nisan 2008 tarihinde yrrle girecei,bu sre zarfnda 1412 sayl Ceza Muhakemeleri Usul Kanununun 110 uncu maddesininuygulanmasna devam olunaca hkme balanmtr. Bu istisna hllerin uygulanaca srelerininsona ermesinin ardndan, 1412 sayl CMUK btn ile yrrlkten kalkm olacaktr.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
12/330
4
Avrupa nsan Haklar Szlemesininin ilgili hkmleri, Avrupa nsan Haklar
Mahkemesinin bu konudaki itihatlarndan da rnekler vererek aklandktan sonra;
dnyadan seme anayasalarda, bu hakkn dzenleni biimlerine, sadece madde
metinleri dilimize evrilerek deinilecektir. kinci blmde, 1982 Anayasasna kadar
geen dnemde, Trk Anayasa Hukukunda kii gvenlii hakknn geliiminin
aklanmasna geilecek olup; bu kapsamda, Cumhuriyet ncesi dneme ilikin
temel belgelerden olan Sened-i ttifak, Tanzimat Ferman, Islahat Ferman ve Kanun-
u Esasi ile bu dnemde karlan baz kanunlara deinilecek; akabinde, 1921, 1924
ve 1961 Anayasas dnemindeki gelimeler anlatlacak olup, 1961 Anayasas
dnemine ilikin aklamalar yaplrken, bu dnemde Anayasa Mahkemesinin konu
ile ilgili olarak verdii nemli kararlardan da bahsedilecektir; akabinde, almann
en nemli blm olan 1982 Anayasas dneminde kii gvenlii kavramnn
geliimine geilecek ve bu kapsamda, 1982 Anayasasnda kii gvenlii hakknn
dzenlenii, bu Anayasa dneminde yrrlkte olan kii gvenlii ile ilgili mevzuat,
zellikle, 1412 sayl CMUK ile 5271 sayl CMK karlatrmal olarak anlatlacak,
bu arada, baz eletiriler yaplp, neriler de sunulacaktr. Bu anlatmlar yaplrken,
1982 Anayasas dneminde konu ile ilgili olarak Anayasa Mahkemesinin verdii
kararlardan da rnekler verilecektir. Yine, kii gvenlii hakk bakmndan arz ettii
nem nedeniyle, 5271 sayl yasa ile mevzuatmza giren ve kii hrriyetine
tutuklamaya oranla daha az snrlama getiren, tutuklamaya bir alternatif olarak
ngrlen adli kontrol messesesi de bu blmde ayr bir balk olarak anlatlacak;
son olarak, yine, bu blmde, ayr bir balk hlinde, Anayasamzda, 2001 ve 2004
ylnda yaplan deiikliklerden, kii gvenliini yakndan ilgilendiren, temel hak ve
hrriyetlerin snrlanmas balkl 13. maddede; adil yarglanma hakkn
Anayasamza sokan 36. maddede ve temel hak ve hrriyetlere ilikin olarak yaplan
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
13/330
5
milletleraras antlamalarn, kanunlarla atmalar hlinde, milletleraras antlama
hkmlerinin esas alnacan hkme balayan Anayasann 90/son maddesinde
yaplan deiikliklere, ayrntl olarak deinilecek olup; bu kapsamda, adil yarglama
hakk anlatlrken, sz konusu hakkn geliiminde yol gsterici olan AHM
itihatlarndan nemli lde yararlanlanlacaktr.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
14/330
6
BRNC BLM
K GVENL KAVRAMININ TANIMI, TARH VE FELSEF
TEMELLER
I. TANIMI
Kii zgrlnn doal bir sonucu olan kii gvenlii hakk; kiinin, keyf
tutuklama, yakalama, gzaltna alnma ve cezalandrlma ilemleriyle
karlamamasn ve bu ekilde hareket zgrlnn kstlanmamasn ifade eder.
Anayasamzda kii gvenlii kavramnn tanm yaplmamakla birlikte, Kii
Hrriyeti ve Gvenlii balkl 19. maddesinde, bu kavram, ayrntl olarak
aklanmtr. Aslnda, kii zgrl ve gvenlii, ikisi birlikte, kiinin kanunla
belirli ve snrl hller dnda, hareket serbestlii ve zgrlnden yoksun
klnamamasn; bedensel olarak hareket edebilme zgrlne ve bunun
gvencesine sahip olmasn ifade etmektedir.5-6 ayet, kii zgrl, kiinin
hareket serbestlii ise; kii gvenlii, bu serbestliin kanunla korunmas; bir kiinin,
su ilemedii srece tutuklanamayacan, herhangi bir idar grevli tarafndan
kanunsuz olarak rahatsz edilemeyeceini, zgrlnden gereksiz yere mahrum
braklamayacan bilmesi ve buna inanmasdr7. zgrlk kavram, zgrlkten
mahrumiyetin yokluunu belirtirken; gvenlik kavram, zgrln kstlanmasnda
5 Serap KESKN, Kii zgrl ve Gvenlii Hakk,nsan Haklar, (stanbul, 2000: YKY), s.64
6 Blent TANR, Trkiyenin nsan Haklar Sorunu, ( stanbul, 1990: BDS Yayn), s. 60.
7lhan AKIN, Kamu Hukuku (Devlet Doktrinleri Temel Hak ve zgrlkler), (stanbul, 1974:HFY, No: 440), s. 319.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
15/330
7
keyflie kar bir gvenceyi ifade eder. zgrlk hakk snrlanabilir, gvenlik
hakk ise mutlaktr. 8
Kii zgrl ve gvenlii kavramlar ayr ayr tanmlanrken dahi bu
kavramlarn i ie gemilii gze arpmakta, bir ok yazar tarafndan bu kavramlar
birlikte kullanlmakta, ayn kenin iki yz9 ya da birbirlerinin doal sonucu, sine
qua non koulu10 olarak ifade edilmektedir. Avrupa nsan Haklar Komisyonu da,
kararlarnda, zgrlk ve gvenlik kavramlarnn bir btn olarak deerlendirilmesi
gerektiini belirtmitir. Zira, Komisyona gre, gvenlik; kamu makamlar
tarafndan zgrle yaplacak tm keyf mdaelere kar kiinin korunmas"n11
ifade etmektedir. 1789 tarihli Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinde de,
zgrlk ve gvenlik kavramlar birlikte kullanlm, bu bildiride, zgrlk kavram,
iktidarn keyf tutuklamalarna kar hukuk koruma anlamna gelen gvenlik
hakk olarak tanmlanmtr.12
Anayasamzda, kii gvenlii kavramnn tanmnn ak bir ekilde
yaplmamas nedeniyle, bu konuda, retide farkl tanmlara rastlanmaktadr.
Glcklye gre, kii gvenlii kavram, ...kiinin fizik yahut beden zgrln,
8 Feyyaz GLCKL, Kii zgrl ve Gvenlii, nsan Haklar Kurallarnn HukuktaUygulanmas, (Ankara, 1992: ASBFY), s. 41.
9 Il KARAKA, Avrupansan Haklar Szlemesine Jrisprdansiyel Bir Yaklam, MHB, Yl:8,Say:2, s. 307.
10 lhan AKIN - Mehmet AKAD, 50. Yl Armaan, Cumhuriyetin 50. Ylnda Temel Hak vezgrlkler, (stanbul, 1973:HFY ) , s. 33 vd.
11
Feyyaz GLCKL - eref GZBYK, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Uygulamas,(Ankara, 1996:Turhan Kitabevi), s.179; nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 3. maddesi, Kiisel veSiyasal Haklar Szlemesinin 9. maddesi, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 5. maddesi, Amerikannsan Haklar Szlemesinin 7. maddesi ile 1982 tarihli Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 19.maddesi Kii zgrl ve Gvenlii hakkn birlikte dzenlemitir; Anayasa Mahkemesi de 1985/8Esas, 1986/27 Karar Sayl ve 26/11/1986 tarihli kararnda, kii gvenliini, kii zgrlnn zelbir tr olarak nitelemitir. (bkz.; AMKD, Say 22, s. 364.)
12 Jale CVELEK, 1789 Fransz Bildirisi ve 1948 Evrensel nsan Haklar Bildirisi, MHB, Yl: 9,Say:1, s. 2.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
16/330
8
dier bir deyile, kiinin fizik mekn iinde gidip gelme, yer deitirme serbestisini
ve buna kar ynetenlerin keyf mdahlesinin yasak olmasn...13 ifade ederken;
Kunter, kii gvenlii kavramn, ...kiinin ahsna tecavz olmayacandan emin
olmas... 14 eklinde tanmlamtr. Kii gvenlii kavram; Aldkatya gre,
...devlete kar bireyin korunmas...n15; avuoluna gre, ...kiiyi keyfe gre
cezalandrma ve tutuklamadan koruma...y16; Soysala gre, ...kiiyi yneticilerin
keyfine gre yaplabilecek yakalama veya tutuklamalara kar koruma...y17 ifade
eder. Lipson ise, kii gvenlii kavramn, ...kiinin haksz tutulmamas, ona eziyet
ve ikence yaplmamas, mallarnn zorla elinden alnmamas eklindeki
gvenceler...18 olarak tarif etmektedir.
Bu aklama ve tanmlamalardan bir senteze ulamak gerekirse; kii gvenlii
hakk, kiinin zgrlne keyf mdahlelerde bulunulmas, keyf ceza vermeye
muhatap olmas ve masumluk karinesinin inenmesine kar, onun fizik
zgrlnn korunmasnda hukukun hkim olmas ve bu zgrlnn iktidara
kar gvence altna alnmas eklinde, ona bahedilen ve yarg denetimine tbi olan
bir hak olarak tanmlanabilir.
13 GLCKL, Kii zgrl ve., s. 38. vd.
14 Nurullah KUNTER, Ceza Muhakemesi Hukuku, (stanbul, 1986: HFY, No: 362), no: 382.
15 Orhan ALDIKATI, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas, (stanbul, 1973:HFY, No: 413), s. 193.
16 Naz AVUOLU,nsan Haklar Avrupa Szlemesi ve Avrupa Topluluk Hukukunda TemelHak ve Hrriyetler zerine, (Ankara, 1994: ASBFY), s. 32.
17 Mmtaz SOYSAL, 100 Soruda Anayasann Anlam, (Ankara, 1986:Gerek Yaynevi), s. 208.
18 Leslie LPSON, Politika Bilimlerinin Temel Sorunlar, eviren: TuncerKARAMUSTAFAOLU, (Ankara, 1978: AHFY, No:429), s. 324.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
17/330
9
II. TARH VE FELSEF TEMELLER
nsanlk, kiiler arasnda varolan eitsizliin ortadan kaldrlmas, hibir
kimsenin dierinden her ne sebeple olursa olsun stn grlmemesi, temelde insan
olma olgusunun, doumla kazanlan bir takm doal haklara sahip olmay da
gerektirdii dncelerinden hareketle; insana, insan olmasndan dolay sayg
duyulmasn salamak amacyla, ok eski alardan beri, bir taraftan zgrln
elde etme mcadelesi verirken, dier taraftan elde ettii bu zgrlklerin gvence
altna alnmas iin aba gstermitir. Bireylerin zgrlk istekleri ile yneticilerin
egemenlik istei alar boyunca atm ve bu haklar ancak ilkadan beri yaplan
mcadeleler sonucu elde edilebilmitir. Kii gvenlii hakknn gvence altna
alnmas iin yaplan dzenlemelerin bugnk aamaya gelmesi de ok kolay
olmamtr.
Eski Yunann en byk iki filozofu saylan Platon (Eflatun) ve Aristonun
felsefesinde dahi, insana insan olarak deer veren, ona, devlet iinde ve devlete kar
hak tanyan herhangi bir dnce izlerine rastlanamamaktadr. Bu iki dnr,
snrlanmam olan zgrle kardr. Onlara gre, nemli olan, insanlarn
kendilerini mutlu ve zengin edebilecek akl banda yneticiler tarafndan idare
edilmesidir. Bu dnemde, devletin, halkn malndan, iinden, eitim ve terbiyesinden
vicdan inanna, aile ilikilerine hatta klna, kyafetine, yiyeceine ve ieceine
kadar her eyine kart grlmektedir. Vatandalarn, devlete kar ileri
srebilecekleri hibir haklar yoktur. Kii, bedenen ve ruhen, btn varlyla ve
benliiyle devlete aittir.19 Antik sitelerde, ounluun egemenliine dayanan bir
ynetim biiminin varl birok kimseyi yanltm ve kiilerde, bu sitelerde zgrlk
19 Mnci KAPAN, Kamu Hrriyetleri, (Ankara, 1993: Yetkin Yaynlar), s. 18 vd.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
18/330
10
bulunduu kansn uyandrmtr. Oysa, bu dnemde fert, mutlakiyeti ynetimlerin
aksine, bu sefer de, egemen ounluun yapt ve gitgide zorbalk aamasna varan
kanunlarla kii hrriyeti ve gvenlii hakk da dahil birok hak ve zgrlnden
yoksun klnmtr.
Eski Yunanda, egemen ounluu balayan, sadece kendi yaptklar
kanunlar olup,20 kanun hkimiyeti prensibinin ok kat bir ekilde uyguland bu
dnemde, kanunlar, kii hayatn en kk ayrntsna kadar dzenleyip snrlamakta,
kiileri her trl faaliyet ve ilikilerde adeta kskvrak balamaktayd. Yani, Eski
Yunanda zgrlk denilince, daha ziyade, vatandalarn sitenin idaresine
katlmasna ve sitenin resm organlarn semesine imkn veren siyas zgrlk akla
gelmekteydi.
Eski ada bu kalplar aan ve Platon ile Aristonun getiremedii dnce ve
ruh enginliini getirenler Stoaclar olmutur. Stoisizm, devleti hereyin zerinde
tutan ve onu putlatran klasik Yunan dncesinden uzaklamtr. Devlet, onlara
gre, hereyin zerinde deildir. Onun zerinde kanun vardr, hukuk vardr, en
nemlisi de akl vardr. Stoisizm, insann doutan hr olduunu, devletten stn
olduunu belirtmitir.21 Stoaclar, insana ilk defa devlet dnda manev deer
tanmalar ve tm insanlar arasnda eitlik ve kardelik fikirlerini yaymalar
nedeniyle, insan haklar doktrininin en eski felsef kaynaklarndan biri
saylmaktadr.22 Ancak, unu da ifade etmek gerekir ki, stoisizm, bir siyasal doktrin
olmaktan ok, ruh asaletine ve yceliine dayanan bir ahlk felsefesidir ve bu ahlk
20 AKIN, Kamu Huk, s. 278 vd.
21 Murat SARICA, 100 Soruda Siyas Dnce Tarihi, (Ankara, 1992: Beta Yaynlar), s. 31.
22 Tekin AKILLIOLU, Temel Haklarn Gelimesi zerine Baz Dnceler, ASBFD, Cilt:XLIV, No: 1-2, s. 164.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
19/330
11
sistem, zgrlk ve insan haklar kavramn, siyasal adan ele alarak deerlendirmi
ve dile getirmi deildir. 23
Yunanllardan daha iyi idareci olan Romallar, hkmet sanatn daha ileri
gtrm olmakla birlikte, onlar da, kiilere zgrlkler tannmas hususunda hibir
ilerleme kaydedememilerdir. Her iki uygarln ortak temel zellii, bugnk
anlamda birey ve bireysel zgrlk anlayna sahip olmamalar ve ounluku
toplum ya da zmre egemenliinin, bu uygarlklarda, mutlak bir nitelik
tamasdr.24 Tarihilerin gzlemlerine gre, bu iki uygarlkta zel yaamn
dokunulmazlk alan da ok snrldr. Zira, devletin, bireyin sa sakal trana dahi
kart, bu konuda koyduu kurallara uymayanlara ar ceza meyyideler
ngrd bilinmektedir.
Eski ada insan haklarna ya hi deer verilmemi ya da bu haklar sadece
ahlak bir felsefeye dayandrlmtr. Devleti snrlayc kiisel haklar doktrininin ilk
izleri Stoaclar vesilesiyle bu antik dnyada grlmse de, devletin snrsz hukuku
nedeniyle, sz konusu haklarn gereklemesi mmkn olamamtr.25
Ortaada ise, Hrstiyanln da etkisiyle, kii zgrlklerinde bir deime
ve gelime olduu grlmektedir. Eski adaki Stoac dnrlerin fikirlerinden de
esinlenen Hrstiyanlk felsefesinin, temel sayd dnce, insanlar yceltmekte ve
onlar, erdemli insanlardan kurulu bir toplum saymaktadr. Herkes eittir, herkes
erdemlidir. Bireysel hak ve zgrlklerin tannmasnda, pozitif hukuka stn olan
ebedi kanunlar gz nnde bulundurulmaldr. Bu kanunlarn ne olduunu bilmek ve
kantlamak gerekmez. Bu kanunlar, herkes, insan olmasndan tr kendiliinden
23 KAPAN, Kamu Hr, s.19.
24 AKILLIOLU, Temel Haklarn, s. 162-163.
25 Bahri SAVCI,nsan Haklar, (Kanunilik Yoluyla Korunmas), (Ankara,1953: ASBFY), s. 16.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
20/330
12
bilir. Hristiyanlk, insan haysiyeti ve eitlik kavramlarna dayanr. Bu dnce ise,
birey ve birey haklar kavramn ortaya karr. Zira, bu ekilde yceltilen bireylerin
siyasal topluma kar bir takm haklarnn olmas zorunludur.26 Buna karlk,
yukarda anlatlanlardan, Ortaada gerek anlamda bir zgrlk felsefesi doduu
anlam karlmamas gerekir. Ortaa dncesi, fert-devlet ilikilerinde eski
alara kyasla fert lehine nisp bir yumuama getirmitir; fakat, Hrstiyanln
devlet tarafndan resmi din olarak kabulyle, ilk zamanlarda kitlelere hitap eden ve
zgrlk prensibine dayanan Hristiyanlk, sonralar arsn hkmdarlara
yneltmi ve byk nfuzunu, terazinin otorite kefesine koymutur. Hrstiyanlk ile
devlet birbirinden ayr olduunda, siyasal iktidarn basksna kar din otoriteye
snabilme imknna sahip olan fertler, bu iki iktidar birleip de din dogmalar ayn
zamanda devletin de kanunu hline geldikten sonra, bu imknlarn
kaybetmilerdir.27 Dier taraftan, yine bu dnemde, Roma ve Charlemagne
mparatorluklarn dalmas, devletin kuvveti ve birlii fikrinin gerilemesine yol
am, feodalite ile birlikte, derebeyi denen kk ve snrl bir zmre iin ayrcalkl
baz kamu haklarnn da tannd grlmtr. Merkezi otoritenin gcn
kaybetmesi, devlet iinde bamsz hukuk adacklarnn kurulmas, eitli kesimlere
tannan ayrcalk, baklk ve serbestlik olarak tanmlanabilecek feodal dzende,
haklar, sadece belirli kiilere, ailelere ve gruplara tannarak, hibir zaman genele
yansmam; bu hukuk anlay, Hristiyanln temelini oluturan eitlik ilkesine zt
dmtr.28
26 AKILLIOLU, Temel Haklarn, s. 164.
27 KAPAN, Kamu Huk, s.21.
28 AKILLIOLU, Temel Haklarn, s. 165.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
21/330
13
Sonu olarak, Ortaa, birka kl noktasna ramen, dnce bakmndan
karanlk bir dnem olma niteliinden kurtulamamtr. Ortaada da, insanlar, bir
yandan hkmdarn veya derebeylerinin, dier yandan yozlaan Kilisenin basks
altnda, kii gvenlii hakk da dahil olmak zere bir ok hak ve zgrlkten yoksun
olarak yaamaya devam etmilerdir. Pratikte, kiilerin durumu bakmndan eski
adan fark u olmutur: Eski ada kiinin bir tek efendisi varken (Devlet), Ortaa
insanlarnn iki efendisi olmutur: Devlet ve Kilise.29
A. MAGNA CARTA
Bireylerin siyas otoritelere stnlk salayarak belirli haklar elde etmeleri,
ngilterede, 15 Haziran 1215 tarihinde kabul edilenMagna Carta ile balamtr. st
ste ald yenilgiler sonucunda gsz duruma den ngiltere Kral Yurtsuz Johna,
ngiliz baronlar tarafndan zorla kabul ettirilenMagna Carta Libertatum ile kii hak
ve zgrlklerinin salanmas yolunda ilk nemli adm atlmtr. Uyruklarn hak ve
zgrlklerini dile getirerek gvenceye balamaya alan 62 maddelik bu fermanla,
kral, egemenliini baron adn tayan soylularla paylamak zorunda kalmtr. Kralla
feodal soylularn karlkl grev ve yetkilerini sayan bu belgeyle, kraln otoritesi
kanunla snrlandrlm ve hr kiilere bir takm hak ve zgrlkler tannarak,
onlarn korunmalar istenmitir.30
Bu dnemde, Magna Cartann ilnn salayan baronlarn amac, aslnda,
toplum iin birtakm zgrlkler tannmasn salamaktan ok, kraln otoritesini bir
miktar kstlamak suretiyle kendileri iin istedikleri baz haklar yazl belgeye
balamakt. Ancak, baronlarn bu fermann hazrlanmas srasndaki dnceleri her
29 KAPAN, Kamu Hr, s.22.
30 Muzaffer SENCER,nsan Haklar Asndan ngiliz Devrimi, nsan Haklar Yll, , Cilt:XXIII (Ankara, 1990: TODAE Yayn), s. 6.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
22/330
14
ne olursa olsun, Magna Carta ile, sonuta, kii zgrlkleri ve zellikle de kii
gvenlii hususunda rehber olacak bir metin ortaya karlmtr. ekil bakmndan
zamann dier fermanlarndan ayrc hibir zellii bulunmayan Magna Cartaya,
tad fikirler bakmndan gerek deerini kazandran iki nemli zellii vardr.
Bunlardan birincisi, fermann dier Ortaa fermanlar gibi belirli toplumsal
snflarn deil, en azndan eklen, kralln btn hr kiilerinin hak ve
zgrlklerini tanmasdr. kinci nemli zellii ise, fermann, kraln da bu hak ve
zgrlkler erevesinde bal bulunduunu teyit etmesidir. 31
Magna Cartann Eitlerin kanuni bir hkm olmadan hibir hr kii tevkif
veya hapis edilemeyecek, haklarndan ve mallarndan mahrum braklamayacak,
srlemeyecek, herhangi baka bir ekilde kt muameleye maruz
braklmayacaktr. Hibir hr kiiye zor kullanmayacaz ve bakalarnn zor
kullanmasn istemeyeceiz. eklindeki 39. maddesi, kii gvenliiyle ilgili olarak
zamann en nemli dzenlemesini yapmtr. Bu maddenin yan sra, eitlerin kanuni
bir hkm olmadan; topraklar, atolar, zgrlkleri veya haklar ellerinden alnan
kimselere, bunlarn derhl geri verileceini dzenleyen 52. maddesi; hak ve adaletin
kimseye satlmayacan, reddedilmeyeceini ve geciktirilmeyeceini dzenleyen
40. maddesi; yarg, ......ve dier memurlarn memleketin kanunlarn bilen ve
bunlar iyi koruyabilecek kimseler arasndan tayin edileceini dzenleyen 45.
maddesi; yarglarn bakmas gereken davalara hibir erif, adl amir, memur veya
dier bir memurun bakamayacana ilikin 24. maddesi; bu fermanla belgeye
balanan hak ve zgrlklerin gzetilip korunmas iin 25 barondon oluan ve aykr
uygulamalar karsnda gerektiinde halk arkasna alarak krala kar zor
31lal ERSAN, Magna Carta, HFM, Cilt: XXXIV, Say: 1-4, s. 208 vd.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
23/330
15
kullanabilecek bir denetim organ kurulmasn ngren 41. maddesi, kii gvenlii
asndan fermann dier nemli dzenlemeleridir.
Canlln ve nemini uzun bir sre korumay baarabilmi olan Magna
Cartann hukuk ve sosyal nitelikleri ile deeri hakknda derin tartmalar ve deiik
yorumlar yaplmtr. Magna Carta, 18. yzyl ngilteresinde liberal grn nde
gelen savunucularndan olan Sir Edward Cokeye gre, ngiltereyi krallarn
basksndan kurtararak, kii hak ve zgrlklerini iln eden ve hukukun stnl
ilkesini getiren bir bildiri; 19. yzyl hukuk tarihilerinden Stubbsa gre,
Tm halkn haklarnn, gerek kral tarafndan gerekse bu bildirinin
yaynlanmasn salayan baronlar tarafndan kabuln ve teyidini salayan bir
belge...milletin millet olarak kendisini tandktan sonra baard ilk byk
hareket; yine, 19. yzyl hukuku ve tarihilerinden Creasye gre, Btn hr
kiilerin haklarn tanmak suretiyle, gerekte, ayrm yapmakszn lkede bulunan
herkesin haklarn tanyan bir belge dir. Stubbs ve Creasy ile, 19. yzyln dier
hukuku ve tarihilerinden olan Hallam ve Green, bu fermann, baronlar tarafndan,
krala, srf kendi karlarn korumak iin deil, ayrm yaplmakszn tm halkn
haklarn korumak iin iln ettirildiini savunurlarken; 19. yzyl sonlarnda,Magna
Carta Efsanesi ad verilen yorumu yapan (Blackstone, Petit-Dutaillis, Jenks,
Wiseman gibi) hukukular, yukarda grlerine yer verilen liberal romantik
yorumcular eletirerek, fermann, sadece baronlarn karlar iin iln edilmi bir
belge olduunu savunmulardr. Bu hukuku yazarlara gre, ferman, btn ngilizleri
ama edinmekten, btn ngilizlere hitap etmekten uzaktr. Ferman, byk bir
ounluk olan kleler (serfler) iin hibir hak tanmad gibi, (burjuva snf gibi)
feodal aristokrasi dnda kalan hr kiilere tand hak ve zgrlkler ise,
baronlarn insafna gre ve onlar tarafndan, bilinsiz olarak, ancak kendilerini
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
24/330
16
ilgilendirdii lde bildiriye dhil edilmitir.32 Ancak, bunlardan hangi gr kabul
edilirse edilsin, Magna Carta nemi tartlmayacak bir gerek olarak ortaya
kmaktadr. Burada dikkatle zerinde durulmas gereken nokta, fermann yenilikler
getirmek ya da o ana kadar tannmayan hak ve zgrlkleri tanmak iddiasnda
olmad; tam tersine, hr ngiliz halknn geleneksel hak ve zgrlklerini teyit etme
amacn gtt ve gelien hak ve zgrlkler dorultusunda kraln yetkilerini tm
ayrntlaryla tespit ettiidir. nsanolunda doutan bulunan zgrlklerin toplumda
bir deer kazanabilmesi iin, bunlarn devlet tarafndan tannmas, tanmlanmas ve
bir takm kalplara sokulmas gerekir. Nitekim, zgrlklerin devlete tannmas,
onlarn kullanlabilmesi asndan ok nemlidir. Devlet, zgrlklere hukuk
biimini verir, onlarn nasl kullanlacan gsterir. Ama, aslnda bunu yaparken, bir
taraftan da zgrlkleri tanyp aklad lde, kendi iktidarnn da snrn izmi
olur.33Magna Carta, bu adan nemli bir metin olmutur. Belge ile, insan haklar ve
kii zgrlkleri soyut birer kavram olmaktan kurtarlm ve bu kavramlarn, hukuk
ve siyasal bir dzen iinde ekillendirilmesi ve gerekletirilmesi salanmtr; bu
nedenle, Magna Cartaya canllk kazandrarak, bu ferman Magna Carta yapan
zellik, fermanda ihdas olunduu ileri srlen hak ve zgrlkler deil, fermann,
sokaktaki ngiliz vatandann hukuk anlaynn geliimine yapt katkdr. Magna
Carta, ngiliz vatandann, kendi hak ve zgrlklerinin bilincine varmasn ve
hukukun stnl fikrini kavramasn salamtr.34 Gelien hak ve zgrlklere
uygun olarak her konuda kraln yetkilerini btn ayrntlaryla dzenleyen fermann
iln ile, kraln kanunlara uygun hareket etme zorunluluu ortaya kmtr. Nitekim,
32 ERSAN, Magna C,s. 235 vd.
33 AKIN, Kamu Huk, s. 277.
34 ERSAN, Magna C., s.210 vd.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
25/330
17
kendi siyasal iktidarn kstlayan bu belgeyi hemen ortadan kaldrmak isteyen kral,
24 Austos 1215 tarihinde Papa III. Innocentten fermann hkmsz olduunu
belirten bir yaz almasna ramen, Magna Carta hkmleri gnmze kadar
canlln korumu ve ierdii hkmler, dnya anayasalar ile insan haklar
bildirgelerini zenginletirmitir.
Magna Carta ile ayn dnce Petition of Rights (1628) da da yinelenmi,
bu belgede, kii gvenlii ile ilgili olarak, Magna Carta Libertatumda belirtilen
usule aykr olarak ve savunmas alnmakszn, hi kimsenin tutuklanamayaca ve
hapsedilemeyecei vurgulanm; hibir suluya, normal, olaan yarglama sistemi
dnda bir yarglama usul uygulanamayaca hkme balanmtr.
B. HABEAS CORPUS ACT
Habeas Corpus Act, kii zgrln korumak ve bu zgrln idare
tarafndan keyf bir ekilde kstlanmasn nlemek amacyla Anglo-Sakson hukuku
tarafndan gelitirilen bir kurumdur. Zamannn kii gvenlii ile ilgili dzenlemeler
ieren belgelerinden en nemlisi olan ve bugn bile geerliliini koruyan belge,
ngilterede bir diktatrlk devri olan Cromwell iktidar sona erdikten sonra, 1679
ylnda, Kral II. Charles zamannda, meclisin basit bir yasama ilemi ile kabul
edilmitir.
Kii zgrlnn kstlanmasna kar yarg denetimini getirmek suretiyle
kii gvenliini teminat altna alan bu belge,35 ngiliz vatandalarn keyf
tutuklamadan ve gvenlik tedbiri amacyla uzun sre tutuklu kalmaktan
korumutur.36 Zamanla gelitirilerek gnmzdeki hlini alan belgeyle, kiilerin
35 AKIN, Kamu Huk., s. 287.
36SENCER,nsan Haklar Asndan.., s. 12.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
26/330
18
alkonulma nedenlerinin hukuka uygunluunun mahkeme tarafndan denetlenmesi ve
eer hukuka aykr bir alkonulma bulunuyorsa, kiilerin, mahkeme kararyla derhl
salverilmeleri salanmtr. Bu kurala gre, zgrl kstlanan kii, ilemin
kanuna aykrln yarg nnde ileri srebilecek37 ve ayet, yarg, bu ilemin
hakszlna kanaat getirirse, kii, zgrlne kavuacaktr. Eer alkonulma nedeni
hukuka uygun ise, bu defa da, alkonulan kiinin bir an evvel muhakeme edilmesi
gerekecektir.
Latincede Vcuduna Sahip Ol anlamna gelen bu belgeye gre, tutuklanan
kiinin, bir gn iinde yarg nne kartlmas zorunludur. Polis, kendi yetkilerine
dayanarak san bir gnden fazla gzaltnda tutamaz. Yine, tutuklanan bir ngilize,
yirmidrt saat iinde, kendisine isnat edilen su yazl olarak bildirilmeli ve ayn sre
ierisinde, yaknlar, bu kiinin durumundan haberdar edilmelidir.
Yarg, vatana ihanet ve ar sularn ilenmesi hli dnda, sann tutuklu
olarak yarglanmasna ya da para karlnda geici olarak salverilmesine karar
verebilir. ayet yarglamann tutuklu olarak devamna karar verilirse, sank bu karar
aleyhine st mahkemeye bavurabilir.
Habeas Corpus, vatana ihanet suu ve ar sularn ilenmesi hlinde, kural
olarak, sana para karl salverilmeyi talep etme hakk vermemektedir. Ancak,
byle bir sutan tutuklu bulunan kii dahi, tutuklamadan itibaren en ge 20 gn
iinde yaplmas gereken ilk oturumda, bu sular kendisine pheye yer
verilmeyecek ekilde yklenemiyorsa ya da olayn tanklar mahkemeye
gelmemilerse, para karl serbest braklmay talep edebilecektir. Ama, kiilerin
uzun sren bir yarglama sresi boyunca cezaevinde kalmasn nlemektir. ayet kii
37 AKILLIOLU, Temel Haklarn, s. 168.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
27/330
19
para karl salverilmemise bu kiinin yarglamasnn bitirilmesi iin
allmaldr.38 Zira, kiinin, yarglanmasnn yaplmasn isteme, hatta, bu konuda
srar etme hakk bulunmaktadr. Bu talebi reddedilen sank st mahkemeye
itirazda da bulunabilir.
Yukarda deinildii gibi, sank, tutuklanmasndan itibaren en ge yirmi gn
iinde kendisine isnat edilen suun varlnn ve ceza uygulamas iin yeterli delil
bulunup bulunmadnn deerlendirmesi iin asl mahkemesinin nne
karlmaldr. Habeas Corpus ile, bu ekilde, tutuklama tarihinden balayarak asl
mahkeme nne karlma belli bir sreye balanm ve gvence altna alnmtr.39
Belge, haksz bir tutuklama veya gzaltna alnma ilemine maruz kalan
kiiye tazminat isteme hakk vermek suretiyle nemli bir adm daha atmtr.
1679da sadece ad sular iin ngrlenAct, 1816 ylndan itibaren her trl
tutuklamalar iin uygulanmaya balamtr.40
Habeas Corpus Acta gre, sank hakknda yeteri kadar delil yoksa, sann
tutukluluk hli sona erdirilmeli, aksi durumda, yani, sank hakknda isnat edilen suu
ilediine dair yeteri kadar delil varsa, bu kez, en hzl ekilde yarglamas
bitirilmelidir. Act, bir taraftan kiiyi haksz tutuklamalara kar korurken dier
taraftan hakl olarak gzaltna alnan veya tutuklanan kiilere nemli gvenceler
getirmektedir.41 Bundan dolay, bugn kii zgrl ve gvenlii hakkna Habeas
Corpus Gvencesi de denilmektedir.42
38 Metin FEYZOLU, Anglo Sakson ve Anglo Amerikan Hukuk Dzenlerinde Habeas CorpusKurumu, AHFD, Cilt: XLIV, Say: 1-2, s. 669.
39 SENCER,nsan Haklar Asndan, s. 12.
40 AKIN, Kamu Huk, s. 322.
41 AKIN, Kamu Huk, s. 268.
42 KESKN,Kii zgrl ve, s. 68.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
28/330
20
C. FRANSIZ NSAN VE YURTTA HAKLARI BLDRGES
Kta Avrupasnda, kii zgrl ve gvenlii hakk, ilk olarak, kaynan
ngiltereden almak suretiyle, 26 Austos 1789 tarihinde yaymlanan Fransz nsan
ve Yurtta Haklar Bildirgesinde dzenlenmitir. Bu tarihten nce, Fransada kral,
bask ve iddete dayal olarak srdrd mutlakiyet rejiminde, iktidarn kimse ile
blmemekte, kendi zerinde hibir kuvvet tanmamaktayd. Ayrca, Fransada,
Habeas Corpus benzeri bir belge de bulunmadndan, lkede zaten bir ok hak ve
zgrlkten mahrum olarak yaayan insanlarn, gvenlikleri de, kraln arzu ve
isteklerine bal kalyordu.43
17. ve 18. yzyl aydnlanma hareketinin, ngiltere ve A.B.D.deki zgrlk
fikirlerini Fransaya tamasyla, nihayet, lkede halk egemenlii dncesini
uygulamaya koyacak ortam olutu ve bu gelimeler sonucunda 1789 Fransz nsan ve
Yurtta Haklar Bildirgesihazrland.
Evrensel bir nitelii olan, yani, sadece Fransz vatandalarn deil tm
insanl ilgilendiren bir zgrlk anlayn dile getiren bildirge, kii gvenlii hakk
ile ilgili de nemli dzenlemeler getirmitir. Bildirgenin ikinci maddesinde, kii
gvenlii hakk, kiinin doal ve zamanamna uramayan, ana haklarndan biri
olarak saylmaktadr. BildirgeninHabeas Corpus Acttan etkilenilerek kaleme alnan
yedinci maddesinde hi kimse kanunlarn belirledii durumlar ve biimler dnda
sulanamaz, tutulamaz. denilmek suretiyle kii gvenlii asndan temel ilke
konulmu; kanunsuz su ve ceza olmayacan ve ceza kanunlarnn geriye
yrmeyeceini ifade eden 8. maddesi ile masumluk karinesini44 dzenleyen 9.
43 AKIN, Kamu Huk, s. 292.
44 lk defa bu bildirgeyle ortaya kan ve kii zgrlnn teminat saylan masumluk karinesinegre, sank, yetkili bir mahkeme tarafndan usulne uygun olarak yaplan bir muhakeme ile mahkm
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
29/330
21
maddesi, esas olarak 7. maddede yer alan kii gvenlii hakkn daha da
pekitirmitir.
Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesi, Fransz htilalinin ilk
beyannamesi olmakla beraber sonuncusu deildir. Bundan sonra da, Fransada arka
arkaya birka bildiri yaymlanmtr. Bunlardan biri ve konumuz asndan en
nemlisi olan 1793 tarihli Fransz Bildirgesinin 10. maddesinde, keyfe gre
sulama, tutuklama ve cezaevine gnderme yasaklanm; 11. maddesinde, kiinin
kanunlara aykr olarak ve keyf tutuklanmas durumunda buna zor kullanarak kar
koyabilecei belirtilmi; 12. maddesinde ise, keyfe gre tutuklamaya katlanlarn
cezalandrlmas hkme balanmtr.
Zamannn en nemli belgeleri arasnda yer alan Fransz nsan ve Yurtta
Haklar Bildirgesinin bir takm eksiklikleri de bulunmaktadr. Bu bildirgenin eletiri
konusu yaplabilecek en nemli eksii, dzenledii haklar iin herhangi bir gvence
getirmemesinden kaynaklanmaktadr. Nitekim, soyut ifadeleri iinde barndran bu
belge, pozitif bir hukuk belgesi olmaktan ok, zamann bireyci felsefesini ortaya
koyan nemli bir metin olarak tarihteki yerini almtr. Buna karlk, Anayasann
Gvenlik Altna Ald Temel Hkmler balkl I. Blmnde, bildiride yer alan
haklara yer veren 3 Eyll 1791 tarihli Fransz Anayasas, sz konusu eksiklii
gidermi olup; bu Anayasa, ayrca, yarg yetkisinin belirli bir sre i grmek iin
seilen, yasama ve yrtme organlarna kar bamsz yarglarca kullanlacan da
hkme balamak suretiyle, kii gvenlii asndan nemli bir teminat salamtr.
iln edilinceye kadar susuz saylacaktr. (Feyyaz GLCKL, Ceza Davasnda ahs Hrriyeti(Muvakkat Yakalama Tevkif) (Trk Hukukunda), (Ankara, 1958: ASBFY, No: 81-63), s. 16.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
30/330
22
Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesinin n ve yaratt byk etki,
orijinal bir belge olmasndan deil;45 dilinden,46 ifade gcnden, slubundaki
berraklk ile ekicilikten ve o tarihe kadar yaymlanan bildirgelerin aksine, evrensel
bir nitelik tamasndan kaynaklanmaktadr.47 Bu nedenle Bildirge, yaynlandktan
sonra byk yanklar uyandrm ve daha sonra hazrlanan anayasalar iin bir tr
rehber olmutur. erdii ilkelerin pek ok lke anayasasna ve bu arada lkemiz
anayasalarna da girmesi dikkate alndnda, Bildirgenin evrensellii daha iyi
anlalmaktadr. 48
D. NSAN HAKLARI EVRENSEL BLDRS
Ulusal devletlerin kurulmasyla gelien klasik devletler hukuku, ite egemen,
dta bamsz ve eit devletler arasndaki ilikileri dzenliyordu. Bu hukukun sjesi
sadece devletlerdi. Klasik devletler hukuku, kiiyi, kiisel haklarn sahibi olarak
deil, devlete ait olan haklarn taycs olarak gryor, bir baka devlet tarafndan
uyruklarna yaplan saldr, o devletin saygnlna yaplm saldr olarak
alglanyordu. Klasik devletler hukuku, bu yaklamnn bir sonucu olarak, egemen
devletlerin uyruklarna davranlar hususunda her trl d ilgiyi, onlarn i ilerine
mdahale olarak gryordu. Bu dnemde, insan haklar, egemen devletlerin i hukuk
sorunu olarak anlalmaktayd. Bu nedenle, Birlemi Milletler (BM) ncesi
dnemde, devletler hukuku, uyruklarna kar zaman zaman ok byk insan haklar
ihlllerinde bulunan devletleri nleyemedi. Kestirme lm cezalar, keyf
45 1789 Bildirisinden nce, Amerika Birleik Devletlerinde de, hemen hemen ayn konulardzenleyen bata Virginia Haklar Bildirgesi olmak zere, birok bildiri yaymlanmtr.
46 Nitekim, 18. Yzylda ngilizceye gre daha yaygn bir dil olan Franszca diliyle kaleme alnmasonun dnyaya yaylmasn hzlandrmtr.
47 KAPAN, Kamu Hr, s.46.
48 AKILLIOLU,Temel Haklarn, s. 171.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
31/330
23
tutuklamalar, sresiz alkoymalar, ikence, hukuk d yarglamalar, srgn gibi
davranlar, bir devlet tarafndan kendi uyruuna uygulandnda, dier devletler
tarafndan bu hareketler kanuna uygun sayld. nsan devlete baml klan bu
anlay, ikinci dnya sava sonuna kadar etkinliini srdrd.49
zellikle Hitlerin, igal ettii lkelerde olduu kadar, kendi lkesinde, kendi
yurttalarna uygulad acmasz ve insanlk d davranlar, devletlerin uyruklarna
kar davranlarnn ciddi biimde irdelenmesi ve baz standartlara balanmas
ihtiyacn dourdu ve kinci Dnya Savandan sonra, dnya, nihayet, insan
haklarnn bir i hukuk sorunu olmayp evrensel boyutta korunmas gerektiinin
bilincine vararak, hak ve zgrlkleri uluslararas alanda belirleyecek ve koruyacak
bir belge hazrlamak zere kollar svad. Zira, bu dnemde, kiileri devlete kar
koruma dncesi, uluslararas ilikilerde yeni bir boyut kazanm ve gerek kiilerin
uluslararas hukukun konusu olduu esas benimsenmiti.50 nsan haklarnn,
devletlerin i dzenleme konusu olmaktan karak uluslararas normlara ve denetime
balanmas ilk olarak BM balamnda gereklemitir.51
BM Anlamas, nsznde, ...temel insan haklarna, kiinin onur ve
deerine inan... dile getirirken; 1/c maddesi, ...rk, cinsiyet, dil ya da din ayrm
yapmakszn herkesin insan haklarna ve temel zgrlklerine saygnn gelitirilip
glendirilmesi...ni BM rgtnn ana hedeflerinden biri saymtr.
Yine BM Anlamas, ...rk, cinsiyet, dil ya da din ayrm gzetilmeksizin
49 Muzaffer SENCER, Birlemi Milletler Balamnda nsan Haklar, nsan Haklar Yll, Cilt:XIII (Ankara, 1991: TODAE Yayn), s. 18.
50 AKIN, Kamu Huk, s. 365 vd.
51 SENCER,Birlemi Milletler Ba,s. 21 vd.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
32/330
24
herkes iin insan haklarnn ve temel zgrlklerin evrensel olarak sayg grmesi ve
gzetilmesi amacyla uluslararas ekonomik ve toplumsal ibirlii...ni
ngrmtr.(m. 55/c)
Anlamaya gre, rgtn insan haklaryla dorudan ilgili organ olan
Ekonomik ve Toplumsal Konsey, ...herkes iin insan haklarnn ve temel
zgrlklerin sayg grerek gzetilmesini salamak amacyla... nerilerde ve eitli
giriimlerde bulunabilecektir ( BM Anlamas m. 68). te bu hkme dayanlarak,
Ekonomik ve Sosyal Konsey tarafndan, insan haklarnn uluslararas dzeyde
belirlenmesi ve savunulmas iin gerekli olan almalar yapmak zere, bir insan
haklar komisyonu kurulmutur. 1946 ylnda kurulan bu komisyon, almalarnda,
ncelii, uluslararas bir hak belgesi hazrlanmasna vermi, yaplan almalar
sonucunda, bir haklar bildirisi hazrlam ve hazrlanan bu metin, 10 Aralk 1948de,
BM Genel Kurulunda kabul edilmitir.52 nsan Haklar Evrensel Bildirisi ad verilen
bu belge ile, BM Anlamasnda nemli bir yer tutan insan haklar, ilk kez, ayr ve
dzenleyici bir belgeye balanmtr.53
nsan Haklar Evrensel Bildirisine kii gvenlii hakk asndan
bakldnda, Bildirinin 3. maddesi hemen gze arpmaktadr. Bu maddede;
yaamak, zgrlk ve kii gvenlii herkesin hakkdr denilmektedir. Bildirinin 9.
maddesi, keyf tutuklama, alkoyma ve srgn yasan; 5. maddesi, ikenceye ve
onur d muameleye tbi tutulmama hakkn; 6. maddesi, herkesin, her nerede olursa
olsun, kanun nnde bir kii olarak tannma hakkn; 8. maddesi, anayasa ya da
kanunla tannm temel haklar ihll eden eylemlere kar herkesin ulusal yetkili
52 Bildiri, 8 ekimser oya karlk 48 olumlu oy ile kabul edilmitir. ekimser kalan devletler; ozamanki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii, ekoslavakya ve Yugoslavya ile Gney Afrika,Ukrayna, Beyaz Rusya, Polonya ve Suudi Arabistandr.
53 SENCER, Birlemi Milletler Ba,s. 23 vd.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
33/330
25
mahkemelere bavurabilme hakkn; 11. maddesinin birinci fkras, masumluk
karinesini, ikinci fkras ise, su ve cezalarn kanunlii ilkesini dzenlemektedir.
BM Anlamasnn Balang Blmnde ve 1/c maddesinde yazl olan
...herkes iin insan haklarna ve temel zgrlklere saygy gelitirip zendirmede
uluslararas ibirliini gerekletirmek... hedefine gre hazrlanan bu belge,
dzenledii haklar ihll edenlere kar, onlar zorlayc hibir uluslararas
mekanizma ngrmemi, sadece ve sadece ihllin dnya barn tehlikeye sokmas
gibi snrl hllerde BMnin harekete geebileceini hkme balamtr. BMnin,
rgtn amalarna aykr davranlar karsnda bavurabilecei zorlayc (yeliin
askya alnmas, yelikten karlma, kuvvet kullanlmas gibi) nlemlerden kuvvet
kullanlmas, kukusuz en etkili olandr. Ancak, bugne kadarki BM uygulamasna
bakldnda, BMnin bar tehdit eden silahl atmalar karsnda gsterdii
duyarllk ve etkinlii, insan haklarnn ciddi ve ar biimde inendii durumlar
karsnda gstermedii gzlemlenmektedir. 54 Ancak, u hususu zellikle belirtmek
gerekir ki; BM rgtnn, yukarda deinilen ve insan haklar ihlllerinde bu rgt
tarafndan bavurmaktan kanlan bir yol olan kuvvet kullanm dnda, yarg gc
gibi zorlayc ve etkin bir gce sahip olmamas, insan haklar ile ilgili bu ilkelerin,
BM yeleri asndan uygar milletlere tannan ve benimsenen hukukun genel ilkeleri
olarak saylmas gereini ortadan kaldrmamaktadr.55 Bildirinin hukuksal bir
balaycl olmasa da, insanln ortak lk ve deerlerini dile getirmesi
bakmndan stn bir ahlak deeri olduu sylenebilir. Zira, bu bildiri, kii hak ve
54 SENCER, Birlemi Milletler Ba, s. 35.
55 Nur CENTEL, Ceza Muhakemesi Hukukunda Tutuklama ve Yakalama, (stanbul, 1992: BetaYaynlar, Hukuk Dizisi, No: 155), s. 13.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
34/330
26
zgrlklerinin gvence altna alnmas yolunda insanlk tarihinin en nemli ortak
baarlarndan biri olmutur.
Bildirinin balayc bir hukuksal belgeye dntrlmesi 16 Aralk 1966
tarihinde kabul edilen Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi56 ile
mmkn olmutur.57 Bu szleme ile, yaama hakknn kanunla korunduu,
kimsenin keyf olarak yaamndan yoksun braklamayaca (m. 6/1), kimseye
ikence veya zalimce, insanlk d ya da onur krc muamele ya da ceza
uygulanamayaca (m. 7), herkesin kii zgrl ve gvenlii hakkna sahip
olduu, kimsenin keyf olarak yakalanamayaca, tutuklanamayaca, kanunla
konulmu gerekeler ve ilemlere uygun durumlar dnda zgrlnden mahrum
braklamayaca (m. 9/1), tutuklanan bir kimseye, tutuklama srasnda, tutuklama
nedenlerinin ve ne ile sulandnn bildirilmesi gerektii (m. 9/2), bir su iledii
phesi ile yakalanan ya da tutuklanan bir kimsenin, hemen bir yarg ya da yarg
gcn kullanmaya yetkili bir baka resmi grevli nne karlma, makul bir
sre ierisinde yarglanma ya da salverilmesini isteme hakkna sahip olduu (m. 9/3.
1. cmle), yarglanmay bekleyen kiinin gzaltnda tutulmasnn genel kural
olmayaca, sadece salverilmenin baz teminatlara bal tutulabilecei (m. 9/3 - 2.
cmle), yakalanp veya tutuklanp zgrlnden mahrum braklan bir kiinin,
tutuklanmasnn kanunlii konusunda ya da tutuklanmas kanun deilse,
salverilmesi iin mahkeme nne karlp gecikmeksizin karar verilmesini isteme
hakknn bulunduu (m. 9/4), kanun d yakalanan ya da tutuklanan kimsenin
tazminat talep edebilme hakknn bulunduu (m. 9/5), zgrlnden yoksun
56 Szlemeyi i hukuklarnda onaylayp, katlma belgelerini Genel Sekreterlie veren devlet saysnnotuzbei bulmasyla, 23.03.1976 tarihinde bu szleme yrrle girmitir.
57 Muzaffer SENCER, nsan Haklar Ana Kurulular ve Belgeler, (Ankara, 1986: TODAEYaynlar), s. 79 vd.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
35/330
27
braklan kiiye insanca ve insanlk onuruna yakr ekilde davranlmas gerektii
(m. 10/1), masumluk karinesi (m. 14/2) ve kanunsuz su ve ceza olmazlk ilkesi (m.
15/1) ayrntl olarak dzenlenmitir.
BMnin, Kiisel ve Siyasal Haklara likin Uluslararas Szlemesinde,
bireylere, insan haklar ihlllerine kar, rgt bnyesindeki nsan Haklar
Komitesine ikyet edebilme yolu da ak tutulmu; fakat, bu yolun ilerlik
kazanabilmesi iin, yine, her devletin, kendi isteine bal olarak, kiisel bavurma
hakkn dzenleyen Ek Protokol kabul edip onaylamas art getirilmitir. Ancak, o
gnk dnya konjonktrnde, devletler, etkin bir uluslararas denetim
mekanizmasnn kurulmasn kendi egemenlik haklarn kstlayc nitelikte grp,
bu durumu, lkelerinin i ilerine mdahale saydklarndan; sonuta, insan haklarnn
korunmas hususunda son sz devletlere brakan bir sistem olumu ve o dnemde,
yukarda deinilecek Avrupa nsan Haklar Mahkemesine bavuru trnden bireysel
bavuru mmkn olamamtr. BMnin bireysel bavuruyu dzenleyen ek
protokolnn imzalanmasnda bu denli ekimser davranan devletler, Avrupa nsan
Haklar Szlemesinin bireysel bavuruyu dzenleyen 25. maddesinin kabul
edilmesinde ayn ekimserlii gstermemilerdir. Bunda, Avrupa nsan Haklar
Szlemesinin evrensel deil blgesel nitelik tamasnn ve o szlemenin taraflarn
temelde ayn toplumsal deerleri paylaan, siyasal sistem olarak oulcu
demokrasiyi benimseyen devletlerden olumasnn nemi yadsnamayacaktr.58
Sonu olarak, hukuken balayc olan Kiisel ve Siyasal Haklara likin
Uluslararas Szlemeye gre bir yaptrm mekanizmas olarak kurulan nsan
Haklar Komitesinin rol, sadece uzlatrmaclk ve arabuluculuk yapmakta kalm
58 KAPAN, Kamu Hr, s. 66 vd.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
36/330
28
ve uzlatrmada baarl olamad takdirde, durumu aklayc, tavsiyeler ieren bir
rapor hazrlamak eklinde ortaya kmtr.
E. AVRUPA NSAN HAKLARI SZLEMES
04 Kasm 1950de, aralarnda Trkiyenin de bulunduu 15 Avrupa lkesi
tarafndan Romada imzalanp, 03 Eyll 1953 tarihinde yrrle giren Avrupa nsan
Haklar Szlemesi (AHS), Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel
Bildirgesinden esinlenmi ve bu metnin ngrd kurallarn daha ok kiisel ve
siyasal nitelikte olan (kiisel haklar) blmn uygulamaya koymay ve bu haklar
etkin bir koruma sistemi ile gvence altna almay amalamtr.
BM nsan Haklar Evrensel Bildirgesinden esinlenen Avrupa nsan Haklar
Szlemesi , 1949 tarihli Avrupa Konseyi Statsne dayanmaktadr. Bundan dolay,
AHSnin, anlan statnn temel amac olan insan haklarnn gerekletirilmesi
lksne ulamak iin uygulamaya konulmu bir sistem olduu da sylenebilir. Bu
sistemin nemi, o gne kadar uluslararas dzeyde gerekletirilmi olan en etkili
koruma aracna sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Szlemeyi o gne kadar
yaplan uluslararas szlemelerden ayran dier nemli zellii ise; szlemeden
faydalanmak iin taraf lkelerin vatanda olma art aranmamas; yani, kit devlet
lkesinde bulunan herkese, karlkllk art da aranmakszn, uygulanabilmesidir.
Szlemeye gre, sistem, siyas nitelikli Komisyon ve Bakanlar Komitesi ile
yargsal nitelikli Divandan oluan l uygulama organ ile almaktadr. nsan
haklar ihlllerinde, o tarihe kadar devletleraras olarak bavurulabilen ikyet
mekanizmasnn yan sra, o zamana kadar baarlamam bireysel bavuru
mekanizmasn da ngren szleme, bu yn ile de bir ilke imza atm ve bylece
bireyler de zgrlklerin korunmasn talep edebilme asndan uluslararas hukukun
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
37/330
29
sjeleri arasnda yerlerini almlardr. AHS nin yrrle girmesinden sonra, hibir
insan haklar szlemesinde, bireysel bavuru hakk yadsnmamtr.59
Kii gvenlii hakk, AHSnin 5. maddesinde dzenlenmitir. Szlemenin
anlan maddesi iki grup hkm iermektedir. Bunlardan biri kii zgrl ve
gvenliinin tannmas ve kii zgrlnn snrlamalar, dieri ise kii
zgrln ve gvenliini korumak iin alnan nlemler; yani, ngrlen
gvencelerdir.
Szlemenin 5. maddesinin I. fkrasnn ilk cmlesinde; kii zgrl ve
gvenlii hakk dzenlenirken, anlan fkrann ikinci cmlesi ile a-f bentleri arasnda
kii zgrlnn snrl olan istisnalarna yer verilmitir. Szlemenin 5.
maddesinin ilk fkrasna gre , Herkesin kii zgrlne ve gvenliine hakk
vardr. Aada saylan hller ve kanuni usuller dnda hi kimse zgrlnden
mahrum edilemez.
a) Yetkili bir mahkeme tarafndan verilmi bir hkmden sonra bir kimseninusulnce hapsedilmesi,
b) Bir mahkeme tarafndan kanuna uygun olarak verilen bir kararariayetsizlikten dolay yahut kanunun koyduu bir mkellefiyetin yerine
getirilmesini salamak zere bir kimsenin yakalanmas veya tevkifi,
c) Bir su iledii phesi altnda olan yahut su ilemesine veya suuiledikten sonra kamasna mani olmak zarureti inancn douran makul
sebeplerin mevcudiyeti dolaysyla, yetkili adl makamlar nnekarlmak zere kiinin yakalanmas ve hapsi,
d) Bir kn nezaret altnda slah veya yetkili merci nne karlmasiin verilmi usulne uygun bir tevkif karar bulunmas,
59 AKILLIOLU,Temel Haklarn, s. 179.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
38/330
30
e) Bulac bir hastalk yayabilecek bir kimsenin, bir akl hastasnn, biralkoliin, uyuturucu maddelere mptela bir kimsenin yahut bir
serserinin kanuna uygun tutuklanmas,
f) Bir kimsenin memlekete usulne uygun olmayarak giriinin nlenmesiveya hakknda bir snr d etme veya iade ilemine bavurulmas
sebebiyle yakalanmas veya tutuklanmas.
Szlemenin ikinci fkras; ...tutuklanan herkese, tutuklanmasn gerektiren
sebeplerin ve kendisine kar ileri srlen btn isnatlarn en ksa zamanda ve
anlad bir dille bildirileceini...;
nc fkras; ...bir su nedeniyle yakalanan veya tutuklanan
kimsenin, hemen bir hkim veya adl grevi yapmaya kanunla yetkili klnm dier
bir memur nne karlmas gerektiini, bu kiinin makul bir sre ierisinde
yarglanmasn ya da salverilmesini isteme hakkna sahip olduunu; salverilmenin,
ilgilinin durumada hazr bulunmasn salayacak bir teminat kouluna
balanabileceini...;
drdnc fkras; ...yakalanma veya tutuklanma sebebiyle
zgrlnden yoksun braklan herahsn, zgrlkten mahrumiyetin kanuna uygun
olup olmad hakknda ksa bir srede karar verilmesi ve keyfiyetin kanuna aykr
grlmesi hlinde tahliyesini emretmesi iin bir mahkemeye itiraz etme hakkna
sahip olduunu...;
beinci fkras;...bu szle
menin yukarda yazl olan
hkmlerine aykr olarak yakalanan veya tutuklanan herkesin tazminat isteme hakk
bulunduunu... hkme balamaktadr.
Szlemenin en fazla ihll edilen, dolaysyla, en fazla davaya konu olan bu
maddesinin farkl fkralar ile ilgili, AHM tarafndan da birok karar verilmitir.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
39/330
31
Maddenin birinci fkras Herkesin kii zgrlne ve gvenliine hakk
vardr. Aada belirtilen hller ve kanunda belirlenen usuller dnda hi kimse
hrriyetinden yoksun braklamaz: eklindedir. Bu hkm, bir kimsenin,
zgrlnden yoksun braklmasna izin verilen istisnai durumlarn bir listesini
iermektedir. Mahkeme, Engel ve dierleri-Hollanda60 kararnda, 5. maddede
saylm olan, kii zgrlne getirilen istisna hllerin, snrl sayda olduklarn ve
devletlere takdir yetkisi tanmayacak kadar dar yorumlanmalar gerektiini
belirtmitir. Mahkeme, Winterwerp-Hollanda61 kararnda, kiiyi zgrlnden
yoksun brakan ilemlerin hukuk yollardan gerekletirilip yasal olduklar zaman
szlemeye uygun saylacaklarn belirtmitir. Mahkeme, Baranowski-Polonya62
kararnda, ilk bata hukuka uygun olarak yakalanan ve akabinde kendisine isnat
edilen dolandrclk suu nedeniyle gzaltna alnan bavurucunun, alkonulma
hlinin, savcln iddianameyi dzenlemesinden sonra mahkeme tarafndan ele
alnmamasn, muhakemenin, ngrlebilirlik ve kesinlikten uzak olmas ve
dolaysyla keyfiyete mahal verebilecei gerekesiyle 5. maddenin 1. paragrafna
aykr bulmutur. Polonya da, alkonulan kiinin mahkemeye karlmasna ynelik
60 Osman DORU, nsan Haklar Avrupa Mahkemesi tihatlar, Cilt: I, (Ankara, 2003 : T.C.Adalet Bakanl Eitim Dairesi Bakanl Yaynlar) s. 146; 08.06.1976 tarihli ve 5100/71;5101/71; 5102/71; 5354/72; 5370/72 sayl bu kararn tam metnine, Conseil de lEurope, Portail de laCour Europenne des Droits de lHomme (European Court of Human Rights Portal), Recueil Hudoc;http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7387805&skin=hudoc-fr&action=requestadresinden, 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.
61 DORU, nsan Haklar Avr, s. 333; 24.10.1979 tarih ve 6301/73 sayl karar tam metnine,;http:// cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7387805&skin=hudoc-fr&action=request
adresinden, 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.62 Monica MACOVE, (Avrupa nsan Haklar Szlemesininin 5. Maddesinin Uygulanmasna likinKlavuz), Kiinin zgrlk ve Gvenlik Hakk, nsan Haklar El Kitaplar No: 5, (Ankara, 2003:Avrupa Komisyonu/Avrupa Konseyinin Trkiye ile ortak giririmi erevesinde hazrlanm, AdaletBakanl Eitim Dairesi Bakanlnca Meslek i Eitimde kullanlmak zere tercme ettirilipoaltlm yayn), s.12; 28.03.2000 tarih ve 28358/95 sayl karar tam metnine; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7387805&skin=hudoc-fr&action=requestadresinden, 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
40/330
32
uygulama erevesinde, soruturma aamasnda verilen alkoyma emri belirsiz bir
sre uzatlm olduundan, mahkeme, kendi alaca bir karar ile, o esnada devam
eden alkonulma hlinin uzatlp uzatlamamas dorultusunda ayrca karar vermek
zorunda deildir. Ancak, ne Polonya kanunlarnda ne de Polonyadaki yargsal
itihadlarda bu uygulamay destekleyen bir dayanak bulunmamaktadr. Sonu olarak,
bu uygulama znde hakl kabul edilebilirse de, hukuk dayanaktan yoksun
olduundan szlemeye uygun bulunmamtr. Mahkeme, Kurt ve dierleri-
Trkiye63kararnda, ulusal hukuka tamamen uyulmas artnn yan sra, herhangi
bir zgrlkten mahrumiyet uygulamasnn, potansiyel olarak daha kapsaml AHS
nin hukuka uygunluk anlayyla da badamas gerektiini vurgulamtr. Bu
anlay, ncelikle, 5. maddede yer alan artlarn - bu artlar ulusal mevzuatlarda yer
almasalar dahi gzetilmesi endiesinden kaynaklanmaktadr. Mahkeme, bu
kararnda, herhangi bir zgrlkten mahrumiyet uygulamasnn yalnzca ulusal
hukuka esas ve usul asndan uymas deil, ayn zamanda kiinin keyf
uygulamalardan korunmasna ilikin hkmler bulunan szlemenin 5. maddesinin
amacna da uygun olmas gerekir demitir. Szlemenin 5. maddesinin 1.
paragrafnda belirtilenler haricinde, ulusal dzeyde yasal gerekelere dayandrlan bir
zgrlkten mahrumiyet uygulamas, 5. maddenin 1. paragrafnda bulunan
hkmlerle ters deceinden kesinlikle hukuka uygun saylmayacaktr. Nitekim,
Mahkeme, 31.07.2000 tarihliJecius-Litvanya64 kararnda, ulusal dzeyde yasal
olan her alkoymann szlemeye uygun saylamayacan, alkoymada zanllara
63 25.05.1998 tarihli ve 15/1997/799/1002 sayl karar tam metnine; http://www.inhak-bb.adalet.gov.tr/aihm/karar/kurt.doc adresinden, 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.
6431.07.2000 tarihli ve 34578/97 sayl karar tam metnine;; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
41/330
33
kar nleyici tedbir alnmas gibi gerekelere dayanlamayacan, alkoyma
amacnn yarglama olmad durumlarda, bu tr bir zgrlkten mahrumiyet her ne
kadar ulusal mevzuata uygun olsa da, AHS nin 5. maddesinin 1. paragrafn ihll
edeceini belirtmitir.
Szlemeye gre, Yetkili mahkeme tarafndan mahkm edilmesi
zerine bir kimsenin usulne uygun olarak hapsedilmesi kii gvenliinin
snrlanabilecei istisnai hllerden ilkidir. Mahkeme, Wemhoff-Almanya65
kararnda, buradaki mahkm edilme teriminin kesinlemi mahkeme kararn ifade
etmediini, mahkmiyet kavram ile anlalmas gerekenin 1. derece mahkeme
tarafndan verilen mahkmiyet karar olduunu belirtmitir. Mahkemenin bu
aklamasndan kan sonu, hakknda mahkmiyet karar verilen ancak karar henz
kesinlememi olan kii, tutuklu bulunmas hlinde, mahkmiyet kararnn ardndan
temyiz incelemesinin gecikmesinden dolay, tutuklu bulunduu sreler nedeniyle,
hem 5. maddenin 3. fkrasna hem de 6. maddenin 1. fkrasna dayanarak tazminat
isteminde bulunabileceidir. Zira, ayet mahkm edilme teriminden kesinlemi
mahkmiyet hkm ile mahkm edilme anlalsa idi, bu durumda, temyiz
incelemesinin gecikmesinden dolay tutukluluk hlinin uzamas nedeniyle ikyeti
olan bir kimse, sadece, szlemenin 6/1 maddesine dayanabilecek, 5/3 maddesine
dayanamayacakt. Mahkemenin bu itihad ile, artk, bu durumda, Szlemenin her
iki maddesinin de ihll edildii ileri srlebilecektir.
Mahkmiyet kararnn yetkili mahkeme tarafndan verilmi olmas gerekir.
Bu mahkeme, idareden ve taraflardan bamsz ve yeterli hukuk teminatlar
salayabilecek bir mahkeme olmaldr. Her ne kadar, yelerinin hukuku olmas art
65 27.06.1968 tarihli ve 2122/64 sayl karar tam metnine; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr..
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
42/330
34
olmasa da, polis, savc, asker kumandan veya idar merciiler tarafndan verilen
kararlar bu kapsamda deerlendirilemez. Mahkmiyet karar, szlemeye taraf olan
veya olmayan bir devlette, yabanc bir mahkeme tarafndan de verilmi olabilir. Bu
fkrann uygulanabilmesi iin nemli olan, hkm giyen kiinin, cezasn,
szlemeye taraf olan bir devlette ekmesidir. 66
Szlemeye gre, Bir mahkeme tarafndan kanuna uygun olarak verilen bir
karara riayetsizlikten dolay veya kanunun koyduu bir ykmlln yerine
getirilmesini salamak iin bir kimsenin usulne uygun olarak yakalanmas veya
tutulmas kii gvenliinin snrlanabilecei istisnai hllerden ikincisidir.
Bir mahkeme tarafndan kanuna uygun olarak verilen kararlara rnek olarak,
kiinin mahkemece tayin olunan bir para cezasn dememesi, tank olarak bir
mahkeme huzuruna kmamas, ikametle ilgili kstlamalara uymamas gsterilebilir.
Mahkeme, Slavomir Berlinski-Polonya67 kararnda, bavuru sahibinin zorunlu
olarak bir akl hastanesine kapatlmasnn, sz konusu kii hakknda yrtlen ceza
takibat kapsamnda, ceza sorumluluunun tespit edilebilmesi iin akl durumunun
tetkik edilmesi dorultusundaki mahkeme kararnn uygulanabilmesi iin
gerekletirildiini, bu alkoymann, mahkeme karar ile ve i hukuktaki mevzuata
uygun gerekletirilmesi nedeniyle usule uygun olduunu belirtmitir.
Kanunun koyduu bir ykmlln yerine getirilmesini salamak iin
zgrln kstlanmas hli ok net deildir. Ancak, Lawless- rlanda68
66 Bu konu ile ilgili, bkz. 26.06.1992 tarihli ve 12747/87 sayl Drozd ve Janousek - Fransa ve spanyaKarar; karara, http://cmiskp.echr.coe.int/ tkp 197 /portal. asp? Session Id= 7389528& skin=hudoc-fr&action = request adresinden , 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.
6720.06.2002 tarihli ve 27715/95;30209/96 sayl karar tam metnine, http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-eg&action=requestadresinden, 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.68 01.07.1961 tarihli ve 332/57 sayl karar tam metnine; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
43/330
35
kararnda, mahkeme, kanunun koyduu bir ykmllkten anlalmas gerekenin,
belirli veya somut bir ykmllk olduuna karar vermitir. Bu ykmllklere
rnek; kimlik belgesi tamak, askerlik hizmetinde bulunmak, gmrk veya vergi
beyannda bulunmak olabilir. Mc Weigh-Birleik Krallk Davasnda, Avrupa nsan
Haklar Komisyonu, Komisyon Raporunda69, Birleik Krallla giren bir kiinin,
yetkili biri tarafndan muayene edildiine dair bir evrak ibraz etmesine ilikin,
Birleik Krallk tarafndan konulmu artn, belirli ve somut bir ykmllk
olduunu vurgulayarak, bu ykmlln yerine getirilmesi iin kiinin
alkonulmasn szlemeye aykr bulmamtr.
unu da ifade etmek gerekir ki, kamu cezasndan kaynaklanyor olsa da,
akitten doan bir ykmlln yerine getirilmemesi, bu kapsamda
deerlendirilemez; zira, (4) no lu protokoln 1. maddesinde, akitten doan bir
ykmlln yerine getirilmemesi sebebiyle zgrlkten mahrumiyet aka
yasaklanmtr.70
Szlemeye gre, Su iledii hakknda geerli phe bulunan veya su
ilemesine ya da suu iledikten sonra kamasna engel olmak zorunluluu inancn
douran makul nedenlerin bulunmas dolaysyla, bir kimsenin yetkili merci71 nne
69 24.08.1981 tarihli komisyon raporu iin bkz. Decisions et Rapports, Commission Europeenne desdroits de lHomme no: 8022/77, 8025/77, 8027/77, s. 81. (GLCKL-GZBYK; Avrupansan Haklar Szlemesi ve Uyg., s. 185)
70 Bu kapsamda, lkemizde, Anayasamzn 38. maddesine, 03.10.2001 tarihli ve 4709 sayl kanunun
15. maddesi ile; Hi kimse, yalnzca szlemeden doan bir ykmll yerine getirememesindendolay zgrlnden alkonulamaz. eklinde bir ekleme yaplm olup; yine, 3167 sayl ekledemelerin Dzenlenmesi ve ek Hamillerinin Korunmas Hakkndaki Kanunun, karlksz ekkeide etme hlinde hapis cezas ngren 16. maddesi de, 26.02.2003 ve 4814 sayl kanunla (kanunmetni iin bkz. 08.03.2003 tarihli ve 25042 sayl RG.) deitirilmi ve karlksz ek keide etmenincezas ek bedeli kadar para cezasna dntrlmtr. Ancak, yaplan deiiklie ramen, gerek ekkeide etmek suunda tekerrr hlinde hapis cezas ngrlmesi, gerekse verilen para cezasnndenmemesi hlinde bu para cezasnn hapis cezasna evrilmesi, kanaatimce, szlemenin bumaddesine aykrlk tekil ettii gibi, (4) no lu protokoln 1. maddesine de aykrlk oluturmaktadr.71 Bu fkrada geen yetkili merci, szlemenin 5/3. maddesinde belirtilen yarg veya adl grevyapmaya kanunla yetkili klnm dier bir grevli anlamndadr.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
44/330
36
karlmak zere yakalanmas veya tutulmas kii gvenliinin snrlanabilecei
istisnai hllerden ncsdr. Mahkeme, Ciulla-talya72 kararnda, hakknda
herhangi bir takibat balatma amac dnda bir ama gdlerek, gemite mafya
eylemlerine kartndan bahisle, zerine atl bir su olmamasna ramen, srf
gemite bu tr eylemlere kartndan bahisle yakalanp, daha sonra, hkim nne
karlarak zorunlu ikamet karar alnan bavurucunun, bavurusunu, yarglama
ncesinde bavurucunun alkonulmasn gerektirecek herhangi bir fiili olmadndan,
nleyici tedbir olarak zgrlnn snrlandrlmas yoluna gidildii eklinde kabul
etmi ve ihll tespitinde bulunmutur. Sonu olarak, bir kiinin zgrlnden
yoksun klnmasna ynelik tedbir, o devletin i hukuk kurallarna gre ceza kanunun
her hangi bir hkmnn ihlli, yani, bir su ilendii iddias ile alnmal ve yine,
ilgili kanun maddesinin, zgrlnden mahrum edilen ahs hakknda
uygulanabilirlii olmaldr. Kiinin zgrln snrlamak amacyla dayanlan i
hukuk hkm hibir ekilde ilgiliye uygulanmam veya uygulanmas aka
mmkn deilse bir ihll sz konusu olacaktr. Yine, nemli olan amatr.
zgrlkten mahrumiyetteki ama hakl ve kabul edilebilirse, kanundaki bir ceza
hkmnn balangta ilgiliye uygulanma ihtimali varsa ancak sonuta yeterli delil
elde edilemediinden ahs serbest braklm ve hakknda dava almamsa, srf
dava almamas bir ihll olduunu gstermez. Makul phe ile anlatlmak istenen;
kiinin mesnetli bir phe sonucu keyfiyetten uzak olarak zgrlnn
kstlanmasdr. Mahkeme,Brogan-Birle
ik Krallk
73 kararnda, phede
72 22.02.1989 tarihli ve 11152/84 sayl karar tam metnine;; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr.
73 29.11.1988 tarihli ve 11209/84; 11234/84; 11266/84; 11386/85 sayl karar tam metnine; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-fr&action=request
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
45/330
37
drstlk ve iyiniyet ilkelerinin aranmasnn phenin makul olmasnda ayrlmaz bir
unsur olduuna iaret etmitir; ancak, bunun iin, ilgili kii ile suu ilikilendirecek
deliller bulunmaldr. Bu ahsla ilgili olarak gemiten kaynaklanan duygu ve
dnceler, kiinin yaam tarz, din, dnceleri ve bunun gibi dier n yarglara
dayanlarak zgrlk kstlanamaz; ancak, balangta drst ve makul phe yeterli
olup, sonradan bu ahs hakknda yeterli delil olmad ve bunun gibi gerekelerle
dava dahi almamas, yukarda izah edildii gibi, bal bana ihll olduunu
gstermeyecektir.
Yarglama sonucunda, kiinin katlanmas gerekecek durumlar ne olursa
olsun, kama phesi, ancak, kiinin kamasna yol aabilecek hllerin varl
hlinde sz konusu olur. Mahkeme, Muller Fransa74kararnda ve dier birok
kararnda, kiiye ok ar bir ceza verilebilmesi ihtimalini bal bana kama phesi
varln ispatlar bir durum olarak deerlendirmemitir. Buna karlk, Punzelt-ek
Cumhuriyeti75kararnda, kiinin, kendisine su isnad sonucu kamasnn akabinde
tekrar yakalanmas hlinde; Matznetter- Avusturya76 kararnda, kiinin, lke
dnda bir banka hesabna havale gnderdiinin, yurtdnda ziyaretlerde
bulunduunun ve bu ekilde, kamak iin plan kurduunun tespit edilmesi hlinde;
25.04.2000 tarihli Ceskz- ek Cumhuriyetikararnda, kiinin, bir yaknna ykl
adresinden, 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.
7417.03.1997 tarihli ve 21802/93 sayl karar tam metnine; http://cmiskp. echr. coe. int/ tkp 197/
portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr.
75 25.04.2000 tarihli ve 31315/96 karar sayl karar tam metnine; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal. asp?sessionId=7390644&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr.
76 10.11.1969 tarihli ve 2178/64 sayl karar tam metnine; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId= 7390155&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
46/330
38
miktarda para verdiinin, bir bakasna ait kimlikle araba aldnn ve sahte pasaport
temin ettiinin tespit edilmesi hlinde, tutuklanmasn, szlemeye aykr
bulmamtr.
Burada u hususu da eklemek gerekir ki, gvenlik glerince gzaltna alnp,
bilahare kendilerinden haber alnamad hususunda ( Trkiye aleyhine ileri srlen
ve Trkiyenin kabul etmedii) iddialar ierir bavurularda; AHM, kiilerin nerede
olduklarn saptamaya ynelik etkili soruturma yaplmad (etkili soruturma
yokluu), daval Trkiyenin bu durumu izah edemedii ve bu ekilde, kiilerin 5.
maddeye aykr bir ekilde tutulduklar (yasal dayanak yokluu) gerekeleriyle
ihllin varln tespit etmitir. 77
Yine, kii gvenlii ile yakndan ilgili olan dier bir kurum da ikencedir.
Doktrin ve mahkeme itihatlarna gre, ikence, bir kimseye madd veya manev
mahiyette eza verici hareketleri, insani olmayan muameleleri, bu kapsamda; insanlk
kiiliini ve duygusunu nemli derecede incitici fiilleri, zalimane muameleleri, bu
kapsamda; madura yaplan madd veya manev zdrap verici her trl
muameleleri, haysiyet krc hareketleri, bu kapsamda; bir kimsenin namus, hret ve
77 Bu konu ile ilgili olarak, 14.11.2000 tarihli ve 32538/97 sayl Ta-Trkiye kararnn tammetnine; http://www.inhak-bb.adalet.gov.tr/aihm/karar/tas.doc. adresinden ulalabilir. AHM, bukararnda, 5. maddenin ihll edildiine dair Mahkeme itihatlar, bireylerin yetkililer tarafndankeyf olarak gzaltna alnmasna kar gvence salamak iin, 5. madde kapsamndaki haklar
vurgulam ve bu balamda, zgrln kstlanmasnn, kiinin kef olarak gzaltna alnmasnnengellenmesi iin, sadece ulusal kanunlarla deil, 5. madde ile de uyumlu olmas gerektiinitekrarlamtr. 5. madde, bir kiinin keyf olarak gzaltna alnma riskini asgariye indirmek iin,zgrln kstland hllerde, bu konunun bamsz yarg tarafndan incelenmesini ve yetkilileringvenilirliini garanti etmek amacyla kiilere birok haklar salar. Bir kimsenin yaknlarna bilgiverilmeksizin gzaltna alnmas szkonusu gvencelerin reddedildiini ve 5. maddenin ihlledildiini ortaya koyar. Yetkililerin kendi kontrolleri altndaki kimselerden sorumlu olduklargznne alnrsa, 5. madde, kaybolma tehlikesine kar etkili tedbirler almay ve bir kimseningzaltna alndktan sonra kaybolduu iddialar karsnda etkili ve yeterli bir soruturma yapmaygerekli klar. eklinde bir gereke gstermitir.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
47/330
39
haysiyetine saldr niteliinde olan fiilleri ifade etmekte olup, bu kt muamelelerin
neler olduunu kanun tek tek saymayp, hkimin takdirine brakmtr.78
Bilindii zere, ikence olaylar ounlukla, gzaltnda ya da ceza veya
tutukevlerinde karlalan olaylardr. Bir insanlk suu olan ikence, Anayasa ve
kanunlarmzla yasaklanm olmasna ramen, ikence iddialar Trkiyenin ban
artan konulardandr. kence, gerek mlga 765 sayl Trk Ceza Kanunun 243.79
gerekse 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 94. ve 95. maddelerinde su olarak
dzenlenmitir. Yine mlga CMUKun 135/A ve CMKnn 148. maddelerinde,
yasaklananan sorgulama yntemleri arasnda ikence de saylmtr. kence;
Anayasamzn 17/3, nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 5 ve AHSnin 3.
maddelerinde yasaklanmtr. Yine, ikencenin tanmn yaparak uluslararas denetim
ngren 10.12.1984 tarihli kence ve Dier Zalimane, Gayrinsan veya Kltc
Muamele veye Cezaya Kar Birlemi Milletler Szlemesi, Trkiye tarafndan
onaylanm ve 10.08.1988 tarihinde yrle girmitir.
Ancak, burada unu ifade etmek gerekir ki, ikencenin yasaklanm olmas,
nlenmesi iin gerekli ama yeterli deildir. Trkiyenin de taraf olduu BM
Szlemesinin 2/1 maddesine gre, Szlemeye taraf Devletler, ikence olaylarn
nlemek iin, gerekli olan etkili kanun, idar, adl veya baka tedbirleri alacaktr.
Bu kapsamda, lkemizde, ikence sularnn soruturma ve kovuturmasnn
hzlandrlmas iin yasal dzenlemeler yaplmtr. 4778 sayl kanunun 33.
maddesi ile, 02/12/1999 tarihli ve 4483 sayl Memurlar ve Dier Kamu
Grevlilerinin Yarglanmas Hakknda Kanunun 2 nci maddesine; 765 sayl Trk
78YCGKnn 05.10.1987 tarih, 8-186/423 Esas-Karar sayl karar metni iin (bkz.; YKD, Yl: 1988,Say:1, s. 105)
79 765 sayl TCKda, devlet idaresi aleyhine ilenen sular ierisinde dzenlenen ikence suu, 5237sayl kanun kapsamnda kiilere kar sular ierisinde saylmtr.
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
48/330
40
Ceza Kanununun 243 ve 245 inci maddeleri ile 1412 sayl Ceza Muhakemeleri
Usul Kanununun 154 nc maddesinin drdnc fkras kapsamnda alacak
soruturma ve kovuturmalarda bu Kanun hkmleri uygulanmazeklinde hkm
eklenmi olup; 5252 sayl kanunun 3(1) maddesi ise, mevzuatta, yrrlkten
kaldrlan Trk Ceza Kanununa yaplan yollamalarn, 5237 sayl Trk Ceza
Kanununda bu hkmlerin karln oluturan maddelere yaplm saylacan
hkme balamtr. Bu durumda, 5237 sayl kanun kapsamnda da, ikence
sularnda tahkikat aamasnda soruturma izni iin beklenmeyecek, idarenin
memurunu korumas, ii geciktirmesi engellenecektir. Yine, BM Szlemesinin 10.
maddesine gre, ilgililerin ikenceye kar eitilmesi ve bilgilendirilmesi gereinden
bahsedilmektedir. Bu kiiler arasna kanunu uygulayan sivil veya asker personel,
tbb personel, kamu grevlileri, yakalama, tutuklama, sorgulama ve hapsedilmede
grev alacak dier personel girmektedir. Burada zellikle kolluun eitimi nem
tamaktadr. 80 kencenin nlenmesi iin, adl makamlara nemli grevler
dmektedir. Adl makamlarn, ikence davalarnda, olaylarn zerine sratle
gitmesi ve bu ekilde, davalarn hzla sonulandrlmas salanmaldr. Zira, ikence
suu san olup, devlet memuru olan kiilerin, yllarca adl makamlar huzuruna
getirilemeyerek, savunmalarnn alnamad ve baz davalarn zamanamna
urad medya haberleri ile malumdur.81 Adalet Bakanl Ceza leri Genel
80 Timur DEMRBA, 2003 Trk Ceza Kanunu Tasarsnn kence Suu Asndan
Deerlendirilmesi, 06-10/OCAK/2004 tarihinde yaplan Ankara Barosu Hukuku Kurultay, nsanHaklar II, (Ankara, 2004: Ankara Barosu Yayn), s. 354.
81 Bu konuda basnda kan haberlerden bazlar; 1980 ylnda gzaltna alnan retmenin ikencesonucu lm olaynda, ikencecilere talimat vererek yer tedarik etmek ve gz yummak suretiyle suakatlan iki asker hakknda alan dava, 22 yl sonra, sanklara ikier yl birer ay hapis cezas verilmesiile sona ermi olup, bu kez de, hkmllere tebligat yaplamamas nedeniyle verilen ceza infazedilememektedir; Manisal Genler hakknda nihayet 8 yl sonra karar verilebildi;Parkormanda dans eden bayan E yi gzaltna alp ikence yapan polisler hakknda yine polislerrapor tuttu; Polis gzaltna alnanlarn haklarna sayg gstermiyor; Doktorlar zanlygrmeden ikence olup olmadna ilikin rapor veriyor gibidir. Ylmaz ALEFENDOLU,
8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law
49/330
41
Mdrl de, B.03.0.CG.0.00.00.05/010.06.02/7 sayl, ikence ve kt muamele
iddialarna ilikin olarak yaplan soruturmalar konulu, 01.01.2006 tarih ve 8
numaral Genelgesi ile, ikence ile ilgili mevzuata ve Uluslararas Szlemelere
deindikten sonra; Anayasa, lkemizin taraf olduu uluslararas szlemeler, ilgili
kanun hkmleri ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kararlar da dikkate
alnarak; ikence ve kt muamele iddialarna ilikin olarak yaplan soruturmalarn,
kolluk kuvvetlerine braklmayarak bizzat Cumhuriyet basavcs ya da
grevlendirecei bir Cumhuriyet savcs tarafndan yrtlmesi, su failleri
hakknda kanun gereinin takdir ve ifasyla, adaletin bir an nce
gerekletirilmesinin temin edilerek, insan haklarnn korunmasnn salanmas
yannda ikence ve kt muamele iddialarnn etkili ve yeterli bir ekilde
soruturulmas hususunun gereini vurgulamtr.
26/03/2002 tarih ve 4748 sayl kanunun82 3. maddesi ile, 657 sayl Devlet
Memurlar Kanununun 13. maddesine yaplan bir ekleme ile, AHM kararlar
sonucu ikence nedeniyle tazminat denmesi hlinde, devletin ikence yapan
memuruna rc etme hakk dzenlenmitir. Elbette ki, bu dzenlemenin nemi,
devletin, bu nedenle urad kayplarnn karlanmasndan ziyade, ikencenin
nlenmesi konusunda caydrclk fonksiyonu olmasndadr.83
Yine, CMK nn 92. maddesinde ngrlen ve Cumhuriyet basavclar veya
grevlendirecekleri Cumhuriyet savclarnn, adl grevler