Turk Dili Dünya Dili

7/31/2019 Turk Dili Dnya Dili

1/8

TRK DL: DNYA DL

Prof. Dr. kr Halk AkalnTrk Dil Kurumu Bakan

Bugn yaklak 220 milyon konuuru bulunan Trk dili, Mool ve

Manu-Tunguz dillerinin de yer ald Altay dil ailesinin en fazla

konuura sahip koludur

19uncu yzyl sonlarna doru younluk kazanan aratrmalarla

Altay dilleri olarak adlandrlan Trk, Mool, Manu-Tunguz,

Japon ve Kore dilleri ile Fin-Ugor dilleri olarak anlan Fin, Macar

ve Samoyed dillerinin Ural-Altay adnda bir dil ailesi oluturduu

dncesi, dnyada genel kabul grm bir kuramd. Ancak, 20nci

yzyln ikinci yarsndan itibaren yrtlen dil bilimi

aratrmalaryla Ural ve Altay dillerinin bir dil ailesi

oluturamayaca dncesi yaygnlamaya balad. Fin, Macar ve Samoyed dilleri ile Trk, Mool,

Manu-Tunguz, Japon ve Kore dilleri arasnda benzerlikler bulunuyordu ama bu benzerlikler bir

dil ailesi oluturmaya yetecek lde bir kaynak dilden miras kalan ortak dil gesi iermiyordu.

Bugn artk dnya dil bilimi evrelerinde Trk, Mool ve Manu-Tunguz dillerinin

oluturduu Altay dil ailesi, genel kabul grmektedir. Bununla birlikte Kore ve Japon dillerinin budil ailesinde yer alp almad zerine tartmalar srmektedir. Bu iki dilin Altay dil ailesine ait

olmalar durumunda da, Trk dilinin Altay dil ailesinin en ok konuura sahip kolu olduu

gereini deitirmez.

Trk Dilinin Ksa Tarihi

Trk yaz dilinin tarihi VII ve VIII. yzyllarda Orhon vadisinde dikilmi olan yaztlarla

balar. Gerek Orhon Yaztlarnda kullanlm olan gelimi ve ilek dil gerekse komu lke

kaynaklarnda yer alan bilgiler, Trk yaz dilinin balangcnn okdaha eskiye gittiini gsterir.

Yakn dnemde bulunan yeni yaztlarn okunmas Trk yaz dilinin tarihini daha da gerilere

gtrmemizi salayacaktr. Ayrca karlatrmal ses ve biim bilimi almalar ve dier dillerdeki

alnt szlerden Trkenin yann ortaya konulmas yolunda nemli veriler elde edilmitir.

Trkeden Smerceye gemi olduu kantlanan 168 Trke kkenli szck, Smerce ile

Trkenin yat olduu grnn gelitirilmesini salamtr. Esik kurgan buluntular arasnda

yer alan ve M 4nc yzyla ait olduu saptanan bir anaktaki Orhon yazsna benzer harflerle

yazlan iki satrlk yaznn en eski Trke metin olduu bilinmektedir.


2/8


3/8

kadar etkili olan klasik yaz dilleri Osmanl Trkesi ve aataycann birletirici karakteriyle gl

bir yazl edebiyat ve mill bir halk edebiyat gelitirmitir. Dil mirasnn ok byk bir ksmn

oluturan szckler, ataszleri, deyimler ve temel kavramlar bu Trk topluluklarnn dillerinde

ortaktr.

Trk dilinin bu ortak ve btnletirici zellii, konuma dillerindeki, azlardaki

farkllklarna karn yazl eitli leheleri, farkl konuma dilleri bulunan Arapann, incenin veya

Hintenin durumu ile benzerlik gstermektedir. Bu dillerin iinde alt diller olarak gelien birok

farkl aza karn tek bir dilin olmas gibi, Trke de Sovyetler Birliinin zel siyasi artlar altnda

farklar yapay olarak artrlm yaz dillerine ayrlmtr. Bu yaz dilleri Trkiye Trkesi,

Azerbaycan Trkesi, Trkmen Trkesi, zbek Trkesi, Kazak Trkesi, Krgz Trkesi, Tatar

Trkesi, Bakurt Trkesi, Uygur Trkesi, Gagavuz Trkesi, Karakalpak Trkesi, Kumuk

Trkesi, Karaay Trkesi, Balkar Trkesi, Nogay Trkesi, Hakas Trkesi, Altay Trkesi,Tuva Trkesi ile uvaa ve Yakutadr.

te yandan byk ounluu Trkiye Cumhuriyeti vatanda olan ve

Avrupa Birlii lkelerine yerleen yaklak 6 milyon Trk

bulunmaktadr. Avrupa Birlii yesi olmayan baz Avrupa lkelerinde

de nemli lde Trk nfusu bulunmaktadr. Bu nfusun nemli bir

blm, yaad lkenin vatandadr. Ayrca Avrupa Birliinin yeni

yelerinden Romanyada, zellikle de Bulgaristanda bu lkelerinvatanda olarak ok sayda Trk yaamaktadr. Makedonya, Kosova

gibi dier lkelerdeki yerleik Trklerle birlikte btn Avrupa ktasndaki Trk nfusun 7 milyonu

at dnlmektedir. Avrupadaki bu nfusun tamamnn dili Trkiye Trkesidir. Bu lkelerde

Trkler tarafndan yaymlanan gazeteler, dergiler, kitle iletiim aralar Trkiye Trkesini

kullanmaktadr.

eitli dnemlerde Arabistan yarmadasndaki ve Kuzey Afrikadaki lkelere; Gney ve

Kuzey Amerika ktasnda bata ABD olmak zere eitli lkelere ve Avustralyaya yerleen

konuurlar sayesinde, bugn Trk dili dnyann drt bir kesinde yaayan, konuulan, kullanlan

dil konumuna ulamtr. Uydudan yaplan radyo ve televizyon yaynlar, a ortamnda yaynclk,

yurt dnda da yaymlanan gazetelerimiz ve dergilerimiz, retim kurumlar ve kurslar araclyla

bugn Trk dili yeryznde etkin bir biimde ilevini srdren dil konumuna ulamtr.

Bugnn dnya siyasi haritasna bakldnda farkl ynetimler altnda ama snrda

lkelerde yaayan ve birbirine ok benzer dilleri konuan Trk soylu halklarn dil benzerliinin yan

sra ok byk lde kltr benzerlikleri gsterdii bilinen bir gerektir. Anadoludaki bir halk

trks Balkanlarda, Orta Douda, Kafkaslarda hatta Orta Asyada bilinmekte, dinlenmekte vesylenmektedir. Trk mutfann sevilen yemei mant, boyutlar ve ad deise de Sibiryadan


4/8

ine, Orta Asyadan Anadoluya ortak zellikler gsterir.

Nasrettin Hocann n ve fkralar Trk soylu halklar arasnda

yayld gibi, ayn corafyada komu uluslar arasnda da

yaygnlamtr. Ancak Trk dili konuurlar arasnda en dikkat

ekici benzerlik sz varlnda ve biim zelliklerinde kendisini

gstermektedir.

Dnyada birok lkede bamsz olarak yrtlen

akademik Trkoloji almalarnn sonularna gre, bu Trk yaz

dilleri, szlk bilimi ltlerine gre sralanan sz varl verilerine gre birbirinin ses dengi

hlindeki szlere sahiptir. Hibiri yabanc dillerden alnt olmayan temel sz varl sayesinde Trk

topluluklar araya bir baka iletiim arac koymadan kendi dilleri araclyla birbirleriyle

anlaabilmektedir.Btn bu yaz dillerinde ve lehelerde say adlar, zamirler, fiiller ortaktr. Atlas Okyanusu

kylarndan inin ilerine kadar uzanan corafyada 220 milyon insan bir, iki, , drt/trt, be,

alt, yedi/yeddi/ceti, sekiz, dokuz/tokuz, on diyerek saymaktadr. Birka say adndaki kk ses

deiiklii dnda btn say adlar tam bir ortaklk gsterir. Leheler arasndaki bu ses farkllklar

genel farkllklardr ve dzenli olarak dier szcklerde de grlrler.

eitli alanlar ve kavramlardaki sz varlna birka rnek vermekle yetiniyoruz:

evre ve Doa Szleri:Trkiye T. toprak; Azerbaycan T. torpag; Trkmen T. toprak; Tatar T. tufrak; Kazak T.

toprak; Uygur T. toprak; zbek T. tuprak; Krgz T. topurak.

Trkiye T. da; Azerbaycan T. da; Bakurt. tav; Tatar T. tav; Kazak T. tav; Krgz T. too;

zbek. ta; Trkmen T. da; Uygur T. ta.

Trkiye T. aa; Azerbaycan T. agac; Trkmen T. aga; Tatar T. aga; Kazak T. aga; Uygur T.

yagas; Hakas T. agas.

Trkiye T. iek; Bakurt T. sesek; Kazak T. eek; Krgz T. eek; zbek T. eek; Tatar T.

eek; Uygur T. eek.

Trkiye T. diken; Azerbaycan T. tiken; Kazak T. tiken; Krgz T. tiken; zbek T. tiken;

Trkmen T. tiken; Uygur T. tiken.

Trkiye T. yaprak; Azerbaycan T. yarpag; Bakurt T. yaprak; Tatar T. yafrak; Kazak T. japrak,

zbek T. yeprak; Trkmen T. yaprak.

Renkler

Trkiye T. ak; Azerbaycan T. a; Tatar T. ak; Bakurt T. ak; Kazak T. ak; Krgz T. ak; zbek

T. k; Trkmen T. k; Uygur T. ak.


5/8

Trkiye T. kara; Azerbaycan T. gara; Bakurt T. kara; Tatar T. kara; Trkmen T.gara; Kazak

T. kara; Krgz T. kara; Uygur T. kara.

Trkiye T. sar; Azerbaycan T. sar; Bakurt T. har; Tatar T. sar; Kazak T. sar; Krgz T. sar;

zbek T. sark; Trkmen T. sr; Uygur T. serik.

Trkiye T. kzl; Azerbaycan T.gzl; Bakurt T. kzl; Tatar T. kzl; Krgz T. kzl; zbek T.

kzl; Trkmen T.gzl; Uygur T. kzl.

Trkiye T. boz; Azerbaycan T. boz; Bakurt T. buz; Kazak T. boz; Krgz T. boz; zbek T. boz;

Trkmen T. boz; Uygur T. boz.

Hayvanlar

Trkiye T. at; Azerbaycan T. at; Bakurt T. at; Tatar T. at; Kazak T. at; Krgz T. at; zbek T.

at; Trkmen T. at; Uygur T. at.

Trkiye T. kuyruk; Azerbaycan T. guyruk; Bakurt T. koyorok; Kazak T. kuyruk; Krgz T.

kuyruk; zbek T. kuyruk; Tatar T. koyrk; Trkmen T.guyruk; Uygur T. kuyruk.

Trkiye T. aslan; Azerbaycan T. aslan; Bakurt T. arslan; Kazak T. arstan; Krgz T. arstan;

zbek T. erslan; Tatar T. arslan; Trkmen T. arslan; Uygur T. arslan.

Trkiye T. koyun; Azerbaycan T.goyun; Bakurt T. kuyn; Kazak T. koy; Krgz T. koy; zbek

T. koy; Trkmen T.goyun; Uygur T. koy.

Trkiye T. ku; Azerbaycan T.gu; Bakurt T. ko; Kazak T. kus; Krgz T. ku; zbek T. ku;

Trkmen T.gu; Uygur T. ku.

Trkiye T. kurt; Azerbaycan T.gurd; Bakurt T. kort; Kazak T. kurt; Krgz T. kurt; zbek T.

kurt; Tatar T. kort; Trkmen T.gurt; Uygur T. kurt.

Trkiye T. turna; Azerbaycan T. durna; Bakurt T. torna; Kazak T. trna; Krgz T. turna;

zbek T. turne; Tatar T. torna; Trkmen T. durna; Uygur T. turna.

Trkiye T. balk; Azerbaycan T. balg; Bakurt T. balk; Kazak T. balk; Krgz T. balk; zbek

T. balk; Trkmen T. balk; Uygur T. belik.

Madenler

Trkiye T. demir; Azerbaycan T. demir; Bakurt T. timir; Tatar T. timir; Kazak T. temir;

Krgz T. temir; zbek T. temir; Trkmen T. demir; Uygur T. tmr.

Trkiye T. altn; Azerbaycan T. altun; Bakurt T. altn; Tatar T. altn; Kazak T. altn; Krgz T.

altn; zbek T. altin; Trkmen T. altn; Uygur T. altun.

Trkiye T.gm; Azerbaycan T.gm; Bakurt T. km; Tatar T. kmi; Kazak T. kmis;

Krgz T. km; zbek T. km; Trkmen T. km; Uygur T. km.

Trkiye T. ta; Azerbaycan T. da; Bakurt T. ta; Tatar T. ta; Kazak T. tas; Krgz T. ta;zbek T. ta; Trkmen T. da; Uygur T. ta.


6/8

nsan Vcudu

Trkiye T. ba; Azerbaycan T. ba; Bakurt T. ba; Tatar T. ba; Kazak T. bas; Krgz T. ba;

zbek T. ba; Trkmen T. ba; Uygur T. ba.

Trkiye T. dil; Azerbaycan T. dil; Bakurt. til; Tatar T. til; Kazak T. til; Krgz T. til; zbek T.

til; Trkmen T. dil; Uygur T. til.

Trkiye T. di; Azerbaycan T. di; Bakurt T. ti; Tatar T. ti; Kazak T. tis; Krgz T. ti; zbek

T. ti; Trkmen T. di; Uygur T. ti.

Trkiye T. ayak; Azerbaycan T. ayak; Bakurt T. ayak; Tatar T. ayak; Kazak T. ayak; Krgz T.

ayak; zbek T. ayak; Trkmen T. ayak; Uygur T. ayak.

Trkiye T. kol; Azerbaycan T. gol; Bakurt T. kul; Tatar T. kul; Kazak T. kol; Krgz T. kol;

zbek T. kol; Trkmen T.gol; Uygur T. kol.

Trkiye T.gz; Azerbaycan T.gz; Bakurt T. kz; Tatar T. kz; Kazak T. kz; Krgz T. kz;

zbek T. kz; Trkmen T.gz; Uygur T. kz.

Trkiye T. kulak; Azerbaycan T. gulag; Bakurt T. kolak; Tatar T. kolak; Kazak T. kulak;

Krgz T. kulak; zbek T. kulak; Trkmen T.gulak; Uygur T. kulak.

Verilen bu rneklerin yan sra Trk lehelerinde fiillerde de byk lde ortaklk olduu

bilinmektedir.

Verilen rneklerden de grlecei gibi, Trk yaz dillerinin szleri, birbirinden bazen tek

bir sesin deikenlii ile ayrlmaktadr. Trk dilinin bu kollarnn bamsz snrlara sahip lkelerde

yaz dilleri olarak kullanlmas, onlar birbirinden bamsz diller halinde kabul etmemize imkn

vermez.

Bu dillerin sz dizimi de ayn yapsal zellii gstermektedir. Tamlamada tamlayan daima

tamlanandan nce gelmektedir. Cmlede gelerin dizilii de:

zne + tmleler + yklem

biimindedir. Gagavuz ve Karay Trkesi gibi az sayda lehe dnda btn Trk lehelerinde sz

dizimi benzerlii kendini gstermektedir.Ana Dili Konuurlarna Gre Diller ve Trk Dili

Dillerin nfus sralamas ana dili (birinci dil), ikinci dil, yabanc dil konuurlar bakmndan

birka lt gz nnde bulundurularak yaplmaktadr. Ana dili, birinci dil, ikinci dil ve yabanc

dil olarak konuurlar bakmndan ngilizcenin 2 milyara yaklaan bir konuuru olduu kestiriminde

bulunulmaktadr. Ana dili konuurlar bakmndan yaplan sralamalarda ise ince farkl leheleri

olmasna karn birinci dil olma zelliine sahiptir. Birbirinden ses, biim ve sz varl zellikleri

bakmndan ayrlan sekiz ayr lehesiyle incenin, pek ok lehesinin yan sra Urduca ile birlikte

Hintenin tek dil kabul edildii ve buna gre dnyada en fazla konuuru bulunan diller


7/8

sralamasnda incenin birinci, Hintenin drdnc dil kabul edilmesi karsnda Trk dili de 220

milyona ulaan konuuruyla sralamada tek bir dil olarak kabul edilmelidir. Bu ltlerle Trk dili

dnyada en fazla konuuru bulunan diller arasnda beinci srada yer almaktadr.

ince 1.300.000.000 Sekiz lehesiyle birlikte

ngilizce 427.000.000

spanyolca 266.000.000

Hinte 260.000.000 Btn leheleriyle ve Urduca ile birlikte

Trk dili 220.000.000 Btn leheleriyle birlikte

Arapa 181.000.000 Btn leheleriyle birlikte

Portekizce 165.000.000

Bengalce 162.000.000

Rusa 158.000.000

Japonca 124.000.000

Almanca 121.000.000

Franszca 116.000.000

Dnyada Trk Dilinin retimi

Ana dili konuurlar dnda Trk dili lehelerinin birinci dil, ikinci dil veya yabanc dil

konuurlar da bulunmaktadr. zellikle Trkiye Trkesinin pek ok lkede konuuru olduu

saptanmtr. Ethnologue verilerine gre Trkiye Cumhuriyeti dnda 34 lkede Trkiye Trkesi

konuuru bulunmaktadr. Konuur nfusunun yan sra Sovyetler Birliinin dalmas, Krfez

Sava gibi yakn tarihte yaadmz olaylar, Trkiye Cumhuriyetinin blgesinde ve dnyadaki

nemini artrm, Trkiye ekim merkezi hline gelmitir. Bu gelimeler, Trkiye Trkesinin

Trk cumhuriyetlerinde ve dier lkelerde retimi konusunda eitli aamalardaki yeni retim

kurumlarnn, niversitelerde yeni blmlerin kurulmasn ve zel dershanelerde kurslarn

almasn salamtr.lkelerdeki Trk nfusun

younluuna ve isteme gre

ortaretim kurumlarnda Trkenin

retildii seksen yedi lke

bulunmaktadr. En az bir ortaretim

kurumunda Trkenin retildii bu

lkeler unlardr: ABD, Afganistan, Almanya, Angola, Arjantin, Arnavutluk, Avustralya, Avusturya,Azerbaycan, Banglade, Belika, Benin, Bosna-Hersek, Brezilya, Bulgaristan, Burkina-Faso, Burma, ad,


8/8

ek Cumhuriyeti, Danimarka, Ekvator Ginesi, Endonezya, Etyopya, Fas, Fildii Sahilleri, Filipinler,

Fransa, Gabon, Gana, Gine, Gney Afrika Cumhuriyeti, Gney Kore, Grcistan, Hindistan, Hollanda,

Irak, ngiltere, Japonya, Kamboya, Kamerun, Kanada, Kazakistan, Kenya, Krgzistan, Kongo Demokratik

Cumhuriyeti, Kosova, Laos, Letonya, Liberya, Litvanya, Macaristan, Madagaskar, Makedonya, Malavi,

Maldiv Adalar, Malezya, Mali, Meksika, Moolistan, Moldova, Moritanya, Mozambik, Nepal, Nijer,

Nijerya, Orta Afrika Cumhuriyeti, Pakistan, Papua Yeni Gine, Polonya, Romanya, Rusya, Senegal,

Srbistan, Sri Lanka, Sudan, Suudi Arabistan, Tacikistan, Tanzanya, Tayland, Tayvan, Togo,

Trkmenistan, Uganda, Ukrayna, rdn, Vietnam, Yemen

Baz lkelerde ortaretim kurumlarnda Trkenin retilmesinin yan sra zel kurslarda

da talebe gre Trke retilmektedir. Kurslarnda Trkenin retildii krk alt lke

saptanmtr. Bu lkeler unlardr: ABD, Almanya, Belika, Beyaz Rusya, Bosna-Hersek, Bulgaristan,

Cezayir, in, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Grcistan, Hollanda, Irak, ngiltere, rlanda,

spanya, sve, svire, talya, zlanda, Japonya, Krgzistan, Kolombiya, Letonya, Litvanya, Lbnan,

Lksemburg, Makedonya, Malta, Meksika, Msr, Moolistan, Norve, Peru, Polonya, Portekiz, Rusya,

Singapur, Slovakya, Slovenya, ili, Trkmenistan, Vietnam, Yunanistan

Dokuz lkede Trke retimin yapld niversite bulunmaktadr. Bu lkeler unlardr:

Arnavutluk, Azerbaycan, Bosna-Hersek, Grcistan, Irak, Kazakistan, Krgzistan, Romanya, Trkmenistan

Bnyesinde Trke retilen, Trk dili ve edebiyat aratrmalarnn yapld, Trkoloji

blmlerinin bulunduu yirmi sekiz lke vardr. Bu lkeler unladr: Almanya, Avustralya,

Azerbaycan, Beyaz Rusya, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Endonezya, Fildii Sahilleri, Grcistan, Irak, ran,

sve, Japonya, Kamerun, Kazakistan, Krgzistan, Kolombiya, Kosova, Litvanya, Macaristan, Msr,

Moldova, Romanya, Rusya, Trkmenistan, Ukrayna, Venezuela, Yemen

Sonu

Bugn Trk dili, yaklak 12 milyon kilometre karelik bir alanda 220 milyon nfusun

konutuu, yze yakn lkede retiminin yapld, kkleri tarihin en eski dnemlerine kadar

uzanan, 600 bini akn sz varlna sahip bir dnya dilidir. Gemii boyunca inceden Farsaya,Arapadan Macarcaya kadar pek ok dille etkileim ierisine girmi olan Trk dilinin bir kolu

olarak yalnzca Trkiye Trkesinin dnya dillerine verdii szcklerin says 11 binin zerindedir.

Genel Trk dili olarak dier dillere verdiimiz szck says ise 20 binin zerindedir. zellikle

giyim, yiyecek, askerlik bata olmak zere hemen her alanda ok sayda Trk dili kkenli szck ile

tarihte ve bugn Trk soylu halklarn yaad corafyalardaki Trk dili kkenli ok sayda yer ad

dnya dillerinde varln bugn de srdrmektedir.

Dnyann hemen her blgesinde retimi yaplan, bilimsel aratrmalara konu olan, dnya

dillerine katkda bulunan Trk dili, en yaygn ve en kkl dnya dillerinden biridir.

Documents

Turk Dili Dünya Dili