Turk Basininda Mulkiyet Ve Sahiplik Yapisi a Ozellestirme Uygulamalari Ciner Medya Grubu the Privatization Implementations in Turkish Press in the Context of Ownership and Possession

8/8/2019 Turk Basininda Mulkiyet Ve Sahiplik Yapisi a Ozellestirme Uygulamalari Ciner Medya Grubu the Privatization Implem

1/131

T.C.

GAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

GAZETECLK ANABLM DALI

TRK BASININDA MLKYET VE SAHPLK YAPISI

BALAMINDA ZELLETRME UYGULAMALARI:CNER MEDYA GRUBU

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan:

zlem ARAS

Tez Danman:

Prof. Dr. Nazife GNGR

Ankara-2008


2/131

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

zlem ARASa ait Trk Basn Sektrnde Mlkiyet ve Sahiplik Yaps

Balamnda zelletirme Uygulamalar: Ciner Medya Grubu adl alma,

jrimiz tarafndan Gazetecilik Anabilim dalnda YKSEK L SANS TEZ olarak

kabul edilmitir.

Bakan Prof. Dr. zlen ZGEN

ye Prof. Dr. Nazife GNGR(Danman)

ye Do. Dr. Gamze Ycesan ZDEMR


3/131

NSZ

Kapitalizm, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren girmi olduu yeniden

yaplanma sreci ile ekonomik, siyasal, sosyal ve kltrel alanlarda nemli

dnmlere yol amtr. Devletin ekonomik yaam iindeki rolnn yeniden

sorgulanmas, kurallarn kaldrlmas ve zelletirme gibi politikalar, bu

yeniden yaplanma srecinin temel aralar olmutur. Gerek dnyada

gerekse lkemizde kitle iletiim aralar, kapitalizmin geliim sreci ile birlikte

ekillenmi bunun yan sra kapitalizmin glenmesinde ve rgtl bir ekilde

yaylmasnda nemli rol oynamtr.

Kresel dzeyde de yansmasn bulan bu yeniden yaplandrma

sreci, Trkiyeyi de etkilemi, 1980li yllarla birlikte hayata geirilen

neoliberal politikalara kout olarak medya sektr, zellikle zelletirme

uygulamalar ile n alan sermayenin, en gzde yatrm alanlarndan biri

olmutur. Sektr, ksa bir sre iinde medya sektr dnda faaliyet

gsteren byk sermaye gruplar ile btnleen bir karakter kazanmtr.

Trk Basnnda Mlkiyet ve Sahiplik Yaps Balamnda zelletirme

Uygulamalar: Ciner Medya Grubu adl bu almada, yukardaki gelimeler

nda basn sektrnn durumu ele alnm zellikle Ciner Medya Grubu,

gnmz medya sektrnn nemli bir temsilcisi olarak ayrntl olarak

incelenmitir.

almann gereklemesinde emei geen deerli hocam Prof. Dr.

Nazife Gngre destek ve yardmlarndan tr teekkr ederim.


4/131


5/131

iii

3.4.1. Medya Sahipliinin Deien Yaps................................ 53

3.4.2. Medyada Tekelleme Eilimi.......................................... 65

3.4.3. Byk Sermaye Gruplar Ve Medya Sektr.................. 71

DRDNC BLM

CNER MEDYA GRUBU

4.1. Ciner Grubu Medya irketleri................................................... 74

4.1.1. Merkez Grubu Ve Televizyon Yayncl........................ 79

4.1.2. Merkez Grubu Ve Yazl Medya Sektr......................... 82

4.1.3. Merkez Grubu Ve Dergi Yayncl................................. 84

4.1.4. Merkez Grubu Ve Gazete - Dergi Basm Piyasas......... 864.1.5. Merkez Grubu Ve Gazete - Dergi Datm Piyasas....... 87

4.1.6. Merkez Grubu Ve Radyo Yayncl............................... 89

4.1.7. Merkez Grubu Ve Prodksiyon - Reklam Hizmetleri....... 89

4.2. Ciner Medya Grubunun Ksa Tarihi......................................... 90

4.2.1. Serveti le Konuulan Bir Medya Patronu:

Turgay Ciner..... 94

4.2.2. Medya Krl Bir Sektr m? Ciner:

Kr Etmediimiz Yerde Bulunmayz............................. 96

4.2.3. Datmda Kzan Rekabet: Ciner

Datm Tekelini Krdk............................................... 98

4.2.4. TMSFnin Ciner Medya Grubu irketlerine

El Koyma Sreci 101

4.3. Turgay Ciner Kimdir? .............................................................. 103

SONU.......................................................................................... 110

KAYNAKA................................................................................... 116

ZET.............................................................................................. 123

ABSTRACT.................................................................................... 124


6/131

iv

KISALTMALAR DZN

ABD : Amerika Birleik Devletleri

BBD : Birleik Basn Datm

BDDK : Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulu

DP : Demokrat Parti

DYG : Dou Yayn Grubu

DYH : Doan Yayn Holding

GATT : General Agreement on Tariffs and Trade

(Ticaret ve Gmrk Tarifeleri Genel Anlamas)

HAVA: Havaalanlar Yer Hizmetleri A..

IMF : International Monetary Fund (Uluslararas Para Fonu)

SO : stanbul Sanayi Odas

KT : Kamu ktisadi Teebbsleri

MTM : MTM Haber Yatrm ve Ticaret A..

OECD : Organisation for Economic Co-operation and

Development (Ekonomik Kalknma ve birlii rgt)

TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi

TEA : Trkiye Elektrik retim ve letim Anonim irketiTMSF : Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu

WB : World Bank (Dnya Bankas)


7/131

v

TABLOLAR DZN

Tablo1: Medya Sektrndeki Byk Grubun Ulusal KanallarAsndan ve Gazete - Dergi Yayncl Alanlarndaki Net SatAdetlerine Gre Pazar Paylar

Tablo 2: Ciner Grubunun Medya Sektr Dndaki irketleri Vetirakleri

Tablo 3: Ciner Medya GrubuTablo 4: Merkez Grubunun Televizyon Yayncl Alanndaki Varlklar

Tablo 5: Ulusal Kanallar Asndan Gruplar Baznda Pazar Pay

Tablo 6: Merkez Grubunun TV Reklamlarndaki Toplam Pay

Tablo 7: Merkez Grubuna Ait Gazeteler

Tablo 8: Merkez Grubuna Ait Gazetelerin Pazar Paylar

Tablo 9: Gazete Yayncl Alannda Gruplar Baznda Pazar Paylar

Tablo 10: Merkez Grubu Tarafndan Yaynlanan Dergiler

Tablo 11: Gruplar Baznda Dergi Yayncl Piyasasndaki Pazar Paylar

Tablo 12: Merkez Grubuna Ait Bask Tesisleri

Tablo13: Gazete ve Dergi Datm Piyasasndaki Pazar Paylar

Tablo 14: Merkez Grubunun Radyo Yayncl Alanndaki Varlklar

Tablo 15: 2006-SO500 Verilerine Gre Turgay Cinerin irketleri


8/131

GR

1. almann Konusu

Bu almann konusu, Trk basn sektrnde mlkiyet ve sahiplik

yaps balamnda 1980lerden itibaren hayata geirilen zelletirme

uygulamalar ile basn sektrnde yaanan deiim sreci ve bu sre

ierisinde bir rnek olarak Ciner Medya Grubunun sahibi olduu medya

kurululardr. Temel olarak, Trk basn sektrndeki mlkiyet ve sahiplik

yapsn konu alan bu almada, zelletirme uygulamalarna geni yer

ayrlm ve bu uygulamalarn basn sektrnn mlkiyet ve sahiplik yapsna

etkisi analiz edilmeye allmtr. Bu balamda, medya sektrndeki nemli

sermaye gruplarndan biri olan ve Trk basn sektrndeki yaplanmann

karakteristik zelliklerine sahip olduu dnlen Ciner Medya Grubunun

geliimi ve medya sektrndeki faaliyetleri zerinde ayrntl olarak

durulmutur.

2. Ama, nem ve Kapsam

Kapitalizm, 1980lerde periyodik olarak yaad krizlerden kurtulmak

ve kendine hayat veren sermaye birikimini artrmak iin yeni pazarlar

yaratmak amacyla yeni bir yaplanmaya gitmitir. Yeni Dnya Dzeni

olarak adlandrlan bu yeniden yaplandrma srecinde, sermayenin nndeki

tm engelleri kaldrmak ve sermayenin yeni dnem ihtiyalarn karlamakiin, ie nce ekonomi politikalarna yeni bir yn vermekle balanmtr. Bu

dorultuda, ekonomide neoliberal politikalarn egemenliinin ilan edildii bir

dneme girilmitir. Bu dnemle birlikte retim aralar zerindeki mlkiyet ve

sahiplik yaps da neoliberal politikalarn nemli bir arac olan zelletirme

uygulamalar ile hzl bir dnme uram; zel sermaye, zelletirme


9/131


10/131

3

almtr. Ciner, bu gelimenin de ncesinde zellikle zelletirme ihalelerine

ilgisi, enerji ve madencilik sektrlerindeki faaliyetleri ve i dnyasndaki hzl

ykselii ile srekli adndan bahsettiren bir isim olmutur.

Medya sektr dnda enerji, madencilik, turizm, sanayi ve ticaret

sektrlerinde bir sanayi kompleksi olarak faaliyet gsteren Ciner Grubu,

medya sektrnn 1980li yllarla birlikte girmi olduu holdinglerin medyaya

girii srecinin 2000lere yansyan en nemli temsilcilerinden biridir. Bu

balamda zellikle sektrn nemli isimlerinden biri olan Turgay Ciner ve

sahip olduu Medya Grubu, sektrn karakteristik zelliklerini tamas

sebebiyle seilmi ve bu yolla almann rnek bir olayla desteklenmesiamalanmtr. Temel faaliyet alan enerji ve madencilik sektr olan

Grubun, medya faaliyetlerinin ve sektrdeki konumunun ekonomik olarak

analiz edildii bu almada, Ciner Medya Grubu rneinden faydalanlarak

Trk medya sektrne ynelik bir deerlendirme yaplmaya allmtr.

Bugn yaygn olarak kullanlan kitle iletiim aralarnn daha genel bir

ifadeyle medyann, geliim srecinin kapitalist retim ilikilerinin geliim

sreci ile birlikte ekillendii, onun ideolojik yaplanmasnda byk bir rol

stlendii ve sistemin yeniden retilmesinde stratejik bir neme sahip olduu

grnden yola klan bu alma, medya sektrnn egemen sistem

iindeki konumlanna odaklanmtr.

Bu nedenle alma sonucunda elde edilecek verilerin, yaplacak olan

analizlerin en nihayetinde varlacak olan sonucun, gnmz medyasnn

hangi dinamiklerle yn bulduu sorusuna aklk getirmesi asndan nem

kazand dnlmektedir.

almada rnek olarak seilen Ciner Medya Grubunun daha nceki

bilimsel almalara ok fazla konu olmamasnn, almann nemini

artrd zellikle almann hazrland dnemde, Grup medya irketlerine

Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu tarafndan el koyulmasyla balayan srecin

ve ardndan yaanan gelimelerin almay daha da gncel kld


11/131

4

dnlmektedir. Bu balamda alma verilerinin zellikle Ciner Medya

Grubuna ynelik analizlerin yaplacak dier bilimsel almalara k tutmas

umut edilmektedir.

Trk Basnnda Mlkiyet Ve Sahiplik Yaps Balamnda zelletirme

Uygulamalar: Ciner Medya Grubu adl bu almada, Trk basn

sektrndeki dnm sreci ele alnm ancak alma yalnzca Trkiye ile

snrlandrlmamtr. Btnsel ve tarihsel bir alma ortaya koyma

kaygsyla, Trk basn sektrndeki dnme k tutmak amacyla ncelikle

dnya apnda yaanan tarihsel, ekonomik, siyasi sreler analiz edilmitir.

almada yine tarihsel analizin zorunlu bir sonucu olarak tek bir medyakuruluu zerinde younlalmam, birbiri ile ilikili sermaye gruplarnn

tarihsel geliimi ve sektr iindeki yaplanmalar da almaya dahil edilmitir.

3. almay Ynlendiren Temel Varsaymlar

almann temel hareket noktas, Trk basn sektrnn mlkiyet ve

sahiplik yapsnda zellikle 1980li yllarn ardndan yaanan dnm

srecidir.

Bu noktadan hareketle aadaki u varsaymlar gelitirilmitir:

Kitle iletiim aralar, iinde bulunduklar toplumun ekonomik

ilikilerine gre ekillenir ve ynlendirilirler. Kitle iletiim aralar

zerindeki mlkiyet biimi, o toplumlarn egemen retim

biimlerinden bamsz ele alnamaz.

1980li yllarn ardndan hayata geirilen neoliberal politikalar ve bu

politikalarn nemli aralarndan biri olan zelletirme uygulamalar,

medya sektrn yakndan etkilemi zellikle mlkiyet ve sahiplik

yapsnda bir takm deiimlere yol amtr.


12/131


13/131

6

kabul edilen pozitivist kuram ve eletirel kuramn temel noktalar ve sorun

alanlar incelenmitir. zellikle almada benimsenen yntem olan eletirel

ekonomi politik yaklamn zerinde ayrntl olarak durulmutur.

kinci blmde ise neoliberal ekonomi politikalarnn gelimesindeki

tarihsel sre, ekonomi politikalarnn geliimi dorultusunda incelenmitir.

Neoliberal ekonomi politikalarnn en nemli aralarndan biri olan

zelletirme kavram da bu blmde ayrntl olarak ele alnmtr.

almann nc blm, Trk basn sektrnn Osmanldan

gnmze kadar uzanan geirdii srece ayrlmtr. 1980li yllarn ardndan

yaanan gelimelere ayrntl olarak yer verilmi zellikle bu dnemde hayata

geirilen neoliberal politikalarn medya sektrnn mlkiyet ve sahiplik

yapsnda ne gibi deiimlere yol at analiz edilmitir.

Ciner Medya Grubunun ayrntl olarak incelendii son blmde,

Grubun medya sektrndeki faaliyetleri ekonomik adan analiz edilmi,

bunun yan sra Medya Grubunun ksa tarihi ve Turgay Cinere geni yer

ayrlmtr.


14/131

BRNC BLM

MEDYANIN EKONOM POLT

almann birinci blmnde, ileride tarihsel olgular incelerken

kullanlacak olan kavramsal aralarn kuramsal temelleri zerinde

durulacaktr. Bu amala ilk hareket noktas, eletirel kuramn temel

noktalarnn ve sorun alanlarnn incelenmesi olacaktr. nceleme, tarihsel

srete yaanan ekonomik, teknolojik ve siyasal gelimeler nda

yrtlecek, bu amala ilk iletiim aratrmalarna yn veren zeminin hangidinamiklerle olutuu analiz edilmeye allacaktr.

1.1. Ekonomi Politik Yaklam

Ekonomi politik, 19. yzylda Adam Smith, David Ricordo gibi klasik

iktisatlarn toplumsal retim ilikilerini analiz etmek zere kullandklar bir

yaklam olarak ortaya kmtr. Karl Marx ve Friedrich Engels ise klasik

iktisatlarn ekonomi politik yaklamn eletirerek yola km ve klasik

iktisattan farkl olarak, snf ve art deer kuramlarna dayanan bir ekonomi

politik yaklam gelitirmilerdir.

Marx ve Engelsin bir bilim olarak temellerini att ekonomi politik,

insanlar arasndaki retim ilikilerini aratrr. Ekonomi politik, retimde

toplumsal ilikilerin, yani insanlar arasndaki ekonomik ilikilerin gelimesinin

bilimidir. Ekonomi politik, gelimesinin eitli aamalarnda, retimi ve insan

toplumu iin maddi mallarn retim ve datmn etkileyen yasalar gn

na karr. Bununla ilgili olarak, retim aralarnn mlkiyet ekillerini,

retim iinde bulunan farkl toplumsal snflarn durumunu ve onlar arasnda

varolan ilikileri; maddi mallarn leim biimlerini inceler.


15/131

8

Ekonomi politik, retim ilikilerini aratrr nk retim ilikileri temel

ve belirleyici edir. Temel (altyap), kendisine tekabl eden ve onun

gelimesini belirleyen styapy dourur. styap denince siyasi, felsefi,hukuki, sanatsal, dini, vb. kavramlar ve bunlara uygun den kurumlar

anlalr. styap, temel tarafndan yaratlr ama douundan sonra, temel

karsnda edilgen kalmaz; ona etki yapar, onun olumasna ve

salamlamasna yardm eder. styap, toplumun temelinin bir yansmasdr

ve her temel deiiklii, styap deiikliini de beraberinde getirir:

retim ilikilerinin tm, toplumun iktisadi yapsn, belirlitoplumsal bilin ekillerine tekabl eden bir hukuki ve siyasal

styapnn zerinde ykseldii somut temeli oluturur. Maddihayatn retim tarz, genel olarak toplumsal, siyasal ve entelektelhayat srecini koullandrr. nsanlarn varln belirleyen ey,bilinleri deildir; tam tersine, onlarn bilincini belirleyen, toplumsalvarlklardr. (Marx, 1993: 23).

Marxn ekonomi politik zmlemesi iinde kilit bir nokta olan maddi

retim aralarn elinde tutan egemen snfn, ayn zamanda zihinsel retim

aralarn da emrinde bulundurduundan hareket eden ekonomi politik

yaklamlar, ncelii kitle iletiim aralarnn mlkiyet ve sahiplik yapsnn

incelenmesine verirler. Medya mlkiyeti, yneten snfn medya kurumlarnkontrol edebilmesinin temel arac olarak dnlr. Bu anlamda kitle iletiim

aralarnn kimi, ne kadar ve ne oranda etkilediinden ok, bu aralarn

kimlerin elinde ve egemenliinde olduuyla ilgilenirler. Ekonomi politik

yaklama gre retim aralarnn sahiplii zerine kurulu bu egemenlik,

beraberinde dncenin retimi ve datmndaki egemenlii ve kontrol

gcn getirir:

Egemen snfn dnceleri, btn alarda, egemendncelerdir, baka bir deyile, toplumun egemen maddi gcolan snf, ayn zamanda egemen zihinsel gtr. Maddi retimaralarn elinde bulunduran snf, ayn zamanda, zihinsel retimaralarn da emrinde bulundurur, bunlar o kadar birbirinin iinegirmi durumdadrlar ki kendilerine zihinsel retim aralarverilmeyenlerin dnceleri de ayn zamanda bu egemen snfabamldr. (Engels ve Marx, 1999: 75).


16/131


17/131

10

Benjamin gibi isimlerin yer ald Frankfurt Okulu kuramclar, kitle iletiim

aralarnn mlkiyet ve organizasyon yaplarna odaklanmamakla birlikte

kapitalist toplumlarda, kitle iletiim aralarnn ve kltrn nemine dikkateken ilk eletirel kuramclar olmulardr. Frankfurt Okulu kuramclar

arasnda zellikle Horkheimer ve Adorno, gelitirdikleri kltr endstrisi

kavramn ekonomik bir analiz birimi olarak kullanmlardr. Kltrn

kendisinin bir endstri ve kltr rnlerinin de metalar haline geldii gr,

kltr endstrisi kavramnn ortaya kna kaynaklk eder. Kltr endstrisi

kavramna gre kltr rnleri, kltr endstrisinin iinde ortaya karlar;

kltr rnlerinin retimi de tketimi de kitlesel boyuttadr ve endstri

standartlarna gre retilir ve tketilirler. Bu ise kltr rnlerini metalatrr.Bu kavramlatrma, bir anlamda sistemin kendini her dzeyde, altyapda ya

da styapda nasl yeniden rettii ve merulatrdn aklayan bir yn

izler. Kltrel rnler standartlatrlarak ve buna kar farkllklar

marjinalletirilerek, bu rnlerin tantlma ve datm teknikleri

rasyonelletirilir. Bu yaplaryla kltr rnleri, toplumsal glerini kaybederek

mevcut dzenin devamn salamaktan te bir ilev grmez hale gelirler.

Frankfurt Okulunun iletiim konusundaki konumu bir styap olgusuolarak kltr incelemeleri erevesinde ekillenmitir. Frankfurt Okulu, bir

lde geleneksel Marksizmden ayrlarak, altyap - styap ilikisinde,

styapy zerk bir konumda ele almtr.

Eletirel almalar ierisinde ngiliz Kltrel almalar ise daha ok

medyann temsil ve anlamlandrma srecini incelemitir. Bu gelenek,

medyann toplumsal yapdaki ideolojik rol zerine odaklanr ve medyay

statkonun savunucusu ve merulatrcs olarak grr (Data ve Yaylagl,

2006: 332). Medya metinlerinin ileti, gsterge, kod vb. dilsel yaplar zerinde

durarak, metinlerdeki st ak ideolojileri ortaya karmaya alrlar. ngiliz

Kltrel almalar erevesinde, toplumdaki iktidar mekanizmalarndan biri

olduu vurgulanan medya, toplumsal anlamn oluturulmasnda etkin bir

biimde rol oynamaktadr.


18/131

11

Eletirel yaklamlar arasnda Curan, gerek medyann gc

konusunda farkl grleri ieren gerekse bu grler arasndaki anlamazlk

ve tartma alannn tipini de tanmlayan l bir ayrma gitmektedir (aktaranDursun, 2001: 20): Ekonomi politik yaklam, yapsalc almalar, kltrel

almalar. Bunlar arasnda yapsalc almalar, metin-ideoloji ilikisi

konusuna odaklanrken, medyay ideolojik bir g olarak grmektedirler.

Buna karn ekonomi politik yaklamlar ideolojiye deil, ekonomik temele

vurgu yapar. Kltrel almalar ise medyay toplumsal rzann kazanld ya

da kaybedildii bir alan olarak tanmlamaktadr.

Murdockun ayrmnda ise medyaya ilikin ekonomi politik yaklamlar,ara yaklamlar ve yapsalc yaklamlar olarak ikiye ayrlmaktadr (aktaran

Dursun, 2001: 20). Buna gre ara yaklam, medyay ynetici snflara

hatta kiilere ballklar erevesinde deerlendirirken; yapsalc yaklam

snf, iktidar ve ideoloji arasndaki balantlar retim tarzna ya da ekonomi

politie yerletirerek, mlkiyet sahibi ve alanlarn eylemleri ile seimlerine

belirli bir snrllk ykler. Btn bu almalarn ortak noktas kapitalist

ekonomik dzene ve liberal siyasal sisteme ynelttikleri eletiriler

olduundan tm eletirel, kuramsal ya da deiimci olarak adlandrlanmedya almalar emsiyesi altnda toplanmaktadr.

1.3. letiime Ekonomi Politik Yaklamlar

Tm bu gr ayrlklar iinde, ekonomi politik yaklamn temel

zellii iletiim konusunu, ekonomik ilikiler ve yaplar balamnda ele

almasdr. Medyay endstriyel dzeyde ve dier endstrilerle ilikisiierisinde ele alan ekonomi politik yaklam medyann mlkiyeti, kontrol gibi

temel sorunlar gndeme getirir. Medyann tekellemesi, ticarilemesi,

uluslararas hale gelmesi, kr gds, bunun gerekletirilmesinde reklamlar

gibi medya pratiklerini sorunsallatrr. Ekonomi politik en genel anlamda,

mevcut dzenin (kapitalizmin) incelenmesidir.


19/131


20/131

13

propaganda malzemesi olarak kullanmalar srecinin, sava sonrasnda

devam etmesi olgusunu gndeme getirmitir.

Geleneksel iletiim aratrmalarnda etkiler konusuna ilgi, kinci Dnya

Sava sonrasna kadar srm ancak bu kez kitle toplumu ve atomlam

birey grnn reddi ile kitle iletiim aralarnn snrl/zayf etkileri olduu

sav glenmitir. Bu balamda medyann izleyenler zerinde uzun dnemli

ve dolayl etkileri olduu gr kabul grmeye balamtr.

Tutucu liberal yaklamn kaynak-mesaj-alc zerine kurulu ve etki odakl bu

yaklamnn tersine eletirel gelenek, kitle iletiiminin karmak sreleri ve

kitle iletiim aralarnn sistemin yeniden retimindeki rol zerine durmutur

(Data ve Yaylagl, 2006: 334).

Ekonomi politik yaklamn Marx izleyenler ve kuramsal/evrimsel

gelenei izleyenler olarak iki ana alt gruba ayrldn belirten Haluk Geray,

Richard Bebeden yapt alntda, bu yaklamlarn temel zelliklerini yle

sralamaktadr:

Toplumsal iktidar ilikilerini temel alrlar. Bu anlamda atma ve

elikileri zmlemelerine katarlar. Kim kazanyor, kim

kaybediyor, kim kararlar veriyor? gibi sorular sorarlar. Bu nedenle,

deiim srelerini incelerler ve varolann deitirilebileceini

vurgularlar.

Mit ve masallar ykmay hedefledikleri iin varolan egemenlik

yaplarna kar karlar. Burada mit (efsane) ve masalkavramlaryla anlatlmak istenen, sorgulanmadan kabul edilen

yaygn inanlardr. Babee gre gnmzdeki masallardan biri de

zamann ileriye doru gittii ve olmakta olann kabul edilmesi

gerektii inancdr. Buna bir tr toplumsal Darwinizm denmesi de

mmkndr.


21/131

14

Neoklasik iktisadn toplumsal deer yarglarn darda

brakmasna karn, ekonomi politikiler deer yarglarn

kullanrlar. Eitlik, hakkaniyet, adalet, toplumun/kamunun genelkarlar gibi deer yarglar, zmlemelere katlr (aktaran Geray,

2005: 15).

Ekonomi politiin hem dar hem de geni anlamn sunan Moscoya

gre ekonomi politik dar anlamda karlkl olarak iletiim kaynaklar da dahil,

kaynaklarn retim, datm ve tketimini meydana getiren toplumsal

ilikilerin zellikle iktidar ilikilerinin incelenmesidir. Fakat daha geni

biimiyle toplumsal yaamda egemenliin ve mcadelenin incelenmesidir(aktaran Boyd-Barret, 2006: 2).

Moscoya gre eletirel ekonomi politik yaklamn genel zellikleri

arasnda yaklamn btncl olmas, tarihsellik ve deiim dorultusunda

neriler gelitirmesi bulunur. Yaklamn btnsellii, ekonomik rgtlenme

yapsn, toplumun siyasal ve kltrel yaamyla etkileim iinde ele almas

anlamna gelir. Bu anlamda mlkiyetin ve retimin rgtlenmesinin

incelenmesi nem tar. Maddi ve sembolik kaynaklarn eitsiz dalmnn

iletiimsel eylemleri nasl etkiledii zerinde durur. Toplumdaki ekonomik

rgtlenmeyle styap (hukuksal, politik, zihinsel ve kltrel sreler)

arasndaki ilikide ncelii ekonomik rgtlenmeye verir. Yaklam

tarihseldir, nk ekonomik rgtlenmenin ve egemenlik ilikilerinin ve

bunlarn iletiimsel boyutlarnn tarihsel sreteki deiiminin izlenmesiyle

ilgilidir. letiim aralarnn/teknolojilerinin ortaya k ve geliimlerine nem

verilir (aktaran Geray, 2005: 31).

Eletirel ekonomi politiin nemli temsilcileri arasnda yer alan Golding

ve Murdocka gre, kitle medyasnn ekonomi politii, medyann ilkin ve

ncelikle emtialar reten ve datan endstriyel ve ticari kurulular

olduunun kabul edilmesiyle balar (aktaran Boyd-Barret, 2006: 7). Farkl

medya sektrleri, irket kontrol vastasyla halihazrda birbirlerine bal

olduklar iin yaltlm bir ekilde incelenemezler ve onlarn faaliyetleri


22/131

15

sadece geni ekonomik balama baklarak anlalabilir. Analiz ayrca

ekonomik ve siyasal yaplar hakkndaki dncelerin yaylmasnda,

medyann ideolojik olarak ileyiini de kapsamaldr. Medyann ekonomipolitii yalnzca emtialarn retimi ve datm zerine odaklanmaz fakat

ayrca bu emtialarn zel doasnn ve onlarn yerine getirdii ideolojik ilevin

de tam bir aklamasn yapmaldr. Golding ve Murdock, bu yorumlar ile

ekonomi politik yaklama ynelik ekonomik indirgemecilik eletirisine de

aklk getirmektedir.

Golding ve Murdock (1991: 54), eletirel ekonomi politiin ana akm

ekonomi biliminden balca drt bakmdan farkllk gsterdiini sylerler.Bunlardan ilki yaklamn btncl olmas, ikincisi tarihsel olmas, ncs

ise merkezi olarak kapitalist teebbs ile devlet mdahalesi arasndaki

dengeyle ilgilenmesidir. Sonuncusu belki de hepsinden nemlisi adalet,

eitlik ve kamu yarar gibi temel ahlaki sorunlarla ilgilenebilmek iin verimlilik

gibi teknik konularn tesine gitmesidir. Ana akm ekonomi bilimine eitli

eletiriler getiren Golding ve Murdock, eletirel ekonomi politii bu ana akm

ekonomi biliminden u izgiyle ayrmaktadrlar:

Ana akm ekonomi bilimi, kapitalizmin egemen bireylerizerine odaklanrken, eletirel ekonomi politik iktidar oyunu vetoplumsal ilikiler dizileriyle ie balar.

Eletirel ekonomi politii dierlerinden ayran ey, onun,belirli mikro balamlarn genel ekonomik dinamiklerce ve onlarndayand daha geni yaplarca nasl ekillendirildiini gstermekzere konumlanm eylemin her zaman tesine gitmesidir.Eletirel ekonomi politik zellikle iletiimsel etkinliin, maddi vesimgesel kaynaklarn eit olmayan paylam tarafndanyaplandrlma tarzyla ilgilenir. (Golding ve Murdock, 1991: 55).

Kapitalizmin 19. yzyln sonlarnda sona erdiini ve tekelci kapitalizmdnemine geildiini savunan Dallas Smythee gre (aktaran Geray, 2005:

29) kitle iletiim aralar tekelci kapitalist sistemin bir buluudur. Kitle iletiim

aralarnn amac konularn, sorunlarn, deerlerin, dier kurumlarn ve halkn

ynlendirilmesi iin politikalarn gnlk gndemini oluturmaktr. Bylece kitle

iletiim aralar izleyicilerin kitlesel retimini gerekletirip, bunu reklamclara


23/131


24/131

17

modelinin en nemli eleri; a.) Egemen medya irketlerinin bykl,

younlam mlkiyeti, kr amal oluu ve sahiplerinin serveti;

b.) Reklamcln medyann en nemli gelir kayna olmas c.) Medyann ikitemel kaynak ve iktidar oda olan hkmet ile i evrelerinden ve bunlarn

mali destek salayp onaylad uzmanlardan salad bilgileri temel almas

d.) Medyay hizaya sokmak iin kullanlan bir yntem olarak medyaya

ynelik tepki retimi e.) Ulusal bir din ve bir denetleme mekanizmas olan

anti-komnizmdir.

Chomsky ve Hermana (1999: 9) gre, bu eler birbiriyle etkileim

halindedir ve birbirlerini glendirir. Henz ilenmemi haber malzemeleri,sonunda baslmaya uygun, damtlm ksm elde edilinceye kadar bu

szgelerden gemek zorundadr. Bu szgeler sylemin ve yorumun

ilkelerini belirler, neyin ncelikle haber olabileceini tanmlar ve propaganda

kampanyalarna dnen srecin temelini ve ileyiini aklar. Bu be etken,

haberlerin iinden geirildii szge ilevini grr ve medyann seimlerini

belirlemede rol oynar.

1.3.1. Kapitalizm ve Kitle letiim Aralar

Kapitalist retimin temel dinamii ve tarihsel olarak en belirleyici

amac, verili sermaye birikimini en oklatrmak ve srekli olarak

geniletmektir. Temel dinamii sermaye birikimini en oklatrmak olan

kapitalizm, bu dinamikle iinde gelitii toplumlarn tm yaam biimlerini

deitirirken2, birikimi en oklatrmak iin temel gereksinimi olan yeni

pazarlar yaratabilmek iin srekli genilemek zorunluluu ile dnya apnda

2 Kapitalist retim ilikilerinin tm yaam biimlerini nasl deitirdiini anlamlandrabilmek iinburada Marksist literatre dnmekte fayda vardr. Marxa gre retim ilikileri tarafndan belirlenentemel (altyap), kendisine tekabl ve onun gelimesini belirleyen styapy dourur. styap denince,siyasi, felsefi, hukuki, sanatsal, dini, vb. kavramlar ve bunlara uygun den kurumlar anlalr. styaptemel tarafndan yaratlr. Ama douundan sonra, temel karsnda edilgen kalmaz, ona etki yapar,onun olumasna ve salamlamasna yardm eder. styap toplumun temelinin bir yansmasdr ve hertemel deiiklii, styap deiikliini de beraberinde getirir.


25/131


26/131


27/131

KNC BLM

NEOLBERALZM VE ZELLETRME POLTKALARI

Kapitalizm, 1980lere gelindiinde uluslararas iblmnde, devletin

niteliinde, ilevlerinde ve uluslararas ilikilerde yeni bir yaplanmaya doru

yol almaktadr. Temel olarak ekonomik yapda gerekletirilen bu yeniden

yaplandrma srecinde, altyapda oluan her trl dnm gibi kitle iletiim

aralar da mevcut dzenin sorunsuz ilemesi ve yeniden retilmesi srecine

katk salayacak biimde yeniden yaplandrlmtr.

Yeni Dnya Dzeni olarak adlandrlan ve ekonomide neoliberal

politikalarn egemenliini getiren bu yeniden yaplandrma srecinin

ayrntlarna gemeden nce, almann bu blmnde ncelikle, neoliberal

ekonomi politikalarnn gelimesindeki tarihsel sre ekonomi politikalarnn

geliimi dorultusunda analiz edilecektir. Neoliberal ekonomi politikalarnn

en nemli aralarndan biri olan zelletirme kavram da bu blmde ayrntl

olarak ele alnacaktr.

2.1. Liberal Ekonomi Politikalar

18. yzyl koullarnda burjuvazi, feodalizme kar mcadelesinde bir

yandan kapitalist ilikilerin oluturulmasnn kavgasn verirken, bir yandan da

feodal ekonomiye kar yrtt ideolojik mcadele ierisinde kendi

ekonomi politiini yaratmaya ynelmitir. lk ekonomi politik akmlar, ilk i

olarak deerin ve servetin kaynan aklamaya ynelmilerdir. Bubalamda, 17. yzyl balarnda etkinlik kazanan Merkantalist dnceye

gre, altn ve gm gibi deerli madenler, bir lkenin siyasi ve ekonomik

gcnn balca kaynadr. D ticareti ana konu edinen bu iktisatlara gre

kr, al fiyat ve sat fiyat arasndaki farktan domaktadr. Merkantilistler

d ticaret politikasnn amacnn, hazinenin altn ve gm varlklarn


28/131

21

arttrmas olduu grnden hareketle, ihracatn zendirilmesi, sanayide

yerli hammadde kullanmnn salanmas iin, hammadde ihracatnn

yasaklanmas, ithalatn yksek gmrk vergileri ve yasalarla kstlanmas gibinlemlerin savunucusu olmulardr. Merkantalistler, devletin ulusal zenginlii

maksimum klmak amacyla ekonomik faaliyetlere mdahalesini savun-

mulardr.

Buna karn 18. yzylda doan bir doktrin olarak fizyokrat okul ise

zenginlii d ticaret ve parada gren Merkantilistlerden farkl olarak, retimin

zerinde durmular zellikle tarmsal retime byk bir nem atfetmilerdir.

Buna gre retici olan, net hasla yaratan tarmsal almalardr ve sanayi-ticaret gibi faaliyetler net hasla yaratmayan, retici olmayan faaliyetlerdir. Bu

varsaym, onlar, tek zenginlik kaynann doa ve dolaysyla tarm olduu

fikrine ulatrmaktadr. Fizyokrat dncenin esas, doal dzen anlayna

dayanr ve doal dzen, insanlarn var olmalar iin Tanrnn koymu olduu

bir dzendir. O halde insanlarn doal dzenin yasalarna uymalar yeterli

olacaktr ve devletin, ekonomik ve sosyal yaama mdahalesi gereksizdir.

te -laissez faire- braknz yapsnlar, braknz gesinler ilkesi ilk nce byle

bir dnceden balar (Talas, 1999: 64).

Grld zere, bu iki yaklamda da ortak nokta deerin, servetin

ve krn kaynann retim dnda bir alanda aranmasdr. Deerin

kaynann retimsel bir srete olutuu grn ilk dile getiren

ekonomistler ise Klasik ngiliz Ekonomi Politikiler olmu bu balamda

kendisinden nce gelen burjuva ekonomi politikilerinden bir kopu

gerekletirmilerdir. Klasik Okulun iki nemli temsilcisi olan Adam Smith ve

David Ricordo, servetin kaynann emek tarafndan yaratlabilecei

grn savunarak daha sonra Marksizmin teorik kaynan da oluturacak

olan emek-deer teorisini kurmulardr.

Liberal dnce ve ekonomi bilimi Adam Smith ile balam olmakla

beraber, David Ricardo ve Thomas Robert Malthus, Smithin dncesini

tamamlamlar ve liberal dnceye bir okul nitelii getirmilerdir (Talas:


29/131

22

1999: 69). Klasik Okulun temellerini att ekonomik grlerin ana tezi,

iktisat alannda kendiliinden oluan bir doal dzenin varl iddiasna

dayanr. Bu balamda devlet, ekonomik yaantya karmaktan, mdahaleetmekten kesinlikle kanmal ve mdahalelerini en alt dzeye indirmelidir.

nk akl sahibi varlk olarak insan, kiisel kar ilkesine uygun olarak en az

zahmetle, en ok kazan salamay zaten doal olarak hedefler. nsan

bylesine zgr davranmakla, doal iktisadi dzenin gereklemesini salar.

yleyse insan kendisine en fazla zgrlk tannmas gereken iktisadi karar

birimidir. Bu nedenle devlet, mdahaleleri ile rekabetin serbeste ilemesini

engellemekten kanmaldr.

Klasik Okulun temel varsaymlarndan da gzlemlenebilecei zere

burjuva ekonomi politii, dnemin artlarna gre kapitalizmi, insan doasna

ve aklna en uygun toplumsal sistem olarak yceltmektedir; ama bu yceltme

eylemi ve teorilerinin alaca biim, kapitalizmin o anki gelime zellikleri ve

burjuvazinin ihtiya ve karlarna yant verecek tarzda ekillenmektedir

(Yrkolu, 1994). ok gemeden ayn burjuvazi, 19. yzylda ekonomide

tamamen saf d etmek istedii devleti, 20. yzyla gelindiinde Keynesyen

ekonomi politikalar ile yeniden ekonomik sistem iine sokacaktr.

2.2. Liberal Ekonomi Politikalarnn k

Byk makinelerle yaplan retimin balangc olarak sayabileceimiz

19. yzyldan bu yana, kapitalist retimin geliimi, yaanan ekonomik

krizlerle birok kez kesintiye uramtr. Dnyada 1820-1929 yllar

arasndaki yzyl akn dnemde (1825, 1836, 1847, 1857, 1866, 1873,1882, 1890, 1900, 1907, 1913, 1920-21, 1929) birok kriz meydana

gelmitir.

Marksist literatre gre kapitalist ekonominin periyodik olarak yaad

bu bunalm, tam da kapitalizmin kendisinden kaynaklanmaktadr. Fazla


30/131

23

retimden doan ekonomik bunalmlarn balca nedeni, kapitalizmin temel

elikisi olan retimin toplumsal nitelii ile retimin rnlerini zel mlk

edinmenin kapitalist ekli arasndaki elikidir (Nikitin: 1995: 161). ktisadibunalmlarn temeli, son tahlilde, zel kapitalist karlarla, toplumsal retimin

gerekleri arasndaki elikidir. 3

Kapitalist sistem, bu bunalmlar amak iin sermaye birikiminin

yeniden canlanma koullarn yaratmak zere, sistemin btnnde bir

yeniden yaplanmaya gider ve bu yeniden yaplanma srecinde, toplumsal

ilikilerin biimi, toplumun ileyi sreleri ve kurumsal yaplar nemli

biimde deiime urar. Bylece retim gleri, toplumsal ilikiler, yaplar vekurumlar yeniden biimlenirken, ekonomik ilikiler, siyasal ve ideolojik

ilikilerle de desteklenir. Geray (2005: 35), kapitalist bunalm evrelerinin

ardndan dnme urayan ekonomik yapyla birlikte tm toplumsal

ilikilerin de dnme uradn ifade ederek u deerlendirmede

bulunmaktadr:

Gnmzde devam eden ekonomik sistemin tarihsel

olarak en belirleyici amac, verili sermaye birikiminin srekli olarakgeniletilmesi olduu ve yatrmn ana amacnn, konulansermayenin genileyerek sisteme sokulmas olduu bilinmektedir.Srekli genileme ve sermayenin yeniden retimini amalayanekonomik yap, ar retim veya sermaye birikimingerekleememesi durumlarnda bunalma girer, tketimdenkaynaklanan krizler ortaya kar. Bu krizlerden kurtulmaya alanyap, belirli zamanlarda yeni birikim dzenleri (rejimleri) ortayakarr. Birikim dzenlemesinin yeni yollaryla birlikte, siyasalynetimin yaplar, hukuksal dzenler ve kltrel yaplar,uluslararas hukuk ve ilikiler balam, ksacas tm toplumsal yapda dntrlmek istenir.

3 Marksist literatrde sermayenin bunalm u ekilde anlatlr: retici glerin daha nce grlmemibir biimde gelimesiyle kapitalizm, pazara her gn daha ok artan miktarlarda ve daha dk fiyatlameta srecek durumdadr; bylece rekabeti arlatrr, gletirir; kk ve orta zel mlk sahiplerikitlesini ykma srkler. Bir yandan byk ounluun yoksulluu yaygnlarken (orta snflarn,kyllerin vb. yoksullamas), zenginlik, kk bir grup kapitalistin (tekelcinin) elinde toplanr.Sermaye, smrc bir aznln elinde toplandka, sayca nemleri durmadan artan btn buyoksullaan tabakalarn satn alma gc grnr bir biimde azalr, pazar daralr, alveri durgunluukendini gsterir, nk, nfusun ounluu tketimini asgariye indirir. retim ile tketim arasndadengesizlik gitgide daha ok belirginleir; bu, kapitalistlerin "ar-retim" dedikleri eydir,bunalmdr (Politzer, 1990: 371).


31/131

24

Kapitalist ekonominin geliim sreci iinde yaam olduu ilk ve en

byk kriz olan 1929 bunalmnn ardndan Gerayn da iaret ettii zere

sistem kendini yeniden retecek yeni birikim dzenlerini oluturmak zere,yeni ekonomi politikalarn hayata geirecektir. 1929 ylnda yaanan byk

bunalm, sava sonrasnda klasik iktisat retilerinin sorgulanmasn ve

ekonomide Keynesi ekonomi politikalarnn hayata geirilmesini beraberinde

getirecektir.

2.3. Keynesyen Ekonomi Politikalar

ktisat tarihinin en nemli ve en derin krizi, 1929 ekonomik krizidir.

Avrupa lkelerinde baz bankalarn mali skntya girmesi New York

Borsasnda hisse senedi fiyatlarnda ani dlere neden olmu ve ardndan

da tm ABD ekonomisini etkisi altna almtr. Bununla da snrl kalmayan

kriz, dalga dalga dier lkelere yaylmtr. 1929 ylnda New York

Borsasnn kntye uramasyla balayan bunalm, 19. yzyl

kapitalizmine zg kurallara tmyle bal kalmann artk mmkn

olamayaca ve sistemin ayakta kalmas iin zyle belli lde elien baz

nlemlerin alnmasnn kanlmaz olduu gereini ortaya karmtr (Ikl,

1983).

Iklnn szn ettii bu nlemler, burjuvazinin 19. yzylda

ekonomiye mdahalesini kesinlikle reddettii devleti imdi Keynesyen

ekonomi politikalaryla yeniden ekonomiye dahil etmesi etrafndan

birlemektedir. Yani devletin rol, sermayenin yeni karlar dorultusunda

yeniden deiime uramaktadr.

ngiliz ekonomisti John Maynard Keynesin yaptlar erevesinde

oluan Keynesci ekonomi, ekonominin her zaman tam istihdam durumunda

olaca grnden yola kan geleneksel ekonominin, 1929da balayan

byk bunalm aklayamamasndan kaynaklanan bir tepki olarak


32/131

25

domutur. Klasik iktisatlara gre, piyasa sistemine dayanan zel giriim

ekonomisi, yalnz tam istihdamda dengede bulunur. Ekonomi, tam

istihdamdan geici olarak ayrlrsa, baz kuvvetler harekete geip onu tekrartam istihdama gtrr. Keynesin genel istihdam teorisi ise kapitalist bir

ekonominin tam istihdamn altnda da dengede olabileceini varsaymaktadr.

Ekonomide tam istihdam salayacak bu mdahaleyi devlet yapacaktr. Yani

eksik istihdam, eksik talep ve eksik retim durumlarnda devlet mdahalesi

yoluyla baz nlemler alnabilir. Bunun iin devlet, etkin talep ynetimini

gelitirecek, gelir dalmn dzeltecek vergi politikalar ve dorudan doruya

devlet harcamalar ile talebi ykseltirken bir yandan da faiz oranlarn

drerek zel firmalarn daha yksek yatrm yapmalarn destekleyecek,gerekirse kamu eliyle ucuz kredi verilecek ve hatta dorudan doruya devlet

eliyle yatrm yapma gibi mdahale biimleri de uygulayacaktr (aylan, 1994:

63).

Grld gibi Keynesci ekonomi, devlete ekonomik yaant iinde

geni bir rol tanm ve bu kapsamda sosyal devlet ve refah devleti olarak

adlandrlan toplumsal politikalar glendirmitir. Bu politikalara gre sosyal

devlet, ekonomik byme ve kalknmann salanmas amacyla sermayeyatrmlarn tevik eder, ekonomik faaliyetlerin tam istihdam salayacak

dzeyde gereklemesi iin gerekli koullar ve ortam salamaya alr.

Savrana (1998: 9) gre, kinci Dnya Savandan sonra retimde

yaygn hale gelen montaj hattna dayal kitle retimi (fordizm) beraberinde bir

kitle tketimi gerektirdii iin, kapitalist devlet sermaye birikiminin karlar

asndan tketimi artrma yolunda nlemler almak ihtiyacn hissetmitir. te

yksek ve ykselen cretler ve sosyal devlet talebi yksek tutmaya ynelik

Keynesci devlet mdahalesi ve geni bir kamu sektr hep bu politikalarn

parasdr. Sosyal devlet anlayn ne karan bu ynyle Keynesyen

ekonominin, kapitalist ekonominin de sosyal snflar koruduu ve

destekledii ynnde yorumlara kar kan Savrana gre, sosyal devlet

ya da refah devleti olarak anlan olgu, esas olarak kapitalizmin ii snf


33/131

26

mcadeleleri ve sosyalizm karsnda bir z savunma stratejisinin sonucu

olarak ortaya kmtr. Savran, konuyla ilgili olarak u deerlendirmede

bulunmaktadr:

Keynesci devlet mdahalesi, kapitalizmin liberal/piyasacekonomi politikalar yznden iki sava arasnda yaanan bykdepresyonda iine dt sefaletten karlan derslerin birrndr. Keynesci politikalar esas olarak devlet harcamalarnngeniletilmesi ve kslmasna yaslanan, ksa dnemli konjektrelsarsntlar yumuatmaya ynelik politikalardr.

Sosyal devlet ya da refah devleti olarak anlan olgubambaka bir gelimenin rndr. Esas olarak kapitalizmin iisnf mcadeleleri ve sosyalizm karsnda bir z savunmastratejisinin sonucu olarak ortaya kmtr. Bir yandan EkimDevriminin Sovyetler Birliinde iilere ve emekilere getirdiiyadsnamaz baz kazanmlar (tam istihdam, eitim, salk, konut,yallk gibi alanlarda gvence vb.) bir yandan da 30lu yllardaprestiji sarslan kapitalizme kar eitli lkelerde (Fransa, ABD,spanya vb.) ykselen ii mcadeleleri karsnda, kapitalizminsnf mcadelesini yumuatma amacyla gerekletirdii birtedbirler btndr. (Savran, 1998: 9).

Kazgan da (1995: 42) benzer bir yorumla sosyal devlet anlaynn

komnist rejim karsnda bir subap sayldn belirtmektedir. Kazgana grebu durum her yerde serbest piyasay sosyalletirirken devlete ykler

getirmekte ve devletin bymesine yol amaktadr.

2.4. Yeni Dnya Dzeni ve Neoliberal Politikalar

kinci Dnya Savann ardndan dnya, 1917 Ekim Devrimi ile

kurulan SSCBnin, Dou Blounda genilemesi ile iki ideolojik kampaayrlmtr ve dnya politikasn temelde bu kamplama belirlemektedir. kinci

Dnya Savann sonundan, 1970li yllarn bana kadar dnya

ekonomisinin izgisi, sava sonras koullarnn, kurumsallamalarnn ve

Souk Savan kamplamasnn etkisinde olumutur (Kazgan, 1995: 46).

Dnemin en karakteristik zelliklerini, yksek oranl iktisadi byme, istikrarl


34/131

27

bir ekonomi ve srekli genileyen kamu kesimi oluturmutur. Bu olumlu

atmosfer iinde hi bir hkmet kamu harcamalarn ksmay ve kamu

kesiminin bymesini snrlamay dnmemi, doktriner olarak da kamusektrnn bymesine itirazlar olmamtr. Gelimi kapitalist lkelerde

genilemeci Keynesci ekonomi politikalar, az gelimi lkelerde de bunun

yan sra korumaclk, uzun genileme dnemi boyunca, global olarak

burjuvazinin karlarna cevap verebilmitir (Dursun, 2001: 99).

Sava sonras beklentilerin aksine hzl bir sermaye birikimi srecinin

ve dnya leinde yaanan bymenin yaand uzun genileme dnemi,

1960larn sonuna doru sekteye uramaya balamtr. Kapitalist ekonomi,

uzun bir genileme dneminin ardndan bu kez de kinci Dnya Savasonrasnn en ar bunalm olan 1974 - 1975 kapitalist ekonomik bunalm ile

kar karya kalmtr. Giderek derinleen bunalm, ayn nceki bunalm

dnemlerinde olduu gibi devletin ekonomik ilevlerinde de deiimi

gerektirmi ve kapitalist ekonomi iin bir yeniden yaplandrmay gerekli

klmtr. 1930 bunalmnn ardndan Keynesyen ekonomi politikalarna

sarlan dnya kapitalizmi, girdii bu yeni bunalmdan sermayenin yeni dnem

ihtiyalarna karlk verecek ekilde yeniden yaplanarak kmaya

alacaktr.

Kapitalizmin giritii bu yeniden yaplanma sreci, ekonomik olduu

gibi yeni bir siyasal ve ideolojik hegemonyann kuruluunu da

simgelemektedir. Kapitalist ilikilerin dnya leinde giderek daha fazla

belirleyici hale geldii bu aamada, devletin kamusal hizmetlerden geri

ekildii ve ekonomik alan dnda toplumsal alann da piyasa glerinin

belirleyiciliine brakld bir srece geilmitir. Yeni Dnya Dzeni

kavram, yeni liberalizm, zelletirme ve esneklik kavramlaryla birliktekapitalizmin bu yeni evrede girmi olduu yeni yolun simgesi haline gelmitir

(Savran, 1998: 8).

Bu dorultuda, yeni liberal ekonomi politikalar ve retiler g

kazanmaya balamtr. 1970lere kadar uzanan greceli istikrarl dnemin


35/131

28

bunalmla sekteye uramas ile birlikte Sovyet Blounun dalmas da

kapitalist ekonomide yeniden yaplanma hareketinin temel bileenlerini

oluturmaktadr. Bu durum, uluslararas alandaki mevcut politik dengeyisarsm ve ABD tarafn temsil eden kapitalizm ve SSCB tarafn temsil eden

komnizm arasndaki politik ve ekonomik rekabeti, ABD lehine evirmitir.

Yeni yolu ina etme giriiminde ilk i, bir dnem sermaye birikimi

srecinde ie yarayan ancak imdi kapitalist gelime nnde engel oluturan

eski balardan koparak, yeni ekonomi politikalarn ina etmek, sermayenin

karlarna uygun bir zm aramaktr. Yeni liberal politikalar erevesinde

devletin ekonomide oynayaca rol ise sermayenin karlarna yant olacakbiimde yeniden tanmlanmaldr. Bu balamda ilk hamle, Keynesyen

ekonomi politikalar anlaynda desteklenen kamu sektrnn tasfiyesi

olmutur. Dnya kapitalizminin yaad krize yant olarak zelletirme,

dereglasyon, liberalizasyon ve piyasalatrma srelerine hz verilmitir.

Bu yeniden yaplanma srecinde, devletin ilevlerinin de yeniden

tanmlandna dikkat eken Kazgana (1995: 43) gre, Yeni Ekonomik

Dzenin temel retisel esi, evrensel dzeyde serbest piyasa

ekonomisine gei, btn lkelerin dnya pazarlaryla btnlemesi ve mal-

sermaye-hizmet hareketlerinin tam serbestlemesiyle kresellemenin

gerekletirilmesidir. Bu amala, ithalat ve ihracat d ticaret koruma

politikalarnn etkisinden arndrlacak, fiyat sbvansiyonlar kaldrlacak,

paralarn konvertibilitesi salanacak, devlet tekelleri kaldrlacak, kamu

teebbsleri zelletirilecek, mallar gibi hizmetlerin ve sermayenin

dolamndaki kamu mdahaleleri de kaldrlacaktr. Bylece dnya

ekonomisi, katlanlar zel giriimler olan piyasalarna rekabet koullarnn

egemen olduu ve drtsnn kr olduu bir alana dnecektir. Devletlerin

ekonomik mdahaleleri ortadan kalkaca iin, zel giriimler kendi rekabet

glerine gre kazanacak ya da kaybedecektir; rekabet koullar verimlilii ve

krll artracaktr. zetle, Yeni Ekonomik Dzenin hedefi, grnte

devletlerin asli grevleri dnda rolnn kalmad ve ok kld, zel


36/131

29

giriimin dnya ekonomisiyle rekabet koullarnda btnletii bir dnya

ekonomik dzeni yaratmaktr (Kazgan, 1995: 43).

Neoliberalizmin ana vurgusu ekonomide devlet mdahalesini

reddetmek ve mmkn olan en az dzenleme ile serbest piyasa

ekonomisinin gelitirilmesidir. Gerek ekonomik byme ve kalknma gerekse

refah art, bu politikalara gre ancak serbest piyasa ekonomisi tarafndan

en st dzeye karlabilir. Dolaysyla neoliberal iktisat politikalar u ana

unsuru ierir:

Tm piyasalarn serbestletirilmesi,

Piyasa ve kurumlar zerindeki kurallarn kaldrlmas (dereglasyon)

veya en aza indirilmesi,

Kamu iletme ve hizmetlerinin zelletirilmesi.

Szn ettiimiz neoliberal politikalarn dnya apnda

yaygnlatrlmas politikasnn ba aktr ABD olmutur. kinci Dnya

Savann ardndan dnya ekonomisinin gidiini, ekonomik glerinin

byklyle belirleyen en gl aktr konumuna ykselen ABD, bu

yaplanmas ile merkezin lideri konumunda bulunmaktadr. ABD, kinci Dnya

Sava sonras kurulan Dnya Bankas (WB), Uluslararas Para Fonu (IMF),

Ticaret ve Gmrk Tarifeleri Genel Anlamas (GATT) ve Ekonomik

Kalknma ve birlii rgt (OECD) gibi kurumlarla kararlarn alnmas ve

denetlenmesi srecini salamakta ve kontrol etmektedir. Sz edilen

kararlarn temel z, serbest piyasa ekonomisinin dnya apnda

yaygnlatrlmas ve devlet mdahalelerinin en aza indirilmesi

politikalarndan olumaktadr. Piyasalarn serbestlii ve devlet mdahalesinin

en aza indirilmesi, deiim yolundaki engelleri kaldran ve deiimi hzl ve

gl klan nemli aralardr.

Merkez dndaki dnyann Merkezden farkn ortaya koyabilmek iin

dier lkeleri evre olarak tanmlayan Kazgana (1995: 38) gre, evre

lkeler, 1960l yllarda bir takm kazanmlar elde etmi olsalar da Merkez asl


37/131

30

stnln, 1980 ve 1990l yllarda evre lkelerin iine dt bor krizi

ile elde etmitir. Petrol krizini izleyen yllarda, Trkiyenin de bulunduu baz

lkelerin hesapsz borlanmasyla, karlkl diyalog yerini daha okuluslararas kredi kurumlar yoluyla evreye kabul ettiren Merkez taleplerine

brakmtr.

2.4.1. zelletirme Kavram

1970 ylnda yaanan kriz sonrasnda neoliberal iktisatlar, krizden

kurtulmann yolunun, serbest piyasa mekanizmasna tekrar ilerlik

kazandrlmas, bu erevede devletin ekonomik yaamdaki yerinin ve

rolnn daraltlmas olduunu savunmulardr. Bu balamda zelletirme, bu

dnce akmlarnn ileri srd grlerin hayata geirilmesini salamak

iin kullanlan bir iktisat politikas arac olarak gndeme gelmitir.

zelletirme, zellikle gelimi lkelerde, devletin iktisadi yaamdaki

roln azaltmak ve zel sektrn dinamizminden yararlanarak, kaynak

kullanmnda etkinlii arttrmak iin kullanlan bir politika arac olarak hayatageirilirken, yllarca korumac piyasa koullar iinde, ithal ikameci modelle

sanayilemeye alan gelimekte olan lkeler iin, btn bir ekonomik

yapnn yeniden ekillendirilmesinin arac olarak grlmtr. 1980li

yllardan bu yana zelletirme gerek gelimi, gerekse az gelimi lkelerin

gndemindeki en nemli konu haline gelmi, kamu kesimi borlanma

gereinin azaltlmasndan, demokratiklemeye kadar biroksorunun zm,

bu szce endekslenmitir.

Terim olarak zelletirmenin kapsamna bakldnda dar ve geni

olmak zere farkl kapsamlarda tanmlar yaplabilmektedir. A. inasi Aksoya

gre zelletirme dar anlamyla, mlkiyeti ve ynetimi kamuya ait olan

iktisadi birimlerin zel sektre devri olarak tanmlanmaktadr (aktaran


38/131

31

Dursun, 1994: 108-109). Geni anlamda zelletirme ise daha ieriklidir.

Buna gre:

1. Devletin mlkiyeti kendine kalmak zere baz mal ve hizmet

retiminin belli aamalarnn veya tamamnn zel kurulularca

yerine getirilmesidir.

2. Devlet baz mal ve hizmet retiminin sat bedellerini maliyetinin

altnda dzenleyerek, fark devlet btesinden desteklemektedir.

zelletirme, sbvansiyon ad verilen bu uygulamalarn

kaldrlmas, gerek bedelin alnmas uygulamalarn daiermektedir.

3. Dereglasyon tr uygulamalarda ise devlet ya bir mal ve

hizmetin retimindeki kamu tekelini ortadan kaldrmakta ya da

fiyat belirleme ve denetleme yetkisini kullanmaktan vazgeerek,

fiyatlarn oluumunu piyasa koullarna brakmaktadr.

Ve yine terim olarak zelletirme:

a. Piyasa mekanizmasnn kabul ve planlamann terki,

b. KTlerin zel giriime devri,

c. Reglasyonlardan yani devletin piyasalar dzenlemek zere

yapt mdahalelerden vazgeilmesi,

d. Kamu hizmetlerinde devlete retim yerine ihale ile zel giriime

verilmesini kapsayacak geni bir ierie sahiptir.

Bu ereve iinde zelletirme, bir btn olarak devletin iktisadi

faaliyetlerinin snrlandrlmasn ve ekonomide piyasa glerinin etkiliklnmasn ifade eden bir kavram olarak karmza kmaktadr.

Murdocka gre zelletirme en genel anlamyla pazarn

geniletilmesine ve giriimcilerin pazarda artan bir serbestlikle hareket

edebilmelerine ynelik devlet mdahalelerini kapsamaktadr (aktaran


39/131


40/131

33

a.) Kapitalizmin nc byk bunalmn ama srecinde,

sermayenin kr hadlerini artrmak iin yeni alanlar arayarak

kresellemesi,

b.) Ulus-devletin ekonomik senyoraj haklarn - yeni dnya dzeninin

isteklerine uygun bir ekilde- uluslararas ekonomik rgtlere/aktrlere

devretmesi ynndeki dayatmalarn en nemli parasdr.

Kuramsal olarak zelletirme uygulamalarnn iki ana kavrama bal

olduu sylenebilir (Kepenek, 1990: 146): Bunlardan birincisi, zel mlkiyetin

kamu mlkiyetine stnl dieri ise rekabet olanaklarnn salayaca

yararlardr. Bu balamda zelletirme yanllarna gre ekonomik srelerde,

mlkiyet olgusu bamsz ve tarafsz olmaldr. nk zel mlkiyet, mlk

sahibine mlkn etkin bir biimde kullanma olana salar ve ekonomik

kaynaklar yalnzca bu erevede en verimli ve en etkin biimde kullanlr.

zel sektrn, kaynak kullanmnda, kamu sektrne gre daha etkin olduu

iddia edilir. Bu balamda zel mlkiyetin, kamu mlkiyetine stnl vardr.

zelletirme savunucularna gre zel mlkiyet doal olarak rekabeti

getirir. zelletirme ile serbest rekabet dzeni iinde kt kaynaklarn optimaldalm gerekleir, bu da toplumsal refahn optimizasyonunu salar.

zelletirme, serbest piyasa ekonomisindeki bireyin ekonomik (rasyonel)

davran varsaymna, piyasa mekanizmasnn salkl ileyii ve kaynaklarn

rasyonel kullanm gerekelerine dayandrlmaktadr. Bu gre gre, piyasa

mekanizmasnn gerektirdii kurallardan bamsz alan Kamu ktisadi

Teebbsleri (KT), tekelci konumlar ve uyguladklar fiyat, yatrm ve benzeri

politikalarla piyasa mekanizmasnn ileyiini engellemektedirler. Krllk ve

verimlilik kriterlerinden uzak bir anlayla alan KT, bte zerinde de

bask oluturmakta, KT aklarnn mali piyasalardan Hazine aracl ile

karlanmas ise kaynaklarn dalmn engellemektedir. Bu balamda

zelletirmenin en kuvvetli gerekesini, zel sektrn kaynak kullanmnda,

kamu sektrne gre daha etkin olduu iddias oluturmaktadr. zelletirme

ile verimlilik ve krllk gstergelerinde art salanaca sav, kamu


41/131

34

mlkiyetinin tabiat gerei verimsiz almaya neden olduu eklindeki bir n

kabule dayanmaktadr.

zelletirme, 1980li yllardan itibaren gelimilik derecelerine bal

olmakszn, 60dan fazla lkede uygulanm, IMF ve Dnya Bankas gibi

kurumlar kredi verme koullarn, lkede piyasa ekonomisi kurallarnn geerli

olmas iin gerekli idari dzenlemelerin yaplmasna, kamu giriimciliinin

alannn daraltlmasna ynelik nlemlerin uygulamaya konulmasna

balamlardr. zelletirmenin zellikle gelimekte olan lkelerde

uygulanmasnda IMF ve Dnya Bankasnn nemli etkileri vardr. Bu

kurulular, ellerindeki yaptrm gcyle zelletirmeyi ve paralelindeneoliberal politikalar gelimekte olan lkelere dayatmlardr. rnein

IMFnin uluslararas alanda para piyasalarnda kredi arayan lkeler iin

nerdii krllk (istikrar) politikalarnn belirleyici esi, kamu harcamalarnn

azaltlmas ve sermaye kaynaklarnn zel giriim eliyle etkin kullanmnn

salanmasdr (Kepenek, 1990: 149).


42/131

NC BLM

TRK BASIN SEKTRNN EVRM

1980li yllar Trkiye ekonomik ve siyasal yaamnn birok alannda

olduu gibi kitle iletiim alannda da byk bir dnm noktasdr. 1980lerin

dnyas artk Yeni Dnya Dzeni anlaynn eitli yntemlerle dikte ettii

liberal uygulamalarn hakim olduu bir dnyadr ve bu dzen iinde temel

politika yntemleri olan zelletirmeler, dereglasyon ve artan tekelleme

medya alannda da en ileri dzeyde uygulama alan bulmutur.

almann bu blmnde Osmanldan bu yana Trkiyede uygulanan

ekonomi politikalar hakknda ksa bir bilgi verilecektir. Trkiyede basnn

gelimesi ekonomi politikalar nda incelenecek ve zellikle 1980li yllarn

ardndan medyadaki mlkiyet ve sahiplik yaps balamndaki deiimler n

planda tutulacaktr.

3.1. Trkiyede Ekonomi Politikalarnn Ksa Tarihi

29 Ekim 1923 tarihinde, Cumhuriyetin ilan edilmesiyle kurulan Trkiye

Cumhuriyeti, bir yandan devrald ekonomik yapnn baz unsurlar ile birlikte

yaamak zorunda kalrken bir yandan da yeni ekonomi politikalar

uygulamaya koymutur. Dnemin ekonomi politikalarn ynlendiren temel

yaklamlardan birisi, milli iktisat kavram etrafnda btnleen devletten

zerk bir burjuva snf - milli burjuvazi yaratma ve sanayileme/kalknmafikri olmutur. Milli iktisat okulunun korumac ve dolaysyla sanayilemeci

ynelimleri bu dnemde Lozan Antlamas ile gmrk politikasna konan

engeller yznden arka plana dmtr ancak ayn okulun devlet destei ile

bir yerli ve milli burjuvazi yetitirilmesini kalknma ve modernlemenin temel

mekanizmas olarak gren yaklam, 1923 sonrasnn iktisat politikalarna ve


43/131

36

atmosferine tamamen damgasn vurmutur. Trkiyede giriimci bir snf

oluturmak, Cumhuriyet dnemi ulusal kalknma programlarnn temel

hedeflerinden biri olmutur (Boratav, 2003: 40).

1923-29 yllar arasnda devlet, zel giriimi tevik etmek iin youn

aba harcamtr. Bu balamda 17 ubat 1923te, zmirde toplanan zmir

ktisat Kongresinden kan en temel sonu, Trkiyenin byk bir hzla

kalknabilmesi iin giriimci bir snfn yaratlmas gerektiidir. Bu erevede,

devletin her trl tevik ve zendirmelerin yan sra yerli sanayicinin

oluabilmesi iin belirli nlemleri almas gerektii dnlmtr. Bu amala

yaplanlarn banda, devlet tekelleri kurularak daha sonra bunlarniletmesini zel sektre devretmek gelmektedir.

1929 ylna gelindiinde birok lkeyi etkileyen ekonomik bunalmla

birlikte Trkiye, zgn dinamikleriyle ulusal bir gelime srecine girmitir.

Nitekim Boratav (2003: 57), ulusal bir ekonomi oluturma srecinin kalc ve

ciddi bir biimde 1930 sonrasnda baladn belirtmektedir. 1930 ylndan

sonra tm dnyada devleti, mdahaleci ve korumac politikalara

ynelinmeye balanm; Trkiye de bu dorultuda hareket ederek,

bunalmdan kmak ve iktisadi genilemeyi salamak amacyla eitli

tedbirler almtr. 1930 ylndan itibaren, lkenin ekonomik kalknmasnda

istenilen hedeflere ulalmas iin zel sektrn yannda devletin de

ekonomik alanda daha aktif rol oynamas gerektii dncesi kabul grmeye

balamtr. Boratava (2003: 59) gre, 1930-39 dneminde iktisat politikalar

bakmndan iki belirleyici zellik vardr: Korumaclk ve devletilik. pazar

yabanc rekabetinden korumak ve sanayi iin ykselen bir pazara, ticaret

sermayesi iin de yeni i olanaklar yaratmaya ynelik bir politika, 1930

sonrasnda gelitirilmitir. lk sanayileme dnemi olarak nitelendirilebilecek

bu yllarda Trkiye ekonomisinin da kapanarak, devlet eliyle bir milli

sanayileme denemesi iine girmi olduu sylenebilir.

Bu yllar kapitalist gelime yllar olarak deerlendiren Irmaka (1992:

38) gre, bu dnemin temel yaklam zel sektr, burjuvazi yaratmaktr ve


44/131


45/131

38

dndaki koruma nlemlerini byk lde kaldrmas, IMF, Dnya Bankas

ve Avrupa ktisadi birlii rgt gibi uluslararas kapitalizmin sava

sonunda kurulan st organlarna ye olmas, ABD politikalarnn Trkiyeekonomi politikalar zerindeki etkisini gsteren nemli olaylardr.

lke ii gelimelerin d etmenlerle tamamlanmas sonucu Trkiye,

kinci Dnya Sava sonrasnda devleti sanayileme politikasn terk

etmitir. Bu eanl etkileim, ekonomi politikas olarak devletiliin yerini zel

giriimcilie brakmas sonucunu vermitir (Kepenek, 1990: 31).

1946 ylnda tek parti dneminin sona ermesi ve 1950 ylnda

Demokrat Partinin iktidara gelmesi ile birlikte Trkiye, ekonomik ve politik

olarak yeni bir gelime dnemine girmitir. Boratava (2003: 94) gre, 1946

ylna siyasi olduu kadar iktisadi bakmdan da bir dnm noktas kazandran

zellik 16 yldr kesintisiz olarak izlenen kapal, korumac d dengeye dayal

ve ie dnk iktisat politikalarnn adm adm gevetildii; ithalatn

serbestletirilerek byk lde artrld; d aklarn kroniklemeye

balad, dolaysyla d yardm, kredi ve yabanc sermaye yatrmlaryla

ayakta duran bir ekonomik yapnn yerlemesi olmutur. Kronik aklar

nedeniyle da baml hale gelen ekonomik yap, bu dnemin bir armaan

olarak, Trkiye ekonomisinin kalc bir zellii olma niteliini kazanacaktr.

1950lerin ikinci yarsna gelindiinde ekonomide yaanan tkanklk,

1958 ylnda alnan istikrar tedbirleriyle almaya allm ancak kriz giderek

trmanm; ekonomik glklerin yan sra lkede siyasal ve toplumsal

gerginliin artmas sonucunda 27 Mays 1960 askeri mdahalesi

gerekletirilmitir. 27 Mays 1960dan sonra siyasal-toplumsal dzeyde

olduu gibi, ekonomik politikalar asndan da yeni bir dneme girilmitir.

Babakan Adnan Menderes ve iki bakannn idam ile balayan sre, yeni

bir Anayasa ve nceki dnemin genel ekonomik felsefesinden farkl ekonomi

politikalar ile devam etmitir.


46/131

39

1963 ylnda, 1963-1967 yllarn kapsayan ilk Be Yllk Kalknma

Plan hazrlanmtr. Birinci Be Yllk Kalknma Planna gre zel sektr ucuz

kredi, yatrm tevikleri ve d rekabetten korunma gibi politikalarladesteklenecek, kamu yatrmlar da lkenin ekonomik kalknma hedeflerine

ulatrlmas dorultusunda belirli bir plan ve program dahilinde yaplacaktr.

Bu erevede, 1950li yllarda yurt dndan ithal edilen tketim mallar,

1960l ve 1970li yllarda desteklenmeye allan zel sektr sayesinde yerli

sanayiciler tarafndan retilmeye allacak ve bu yolla ar ithalattan

kaynaklanan dviz darboaz almaya allacaktr. Bu bir anlamda yerli

sanayicinin korunmasna ve i pazarn geniletilmesine dayal ithal ikameci

sanayileme politikasnn uygulanmas anlamna gelmektedir.

Hazrlanan uzun ve ksa dnemli kalknma planlar erevesinde

ekonomi, ie dnk bir sanayileme srecine girerken, girdilerde da

bamllktan dolay, 1970lerin ortalarndan itibaren ekonomik bunalma

girilmitir. thal ikameci model tkanmaya balarken, ekonomide planl ve

mdahaleci yaklam da terk edilmektedir. Ekonomik bunalma siyasal

bunalmn da elik ettii dnem, sonraki yllar derinden etkileyen 24 Ocak

kararlar ve 12 Eyll 1980 darbesi ile sona ermitir.

Ekonomik, siyasal ve toplumsal adan kkl deiimlerin yaand

1980 yl, Trkiyede kapitalizmin yeniden yaplanma srecinin balangc

olarak kabul edilir. 1980ler artk zall yllardr ve Turgut zal, 1980li yllar

boyunca iktisat politikalarnn belirlenmesinde ba aktr konumundadr.

zaln hazrlad ve 24 Ocak kararlar olarak anlan yeni ekonomik istikrar

program ile ithal ikameci sanayileme stratejisinden ihracata ynelik

sanayileme stratejisine geilmektedir. 24 Ocak kararlarnn nemli

maddeleri arasnda devletin ekonomi iindeki paynn azaltlmas, d ticaret

serbestletirilmesi ve yabanc sermaye yatrmlarnn tevik edilmesi gibi

liberal ekonomi politikalar yer almaktadr. 24 Ocaktan sonra devamllk

kazanacak olan devalasyonlarn ilk adm 25 Ocakta atlmtr. Yabanc

sermayeye yeni tevik ve kolaylklar salanan bu dnemde, ihracat tevik


47/131

40

edici, ithalat kolaylatrc nlemler alnmtr. Ancak ihracata dayal bu

tercihler, 1989 ylnda iflas etmi, 1989 ylnda finans hareketlerinin btnyle

serbestletirilmesiyle birlikte Trkiye ekonomisi, 1994teki byk mali krizesrklenmitir.

3.1.1. Trkiyede zelletirme Uygulamalar

Pek ok lkede olduu gibi Trkiyede de neoliberal ekonomi

politikalarnn en nemli unsurlarndan biri zelletirme uygulamalar

olmutur. zelletirmenin, Trkiyedeki uygulamalarna baktmzda,

zelletirme srecinin ekonomide serbestleme ve liberalleme

dorultusunda kararlar alnd 1980lerde baladn grmekteyiz.

Trkiyede devletin ekonomik yaama zorunlu olmadka girmemesi,

devlete gerekletirilen ekonomik faaliyetlerin de zaman iinde zel kesime

devredilmesi prensibi, aslnda Cumhuriyetin ilk yllarna kadar uzanmaktadr.

Ancak Trkiye ekonomisinin 1930 ve 1974 arasndaki yaklak yarm yzyl,

denetimli bir rejim altnda geirdiini syleyen Kazgann (1995: 165) dabelirttii gibi, dnemlere gre denetim derecesi ve yntemleri farkl olsa da,

kaynak dalm ve gelir blmnn tam serbest piyasa glerine gre

oluumuna olanak braklmamas, btn dnemlerin ortak temeli olmutur.

Bu da ekonomide devletin kararlarnn ar bast, denetimin devletin elinde

olduu bir devletilik anlayn beraberinde getirmektedir.

Bu balamda i pazara ynelik sanayileme stratejileri uygulanm

zellikle KT, bu stratejide nemli bir ara olarak kullanlmtr. Ancak kinci

Dnya Sava sonrasnda yaanan srete, glenen zel sermayenin daha

zgrlk bir yaklam istei ok partili yaama geile birlikte daha da

somutlam ve younlamtr (Kepenek, 1990: 31).

Sava sonrasnda ABDnin giderek glenmesiyle, Trkiyenin de

gerek askeri strateji gerekse politik ynelim olarak ABDye yaklama eilimi


48/131

41

glenmektedir. Truman Doktrini ve Marshall Plan uygulamalar

erevesinde Trkiyeye gnderilen ABDli uzmanlar, ekonomi politikalarnda

kesin bir dnm nermektedirler. lke ii gelimelerin d etmenlerletamamlanmas sonucu Trkiyenin, kinci Dnya Sava sonrasnda devleti

sanayileme politikasn terk ettiini ve ekonomi politikas olarak devletiliin

yerini zel giriime braktn syleyen Kepenek (1990: 31), bu deiimi

yle zetlemektedir:

Sava sonrasnda ekonomi politikas tartmalarnn znekonomide kamu kesiminin yeri oluturdu. Sonuta, i bandakihkmet, devletilik politikasn yeniden tanmlama gerei duydu.Yeni devletilik olan bu yaklama gre hkmet, zel giriimciliidesteklemeli; lkenin ynetimi ve gvenliiyle kamu hizmetidnda kalan ekonomik faaliyet alanlarnda zel kesiminglenmesi ve bu srete yerli ve yabanc sermayedenyararlanlmas salanmalyd. Yine de ekonominin planl veprograml gelimesi ngrlyordu.

Kepenek, ayn zamanda yeni devletilik anlaynn srdrlmesinde

ABD ile yrtlen ilikilerin de nemli bir faktr olduunu ifade etmektedir.

Buna gre ABDli uzmanlar yalnz zel giriimcilie nem verilmesini

istemekle kalmyor ayn zamanda yepyeni bir ekonomi politikas da

neriyorlard. ABDli uzmanlara gre, Trkiye, ar sanayi alanlarnda yeni

yatrm yapmamalyd. Demiryollar yerine kara yollarna nem vermeliydi.

ve zellikle d ticarette serbestlik egemen klnmalyd. Yerli ve yabanc

sermayeye olanaklar salanmalyd. Trkiyenin mali yardmlar ieren

Marshall Planndan yararlanmas, ekonomi politikasnda yaplacak olan bu

kkl deiikliklerden geiyordu (Kepenek, 1990: 32).

Trkiye, Cumhuriyetin kuruluunu izleyen ilk yllarda, dnem dnem

zel sektr nderliinde bymeyi amalayan liberal politikalar izlemi olsa

da bu konuda asl gelime, genel ekonomi politikalarnda kesin bir dnm

simgeleyen 1980lerde gerekleebilmitir. Trkiye ekonomisinde bu yapsal

dnm, 24 Ocak 1980 istikrar tedbirleri ile balamtr ve Amerikada

Bakan R. Reagan, ngilterede Babakan M. Teatcher nclnde


49/131

42

savunusu yaplan neoliberal politikalarn Trkiyedeki ba aktr Turgut zal

olmutur. 24 Ocak tedbirlerinin mimar Turgut zaln nerdii tedbirler paketi

ile da ak, zel sektr nclnde byyen, devletin kltlmesini veekonomiden tamamen ekilmesini hedefleyen programlar uygulamaya

konulmu, bu programlar Dnya Bankasnn yapsal uyum kredileri ile

desteklenmitir.

1980lere gelindiinde 1960l yllardan beri izlenen ithalata ynelik

sanayileme politikas terk edilerek, ihracata ynelik sanayileme politikasna

ynelinmi, ekonomide serbestleme ve liberalleme dorultusunda kararlar

alnarak uygulamaya konulmu, krllk ve verimliliin arttrlmas, kaynakdatmnda maksimizasyonun salanmas ve sermayenin tabana yaylmas

amalarna ynelik olarak KTin zelletirilmesi sreci balatlmtr.

1985-1989 yllarn kapsayan Beinci Kalknma Plan ve 1990-1994

yllarn kapsayan Altnc Kalknma Planlarnda, KT politikalarnda byk

farkllamalar grlmektedir. rnein Beinci Kalknma Plannda, KT

yatrmlarnn enerji, madencilik, ulatrma, haberleme sektrlerinde

younlamas ngrlmekte nceki kalknma planlarnn aksine KTin

sanayilemedeki ncelii bir yana braklmaktadr. Kepenek bu gelimeyi,

KTin sanayilemedeki nceliinin zel giriime ya da piyasa koullarnn

kendiliinden gelimelerine brakt ynnde deerlendirmektedir (Kepenek,

1990: 38). Beinci Kalknma Plannn KTi ilgilendiren bir dier nemli yan

da zel sektrn yeterli olduu alanlarda yeni yatrmlardan kanlmas ve

KTe bal baz iletmelerin hisse senetleri yoluyla halka almasnn

salanmasdr. Altnc Kalknma Plannda ise ekonomide benimsenen liberal

anlaya uygun olarak, plann temel amalar ve politikalar kapsamnda;

bymenin serbest rekabet ortamnda ve zel kesimin dinamizminden azami

lde yararlanlarak gerekletirilmesi, ayn zamanda zel kesim

yatrmlarnn imalat sanayiinde ve zellikle ihracata ynelik sektrlerde

younlamasnn zendirilmesi hedeflenmitir. Bir plan ilkesi olarak yabanc


50/131

43

sermaye ile ortak yatrm yaplmasnn benimsenmesi Altn Kalknma Plan ile

ilk kez gndeme getirilmitir (Kepenek, 1990: 38).

1980li yllara kadar sanayileme hamlesinin nemli bir paras olan

KT, 1980e dek izlenen ithal ikameci politikalarn terk edilmesi ve retim

srecinde tercihli olarak zel sektrn n plana kmas ile ilevselliini

yitirmeye balamtr. Kepeneke (1190:35) gre KTin sanayi alannda yeni

yatrmlara girimemesi, balanm yatrmlarn olanak lsnde bir yana

braklmas 1980li yllarn ana politikas olmutur. KTler, zamanla

ekonomide ok arlkl olduklar, devletin srtnda yk olduklar, verimli

olmadklar gibi eletirilerle zel sektr ycelten liberal sylemcilerin eletirioda haline gelmitir ve KTlerin ekonomi iindeki varlnn hafifletilmesi

hatta tamamen kaldrlmas zelletirme politikalarnn nemli bir paras

olmutur.

3.2. 1950lere Kadar Trk Basn Sektrnn Geliimi

Osmanl Devletinin imparatorluk zerine kurulmu olan mutlakyeti

yaps, basnn gelime izgisinde nemli bir rol oynam ve Osmanlda

basn, sk denetime tabi olan bir siyasal ortamn elverdii lde gelime

gsterebilmitir. Osmanl aydnlarnn 19. yzyldan itibaren halka ulamada

byk umut baladklar gazetecilik, devletin sk denetimi altnda

geliememitir (Alemdar ve Erdoan, 1988).

Osmanl basnnn gelime izgisinde, nemli rol oynayan dier bir

ke ta da mparatorluun kapitalizmle ge tanmasdr (Alemdar, 1999:

1). Trk milli burjuvazisinin ekonomik zayfl ile yabanc sermayeye

bamll, Trk basnn Bat dnyasna gre ge ortaya kmasna yol

amtr. mparatorluk snrlar ierisinde yaayan eitli etnik aznlklar, 18.

yzyln bandan beri kendi dillerinde gazetelerini karmaktayken Osmanl

Devleti, ilk resmi gazetesini 1831 ylnda karabilmitir. zellikle Osmanlnn

son dneminde Franszlar, Osmanl mparatorluu hakknda srekli bilgi


51/131

44

ak salamak, iktisadi ve siyasi faaliyetlerine yn vermek zere basndan

yararlanmlardr.

Osmanl dnemi basnn ilk rnei, 1795 tarihinde Fransz

Bykelilii tarafndan Franszca olarak yaynlanan Bulletin des

Nouvellesdir. Franszlarn 1795te gazete yaynlama amac, Osmanl

mparatorluunda haberlemenin gelimesi, bilgi aknn hzlanmas deil,

1789 Devriminin cumhuriyeti fikirlerinin Douda yaylmasdr (Alemdar,

1999: 3). Bu gazeteyi yine ayn eliliin 1796da kartt Franszca Gazette

Franeise de Constantinople adl yayn organ izlemitir. Franszca nc

gazete, 1821 ylnda, zmirde, Alexandre Blacque adnda bir Fransznyaymlad Le Spectateur Orientaldir. Ayn dnemde Msrda Kavalal

Mehmet Ali Paann kartt Vekayi-i Msriye, yars Trke yars Arapa

yaynlanan bir dier gazetedir.

Bu ilk denemelerin yabanc karlarnn Osmanl mparatorluunda ne

boyutlara ulatnn nemli bir gstergesi olduuna dikkat eken Alemdar

(1981: 108), u yorumda bulunmaktadr:

Ekonomik etkinlikleri, Osmanl toplumundan farkl dil vekltrleriyle yabanclar daha hibir Trke gazete kmazken bulkede yabanc dilde bir gazete karabilecek ve bunuyaatabilecek ortam bulmulard. Baka bir deyile Osmanltoplumu, iinde bulunduu gelime durumunda byle birhaberleme aracna ihtiya duymazken, Avrupal tccarlar veonlarn Trkiyedeki ortaklar, etkinliklerinin ne boyuta ulatnhaberleme aralaryla da kantlyorlard.

Sreci yine ekonomi politik temelli deerlendiren Rait Kayaya (2000:

638) gre de Osmanl mparatorluuna ilk modern kitle iletiim arac

gazetenin girii, lkenin yeni bir aamaya gemekte olan kapitalizmle

eklemlenme srecinin- bir bakma kreselleme olgusunun bir rndr.

Trk basnnda nc olan ilk gazete Takvim-i Vekayi, 1831 ylnda

dnemin padiah II. Mahmutun desteiyle yayn hayatna balamtr.


52/131


53/131

46

uygulamalar ve eitli kstlamalar getirilmitir. Gngr (1999: 177), bu

kstlamalar yle yorumlamaktadr:

Aslnda btn bu kstlama abalarnn amac ok aktr:17nci yzylda doduu andan itibaren Batnn siyasal vetoplumsal gidiine nemli lde yn veren bu rnn,Osmanlda giderek benzer bir misyon stlenmeye balad,bunun da mevcut siyasal sistem iin ne denli byk bir tehlikeoluturduu anlald iindir ki daha yolun banda buna engelolma abas iine girilir.

1908 ylna kadar Osmanlda gazetecilik sk bir sansre tabidir ve

muhalif bir basnn pek ok engeli amas gerekmektedir. Bu engeli amadanemli bir dneme, 24 Temmuz 1908de ilan edilen II. Merutiyet olmutur.

II. Merutiyet ile doan zgrlk ortam, basnn bir nebze de olsa soluk

almasna olanak salamtr. kartlan gazete ve dergi saysnda bir

anlamda patlama yaanmtr.

25 Temmuz 1908de, sansrn kaldrlmasyla birlikte artan say ve

etkinliiyle gnlk basn, bu dnemin siyasal tartmalarnda ve kamuoyu

oluturmada nemli bir rol stlenmitir. ok uzun yllar Bat rneinde birhaberleme aracna gereksinim duymayan Osmanl toplumu, ynetimin

kontrol bir sre iin ortadan kalknca, sylemek istediklerini gazeteler

araclyla anlatmaya almtr (Alemdar, 1981: 110).

1908 devrimini izleyen ttihat ve Terakki Cemiyeti iktidarndaki

dnemde basn zerindeki bask ve kontrol ynetimi yeniden kurulmutur.

Kurtulu Sava yllarna gelindiinde ise basnn ulusallama

srecinde itici glerinden biri olarak kullanld grlmektedir. Cumhuriyetin

ilk yllar, yeni bir rejimin kurulmas erevesinde devlet kontrolnn her

alanda yaygn olarak uyguland yllardr. Haberleme de bu kontroln

iindedir. Trk basn, Cumhuriyet rejimi ile birlikte sk bir dzenleme

rejimine tabi olmu, kendisine gsterilen alann dna kmaya balad

anda bastrlmtr. Bir lde serbest braklan stanbul basn, gelimeler


54/131

47

karsnda sesini kartma yreklilii gsterdiinde hemen bask altna

alnmtr (Alemdar, 1981: 109).

4 Mart 1925 ylnda, eyh Sait ayaklanmasndan bir ay sonra, Takrir-i

Skun Kanunu4 kabul edilerek, basn zerindeki basklar daha da

arlatrlm, stanbul ve Anadoluda yayn yapan deiik eilimden muhalif

yaynlar birer birer kapatlmtr. Basn zerindeki bu bask ve kontrol,

Cumhuriyet Halk Partisi iktidarnda geen tek parti dneminde de devam

etmitir. 1931 ylnda Bakanlar Kuruluna dorudan gazete kapatma yetkisi

veren Matbuat Kanunu ile lkenin genel politikasna aykr yayn yasa

getirilmitir. Gazeteci Erol nderolu (2004: 67), Kanun ile ilgili olarak udeerlendirmede bulunmaktadr:

Basna temel olarak kendi politikalarn desteklemek grevibien iktidar, basn sk bir denetime tabi tuttu. Hilafeliidestekleyen, devrimleri eletiren yazlara izin verilmedii gibi, solsiyaset de Kemalist izgi ile snrlandrld.

Bu dnemde sivil toplumun zellikle liberal, tutucu veslamc gleriyle sol eilimli dnceleri eitli nlemlerle suskunklmaya zorland. Bu suskunluk Basn Kanununda yaplan

deiikliklerle de kurumsallatrld

kinci Dnya Sava yllarnda, siyasal iktidarn basn zerindeki

denetimini ve gdmn salayan yasal dzenlemelerden bir bakas da 14

Temmuz 1938de yrrle giren Basn Birlii Kanunu ile oluturulan Trk

Basn Birliidir. Bu Kanunun amac, basnn i sorunlarn zmeye ilikin

aralar belirlemek iken, Trk Basn Birlii, basn siyasal iktidarn

hakimiyetine sokan bir organ olmutur (nderolu, 2004: 69).

Grld gibi 1950lere kadar geen dnemde, Osmanldan bu yana

Trk basn eitli sansr ve bask mekanizmalaryla srekli olarak kontrol ve

denetim altna alnmaya allmtr. Basn zerinde basklayc bir kontrol

4 4 Mart 1925te kabul edilen 578 sayl Takrir-i Skun Kanununda u ngrlyordu: rtica veisyana ve memleketin sosyal nizamn, huzur ve skununu, gvenlik ve asayiini bozmaya ynelen hertrl tekilat, tahrikleri, tevikleri, teebbsleri ve yaynlar, hkmet, Cumhurbakannn onayylayasaklamaya yetkilidir. Sanklar hkmet, stiklal Mahkemelerine verebilir (nderolu, 2004: 66).


55/131

48

rejimi, Osmanldan bu yana Trk basnn biimlendiren temel unsurlardan

biri olmutur. Bu kontrol rejimi emsiyesinde basn, daha ok iktidarn belirli

mesajlarn halka iletmekte bir ara olarak kullanlmtr.

3.3. ok Partili Dnemde Trk Basn

ok partili dnemin basn asndan ayrt edici zellii, geni halk

kitlelerine hitap eden ve ksa zamanda yksek tirajlara ulaan yaynlarn

ortaya kmasdr. 1950li yllarda ok partili hayata gei ile renklenen siyasi

yaam, teknolojik gelimeler ve giderek glenmeye balayan sermayenin

medyaya ynelik yatrmlar, basnn da farkl bir mecraya doru akmasna

neden olmutur. Bu balamda 1950li yllarda basn sektr, fikir

gazeteciliinden kitlesel gazetecilie doru evrilmeye balamaktadr.

Kitle gazeteciliine ynelik olarak en esasl giriim, Sedat Simavinin

1948de kard Hrriyet gazetesi olmutur. Hrriyet gazetesi, bol resimli,

ilgi ekici, magazine ve spora arlk veren yayn anlayyla Trk basn ve

gazeteciliinde bu anlamda bir ilk olmu ve bundan sonraki yllarda rnekalnmtr. Gazetenin ilk knda 30 bin olan tiraj olaanst bir hzla

artm, 1951de 100 binin zerinde, sonraki yllarda yarm milyon ve bir

milyon tiraja ulaabilen ilk gazete olmutur. 1950de kurulan Milliyet gazetesi

de Hrriyet gibi kitlesel ve ticari basna doru evrilme srecinin nemli

simgelerinden biri olmutur. 1950den sonra gazete satlar, haberciliin

getirdii ivme ile daha da hzl bir art srecine girmi, 1950de lkedeki

btn satlan gazete says 300 bin iken, 1956da 1 milyon, 1970de 2 milyon,

1978de ise 3 milyon snrlarn amtr.

Kitlesel gazetecilie geile gazeteler, ierik olarak da nemli bir

dnme uramtr. Haber ve sayfa tasarm olarak bol resimli, ilgi ekici,

magazine ve spora arlk veren haberlere arlk verilmeye balanmtr.

Gazetecinin yani muhabirin neminin 1945ten itibaren ok partili sisteme


56/131

49

geilmesi zerine artmaya baladn ve haberin n plana ktn belirten

Kololuna gre bu durum, gazetelerde halk ilgilendiren haberlerin n plana

kmasna sebep olmutur. ok partili dnemle birlikte gazetelerin zellikleierik olarak deiime uradna dikkat eken Kololu (2004: 26), Babli

dnemi olarak adlandrlan dnemin farkn u ifadelerle anlatmaktadr:

Babli dneminde, genelde gazetenin sahibi daimagazetecilikten gelmi biriydi. Meslek dndan gelmi bile olsa,yaynn banda mutlaka deneyimli bir gazeteci bulunurdu. Busahip ou zamanda gazetenin bayazar idi. Birinci sayfa bykoranda onun yorumuyla dolar, dolaysyla okuyucu da gazeteyi obayazarn adyla anard. Tek parti iktidar dneminde muhabir nplana kamaz, sahip/bayazarn izgisine uygun haberlersunmakla urard.

1940l yllarn sonu ve 1950lerin banda ilk kez kitle gazetesi

balamnda deerlendirilebilecek gazetelerin douuna tank olunmas,

siyasal yaamda simgesel meruiyet gereksinimlerinin artna da iaret

etmektedir. Kapitalizmin yeniden biimlendii sava sonras dnemin

gelimeleri Trk basnnn yapsnda da yansma bulmaktadr (Kaya, 2000:

640). 1950ler bu anlamda bir milat saylabilir nk bu dnemde artk Trkbasnn mlkiyet ve sahiplik yaps olarak bir dnme uramaya

baladn sylemek mmkndr. Nitekim, 1940l yllarn sonlarndan

itibaren basn dnyas, ticaret-siyaset-ekonomi ilikilerinin belirledii bir

dnm srecine girmi, yayn organlar, devletle/hkmetle ilikilerin

farkllamasna paralel olarak ierik, finansman ve teknoloji asndan

dnm geirmitir. Hem i pazara dnk yksek byme stratejileri

sonucu reklam pastasnn bymesi hem gazete basm teknolojisindeki

gelimeyle tirajn artmas, hem de ulatrma, haberleme altyaplarndakigelimeyle daha ok okuyucuya ulama zemininin yaratlmas, medyadan

para kazanmann yolunu amtr (Snmez, 2004: 108). Tm bu

gelimelerde Demokrat Parti hkmetinin ekonomi ve siyasette liberal

dzenlemeleri savunmas byk lde etkili olmutur.


57/131


58/131

51

1980lere doru Trk basn teknik alanda da byk bir atlm

yaamtr ve teknik alandaki yenileme, tipo baskdan ofsete, siyah-beyaz

fotoraflardan renkli fotoraflara, elektronik dizgi makinelerine geile vcutbulmutur. Bu dnemin ardndan Trk basnnda gerek teknik gerekse ierik

bakmndan ilerleme ve gelime artarak srmtr. Teknolojik alanda

yaanan bu gelime elbette ki salt kendi iinde bamsz bir anlam

tamamakta bir anlamda sosyal formasyonda da bir deiimi

simgelemektedir. Gnlk yaam pratiklerini yeniden dzenleyebilen,

biimlendirebilen teknoloji temelli bu youn gelimelerin dier bireysel ve

toplumsal ilikileri de dntrmekte ve bir anlamda yeniden kurmakta

olduunu syleyebiliriz (Kaya, 2000: 634).

Teknolojik sramann salad olanaklarn kitle iletiim aralarn

gnmzde her zamankinden daha gl kldn ifade eden Kaya (2000:

634), u yorumda bulunmaktadr:

Bu niteliksel dnmleri ksaca ifade edebilmek iin kitleiletiim kurumunun -yazl, iitsel, grsel- basn olarak sz edilenbir evresinden medya olarak anlan yeni bir evresine geildiinisyleyebiliriz. Bu yeni evrenin ayrt edici zellii, kitle iletiim

aralarnn ilevlerinin ok gelimesi ve basn dneminde ndegelen ilev olan topluma bilgi ve haber aktarmnn bu aralarlagerekleen dier sembolik retimler yannda ikincil bir konumaitilmesidir.

3.4. 1980lerin Ardndan Gnmz Medyasnn Genel Grnm:

1980li yllar, Trkiye siyasal yaamnn birok alannda olduu gibi

kitle iletiim alannda da byk bir dnm noktasdr. 1980lerde balayansre, 1990l yllarda yaanan gelimelerle birlikte Trkiyede medyay

tmyle farkl bir alana tamtr. Trkiyede, medya sektrndeki

younlama 1990l yllardan itibaren byk bir ivme kazanm, gazeteci

ailelerin kontrolnn sz konusu olduu geleneksel medya sahiplii, yerini


59/131

52

medya d sektrlerdeki byk sermaye gruplarnn egemen olduu yeni

medya sahipliine brakmtr (Adakl, 2001: 145).

Bu gelimeleri kukusuz ki gerek lkenin kendine zg koullar

erevesinde gerekse de dnya leinde deerlendirmek gerekmektedir.

Documents

Turk Basininda Mulkiyet Ve Sahiplik Yapisi a Ozellestirme Uygulamalari Ciner Medya Grubu the Privatization Implementations in Turkish Press in the Context of Ownership and Possession