Turk Dili Dünya Dili

Embed Size (px)

Citation preview

  • 7/31/2019 Turk Dili Dnya Dili

    1/8

    TRK DL: DNYA DL

    Prof. Dr. kr Halk AkalnTrk Dil Kurumu Bakan

    Bugn yaklak 220 milyon konuuru bulunan Trk dili, Mool ve

    Manu-Tunguz dillerinin de yer ald Altay dil ailesinin en fazla

    konuura sahip koludur

    19uncu yzyl sonlarna doru younluk kazanan aratrmalarla

    Altay dilleri olarak adlandrlan Trk, Mool, Manu-Tunguz,

    Japon ve Kore dilleri ile Fin-Ugor dilleri olarak anlan Fin, Macar

    ve Samoyed dillerinin Ural-Altay adnda bir dil ailesi oluturduu

    dncesi, dnyada genel kabul grm bir kuramd. Ancak, 20nci

    yzyln ikinci yarsndan itibaren yrtlen dil bilimi

    aratrmalaryla Ural ve Altay dillerinin bir dil ailesi

    oluturamayaca dncesi yaygnlamaya balad. Fin, Macar ve Samoyed dilleri ile Trk, Mool,

    Manu-Tunguz, Japon ve Kore dilleri arasnda benzerlikler bulunuyordu ama bu benzerlikler bir

    dil ailesi oluturmaya yetecek lde bir kaynak dilden miras kalan ortak dil gesi iermiyordu.

    Bugn artk dnya dil bilimi evrelerinde Trk, Mool ve Manu-Tunguz dillerinin

    oluturduu Altay dil ailesi, genel kabul grmektedir. Bununla birlikte Kore ve Japon dillerinin budil ailesinde yer alp almad zerine tartmalar srmektedir. Bu iki dilin Altay dil ailesine ait

    olmalar durumunda da, Trk dilinin Altay dil ailesinin en ok konuura sahip kolu olduu

    gereini deitirmez.

    Trk Dilinin Ksa Tarihi

    Trk yaz dilinin tarihi VII ve VIII. yzyllarda Orhon vadisinde dikilmi olan yaztlarla

    balar. Gerek Orhon Yaztlarnda kullanlm olan gelimi ve ilek dil gerekse komu lke

    kaynaklarnda yer alan bilgiler, Trk yaz dilinin balangcnn okdaha eskiye gittiini gsterir.

    Yakn dnemde bulunan yeni yaztlarn okunmas Trk yaz dilinin tarihini daha da gerilere

    gtrmemizi salayacaktr. Ayrca karlatrmal ses ve biim bilimi almalar ve dier dillerdeki

    alnt szlerden Trkenin yann ortaya konulmas yolunda nemli veriler elde edilmitir.

    Trkeden Smerceye gemi olduu kantlanan 168 Trke kkenli szck, Smerce ile

    Trkenin yat olduu grnn gelitirilmesini salamtr. Esik kurgan buluntular arasnda

    yer alan ve M 4nc yzyla ait olduu saptanan bir anaktaki Orhon yazsna benzer harflerle

    yazlan iki satrlk yaznn en eski Trke metin olduu bilinmektedir.

  • 7/31/2019 Turk Dili Dnya Dili

    2/8

  • 7/31/2019 Turk Dili Dnya Dili

    3/8

    kadar etkili olan klasik yaz dilleri Osmanl Trkesi ve aataycann birletirici karakteriyle gl

    bir yazl edebiyat ve mill bir halk edebiyat gelitirmitir. Dil mirasnn ok byk bir ksmn

    oluturan szckler, ataszleri, deyimler ve temel kavramlar bu Trk topluluklarnn dillerinde

    ortaktr.

    Trk dilinin bu ortak ve btnletirici zellii, konuma dillerindeki, azlardaki

    farkllklarna karn yazl eitli leheleri, farkl konuma dilleri bulunan Arapann, incenin veya

    Hintenin durumu ile benzerlik gstermektedir. Bu dillerin iinde alt diller olarak gelien birok

    farkl aza karn tek bir dilin olmas gibi, Trke de Sovyetler Birliinin zel siyasi artlar altnda

    farklar yapay olarak artrlm yaz dillerine ayrlmtr. Bu yaz dilleri Trkiye Trkesi,

    Azerbaycan Trkesi, Trkmen Trkesi, zbek Trkesi, Kazak Trkesi, Krgz Trkesi, Tatar

    Trkesi, Bakurt Trkesi, Uygur Trkesi, Gagavuz Trkesi, Karakalpak Trkesi, Kumuk

    Trkesi, Karaay Trkesi, Balkar Trkesi, Nogay Trkesi, Hakas Trkesi, Altay Trkesi,Tuva Trkesi ile uvaa ve Yakutadr.

    te yandan byk ounluu Trkiye Cumhuriyeti vatanda olan ve

    Avrupa Birlii lkelerine yerleen yaklak 6 milyon Trk

    bulunmaktadr. Avrupa Birlii yesi olmayan baz Avrupa lkelerinde

    de nemli lde Trk nfusu bulunmaktadr. Bu nfusun nemli bir

    blm, yaad lkenin vatandadr. Ayrca Avrupa Birliinin yeni

    yelerinden Romanyada, zellikle de Bulgaristanda bu lkelerinvatanda olarak ok sayda Trk yaamaktadr. Makedonya, Kosova

    gibi dier lkelerdeki yerleik Trklerle birlikte btn Avrupa ktasndaki Trk nfusun 7 milyonu

    at dnlmektedir. Avrupadaki bu nfusun tamamnn dili Trkiye Trkesidir. Bu lkelerde

    Trkler tarafndan yaymlanan gazeteler, dergiler, kitle iletiim aralar Trkiye Trkesini

    kullanmaktadr.

    eitli dnemlerde Arabistan yarmadasndaki ve Kuzey Afrikadaki lkelere; Gney ve

    Kuzey Amerika ktasnda bata ABD olmak zere eitli lkelere ve Avustralyaya yerleen

    konuurlar sayesinde, bugn Trk dili dnyann drt bir kesinde yaayan, konuulan, kullanlan

    dil konumuna ulamtr. Uydudan yaplan radyo ve televizyon yaynlar, a ortamnda yaynclk,

    yurt dnda da yaymlanan gazetelerimiz ve dergilerimiz, retim kurumlar ve kurslar araclyla

    bugn Trk dili yeryznde etkin bir biimde ilevini srdren dil konumuna ulamtr.

    Bugnn dnya siyasi haritasna bakldnda farkl ynetimler altnda ama snrda

    lkelerde yaayan ve birbirine ok benzer dilleri konuan Trk soylu halklarn dil benzerliinin yan

    sra ok byk lde kltr benzerlikleri gsterdii bilinen bir gerektir. Anadoludaki bir halk

    trks Balkanlarda, Orta Douda, Kafkaslarda hatta Orta Asyada bilinmekte, dinlenmekte vesylenmektedir. Trk mutfann sevilen yemei mant, boyutlar ve ad deise de Sibiryadan

  • 7/31/2019 Turk Dili Dnya Dili

    4/8

    ine, Orta Asyadan Anadoluya ortak zellikler gsterir.

    Nasrettin Hocann n ve fkralar Trk soylu halklar arasnda

    yayld gibi, ayn corafyada komu uluslar arasnda da

    yaygnlamtr. Ancak Trk dili konuurlar arasnda en dikkat

    ekici benzerlik sz varlnda ve biim zelliklerinde kendisini

    gstermektedir.

    Dnyada birok lkede bamsz olarak yrtlen

    akademik Trkoloji almalarnn sonularna gre, bu Trk yaz

    dilleri, szlk bilimi ltlerine gre sralanan sz varl verilerine gre birbirinin ses dengi

    hlindeki szlere sahiptir. Hibiri yabanc dillerden alnt olmayan temel sz varl sayesinde Trk

    topluluklar araya bir baka iletiim arac koymadan kendi dilleri araclyla birbirleriyle

    anlaabilmektedir.Btn bu yaz dillerinde ve lehelerde say adlar, zamirler, fiiller ortaktr. Atlas Okyanusu

    kylarndan inin ilerine kadar uzanan corafyada 220 milyon insan bir, iki, , drt/trt, be,

    alt, yedi/yeddi/ceti, sekiz, dokuz/tokuz, on diyerek saymaktadr. Birka say adndaki kk ses

    deiiklii dnda btn say adlar tam bir ortaklk gsterir. Leheler arasndaki bu ses farkllklar

    genel farkllklardr ve dzenli olarak dier szcklerde de grlrler.

    eitli alanlar ve kavramlardaki sz varlna birka rnek vermekle yetiniyoruz:

    evre ve Doa Szleri:Trkiye T. toprak; Azerbaycan T. torpag; Trkmen T. toprak; Tatar T. tufrak; Kazak T.

    toprak; Uygur T. toprak; zbek T. tuprak; Krgz T. topurak.

    Trkiye T. da; Azerbaycan T. da; Bakurt. tav; Tatar T. tav; Kazak T. tav; Krgz T. too;

    zbek. ta; Trkmen T. da; Uygur T. ta.

    Trkiye T. aa; Azerbaycan T. agac; Trkmen T. aga; Tatar T. aga; Kazak T. aga; Uygur T.

    yagas; Hakas T. agas.

    Trkiye T. iek; Bakurt T. sesek; Kazak T. eek; Krgz T. eek; zbek T. eek; Tatar T.

    eek; Uygur T. eek.

    Trkiye T. diken; Azerbaycan T. tiken; Kazak T. tiken; Krgz T. tiken; zbek T. tiken;

    Trkmen T. tiken; Uygur T. tiken.

    Trkiye T. yaprak; Azerbaycan T. yarpag; Bakurt T. yaprak; Tatar T. yafrak; Kazak T. japrak,

    zbek T. yeprak; Trkmen T. yaprak.

    Renkler

    Trkiye T. ak; Azerbaycan T. a; Tatar T. ak; Bakurt T. ak; Kazak T. ak; Krgz T. ak; zbek

    T. k; Trkmen T. k; Uygur T. ak.

  • 7/31/2019 Turk Dili Dnya Dili

    5/8

    Trkiye T. kara; Azerbaycan T. gara; Bakurt T. kara; Tatar T. kara; Trkmen T.gara; Kazak

    T. kara; Krgz T. kara; Uygur T. kara.

    Trkiye T. sar; Azerbaycan T. sar; Bakurt T. har; Tatar T. sar; Kazak T. sar; Krgz T. sar;

    zbek T. sark; Trkmen T. sr; Uygur T. serik.

    Trkiye T. kzl; Azerbaycan T.gzl; Bakurt T. kzl; Tatar T. kzl; Krgz T. kzl; zbek T.

    kzl; Trkmen T.gzl; Uygur T. kzl.

    Trkiye T. boz; Azerbaycan T. boz; Bakurt T. buz; Kazak T. boz; Krgz T. boz; zbek T. boz;

    Trkmen T. boz; Uygur T. boz.

    Hayvanlar

    Trkiye T. at; Azerbaycan T. at; Bakurt T. at; Tatar T. at; Kazak T. at; Krgz T. at; zbek T.

    at; Trkmen T. at; Uygur T. at.

    Trkiye T. kuyruk; Azerbaycan T. guyruk; Bakurt T. koyorok; Kazak T. kuyruk; Krgz T.

    kuyruk; zbek T. kuyruk; Tatar T. koyrk; Trkmen T.guyruk; Uygur T. kuyruk.

    Trkiye T. aslan; Azerbaycan T. aslan; Bakurt T. arslan; Kazak T. arstan; Krgz T. arstan;

    zbek T. erslan; Tatar T. arslan; Trkmen T. arslan; Uygur T. arslan.

    Trkiye T. koyun; Azerbaycan T.goyun; Bakurt T. kuyn; Kazak T. koy; Krgz T. koy; zbek

    T. koy; Trkmen T.goyun; Uygur T. koy.

    Trkiye T. ku; Azerbaycan T.gu; Bakurt T. ko; Kazak T. kus; Krgz T. ku; zbek T. ku;

    Trkmen T.gu; Uygur T. ku.

    Trkiye T. kurt; Azerbaycan T.gurd; Bakurt T. kort; Kazak T. kurt; Krgz T. kurt; zbek T.

    kurt; Tatar T. kort; Trkmen T.gurt; Uygur T. kurt.

    Trkiye T. turna; Azerbaycan T. durna; Bakurt T. torna; Kazak T. trna; Krgz T. turna;

    zbek T. turne; Tatar T. torna; Trkmen T. durna; Uygur T. turna.

    Trkiye T. balk; Azerbaycan T. balg; Bakurt T. balk; Kazak T. balk; Krgz T. balk; zbek

    T. balk; Trkmen T. balk; Uygur T. belik.

    Madenler

    Trkiye T. demir; Azerbaycan T. demir; Bakurt T. timir; Tatar T. timir; Kazak T. temir;

    Krgz T. temir; zbek T. temir; Trkmen T. demir; Uygur T. tmr.

    Trkiye T. altn; Azerbaycan T. altun; Bakurt T. altn; Tatar T. altn; Kazak T. altn; Krgz T.

    altn; zbek T. altin; Trkmen T. altn; Uygur T. altun.

    Trkiye T.gm; Azerbaycan T.gm; Bakurt T. km; Tatar T. kmi; Kazak T. kmis;

    Krgz T. km; zbek T. km; Trkmen T. km; Uygur T. km.

    Trkiye T. ta; Azerbaycan T. da; Bakurt T. ta; Tatar T. ta; Kazak T. tas; Krgz T. ta;zbek T. ta; Trkmen T. da; Uygur T. ta.

  • 7/31/2019 Turk Dili Dnya Dili

    6/8

    nsan Vcudu

    Trkiye T. ba; Azerbaycan T. ba; Bakurt T. ba; Tatar T. ba; Kazak T. bas; Krgz T. ba;

    zbek T. ba; Trkmen T. ba; Uygur T. ba.

    Trkiye T. dil; Azerbaycan T. dil; Bakurt. til; Tatar T. til; Kazak T. til; Krgz T. til; zbek T.

    til; Trkmen T. dil; Uygur T. til.

    Trkiye T. di; Azerbaycan T. di; Bakurt T. ti; Tatar T. ti; Kazak T. tis; Krgz T. ti; zbek

    T. ti; Trkmen T. di; Uygur T. ti.

    Trkiye T. ayak; Azerbaycan T. ayak; Bakurt T. ayak; Tatar T. ayak; Kazak T. ayak; Krgz T.

    ayak; zbek T. ayak; Trkmen T. ayak; Uygur T. ayak.

    Trkiye T. kol; Azerbaycan T. gol; Bakurt T. kul; Tatar T. kul; Kazak T. kol; Krgz T. kol;

    zbek T. kol; Trkmen T.gol; Uygur T. kol.

    Trkiye T.gz; Azerbaycan T.gz; Bakurt T. kz; Tatar T. kz; Kazak T. kz; Krgz T. kz;

    zbek T. kz; Trkmen T.gz; Uygur T. kz.

    Trkiye T. kulak; Azerbaycan T. gulag; Bakurt T. kolak; Tatar T. kolak; Kazak T. kulak;

    Krgz T. kulak; zbek T. kulak; Trkmen T.gulak; Uygur T. kulak.

    Verilen bu rneklerin yan sra Trk lehelerinde fiillerde de byk lde ortaklk olduu

    bilinmektedir.

    Verilen rneklerden de grlecei gibi, Trk yaz dillerinin szleri, birbirinden bazen tek

    bir sesin deikenlii ile ayrlmaktadr. Trk dilinin bu kollarnn bamsz snrlara sahip lkelerde

    yaz dilleri olarak kullanlmas, onlar birbirinden bamsz diller halinde kabul etmemize imkn

    vermez.

    Bu dillerin sz dizimi de ayn yapsal zellii gstermektedir. Tamlamada tamlayan daima

    tamlanandan nce gelmektedir. Cmlede gelerin dizilii de:

    zne + tmleler + yklem

    biimindedir. Gagavuz ve Karay Trkesi gibi az sayda lehe dnda btn Trk lehelerinde sz

    dizimi benzerlii kendini gstermektedir.Ana Dili Konuurlarna Gre Diller ve Trk Dili

    Dillerin nfus sralamas ana dili (birinci dil), ikinci dil, yabanc dil konuurlar bakmndan

    birka lt gz nnde bulundurularak yaplmaktadr. Ana dili, birinci dil, ikinci dil ve yabanc

    dil olarak konuurlar bakmndan ngilizcenin 2 milyara yaklaan bir konuuru olduu kestiriminde

    bulunulmaktadr. Ana dili konuurlar bakmndan yaplan sralamalarda ise ince farkl leheleri

    olmasna karn birinci dil olma zelliine sahiptir. Birbirinden ses, biim ve sz varl zellikleri

    bakmndan ayrlan sekiz ayr lehesiyle incenin, pek ok lehesinin yan sra Urduca ile birlikte

    Hintenin tek dil kabul edildii ve buna gre dnyada en fazla konuuru bulunan diller

  • 7/31/2019 Turk Dili Dnya Dili

    7/8

    sralamasnda incenin birinci, Hintenin drdnc dil kabul edilmesi karsnda Trk dili de 220

    milyona ulaan konuuruyla sralamada tek bir dil olarak kabul edilmelidir. Bu ltlerle Trk dili

    dnyada en fazla konuuru bulunan diller arasnda beinci srada yer almaktadr.

    ince 1.300.000.000 Sekiz lehesiyle birlikte

    ngilizce 427.000.000

    spanyolca 266.000.000

    Hinte 260.000.000 Btn leheleriyle ve Urduca ile birlikte

    Trk dili 220.000.000 Btn leheleriyle birlikte

    Arapa 181.000.000 Btn leheleriyle birlikte

    Portekizce 165.000.000

    Bengalce 162.000.000

    Rusa 158.000.000

    Japonca 124.000.000

    Almanca 121.000.000

    Franszca 116.000.000

    Dnyada Trk Dilinin retimi

    Ana dili konuurlar dnda Trk dili lehelerinin birinci dil, ikinci dil veya yabanc dil

    konuurlar da bulunmaktadr. zellikle Trkiye Trkesinin pek ok lkede konuuru olduu

    saptanmtr. Ethnologue verilerine gre Trkiye Cumhuriyeti dnda 34 lkede Trkiye Trkesi

    konuuru bulunmaktadr. Konuur nfusunun yan sra Sovyetler Birliinin dalmas, Krfez

    Sava gibi yakn tarihte yaadmz olaylar, Trkiye Cumhuriyetinin blgesinde ve dnyadaki

    nemini artrm, Trkiye ekim merkezi hline gelmitir. Bu gelimeler, Trkiye Trkesinin

    Trk cumhuriyetlerinde ve dier lkelerde retimi konusunda eitli aamalardaki yeni retim

    kurumlarnn, niversitelerde yeni blmlerin kurulmasn ve zel dershanelerde kurslarn

    almasn salamtr.lkelerdeki Trk nfusun

    younluuna ve isteme gre

    ortaretim kurumlarnda Trkenin

    retildii seksen yedi lke

    bulunmaktadr. En az bir ortaretim

    kurumunda Trkenin retildii bu

    lkeler unlardr: ABD, Afganistan, Almanya, Angola, Arjantin, Arnavutluk, Avustralya, Avusturya,Azerbaycan, Banglade, Belika, Benin, Bosna-Hersek, Brezilya, Bulgaristan, Burkina-Faso, Burma, ad,

  • 7/31/2019 Turk Dili Dnya Dili

    8/8

    ek Cumhuriyeti, Danimarka, Ekvator Ginesi, Endonezya, Etyopya, Fas, Fildii Sahilleri, Filipinler,

    Fransa, Gabon, Gana, Gine, Gney Afrika Cumhuriyeti, Gney Kore, Grcistan, Hindistan, Hollanda,

    Irak, ngiltere, Japonya, Kamboya, Kamerun, Kanada, Kazakistan, Kenya, Krgzistan, Kongo Demokratik

    Cumhuriyeti, Kosova, Laos, Letonya, Liberya, Litvanya, Macaristan, Madagaskar, Makedonya, Malavi,

    Maldiv Adalar, Malezya, Mali, Meksika, Moolistan, Moldova, Moritanya, Mozambik, Nepal, Nijer,

    Nijerya, Orta Afrika Cumhuriyeti, Pakistan, Papua Yeni Gine, Polonya, Romanya, Rusya, Senegal,

    Srbistan, Sri Lanka, Sudan, Suudi Arabistan, Tacikistan, Tanzanya, Tayland, Tayvan, Togo,

    Trkmenistan, Uganda, Ukrayna, rdn, Vietnam, Yemen

    Baz lkelerde ortaretim kurumlarnda Trkenin retilmesinin yan sra zel kurslarda

    da talebe gre Trke retilmektedir. Kurslarnda Trkenin retildii krk alt lke

    saptanmtr. Bu lkeler unlardr: ABD, Almanya, Belika, Beyaz Rusya, Bosna-Hersek, Bulgaristan,

    Cezayir, in, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Grcistan, Hollanda, Irak, ngiltere, rlanda,

    spanya, sve, svire, talya, zlanda, Japonya, Krgzistan, Kolombiya, Letonya, Litvanya, Lbnan,

    Lksemburg, Makedonya, Malta, Meksika, Msr, Moolistan, Norve, Peru, Polonya, Portekiz, Rusya,

    Singapur, Slovakya, Slovenya, ili, Trkmenistan, Vietnam, Yunanistan

    Dokuz lkede Trke retimin yapld niversite bulunmaktadr. Bu lkeler unlardr:

    Arnavutluk, Azerbaycan, Bosna-Hersek, Grcistan, Irak, Kazakistan, Krgzistan, Romanya, Trkmenistan

    Bnyesinde Trke retilen, Trk dili ve edebiyat aratrmalarnn yapld, Trkoloji

    blmlerinin bulunduu yirmi sekiz lke vardr. Bu lkeler unladr: Almanya, Avustralya,

    Azerbaycan, Beyaz Rusya, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Endonezya, Fildii Sahilleri, Grcistan, Irak, ran,

    sve, Japonya, Kamerun, Kazakistan, Krgzistan, Kolombiya, Kosova, Litvanya, Macaristan, Msr,

    Moldova, Romanya, Rusya, Trkmenistan, Ukrayna, Venezuela, Yemen

    Sonu

    Bugn Trk dili, yaklak 12 milyon kilometre karelik bir alanda 220 milyon nfusun

    konutuu, yze yakn lkede retiminin yapld, kkleri tarihin en eski dnemlerine kadar

    uzanan, 600 bini akn sz varlna sahip bir dnya dilidir. Gemii boyunca inceden Farsaya,Arapadan Macarcaya kadar pek ok dille etkileim ierisine girmi olan Trk dilinin bir kolu

    olarak yalnzca Trkiye Trkesinin dnya dillerine verdii szcklerin says 11 binin zerindedir.

    Genel Trk dili olarak dier dillere verdiimiz szck says ise 20 binin zerindedir. zellikle

    giyim, yiyecek, askerlik bata olmak zere hemen her alanda ok sayda Trk dili kkenli szck ile

    tarihte ve bugn Trk soylu halklarn yaad corafyalardaki Trk dili kkenli ok sayda yer ad

    dnya dillerinde varln bugn de srdrmektedir.

    Dnyann hemen her blgesinde retimi yaplan, bilimsel aratrmalara konu olan, dnya

    dillerine katkda bulunan Trk dili, en yaygn ve en kkl dnya dillerinden biridir.