1

TUʻUTUʻUNI NGĀUE FAKA-FONUA ‘A TONGA

MAʻA E TOʻUTUPUʹ & NGAAHI FOKOTUʻUTUʻU

PALANI NGĀUE, TAʻU 2021 – 2025

Teuteuʻi ‘e he

Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Fakaloto-fonua, Vaʻa ki he Fakalakalaka ‘o e Toʻutupuʹ,

Puleʻanga ‘o Tonga

2

NGAAHI HINGOA FAKA-NOUNOU PEA MO HONO ‘UHINGA FAKA-LŌLŌA

FBO – Family Based Organisation

CSO – Civil Society Organisations

DHS – Demographic and Health Survey

MIA – Ministry of Internal Affairs

MICS – Multi Indicator Cluster Survey

NCD – Non-communicable diseases

NGO – Non-Government Organizations

RMNCAH – Reproductive, Maternal, Newborn, Child and Adolescent Health

SIDS – Small Island Developing States

SDG – Sustainable Development Goals

SPC – The Pacific Community

YDD – Youth Development Division

UNESCO – United Nations Educational Scientific and Cultural Organization

UNFPA – United Nations Population Fund

UPR – Universal Periodic Review

3

Tēpile ‘o e Kanotohi

NGAAHI HINGOA FAKA-NOUNOU PEA MO HONO ‘UHINGA FAKA-LŌLŌA ........................................ 2

I. Fakamālō ..................................................................................................................................... 4

II. TALAMUʻAKI ................................................................................................................................ 5

III. Talateu …………………………………………………. ................................................................................... 7

IV. FAʻUNGA PALANI LANGA FAKALAKALAKA ‘A TONGA, TAʻU 2015-2025ʹ. .................................... 11

IV. NGAAHI KAVEINGA FEKAUʻAKI MO E TOʻUTUPU ‘O E PULEʻANGA TONGAʹ. ............................ 12

V. TUʻUTUʻUNI NGĀUE FAKA-FONUA MAʻA E TOʻUTUPU ‘O TONGAʹ .............................................. 21

A. VῙSONE .................................................................................................................................. 21

E. MISIONA ............................................................................................................................... 21

F. TAUMUʻA ‘O E TUʻUTUʻUNI NGĀUE. .................................................................................... 21

H. TAUMUʻA NGĀUE ‘O E TUʻUTUʻUNI NGĀUE. ....................................................................... 22

I. FOKOTUʻUTUʻU. .................................................................................................................... 23

K. NGAAHI FAKAHINOHINO PULE. ............................................................................................ 23

L. NGAAHI TAUMUʻA OLA MAHUʻINGA ‘A E TUʻUTUʻUNI NGĀUE. .......................................... 25

M. FOUNGA HONO FAKAHOKOʹ. ............................................................................................... 25

N. MUIMUIʻI E NGĀUE PEA MO HONO FAKAHOKO E NGAAHI LIPOOTIʹ. ................................. 26

VI. NGAAHI TAUMUʻA OLAʹ, NGAAHI OLAʹ PEA MO E NGAAHI NGĀUE TEFITOʹ ............................ 29

4

I. Fakamālō

‘Oku fie ‘oatu heni ‘a e fakamālō loto hounga moʻoni meiʹ he Potungāue ki he Ngaahi Ngāue

Fakaloto-fonuaʹ, Vaʻa Ngāue ki he Fakalakalaka e Toʻutupuʹ, ki he kotoa e ngaahi kupu fekauʻakiʹ, ‘a

ia ne mou tokoni mai ‘i hono tuku mai e ngaahi fakamatala kae pehē foki ki hoʻo mou kau mai ki he

ngaahi polokalama fepōtalanoaʻakiʹ, ‘o malava hono tuku mai ai e ngaahi fakamatala, ngaahi

lipooti pea mo e ngaahi fakamatala fakafikaʹ. Ko e ngaahi tokoni ko ‘eniʹ pea mo hoʻo mou lotoʻaki

ko ia ke tau ngāue fakatahaʹ, ‘o faka-taumuʻa ki hono fatu kakato ‘o e fuofua Tuʻutuʻuni Ngāue

Faka-Fonua maʻa e Toʻutupuʹ pea mo e Ngaahi Fokotuʻutuʻu Palani Ngāue ki he taʻu 2021-2025ʹ,

‘oku ‘ikai ngata pē ‘i he ‘ene fakaloto-lahiʹ, kā ‘oku fakatupulekina foki.

Ne ‘i ai pē foki e ngaahi Potungāue mo e Vaʻa Ngāue ‘a e Puleʻangaʹ, ngaahi sino ngāue fakaloto-

fonua, ko e ngaahi kautaha sōsaieti sivile (CSOs), ngaahi sino ngāue taʻefaka-puleʻanga (NGOs),

ngaahi kautaha faka-lotu, ngaahi kulupu meiʹ he ngaahi komiunitī, ngaahi hoa ngāue ki he

fakalakalaka pea mo e ngaahi kautaha taautaha, ne nau fakahoko e ngaahi ngāue maʻongoʻonga ‘i

he ngāue lelei kuo aʻusiaʹ, ‘aki ‘enau poupou mai pea mo hono fakapapauʻi ‘a e huʻunga tonu ‘o e

Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni pea mo ‘enau ngaahi vīsone lolotongaʹ, kaeʻumaʻā foki ‘enau ngaahi taumuʻa

ngāueʹ, pea mo hono fakakau atu foki e ngaahi ola ‘o e ngaahi polokalama fepōtalanoaʻaki lelei ne

fakahoko pea mo e kakai kehekehe tokolahi fekauʻaki pea mo e toʻutupuʹ, pea mo ‘enau ngaahi fie

maʻuʹ, pea mo e ngaahi taumuʻaʹ, ‘o fakafou ‘i he ‘enau ngaahi polokalamaʹ pea mo e ngaahi

fakahoko fatongia lolotongaʹ. Ko e lahi e ngaahi ngāue ne aʻusiaʹ, ko e ola ia ‘o e ngaahi tukupā ke

poupoua kakato, fakaivia mo fakamaamaʻi feʻunga ange ‘a e toʻutupu hotau fonuaʹ ke nau malava

‘o fakatokangaʻi ange e ngaahi meʻa te nau malava ‘o fakahoko ‘aki honau lelei tahaʹ, ngaahi

founga matuʻuekinaʹ pea mo e ngaahi tuʻunga lavameʻa foki.

Ne ‘i ai foki mo e ngaahi Kautaha Ngāue Faka-feituʻu pea mo fakavahaʻa-puleʻanga ne tokoni ki

hono aʻusia ‘a hono fatu ko ia ‘o e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni, ‘o kau ai e Kautaha UNESCOʹ, UNFPAʹ pea

mo e Kautaha Kominiutī e Pasifikiʹ (SPC). ‘Oku hounga ‘aupito ki he Potungāue ki he Ngaahi Ngāue

Faka-lotofonuaʹ, Vaʻa Ngāue ki he Fakalakalaka e Toʻutupuʹ, ‘a e ngaahi tokoni kotoa pē meiʹ he

ngaahi kautahaʹ ni, pea ‘oku ‘i ai e ‘amanaki ‘e kei hokohoko atu pē e fengāueʻaki fakataha mo e

ngaahi kautahaʹ ni ‘i he kahaʻuʹ, pea malava ke to e fakafehokotaki foki mo ha ngaahi vā ngāue

foʻou, ‘a ia ‘e mahuʻinga mālie ki he ngaahi tūkunga hoko ‘o e fakalakalakaʹ, ‘i hono fakahoko ko ia

e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni, pea mo hono fakatokangaʻi e ngaahi meʻa ‘oku mahuʻingaʻia ai e toʻutupuʹ,

‘a ia ‘oku tuku atu ‘i he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni.

Ko e tohiʹ ni foki ko e ola ia e ngāue uouongataha ‘a e ngaahi tokoni faka-tekinikaleʹ, ‘a ia ne

fakapaʻanga ia ‘o fakafou mai mei he ‘Ofisi e UNESCOʹ ki he ngaahi Fonua ‘o e Pasifikiʹ, UNFPAʹ, Ko

e Kautaha Komiunitī ‘o e Pasifikiʹ (SPC) kaeʻumaʻā foki ‘a e Puleʻanga Tongaʹ.

‘Oku ‘i ai e ‘amanaki ‘a e Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Faka-lotofonuaʹ, Vaʻa Ngāue ki he

Fakalakalaka e Toʻutupuʹ, ke lele ‘i matangi ai pē e fakahoko fatongiaʹ ‘o tefito ‘i he ngaahi vā

fengāueʻaki lolotongaʹ, pea ke kei hokohoko atu ai pē e fetuʻutaki leleiʹ pea mo e fetokoniʻakiʹ, ‘a ia

ne aʻusia ai e olaʹ ni, pea ke tau ngāue fakataha ai pē ki ha kahaʻu ‘oku moʻui lelei, ‘aonga, ola lelei

pea mo fiefia foki maʻa e toʻutupu ‘o Tongaʹ.

5

II. TALAMUʻAKI

Ke kei foaki ai pē e kolōliaʹ ki he ‘Otuaʹ, koeʻuhī ko e ngaahi ngāue lelei kuoʹ

ne mafeia!

‘Oku ou matuʻaki ongoʻi langilangiʻia pea mo fiefia keu tuku atu e fuofua

Tuʻutuʻuni Ngāue Fakafonua ‘a Tonga maʻa e Toʻutupuʹ, fakataha pea mo e

Fokotuʻutuʻu Palani Ngāue ki he taʻu 2021 – 2025ʹ.

Koeʻuhiʹ ko e ngaahi fengāueʻaki lelei ‘a e ngaahi Potungāue ‘a e Puleʻangaʹ, ngaahi sino ngāue

taʻefaka-puleʻangaʹ, ngaahi ‘ōfisi pea mo e pisinisi e Puleʻangaʹ, ngaahi kautaha taautahaʹ, ngaahi

hoa ngāue ki he fakalakalakaʹ, ngaahi kulupu meiʹ he ngaahi komiunitiiʹ, ngaahi kautaha faka-lotuʹ,

ngaahi kulupu toʻutupuʹ, ngaahi akoʹ, pea mo e fānau ‘a Tongaʹ, ne malava ai ke fatu pea kakato ai e

Tuʻutuʻuni Ngāue Fakafonua maʻa e Toʻutupu ‘o Tongaʹ, pea mo e Fokotuʻutuʻu Palani Ngāue ki he

taʻu 2021 – 2025ʹ.

Ko e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni, ne fatu ia mo tefito foki ‘i hono fefaʻuhi e ngaahi leʻo ‘o e toʻutupuʹ, ko

‘enau ngaahi fie maʻuʹ, ngaahi fakaʻamuʹ, ngaahi moʻoniʻi meʻa faka-sōsaietiʹ, faka-fonuaʹ mo

fakatuʻa-puleʻangaʹ, ngaahi tui mo e tuʻunga kehekeheʹ, ‘o ngāueʻaki e ngaahi maʻuʻanga fakamatala

moʻoni mo falalaʻangaʹ. Ne fatu foki e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ‘aki e ngaahi founga ngāue ne tefito he

ngaahi fakamatala faka-moʻoni pau, fakalūkufua pea mo fakaʻaiʻai e kaungā kau kātoa ki aiʹ.

Ko e maka maile lahi eni maʻa Tonga pea ‘okuʹ ne fakahaaʻi mai e ngaahi fakakaukau mo e loto ‘o e

toʻutupuʹ, pea ‘okuʹ ne hoʻata mai honau ‘mahuʻinga totonu’, ko honau tūkungaʹ, pea mo honau

tuʻunga ‘i he sōsaieti ‘o Tongaʹ he ‘ahoʹ niʹ. ‘Okuʹ ne kotofa mai foki ha halafononga ki ha ngaahi

polokalama fakalakalaka maʻa e toʻutupu ‘i Tongaʹ, pea ‘oku ne fakatahatahaʻi mai e ngaahi kupu

fekauʻaki kehekehe felāveʻi tonu pea mo e toʻutupuʹ, ke nau ngāue fakataha ke aʻusia e vīsone ki ha

“kahaʻu ‘oku moʻui lelei, ‘aonga, ola lelei pea mo moʻui fiefia foki maʻa e toʻutupu ‘o Tongaʹ”.

Ko hono fakahoko ko ia e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni, ‘e malava ai ke to e fakamālohia ange e ngaahi vā

ngāueʹ pea ‘oku fakamaʻunga ai e ngaahi fengāueʻaki kehekehe mo e ngaahi sino ngāue felāveʻi

tonuʹ. ‘I hono fakahoko iaʹ, ‘oku ‘i ai e fakatetuʻa ‘e malava ‘a hono liliu e tūkunga lolotonga ‘oku ‘i ai

e toʻutupuʹ ke aʻusia ha tuʻunga ‘oku to e lelei ange meiʹ he tuʻunga ne ‘i ai he kuohiliʹ. Sinoemeʻa, ‘e

malava heni ke liliu e tuʻunga ‘oku ‘i ai e toʻutupuʹ, meiʹ he ‘enau feinga ko ia ke nau maʻu

faingamālie ki he moʻuiʹ, ki ha tuʻunga ‘oku moʻui lelei, ‘aonga, ola lelei pea mo maʻumaʻuluta foki,

‘a ia ‘e malava ai ke nau hoko ko ha tangataʻi fonua falalaʻanga, pea ‘i he ‘ene peheeʹ, ‘e malava ai

ke aʻusia ai e vīsone faka-fonua, “paotoloaki ‘a e fakalakalakaʹ ke fakalekesi e moʻui ʻa e taha

kotoa”, ‘a ia ‘oku hā ‘i he Faʻunga Palani Langa Fakalakalaka ‘a Tonga ki he taʻu 2015-2025ʹ.

Ko e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ‘e fokotuʻutuʻu ia ke fakahoko ‘i he vahaʻa taimi ‘o e taʻu ‘e fā, pea ‘oku

mahuʻinga ‘aupito ke tokonia ‘e he toʻutupuʹ e ngaahi sino ngāue te nau fakahoko e ngāueʹ ni,

koeʻuhiā ke ola lelei ‘a hono fakahoko e Tuʻutuʻuni Ngāueʻ ni.

6

‘Oku ou fie ‘oatu heni ‘eku faka-mālō loto hounga moʻoni ki he kotoa e ngaahi kupu fekauʻakiʹ pea

mo e toʻutupu ‘o Tongaʹ, ki hono poupoua ‘a hono fakalakalakaʻi e ngaahi ngāue fekauʻaki pea mo e

Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni, pea ‘i hoku fatongia ko ia ko e ‘Eiki Minisitā ‘o e Potungāue ki he Fakalakalaka

e Toʻutupuʹ, ‘oku ou fakalotolahiʻi atu e tokotaha kotoa ke tau ngāue fakataha pea poupou foki ki he

Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni. Ke tau ngāue fakataha ke tau fe‘inasiʻaki tatau ‘i he ngaahi fakakaukauʹ mo e

‘ulungaanga leleiʹ, pea mo hono fakapapauʻi ‘oku fakaaʻu e leʻo e toʻutupuʹ, ke aʻusia e kaveinga ‘o e

ngaahi Taumuʻa Ngāue ki he Fakalakalaka ‘oku Tuʻuloa ki he taʻu 2030ʹ, pea fakapapauʻi “ʻoku ‘ikai

liʻekina ha taha”.

7

III. Talateu

Ko e toʻutupu ‘o Tongaʹ ‘oku fakamatalaʻi kinautolu ko e falukunga kakai, ‘a ia ko e kakai tangata

mo e kakai fefine, ‘i he vahaʻa ‘o e taʻu motuʻa ‘o e taʻu 15 – 34ʹ. Ko honau tokolahiʹ, ‘oku feʻunga

ia mo e vahe tolu ‘e taha ‘o e tokolahi faka-kātoa e kakai e fonuaʹ, ‘a ia ‘oku ofi ki he toko 32,000

faka-kātoa1, pea ‘oku ‘ikai foki ke to e fehuʻia ‘a hono taku kinautolu ko e koloa mahuʻinga taha e

Puleʻangaʹ, ki hono tākiekina atu e kahaʻu e Puleʻanga Tongaʹ.

‘I he taʻu 2007ʹ, ne tali ai ‘e he Puleʻanga Tongaʹ ‘a e Fokotuʻutuʻu Ngāue Faka-fonua ‘a e Toutupuʹ

(2007-2012) ‘i hono fakaʻilongaʻi ko ia e ngaahi pole mo e palopalema ne fehangahangai e

toʻutupuʹ mo iaʹ, lolotonga ‘ene kei ‘i he malumalu ‘o e Potungāue ki he Ako Ngāueʹ, Maʻu ngāue,

Toʻutupuʹ, pea mo e Sipotiʹ pe ko ia naʻe ‘iloa ko e MOTEYS. Ne to e fakaleleiʻi e Fokotuʻutuʻu

Ngāue Faka-fonuaʹ ni maʻa e Toʻutupuʹ, peaʹ ne ‘iloa ia ko e Fokotuʻutuʻu Ngāue Faka-fonua maʻa e

Toʻutupuʹ, taʻu 2014-2019ʹ, ‘o hoko ia ko e fuofua tohi fakahinohino faka-fonua ke tokoni ki hono

solova e ngaahi pole pea mo e ngaahi palopalema kuo fakatokangaʻi ‘oku fehangahangai pea mo e

toʻutupuʹ he taimi ko iaʹ, ʻa ia ‘e malava heni ai e fānau e fonuaʹ ‘o siofia ha kahaʻu lelei pea mo

hono fakakakato ko ia ‘enau ngaahi fakaʻamuʹ pea mo e ngaahi fie maʻuʹ. Ko e Tuʻutuʻuni Ngāue

Faka-fonua maʻa e To’utupu lolotongaʹ, pea mo e ngaahi Fokotuʻutuʻu Palani Ngāue taʻu 2021-

2025ʹ, ‘oku ‘ikai ngata pē hono taukaveʻi e tukupā ‘a e Puleʻangaʹ ki hono fakalakalakaʻi mo hono

fakatupulekina ‘a e moʻui e toʻutupuʹ ‘i Tongaʹ. Kā ko e ola eni e ngaahi fakalelei ne fakahoko ki he

Fokotuʻutuʻu Faka-fonua ma‘a e Toʻutupuʹ, ‘a ia ne faka-taumuʻa eni ke ne solova ‘a e ngaahi

palopalema ‘oku fehangahangai mo e toʻutupuʹ, pea mo aʻusia foki e ngaahi moʻoniʻi meʻa ‘oku

nau mahuʻingaʻia aiʹ. ‘E malava ke nau maʻu ai ‘a e ngaahi faingamālie mo e founga ke fakapapauʻi

‘aki ko ‘enau lelei fakalukufuaʹ ‘e kaunga lelei ia ki he sōsaietiiʹ, tuʻunga faka-ʻekonōmika, pea mo e

fakalakalakaʹ ‘i Tonga.

Ko e ngaahi kaveinga mahuʻinga fekauʻaki mo e toʻutupuʹ ‘i he taʻu 2014ʹ, ne kei mahuʻinga mālie

pē ‘o aʻu mai ki he taʻu 2021ʹ, fakataha pea mo ha ngaahi liliu siʻi pē. Kā neongo iaʹ, ko e ngaahi

‘ēlia mahuʻinga ‘okuʹ ne uesia e fakalakalaka e toʻutupuʹ, ‘a ia ‘oku fakahā tonu ‘e he Tuʻutuʻuni

Ngāue Faka-fonuaʹ, pea ‘oku fakamamafa ki ai e tokangaʹ; ko e mahuʻinga e tuʻunga moʻui lelei ‘o e

toʻutupuʹ ‘i he ‘enau fakalakalakaʹ pea mo e fakatupulekinaʹ; fakatokangaʻi e ngaahi uesia tamaki ‘o

e kava mālohiʹ mo e ngaahi faitoʻo konatapuʹ ‘i he toʻutupuʹ; kaeʻumaʻā foki e ngaahi pole

kehekehe ‘oku fehangahangai mo e toʻutupuʹ ‘i he maʻu ngāueʹ; ko e ngaahi fakafeʻātungia ki he

ngaahi maluʻi faka-sōsiale maʻa e toʻutupuʹ; pea mo e ngaahi ‘ātakai ‘oku ‘ikai mālohi feʻunga ke

fakaʻaiʻai e ngāue fakataha e ngaahi kupu fekauʻaki maʻa e toʻutupuʹ pea mo e ngaahi hoa ngāue

mahuʻingaʹ, ke malava hono solova e ngaahi pole pea mo e ngaahi palopalema lolotonga ‘oku

fehangahangai mo e toutupuʹ.

‘Oku fālute ‘e he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ‘a e ngaahi kupu kehekehe kotoa ‘o e toʻutupuʹ ‘o kau ai ‘a

kinautolu ‘oku faingataʻaʻia fakaesinoʹ mo tuʻu lavea ngofuaʹ pea pehee foki kiate kinautolu ‘a e

toʻutupu ‘ikai maʻu ngāueʹ, toʻutupu nofo mei he akoʹ, toʻutupu ‘oku nau fakasīpinga makehe angeʹ

1 Kingdom of Tonga, Tonga Department of Statistics, 2016 Population and Housing Census

8

pe ‘oku ‘iloa koe LGBTQI, pea mo e ngaahi toʻutupu ‘oku nau nofo he ngaahi feituʻu ki ‘utaʹ pea mo

e ngaahi motu mamaʻoʹ. ke nau kau ki he ngaahi ‘ēlia mahuʻinga kuo fakatokangaʻiʹ. ‘Oku ‘ikai ke

fakaikiiki ‘ae Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ki he ngaahi kupu takitaha, ka ‘oku fakapapauʻi ‘e tokangaekina

‘ae ngaahi kupu kehekehe ‘o e toʻutupuʹ ‘i he ngaahi taumuʻa ola ‘o e Tuʻutuʻuni Ngue ni.

Neongo e tō ‘a e fakamamafa ‘o e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ki he toʻutupuʹ, ka ‘oku ‘i ai mo e tokanga

makehe ki he taimi ‘oku tutupu hake ai e fānau toʻutupuʹ, ‘a ia ‘oku fakamatalaʻi ko e niʻihi eni ‘oku

‘i he vahaʻa e taʻu motuʻa ko e taʻu 10 ki he taʻu 19ʹ. ‘Oku hā meiʹ he ngaahi fakamatalaʹ pea mo e

ngaahi meʻafuaʹ, ko e vahaʻa taimi eni ‘oku moʻui lelei taha ai e fānau toʻutupuʹ ‘i he ‘enau fai

fononga ‘i he moʻuiʹ, kaekehe, ‘oku ‘osi fakamoʻoniʻi foki ko e vahaʻa taimi pē foki eni ‘e malava ai

ke nau fuofua fetaulaki ai mo e ngaahi palopalema ‘e niʻihi, ‘a ia ‘e malava ke uesia ai e toenga

‘enau moʻuiʹ.2 ‘I hono to e faka-lea mahino angeʹ, ‘i he taimi ‘oku kei tutupu hake ai e fānau

toʻutupuʹ, ko e taimi ia ‘oku lahilahinga ai ‘enau fakahoko ‘enau ngaahi fili ‘oku ‘ikai pauʹ, loto

tauʻataina ke fakahoko ‘enau ngaahi filiʹ, pea mo hono vakavakaiʻi mo ‘ahiʻahiʻi e ngaahi meʻa lahi.

Koe‘uhiʹ ko e tō loto ‘a e vahaʻa taʻu motuʻa ko ‘eniʹ ki he ngaahi fakaʻuhinga ‘o e toʻutupuʹ, pea

kuopau ke ‘i ai ‘a e tokanga makehe ‘a e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ki he vahaʻa taʻu ko ‘eniʹ, ‘i hono

kumia ‘o e ngaahi founga ke kaofakiʻi ‘aki ‘a e ngaahi palopalema ‘oku fekuki moe toʻutupuʹ pea

mo hono lalanga hake tuʻunga ‘o e toʻutupuʹ ‘i Tongaʹ.

Ne fatu foki e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ‘aki e founga ‘oku fakalūkufua, fakafaingofua ke fie kau mai ki ai

e niʻihi ‘oku nau fie kau maiʹ, pea tefito foki he ngaahi fakamatala faka-moʻoni pauʹ, peaʹ ne

kamata e ngaahi fepōtalanoaʻakiʹ ni ‘i he taʻu 2018ʹ, ‘o kau ai e ngaahi vahe fonua lalahi ko ia ‘e 4ʹ,

‘a ia ko Tongatapu, Vavaʻu, Haʻapai pea mo ‘Eua. Ko e ngaahi fepōtalanoaʻaki fakamuimui tahaʹ, ne

kau mai ki ai e vahe fonua mamaʻo tahaʹ, ‘a ia ko e Ongo Niuaʹ ‘i he konga kimui ‘o e taʻu 2020ʹ. Ko

e mohetolo ko ia ‘a hono fakakakato e ngaahi fepōtalanoaʻakiʹ ni, ne tupu ia mei he ngaahi

tuʻutuʻuni faka-fonua fekauʻaki pea mo e fokoutua faka-māmāni lahi ‘o e COVID-19ʹ, ‘a ia ne uesia

ai ‘a e ngaahi ngāue lahi ‘i Tongaʹ ni neongo e teʻeki ai ke mafola mai e fokoutuaʹ ni ki Tongaʹ niʹ.

Ne kau atu foki ki he founga hono fatu e tohiʹ ni e ngaahi fepōtalanoaʻaki pea mo e toʻutupuʹ,

kaeʻumaʻā e ngaahi kulupu mei he ngaahi komiunitī, ngaahi Potungāue, ‘Ofisi pea mo e Vaʻa ngāue

‘a e Puleʻangaʹ, NGOs, CSOs, ngaahi kautaha taautahaʹ, FBOs, pea mo e ngaahi hoa ngāue ki he

fakalakalakaʹ.

Ke fakapapauʻi ‘oku fakahoko lelei e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni, ne fatu foki mo e Fokotuʻutuʻu Palani

Ngāue, ko e konga pē ‘e taha ‘o e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni, pea mo e ngaahi taumuʻa ola mo e ngaahi

ngāue pau fekauʻaki mo e ngaahi kaveinga mahuʻinga kuo fakaʻilongaʻiʹ, ‘a ia kuo tokonia ‘e he

ngaahi kupu fekauʻakiʹ, pea kuo nau felotoi ke nau ngāue ki aiʹ. Kuo fakapapauʻi foki ‘e he

Fokotuʻutuʻu Palani Ngāueʹ ni, ko e tokotaha kotoa pē ‘oku ‘i ai hono fatongia ke fakahoko ‘i hono

fakalakalakaʻi mo hono langa hake e moʻui e toʻutupuʹ ‘i Tongaʹ, pea ‘oku fie maʻu foki e ngaahi

kupu fekauʻaki felāveʻi tonuʹ ke nau ngāue fakataha mo fakamaatoato ‘i he kotoa e ngaahi tūkunga

kehekehe ‘o e sōsaietiʹ, pea ke fakakau atu ki ai mo e toʻutupuʹ. Ko ia ai, ko e fie kau mai pea mo

2 2019 Tonga MICS 2019: Snapshot of Key Findings

9

hono fakakau ko ia ‘o e toʻutupuʹ ki hono fatu ‘o e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni, ne fakaʻaiʻai mo talitali

lelei maʻu pē.

‘Oku fatu ‘a e tohiʹ ni ‘aki ‘a e ngaahi fakamatala fakamuimuitaha fekauʻaki mo e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ

pea mo e ngaahi palopalema ‘oku fekuki e toʻutupuʹ mo iaʹ, ko ‘enau ngaahi fie maʻuʹ, pea mo

‘enau ngaahi fakaʻamu ‘i Tongaʹ, pea ‘oku poupoua eni ‘e he Fokotuʻutuʻu Palani Ngāue ki he taʻu

2021-2025ʹ, ‘a ia ‘okuʹ ne tuku mai e ngaahi meʻa ‘e malava ke ikunaʻi ‘aki e ngaahi palopalemaʹ,

ngaahi fie maʻuʹ pea mo e ngaahi fakaʻamuʹ.

Ko hono leleiʹ, ‘oku malava ‘e he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ‘o fakatokangaʻi e tuʻunga lolotonga ‘oku ‘i ai

e toʻutupuʹ ‘i Tongaʹ, pea mo e ngaahi meʻa te nau malava ‘o fakahokoʹ, ‘a ia ‘e tokoni ia ki he

fakalakalaka e fonuaʹ. ‘I he ‘ene peheʹ, ‘oku fakataumuʻa e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ke to e lelei ange e

fakalakalaka fakalūkufua e toʻutupuʹ, kaeʻumaʻā foki ke nau tupu hake ‘o maʻu ha sino moʻui lelei,

‘aonga, ola lelei pea ke nau hoko foki ko e mēmipa fiefia e sōsaietiʹ, pea nau lava ke tokoni lahi ki

hono ‘ulifohe ‘o e ngaahi fakaʻamu ki ha ngaahi fakalakalaka ‘oku tuʻuloa maʻa e fonuaʹ.

Ko e tukupā ‘a e Puleʻanga Tongaʹ ki he toʻutupuʹ, ‘oku hoʻata mai ia ‘i he ngaahi tuʻunga kehekehe

faka-fonuaʹ, faka-feituʻuʹ pea mo faka-māmāni lahiʹ foki. ‘I he tuʻunga faka-feituʻuʹ, ‘oku kau atu ‘a

Tonga ki he:

Palani Ngāue ‘a e SPC ki he Fakalakalaka ‘o e Toʻutupu ‘o e Pasifikiʹ, taʻu 2014 – 2023;

Kosilio ‘a e Toʻutupu e Pasifikiʹ; pea mo e

Palani ‘a e Pasifikiʹ pea mo e ngaahi Tuʻutuʻuni mei he Ngaahi Fakatahaʻanga ‘o e Ngaahi

Fonua ‘o e Pasifikiʹ.

‘I he Kominiueliʹ, ‘oku kau atu ‘a Tonga ki he:

Kosilio ‘a e Toʻutupu ‘o e Kominiueliʹ;

Fale Alea ‘a e Toʻutupu ‘o e Kominiueliʹ; mo e

Palani Ngāue ‘a e Kominiueliʹ ki hono Fakaivia e Toʻutupuʹ, taʻu 2006 -2015

‘Oku poupou foki ‘a Tonga ki he Taumuʻa ki he Fakalakalaka ‘oku Tuʻuloaʹ, (SDGs) ‘a e Kautaha ‘a e

Ngaahi Puleʻanga Fakatahataha ‘a Māmāni (UN), taʻu 2015ʹ, pea mo hono fakahoko ko ia e ngaahi

taumuʻa ola ‘oku fakalūkufua mo tuʻuloaʹ, pea mo hono faka-ivia ‘o e fakalakalaka ‘o e haʻa

tangataʹ, ‘aki hono to e fakamālohia e ngaahi tukupā ki he Taumuʻa fika 1 ki he Fakalakalaka ‘oku

Tuʻuloa SDG 1 (‘Ikai ke to e ‘i ai ha masiva ‘angoʻango), 3 (Moʻui lelei mo e Longomoʻui), 4 (Ako

‘oku lelei angeʹ), 5 (Vahevahe Taau ‘a Haʻa Fafine mo Tangataʹ), 8 (Maʻu faingamālie ngāueʹ pea

mo e tupu faka-‘ekonōmikaʹ), 10 (Feinga ke fakasiʻisiʻi e taʻevahevahe taauʹ), 13 (Ngaahi Ngāue

fekauʻaki mo e anga e tuʻu e ‘eaʹ), 16 (Melinoʹ, Fakamaau Totonuʹ, Ngaahi Sino Ngāue ‘oku mālohiʹ)

pea mo e 17ʹ (Fengāueʻaki Fakataha ki he Ngaahi Taumuʻa Olaʹ). ‘Oku to e kau atu ‘a Tonga ki he

ngaahi meʻaʹ ni:

Konifelenisi Faka-māmāni lahi ‘o e Kautaha ‘a e Ngaahi Puleʻanga Fakatahataha ‘a Māmāniʹ

(UN), fekauʻaki mo e tokolahi ‘o e kakai e fonuaʹ pea mo e Fakalakalakaʹ, ‘i Cairo, Egypt, ‘i

he taʻu 1994ʹ;

10

Konivēsio ‘a e ILO ‘i he taʻu 2016ʹ (tautautefito ki he fika 111ʹ pea mo e fika 182ʹ);

Tuʻutuʻuni pea mo e ngaahi Polokalama Ngāue fekauʻaki mo e Fakataha fakamāmāni lahi ‘a

e Kautaha ‘a e ngaahi Puleʻanga Fakatahataha ‘o Māmāni (UN) ki he Fakalakalaka Faka-

Sōsialeʹ, ‘i Copenhagen, Denmark, Maʻasi ‘o e taʻu 1995ʹ;

UNGASS fekauʻaki mo hono fakahoko ko ia e ngaahi Ola ‘o e Konifelenisi Fakamāmāni Lahi

ki he Fakakātoa e tokolahi e kakai ‘o e Fonuaʹ pea mo e Fakalakalakaʹ (ICPD +5), ‘i Hague,

Fēpueli ‘o e taʻu 1999ʹ;

Konivēsio ki he Totonu ‘a e Fānauʹ, taʻu 1995ʹ;

UNGASS ki hono fakahoko e ngaahi Taumuʻa Ola ‘o e Fakataha Fakamāmāni Lahi ki he

Fakalakalaka Faka-Sōsialeʹ; mo e

Halafononga ki hono fakahoko e Ngaahi Ngāue ‘a e Ngaahi Fonua Iiki mo Langalanga Hakeʹ

(SIDS), taʻu 2014ʹ.

‘Oku poupoua foki ‘e he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ‘a e Puleʻangaʹ, ‘i he ngaahi feinga ‘oku fakahoko ki

hono aʻusia e ngaahi tukupā mo e fatongia faka-lipooti ‘o hāngē ko e UPR, pea mo e ngaahi

Fakataha e Kau Taki e ngaahi Fonua ‘o e Pasifikiʹ.

11

IV. FAʻUNGA PALANI LANGA FAKALAKALAKA ‘A TONGA, TAʻU

2015-2025ʹ.

Ko e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni, ‘oku fenāpasi ia mo e Faʻunga Palani Langa Fakalakalaka ‘a Tonga, taʻu

2015 – 2025ʹ (TSDF II), ‘a ia ‘oku tataki ia ‘e he Taumuʻa Ola Faka-fonua ‘e 7, pea ‘oku tokoni lelei

eni ki hono fakaola lelei ‘o e kaveingaʹ, ke “Paotoloaki ‘a e fakalakalakaʹ ke fakalekesi e moʻui ‘a e

taha kotoa”. Ko e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ‘oku felaveʻi tonu ia mo e Taumuʻa Ola Faka-fonua fika C ki

hono ‘Fakaivia ‘a e fakalakalaka ‘o e kakaiʹ mo e vahevahe taau ‘a fafine mo tangata’. Ko e

Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni foki ‘oku ‘ikai ngata pē ‘ene hoko ko ha meʻangāue ke aʻusia ‘a e Taumuʻa Ola

Faka-fonuaʹ ni, kā ‘okuʹ ne fakahāaʻi mai e vīsone e toʻutupu ‘a Tongaʹ, ‘enau ngaahi fakafōtunga ‘i

he kahaʻuʹ, ngaahi meʻa ‘oku nau fakaʻamua ke hokoʹ, mo e ngaahi meʻa ‘oku nau loto ke aʻusiaʹ.

‘Oku kau ki he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ‘a e taumuʻa ‘oku siofaki ‘e he Puleʻangaʹ maʻa e toʻutupu ‘o e

fonuaʹ ‘o makatuʻunga ‘i he ngaahi tefitoʻi tui faka-‘ulungaanga mo e tuʻunga falalaʻanga ‘o e

toʻutupuʹ, ke hoko ia ko e tūhulu ‘okuʹ ne fakamaama kinautolu ke fakaola ‘aki ‘enau ngaahi

faingamālieʹ mo ‘enau ngaahi fakaʻamuʹ. ‘Oku to e poupouʻi foki ‘e he Faʻunga Palani Langa

Fakalakalakaʹ, ‘a e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ‘i he: Taumuʻa Ola fika 2.1 ki hono fakaleleiʻi e vā

fengāueʻaki pea mo hono tokonia e ngaahi Kautaha Sōsaieti Sivileʹ pea mo e ngaahi kulupu he

komiunitiiʹ; ko e Taumuʻa Ola fika 2.2ʹ ki he fengāueʻaki vāofi ‘o e Puleʻangaʹ, Ngaahi Siasiʹ pea mo

e ngaahi kupu fekauʻaki ki hono fakalakalakaʻi ‘o e ngaahi komiunitiiʹ; ko e Taumuʻa Ola fika 2.3ʹ ki

he anga faka-fonuaʹ mo e faka-sōsiale ‘oku taauʹ, Taumuʻa Ola fika 2.4ʹ ke fakaleleiʻi e tuʻunga e

akoʹ mo e ako ngāue ‘oku leleiʹ; Taumuʻa Ola fika 2.5ʹ ke fakaleleiʻi ange e tuʻunga moʻui leleiʹ pea

mo e ngaahi meʻangāue ki he fai faʻeleʹ (ke tōfuhia fakamāmāni lahi e tuʻunga moʻui leleiʹ);

Taumuʻa Ola fika 2.6ʹ ke fakamālohia e ngaahi founga ngāue ke fakasiʻisiʻi e mafola e ngaahi

mahaki ‘oku pipihiʹ mo e ngaahi mahaki ‘oku ‘ikai pipihiʹ; pea ko e Taumuʻa Ola fika 2.7ʹ ki hono

tokangaekina mo poupoua ange e niʻihi e kakai e fonuaʹ ‘oku tuʻu lavea ngofuaʹ, tautautefito ki he

niʻihi ‘oku moʻui lavelaveiliʹ pea mo faingataʻaʻiaʹ3.

3Government of Tonga, Ministry of Finance and National Planning 2015, Tonga Strategic Development

Framework 2015-2025

12

IV. NGAAHI KAVEINGA FEKAUʻAKI MO E TOʻUTUPU ‘O E

PULEʻANGA TONGAʹ.

Ne fakaʻuhingaʻi ‘e he Kautaha e Ngaahi Fonua Fakatahataha ‘a Mamaniʹ (UN), ko e toʻutupuʹ ko e

niʻihi ia e kakai ‘o ha fonua ‘oku ‘i he vahaʻa e taʻu motuʻa ‘o e taʻu 15ʹ mo e taʻu 24ʹ. Kaekehe, ‘oku

meimei tatau pē foki e fakaʻuhingaʹ ni mo e fakaʻuhinga ‘a e Puleʻanga Tongaʹ, kaeʻumaʻā e ngaahi

fonua kaungāʻapi ‘e niʻihi ‘i he Pasifikiʹ, ka ‘oku feinga foki e Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Faka-

lotofonuaʹ ke fakakau mo e niʻihi ‘oku lahi ange honau taʻu motuʻaʹ ‘i he taʻu 24ʹ, ‘o hāngē ko e

ngaahi fakakaukau faka-sōsiale mo e anga faka-fonuaʹ. ‘I he ngaahi meʻa lahi, ‘oku longomoʻui

‘aupito e kau mai e niʻihi e toʻutupu iikiʹ ‘o aʻu ai pe ki he niʻihi ‘oku nau taʻu 34ʹ ki he ngaahi

polokalama ‘a e toʻutupuʹ, ‘o tatau ai pē ‘i he kominiutiiʹ, pe ko e ngaahi meʻa faka-siasiʹ. ‘Oku ‘i ai

foki e niʻihi e toʻutupuʹ ‘oku nau toki aʻu ki he taʻu motuʻa ‘o e taʻu tolungofulu tupuʹ pea nau toki

mavahe ‘o nofo makehe meiʹ he ‘enau ngaahi matuʻaʹ, pe ko honau ngaahi familiʹ, pea ‘i he taimi ‘e

niʻihi, ‘oku fakafuofua ko e pēseti ‘e 80% e kakaiʹ, fefine mo tangata, ‘oku nau toki maʻu hoa ‘i he

hokosia honau taʻu 34ʹ4.

Ko e maʻolunga taha ‘o e fakafānau ‘i Tongaʹ ‘oku fakafuofua ko e fefine ‘e tahaʹ ‘e malava ke ‘i ai

‘ene fanau ‘e toko 4.15, pea ‘oku tokoni ia ki he tupu tokolahi ko ia ‘o e fānauʹ pea mo e toʻutupuʹ ‘i

he tokolahi fakakātoa e fonuaʹ. Ne fakahoko ‘a hono ‘analaiso e tuʻunga lolotonga ‘oku ‘i ai e

toʻutupuʹ ‘i Tongaʹ, pea mei ai, ne tuhuʻi pau mai ai ko e tupu tokolahi e toʻutupuʹ ‘i he tokolahi

faka-kātoa e fonuaʹ, kuo pau ai ke to e lahi ange e ngaahi fie maʻuʹ ki he ngaahi fakahoko fatongia

angamaheniʹ, ‘o hāngē ko e moʻuiʹ mo e akoʹ. Kuopau foki ke fie maʻu ‘e he fānau toʻutupuʹ mo e

toʻutupuʹ ha ngaahi faingamālie feʻunga ke nau maʻu ngāue pea hokohoko atu ‘enau akoʹ ‘i he

‘enau ngaʻunu atu ki he ngaahi taʻu matuʻotuʻa angeʹ, pea mo e nofo tauʻatāinaʹ foki. Ka ‘ikai ke

fakahoko eni, ‘oku tuʻu lavea ngofua leva e toʻutupuʹ ke nau fakataʻetaʻekuhā pea kamata leva ke

nau fakahoko ha ngaahi toʻonga faka-sōsiale ‘oku ‘ikai fakatupulekina ‘o hāngē ko e faihiaʹ mo e

maumau laoʹ, ngāueʻaki halaʻi ‘o e kava mālohiʹ pea mo e faitoʻo konatapuʹ pea mo e ngaahi faihia

kehekehe pē. Kuo ‘osi fakatokangaʻi foki ‘oku fakahoko ‘e he ngaahi fāmiliʹ mo e ngaahi sino ngāue

faka-sōsialeʹ, ‘o hāngē ko e ngaahi Siasiʹ, ‘a e fatongia mahuʻinga ‘i hono tuku mai mo fakalekesi ‘a

e ‘ātakai lelei mo fakatupulekina maʻa e fānauʹ.

Ne foua mai ‘e he sōsaieti Tongaʹ ha ngaahi liliu vave faka-sōsiale, faka-‘ekonōmika pea mo e

ngaahi anga faka-fonuaʹ ‘i he taʻu ‘e 50 kuohiliʹ. Ko e ngaahi liliu ko eniʹ, kuopau ke hā mahino ia ‘i

he kakai fakalūkufua e fonuaʹ, pea ko e fānauʹ leva ‘e tuʻu lavea ngofua ki he ngaahi palopalema ‘e

niʻihi. Neongo kuo tohoakiʻi e tokanga ‘a e Puleʻangaʹ ki he meʻa ni, ‘oku kei hokohoko atu pē foki

‘a e fekuki ‘a e fānauʹ mo e ngaahi palopalema faka-sōsialeʹ, faka-‘ekonōmikaʹ pea mo faka-

politikaleʹ. Ko e taha e kaveinga ne lahi hono talangaʻi ‘i he ngaahi fepōlotalanoaʻaki ‘i he ngaahi

komiunitī, lolotonga hono fatu ko ia e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni, ko hono fakahoko ha ngāue

4Kingdom of Tonga, Tonga Statistics Department, 2019, Tonga’s Youth: Analysis of the situation of youth

people based on the 2016 Population and Housing Census 5Kingdom of Tonga, 2012, Demographic and Health Survey

13

fakavavevave ki hono poupoua mo tanumaki e moʻui faka-laumālie, faka-‘atamai, faka-e-ongo,

faka-sino, faka-‘ekonōmika, mo e faka-sōsialeʹ e fānauʻ ‘i Tongaʹ6.

Ko e ngaahi meʻa ko eni ‘oku hā atu ‘i laloʹ, kuo fakatokangaʻi ke fakahoko ia maʻa e toʻutupuʹ he

faingamālie vave tahaʹ. ‘Oku fakanatula pē ke tohoakiʻi e tokanga ‘a e Puleʻangaʹ, NGOsʹ, CSOsʹ pea

mo e ngaahi hoa ngāue ki he fakalakalakaʹ, fakataha mo hono vaheʻi ki ai ha tokoni faka-paʻanga

feʻunga ke fakahoko ‘aki e ngaahi ngāueʹ.

A. Ko e moʻui mo e tuʻunga moʻui lelei ‘o e sinoʹ, ‘atamaiʹ mo e laumālie ‘o e toʻutupuʹ.

‘Oku kehekehe pē foki e ngaahi fie maʻu faka-saienisiʹ, faka-sōsialeʹ, faka-e-ongoʹ pea mo e tuʻunga

moʻui lelei faka-‘atamaiʹ, pea ‘oku ‘i ai e niʻihi ‘oku feʻauʻauhi pea ‘i ai foki e niʻihi ‘oku hā mahino

mai, mo e niʻihi ‘oku makehe ‘aupito mo ‘ikai fuʻu mahino ngofua. Ko e ngaahi palopalema

fekauʻaki mo e moʻuiʹ, tuʻunga lavameʻaʹ pea mo e ngaahi ako fekauʻaki mo e toʻonga moʻuiʹ, ‘oku

fie maʻu ia ke ‘o hake fakavavevave ko e taha ‘o e ngaahi meʻa mahuʻinga ke fakahoko ki ai e

ngāueʹ. ‘I hono fakahoko eniʹ, ‘oku fie maʻu ke solova fakavavevave, mahino ngofua, fakalakalaka

ange pea mo matauhi foki, ‘o kapau ‘oku tau fakaʻamu ki ha toʻutupu ‘oku moʻui lelei, fiefia,

falalaʻanga, ‘aonga pea mo ola lelei.

‘I hono vakaiʻi ko ia e niʻihi e ngaahi palopalema ‘okuʹ ne lolotonga uesia e moʻuiʹ mo e tuʻunga

moʻui lelei e fānau e fonuaʹ, ‘oku kau ki heni e ngaahi mahaki ‘oku ‘ikai ke pipihiʹ (NCDs). Ko e

Fokotuʻutuʻu Ngāue Faka-fonua ki hono Taʻofi mo hono Mapuleʻi ‘o e Mahaki ‘oku ‘ikai ke pipihiʹ

(NCDs), taʻu 2015-2020ʹ, ne fakatokangaʻi ko e pēseti ‘e 99% ‘o e kakai lalahi e fonuaʹ ‘oku nau tuʻu

lavea ngofua ke nau moʻua ‘i he ngaahi mahaki ‘oku ‘ikai pipihi (NCD) ‘i Tongaʹ. Ne to e fakahā mai

foki ai ko e niʻihi ko ia e kakai lalahi e fonuaʹ ‘oku nau lolotonga moʻua ‘i he ngaahi mahaki ‘oku

‘ikai pipihiʹ, ne fakatupunga ia meiʹ he ngaahi makatuʻunga kehekehe lolotonga hono faʻu

kinautolu he manava ‘enau faʻeeʹ, mo ‘enau tutupu hake ‘i he ‘enau kei fānau valevaleʹ, ‘a ia ‘okuʹ

ne fakatoka ai ha halafononga ‘oku lavelaveili ke nau moʻua ‘i he ngaahi mahaki ‘oku ‘ikai ke pipihiʹ

(NCD) lolotonga ‘a e faifononga ‘a ha tokotaha ‘i he moʻuiʹ. ‘Oku kau ki he ngaahi makatuʻungaʹ ni

e ivi faka-meʻatokoni ne maʻu ‘e he faʻeeʹ he taimi ko iaʹ, pea kapau ne moʻua e faʻeeʹ he mahaki

sukaʹ he taimi ko iaʹ. Ko e uesia tamaki ko ia ‘a e mahaki ‘oku ‘ikai pipihiʹ (NCD) he tuʻunga moʻui

lelei ‘o e faʻee ‘i he taimi ‘oku feitamaʻi ai e fānauʹ, mo e vahaʻa taimi ne feitama aiʹ, ki he ‘osi e

taʻu e taha mei hono faʻeleʻi ‘ene tamaʹ, ‘oku kau ai e vaivai ‘o e totoʹ ‘i he kakai fefine ‘oku nau kei

‘i he vahaʻa taʻu ‘oku malava ke kei faka-fanauʹ (15-49), ‘a ia ne tupu eni mei he pēseti ‘e 18.7% ‘i

he taʻu 2010ʹ ki he pēseti ‘e 21.3% ‘i he taʻu 2016ʹ.

Ko e lahi ko ia e fakafānau e fānau toʻutupuʹ ‘oku maʻolunga ‘aupito peaʹ ne hiki hake eni meiʹ he

pēseti ‘e 27%ʹ (DHS 2012) ki he pēseti ‘e 32% (MICS 2019). Ko e taumuʻaʹ ko e pēseti pē ‘e 10%. Ko

e ngaahi fie maʻu ne ‘ikai lava ‘o maʻu ki hono palani e fāmiliʹ, ‘oku ‘i he pēseti ‘e 44.9% ‘i he vahaʻa

e taʻu motuʹa ‘o e taʻu 15 – 19ʹ, pea ‘oku holo ‘aupito hono ngāueʻaki ko ia e ngaahi meʻa maluʻiʹ

mo e fakavaha fanauʹ ‘i he vahaʻa taʻu ko ‘eniʹ, ‘a ia ko e pēseti pē ‘e 28.4% (DHS 2012) ‘o fakatatau

ki he pēseti ‘e 25.2% (MICS 2019). Ko e pēseti ‘e 14% ‘o e fānau fefine ‘i he vahaʻa ‘o e taʻu motuʻa

6Hoponoa, L, 2018, Report on the First Tonga National Youth Policy 2019-2023

14

‘o e taʻu 15 – 19ʹ, pea ‘oku ‘i ai honau ngaahi kaumeʻa ‘oku nau nonofo fakamali, pea ‘oku lahi ‘aki

‘e he niʻihi ko ʻeni ‘oku nau nonofo fakamaliʹ ‘ia kinautolu ‘aki e taʻu ‘e 10 pē to e lahi ange. ‘Oku hā

foki mei he lipootiʹ, ko e fānau fefine ‘i he vahaʻa taʻu motuʻa ‘o e taʻu 15 – 24ʹ ‘oku longomoʻui ke

nau nonofo fakamali ‘i he māhina ‘e 12 kuo ‘osiʹ, ‘a ia ‘oku liunga 3 ‘ene siʻisiʻi (15%) ‘i hono

fakahoa ki he fānau tangataʹ, ‘i he vahaʻa taʻu motuʻa tatau (57%), pea ko e fānau tangataʹ ni foki

‘oku meimei lipooti mai ‘oku tokolahi e niʻihi ‘oku nau nonofo fakamaliʹ ‘i he māhina ‘e 12 kuoʻosiʹ,

‘a ia ko e niʻihi eni ‘i he vahaʻa taʻu motuʻa ‘o e taʻu 15 – 24ʹ pea mo e 15 – 49ʹ. ‘I he taimi tatau ai

pē, ‘oku siʻisiʻi e mafola ko ia e mahaki HIVʹ pea ‘oku tuʻu maʻu pē, ko e mafola ko ia e mahaki STIʹ

‘oku maʻolunga, ‘a ia ko e pēseti ‘e 18.9% ‘i he kakai fefineʹ ‘i he vahaʻa e taʻu motuʻa ‘o e taʻu 15 –

24ʹ pea ko e pēseti ‘e 23.6% ‘i he kakai fefine ‘i he vahaʻa e taʻu motuʻa ‘o e taʻu 15 – 49ʹ (MICS

2019).

Neongo ne ‘i ai e ngaahi lavameʻa ‘i he tuʻunga faka-fonuaʹ, ‘o hāngē ko e ngaahi fokotuʻutuʻu ke

fakamuʻomuʻa ‘e he Puleʻangaʹ e ngaahi mahaki ‘oku ‘ikai pipihiʹ (NCD) ‘i he Faʻunga Palani Langa

Fakalakalaka ‘a Tongaʹ (TSDF II), ko hono fakasiʻisiʻi ko ia ‘o e ‘ikai kau ki ha faʻahinga ngāue ‘oku

longomoʻuiʹ mo ngauengaueʹ (STEPS 2014), pea mo hono maʻu e ngaahi fakamatala totonu ‘i he

ngaahi kaveinga ‘o hāngē ko e tokolahi faka-kātoa e fonuaʹ, moʻuiʹ, ivi feʻunga ‘o e meʻatokoniʹ pea

mo e ngaahi makatuʻunga ‘okuʹ ne fakatupu e ngaahi mahaki ‘i Tongaʹ (DHS 2012, STEPS 2017 and

MICS 2019), ‘a ia ‘okuʹ ne tataki e ngaahi fokotuʻutuʻu ngāueʹ, ngaahi polokalama pea mo e ngaahi

fakahoko fatongia ‘a e niʻihi e ngaahi kupu fekauʻaki felāveʻi tonuʹ, kā ‘oku hā mai foki mo e ngaahi

pole mahuʻinga mo e matā mama ‘i he ngaahi fokotuʻutuʻu ngāueʹ ni, ngaahi polokalamaʹ mo e

ngaahi fakahoko fatongiaʹ ni, ‘a ia ‘oku fie maʻu ke fakamālohia pea mo fakalakalakaʻi kimuʻa.

Ko e niʻihi e ngaahi matā mamaʹ mo e ngaahi poleʹ ni, ko e ‘ikai feʻunga e ngaahi fakamatala ‘oku

maʻu ke tokoni ki hono tākiekina e ngaahi kupu fekauʻakiʹ ‘i he ngaahi tafaʻaki ki he tuʻunga e moʻui

lelei faka-‘atamai mo e faka-e-ongoʹ, neongo ai ko e konga mahuʻinga ia ‘a e fakalakalaka

fakalukufua mo e tutupu ‘a e fānau e fonuaʹ, ko e ngaahi fakangatangata faka-sōsialeʹ mo anga

faka-fonuaʹ, ‘a ia ‘oku ne uesia e ngaahi polokalama ako mahuʻinga fekauʻaki mo e moʻuiʹ mo e

tuʻunga lavameʻaʹ, ‘oku fakahoko ‘i he ngaahi akoʹ pea mo e ngaahi komiunitiiʹ, fakataha ia mo e

‘ikai ke ngāue fakataha e ngaahi faʻunga poupouʹ, ‘okuʹ ne mei malava ke fakahoko ‘a hono fakafuo

e ngaahi fakalakalaka mo e tutupu hake ko ia e fānauʹ, ‘o kamata ia meiʹ he ngaahi familiʹ, ngaahi

komiunitiiʹ, ngaahi siasiʹ, ngaahi akoʹ kaeʻumaʻā foki e puleʻangaʹ.

Ko e moʻuiʹ pea mo e tuʻunga moʻui lelei e toʻutupuʹ ‘oku fakafalala ia ‘i he ngaahi makatuʻunga

kehekehe koeʻuhī ko e ngaahi taumuʻa ola fakalukufua ‘oku fai ki ai e fakatetuʻaʹ, kaekehe, ‘oku

feinga e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ke solova e ngaahi palopalema kuo fakatokangaʻi ‘i he ngaahi

taumuʻa olaʹ mo e ngaahi ngāue kuo fokotuʻu ke fakahokoʹ, ‘o kau ai foki mo e fatongia

mafatukituki ‘oku fakahoko ‘e he ngaahi mātuʻaʹ, ngaahi sipoti ‘oku nau kau ki aiʹ, pea mo e ngaahi

polokalama ‘o hāngē ko e kau atu ‘a e toʻutupuʹ ki he ngaahi polokalama ‘oku fakahoko ai e ngaahi

fai tuʻutuʻuni ‘a ia ‘e malava ke tupulaki ai mo fakalakalaka kimuʻa ‘enau moʻuiʹ.

E. Kava Mālohiʹ mo e Ngaahi Faitoʻo Konatapu keheʹ (AOD): maʻu tāngia mo e ngaahi ola kovi ‘i

he toʻutupuʹ.

15

Ko e ola kovi ko ia e kava mālohiʹ pea mo e ngaahi faitoʻo konatapuʹ ‘i he toʻutupuʹ, ko e fika ua ia ‘i

he ngaahi meʻa mahuʻinga ‘oku fai ki ai e tokangaʹ, ‘a ia ‘oku ne poleʻi mo fakatupu e hohaʻa lahi ‘i

he kotoa e ngaahi tuʻunga e sōsaieti ‘i Tongaʹ. Tautautefito eni, ki he lahi mo e maʻu ngofua ko ia ‘o

e kava mālohiʹ mo e faitoʻo konatapuʹ, ‘o fakatatau pē ki he lahi ‘a hono fie maʻu faka-sōsialeʹ pea

ko e founga lolotonga hono fakaʻaongaʻi ko ia ‘o e kava mālohiʹ pea mo e faitoʻo konatapuʹ ‘i

Tongaʹ ‘e hāngēhāngē te ne fakatupu ha ngaahi maumau lahi ‘i he nofo ‘a e familiʹ, ngaahi kulupu

fakakaungāmeʻaʹ, siasiʹ, akoʹ, komiunitī pea mo e fonuaʹ fakalūkufua foki.

Ko e ngaahi fakamatala fakafika ‘oku maʻu fekauʻaki mo e kaveingaʹ ni, ‘oku ne fakahā mai ai e

kehekehe lahi ‘i he kakai tangataʹ pea mo e kakai fefine iikiʹ, pea mo ‘enau maʻu mo hono

ngaueʻaki e kava mālohiʹ, kava-Tongaʹ, pea mo e tapakaʹ, pea ko e lahi taha he faka-pēseti ko eniʹ

ko e kakai tangataʹ, ‘a ia ‘oku nau maʻu mo ngāueʻaki e ngaahi faitoʻo konatapuʹ ni ‘i hono fakahoa

ki he kakai fefineʹ. ‘I he niʻihi ko ia ‘oku nau ‘i he vahaʻa taʻu motuʻa ‘o e taʻu 20 – 49ʹ, ko e pēseti ‘e

40% ‘o e kakai tangataʹ ‘oku nau mama tapaka ‘o fakatatau ki he pēseti ‘e 11% ‘o e kakai fefineʹ, ko

e pēseti ‘e 37% ‘o e kakai tangataʹ ‘oku nau inu kava mālohi ‘o fakatatau ki he pēseti ‘e 9% ‘o e

kakai fefineʹ, ko e pēseti leva ‘e 49% e kakai tangataʹ ‘oku nau inu kava-Tonga pea pēseti pe ‘e 1% e

kakai fefineʹ. Ko e niʻihi ko ia ‘i he vahaʻa taʻu motuʻa ko e taʻu 15 – 19ʹ, ko e pēseti ‘e 47% e fānau

tangataʹ ‘oku nau mama tapaka pea pēseti pē ‘e 3% ‘o e fānau fefineʹ, pea pēseti leva ‘e 32% e

fānau tangataʹ ‘oku nau inu kava mālohiʹ kae pēseti pē ‘e 2.3% ‘a e fanau fefineʹ. ‘Oku ‘ikai foki ke

lahi mo e ngaahi fakamatala fakafika ki he tokolahi ko ia e niʻihi ‘oku nau ngāueʻaki e ngaahi faitoʻo

konatapuʹ ‘i Tongaʹ, kaekehe, ko e lahi ko ia ‘o e ngaahi hopo faka-fakamaauʻanga felāveʻi tonu mo

e ngaahi faitoʻo konatapuʹ ‘oku lipooti mai meimei ‘i he uike kotoa, pea ‘okuʹ ne hoʻata mai ai ‘oku

fakaʻau ke to e lahi ange ‘a hono ngāueʻaki ‘o e ngaahi faitoʻo konatapuʹ ‘i Tongaʹ, ‘o kau ai e

faitoʻo konatapu ko e methamphetamine.

Ko e tokotaha kotoa pē ‘oku maʻu tāngia ‘i hono ngāueʻaki halaʻi ko ia e kava mālohiʹ mo e ngaahi

faitoʻo konatapuʹ, ‘oku faka-‘avalisi ke ne uesia fakahangatonu ai ha toko 3 kehe faka-paʻanga,

faka-sōsiale, pea ‘oku uesia foki mo e tuʻunga moʻui lelei faka-sinoʹ mo faka-‘atamaiʹ. Ko e ngaahi

palopalemaʹ ni ‘oku ‘ikai ke foʻou ki Tonga pea ‘oku fakautuutu ange ‘ene hokoʹ. Ko e niʻihi e fānauʹ

ne tutupu hake ‘i ha tokotaha tauhi fānau ne maʻu tāngia ‘e he kava mālohiʹ ‘oku tuʻu lavea ngofua

ke moʻua he ngaahi palopalema faka-e-lotoʹ, ‘i hono fakahoa ki he fānau ne tupu hake he ngaahi

mātuʻa ne ‘ikai ke maʻu tāngia ‘e he kava mālohiʹ mo e ngaahi faitoʻo konatapuʹ. Ko e ngaahi

palopalema ‘oku fakatupu ‘e he ngaahi faitoʻo konatapuʹ ki he fānauʹ pea mo e ngaahi fāmiliʹ ‘oku

tokoni foki ia ki hono fakatupu e ngaahi mahaki ‘oku ‘ikai pipihiʹ (NCD) ‘i he konga kimui ‘o ‘enau

ngaahi moʻuiʹ. ‘Oku ‘i ai foki e niʻihi ia kuo fakaehaua ‘enau moʻui ‘e he ngaahi ngāue kovi ko ‘eni ‘a

e niʹihi kuo maʻu tāngia ‘e he faitoʻo konatapuʹ, ‘a ia ‘okuʹ ne fakatupu e ilifia lahi ‘i he fānauʹ pea

mo e ongo ‘oku ‘ikai ke nau malu feʻunga ‘i he ngaahi komiunitiiʹ, tautautefito eni ki he ngaahi

feituʻu ki koloʹ.

‘Oku ‘i ai foki e ngaahi fokotuʻutuʻu ngāue ‘oku lolotonga fakahoko ‘o hāngē ko hono fokotuʻu ko ia

e Vaʻa Ngāue ‘i he Potungāue Polisi Tongaʹ, ki hono taʻofi ‘a hono ngāueʻaki ‘o e faitoʻo konatapuʹ,

ko hono tuku hake ko ia ‘o e tau faka-lao ke maʻu kava mālohiʹ meiʹ he taʻu 18ʹ ki he taʻu 21ʹ,

16

kaeʻumaʻā foki e fakahoko fatongia e Salvation Army ki hono faleʻi e niʻihi ‘oku nau ngāueʻaki halaʻi

e kava mālohiʹ pea mo e faitoʻo konatapuʹ. Kā neongo eniʹ, ‘oku kei fie maʻu lahi pē e ngaahi

fokotuʻutuʻu ngāueʹ ke taʻofi mo fakafepakiʻi e ngaahi faingataʻaʹ ni ‘i he ‘ene hoko ‘i he sōsaietiʹ, ‘a

ia ‘oku fakaʻau pē ke lahi ange pea ‘oku ne uesia tamaki e fānauʹ mo e kakai e fonuaʹ.

Kuopau ke fokotuʻu ‘e he ngaahi Potungāue ‘a e Puleʻangaʹ, ngaahi kautaha taʻefaka-puleʻangaʹ,

ngaahi kautaha ‘a e toʻutupuʹ, ha fokotuʻutuʻu ngāue ‘oku taumuʻa mo ‘uhinga mālie, fakalūkufua,

kanokato pea kāpui e ngaahi tapa kehekeheʹ, ke malava ‘a hono taʻotaʻofi ‘a e hū mai ko ia ‘o e

kava mālohiʹ mo e ngaahi faitoʻo konatapuʹ, ko hono fie maʻuaʹ, ngāueʻakiʹ mo hono

fakatuʻutāmakiʹ.

‘Oku tuku atu ‘e he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ha faʻunga ‘o fakafou he ngaahi taumuʻa olaʹ mo e ngaahi

ngāue kuo fokotuʻuʹ, ke solova ‘aki e ngaahi palopalema ko ʻeni kuo fakatokangaʻiʹ.

F. Maʻu Ngāue ‘a e Toʻutupuʹ.

Ko e kau atu ko ia ‘a e to’utupuʹ ki he faingamālie ngāue ‘oku totongi paʻangaʹ, ‘oku ne fakahoko e

ngāue mahuʻinga ki honau fakatupulekinaʹ, fakalakalakaʹ mo e ongo fakafoʻituituiʹ. ‘E malava foki

heni ke tokonia faka-paʻanga e ngaahi familiʹ pea mo e tuʻunga faka-paʻanga falalaʻanga

fakalukufuaʹ. ‘I hono faka-kātoa, ‘e malava eni ‘o tokoni ki he tupu faka-‘ekonōmika ‘a e fonuaʹ. Ko

e siʻisiʻi ko ia e faingamālie ki he maʻu ngāueʹ mo e ngaahi sino poupou ke tokonia e toʻutupuʹ kei

taimiʹ, ‘e malava ke ne uesia tamaki e tutupu, fakalakalaka mo e tuʻunga moʻui lelei ‘o e toʻutupuʹ.

‘I he līpooti fekauʻaki pea mo e Tohi Kakai ‘o e tokolahi e kakai e fonuaʹ pea mo e ngaahi fale

nofoʻangaʹ, ‘a ia ne fakahoko ‘i he taʻu 2016ʹ, ko e pēseti ai ‘e 63% e tokolahi e kakai e fonua ‘i he

vahaʻa e taʻu motuʻa ko e taʻu 15ʹ mo e lahi ange aiʹ, ne hā mahino mei ai ‘oku nau longomoʻui

faka-‘ekonōmika, ‘a ia ko e pēseti ai ‘e 36.6% ‘oku nau maʻu paʻanga hū mai mei he ‘enau ngaahi

ngāue ‘oku totongi paʻangaʹ, ko e pēseti ai ‘e 45.2% ko e kakai tangata pea ko e pēseti ‘e 28.4% ko

e kakai fefineʹ. Ko e ngaahi fakamatala fakafikaʹ ni, ‘oku ne hoʻata mai ai ‘a e tokolahi e fānau

fefine mo tangata ‘i he vahaʻa ‘o e taʻu motuʻa ko e taʻu 15 – 34ʹ ‘oku ‘ikai haʻa nau ngāue tuʻu

maʻu pau pē ‘oku lolotonga fakahoko ‘enau feinga akoʹ pē ako ngāueʹ, ‘a ia ko e pēseti 44.5% ko e

fānau fefine ‘o fakahoa ki he pēseti ‘e 34.5% ko e fānau tangata. Ko e tokolahi taha e Toʻutupu

‘oku ‘ikai Maʻu Ngāueʹ, Akoʹ pe Ako Ngāueʹ, ‘oku nau fokoutua he ongo motu mamaʻo taha ‘o e

Ongo Niuaʻ, ‘a ia ko e pēseti ‘e 50% ko e kakai tangata ‘o fakahoa ia ki he pēseti ‘e 42.5% ko e kakai

fefine. Ko e faka-kātoa e Toʻutupu ‘oku ‘ikai Maʻu Ngāueʹ, Akoʹ pe Ako Ngāueʹ, ‘oku tokolahi ai e

niʻihi ‘oku nau moʻui faingataʻaʻia ‘o fakahoa ki he niʻihi ‘oku ‘ikai ke moʻui faingataʻaʻiaʹ, ‘a ia ko e

pēseti ‘e 58.2% ‘o e niʻihi e kakai fefine moʻui faingataʻaʻiaʹ ‘o fakahoa ki he pēseti ‘e 53.8% ‘a e

kakai tangataʹ, pea ko e pēseti leva ‘e 44.2% ‘o e kakai fefineʹ ‘oku ‘ikai moʻui faingataʻaʻia,

fakatatau ki he pēseti ‘e 34.1% ‘o e kakai tangataʹ.

Ko e ngaahi akoʻanga ngāue ‘a e Puleʻangaʹ mo e ngaahi Kautaha Taʻefaka-puleʻangaʹ ki he

Fakalakalakaʹ, Akoʹ, Ako Faka-tekinikaleʹ pea mo e Ako Faka-vokasioʹ, kuo pau ke nau tukuange ha

faingamālie ngāue ‘oku feʻunga maʻaʹ e fānau e fonuaʹ. ‘Oku ‘i ai e fie maʻu lahi ‘a e ngaahi faʻunga

poupouʹ mei he tuʻunga kehekehe e sōsaietiʹ, ke tokonia e fānauʹ ‘i he fuofua taimi ‘o ‘enau maʻu

17

faingamālie ngāueʹ. Kuopau foki ke tefito e ngaahi meʻaʹ ni ‘i ha founga ngāue ‘oku kau kātoa,

fakalūkufuaʹ mo faaitaha pea ke fakatetuʻa foki he ngaahi polokalama fakalakalaka faka-fonuaʹ ‘i

hono puleʻi ko ia e kau ngāueʹ, ngaahi polokalama ki hono faka-ngāueʻi e kakai e fonuaʹ ki muliʹ, ko

e fefaʻuhi ko ia ‘a e ngaahi fie maʻu mei he ngaahi ngāueʻangaʹ pea mo e akoʹ, kaeʻumaʻā foki e

ngaahi polokalama ako ngāue faka-tekinikaleʹ mo e vokāsioʹ pea mo e Fakatuʻutuʻunga e ngaahi

Ngāue Mahuʻinga ‘a e Puleʻangaʹ.

Kuopau ki he Puleʻangaʹ mo e ngaahi Kautaha taʻefaka-puleʻangaʹ ke faʻu ha fokotuʻutuʻu ngāue

‘oku taumuʻa mo ‘uhinga mālie, fakalūkufua, kānokato pea mo kāpui e ngaahi tapa kehekeheʹ, ke

malava ‘a hono solova e palopalema ‘o e toʻutupuʹ fekauʻaki pea mo e maʻu faingamālie ngāueʹ, ‘a

ia ‘oku kau ai e ngaahi ‘uhinga ko eniʹ, kā ‘oku ‘ikai fakangatangata pē ki he; (i) siʻisiʻi e faingamālie

maʻu ngāueʹ, (ii) taʻemaʻu ngāue e toʻutupuʹ, (iii) ngaahi makatuʻunga ‘okuʹ ne fakafeʻātungiaʻi e

kau atu longomoʻui e toʻutupuʹ ki he faingamālie ngāue ‘i he Puleʻangaʹ, pea mo e ngaahi kautaha

taautahaʹ, ‘o kau ai e ngaahi tōnounou ‘i he ngaahi ngāueʻangaʹ, ko e akoʹ, ngaahi silapa ‘oku

ngāueʻaki ʻi he ngaahi akoʻanga ngāueʹ pea mo e ngaahi ako faka-vokāsioʹ pea mo e ngaahi sino

ngāue fekaukauʻakiʹ hono kātoa.

‘Oku tuku atu ‘e he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ha ngaahi taumuʻa ola mo e ngaahi ngāue ‘e malava ke

fakalakalakaʻi ‘aki e ngaahi matā mamaʹ mo e ngaahi fakafeʻātungia kehekehe kuo fakatokangaʻi

fekauʻaki pea mo e kaveingaʹ ni.

H. Maluʻi Faka-sōsialeʹ pea mo e Taliui ki he Toʻutupuʹ.

Ne malava ‘e he ngaahi palopalema felaveʻi pea mo e Maluʻi Faka-sōsialeʹ pea mo e Taliui ki he

Toʻutupuʹ, ‘o fakatokangaʻi e fie maʻu fakavavevave ko ia ke taʻofi ‘a e hia ‘oku fakahoko tefito ‘i he

‘ete hoko ko e tangata pe ko e fefine, ‘a e fie maʻu ke fakamālohia ange e ngaahi polokalama mo e

ngaahi fakahoko fatongia ki he niʻihi kuo fakafoki fakaʻaufuli mai meiʹ he ngaahi fonua muliʹ, pea

mo e niʻihi hotau kāinga Tonga kuo nau foki ʻosi maiʹ, pea mo hono langa hake mo hono matauhi e

melinoʹ mo e nofo maluʹ, ko e konga mahuʻinga ‘o e ngaahi kakala tauleva ki hono paotoloaki e

fakalakalaka e toʻutupuʹ.

Ko e maʻu hoa ko ia e fānau fefineʹ ki muʻa he hokosia e taʻu 18ʹ, kuo aʻusia ia ‘e he tokolahi ‘i

Tongaʹ, ‘a ia ko e pēseti ia ‘e 10.1% ‘a e fanau fefineʹ ‘o fakahoa ia ki he pēseti ‘e 2.4% e fānau

tangataʹ. ‘Oku taku eni ko hono fakamaliʻi ‘o e fānau taʻu siʻiʹ pea ‘okuʹ ne maumauʻi ai e totonu e

tangataʹ, ‘i hono fakataleʻi ko ia e tutupu faka-natula e fānau fefineʹ, ‘o hoko ai foki mo ‘enau

feitama kei siʻi pē mo hono fakamavaheʻi kinautolu faka-sōsiale, pea ‘i ha tuʻunga faka-ako ‘oku

‘ikai lelei, ngaahi ako ngāue faka-vokāsio ‘oku ‘ikai feʻunga, ‘a ia ‘okuʹ ne fakatuia e aʻusia ‘e he

niʻihi ‘a e tuʻunga masiva ʻangoʻangoʹ, ‘o tefito ‘i he ‘ete hoko ko e fefine pē ko e tangata (MICS

2019). Ko e taha e ngaahi fika faka-sitetisitika ‘oku fai ki ai e tokanga lahiʹ, ko e pēseti ‘e 13% e

fānau fefine ‘i he vahaʻa e taʻu motuʻa ‘o e taʻu 15 – 19ʹ, ‘oku nau ongoʻi ‘oku fakahoko ange e

ngaahi filifilimanako kiate kinautolu koeʻuhī pe ko ‘enau fefineʻ, ‘o fakahoa ia ki he pēseti ‘e 4% ‘o e

fānau tangataʹ, ko e pēseti ‘e 26% e fānau ‘i he vahaʻa ‘o e taʻu motuʹa ‘o e taʻu 5 – 17ʹ kuo faka-

ngāueʻi kei siʻi pē kinautolu, ko e pēseti ʻe 79.4% ‘o e fānau ‘i he vahaʻa ‘o e taʻu motuʻa ‘o e taʻu 10

– 14ʹ kuo nau aʻusia ‘a hono akonekina kinautolu ‘aki e tā mo e fakamamahi faka-e-sinoʹ, pea ko e

18

pēseti ‘e 73% ne nau ‘osi aʻusia e ngaahi fakamamahi faka-e-‘atamai, pea ko e fakaʻosiʹ, ko e niʻihi

ko ia e kakai fefine ‘i he vahaʻa ‘o e taʻu motuʻa ‘o e taʻu 15 – 17ʹ, ne nau aʻusia lahi taha e tā mo e

fakamamahiʹ, ko e pēseti ‘e 16.9% ʻi he taʻu kuo‘osiʹ, pea ko e niʻihi e kakai fefine ‘i he vahaʻa taʻu

motuʻa ‘o e taʻu 20 – 24ʹ, ne nau aʻusia lahi taha e fakamamahi fakalieliaʹ, ‘a ia ko e pēseti ‘e 4.6% ‘i

he taʻu kuo‘osiʹ ‘o fakahoa ki he pēseti ‘e 10.6% ‘i he toenga ‘enau moʻuiʹ.

Ko e totonu tatauʹ, ngaahi fatongiaʹ pea mo hono fakaivia ko ia e fānau fefineʹ pea mo e kakai

fefineʹ ki he ngaahi fakalakalaka faka-sōsaietiʹ, kuo pau pē ke pukepuke mo paotoloaki. Ko e fānau

fefineʹ mo e tangataʹ ‘oku totonu ke ‘i ai ‘enau fatongia faka-lao tatau pea mo e faingamālie tatau

ke fakalakalakaʻi ‘enau ngaahi tuʻunga lavameʻaʹ, ngaahi talēnitiʹ pea mo ‘enau ngaahi toʻonga

moʻuiʹ. ‘Oku mahuʻinga ke nau ngāueʻaki e ngaahi meʻa ngāue ‘oku nau maʻuʹ ke fakaʻaiʻai e fānauʹ

ke nau kau atu longomoʻui ki he ngaahi meʻa faka-fāmiliʹ, ngaahi kulupu kaungāmeʻaʹ, ngaahi

fakalakalaka faka-sōsialeʹ, faka-akoʹ, faka-‘ekonōmikaʹ, faka-fonuaʹ pea mo e faka-politikaleʹ foki.

Ko e tokolahi e kakai ‘i he ngaahi sōsaietiʹ ‘oku nau pēhē ko e niʻihi ko eni kuo fakafoki fakaʻaufuli

mai mei muliʹ, ko e fakatamaki ki he faʻunga faka-sōsiale ‘o e sōsaieti ‘o Tongaʹ. ‘Oku angamaheni

‘aki foki ko e niʻihi ko eni kuo fakafoki fakaʻaufuli mai mei muliʹ, ‘oku nau ō mai mo e ngaahi taukei

kehekehe mo ‘enau ngaahi tōʻonga moʻuiʹ, pea ‘oku akosope mei ai e kau mēmipa kehe ‘o e

sōsaietiʹ, ‘o tautautefito eni ki he fānau iikiʹ, ‘o kapau heʻikai fakatokangaʻi lelei eni. ‘I he ‘enau

tuʻuta mai ki Tongaʹ niʹ, ‘oku nau fepaki mo e ngaahi pole kehekehe pea ‘oku ‘i ai e niʻihi te nau

mata tali eni pea ‘oku ʻi ai foki e niʻihi te nau feinga mālohi, pea iku ‘o nau fakakaukauʻi ha nau

founga ke nau lava ‘o mata tali, ‘a ia ‘i he taimi lahi, ‘oku tupunga ai heni ‘enau fakamakehekehe

mei he tōʻonga moʻui angamaheni e koloʹ. Meiʹ he tuʻunga fakakaukau e niʻihi ne fakafoki

fakaʻaufuli mai kinautoluʹ, ‘oku nau ongoʻi maʻu pē ‘a hono fakaʻalumaʻi, fakakehekeheʻi pea mo

hono fakamaauʻi halaʻi kinautoluʹ. ‘Oku nau ongoʻi ‘oku nau nofo pē ‘i Tonga, kā ‘oku ‘ikai ke nau

ongoʻi ‘oku nau kau ki he ngaahi meʻa ‘e niʻihi koeʻuhī ko e ngaahi moʻoniʻi meʻa mo e anga faka-

fonua ne nau maaʻusia ‘i he ngaahi fonua muliʹ. ‘I he ‘ene peheeʹ, ko e uesia tamaki ko ia e fefiohi e

ongo tuʻunga fakakaukauʹ ni (Faka-Tongaʹ pea mo e Faka-Uēsiteʹ), ‘oku hā mahino mai ia ‘i he

ngaahi faihiaʹ, ‘a ia ‘oku kaunga tonu ki ai e niʻihi ko eni kuo fakafoki fakaʻaufuli mai ki Tongaʹ. Ko e

ngaahi palopalema ko ia ‘oku fehangahangai mo e niʻihi ko eni kuo fakafoki fakaʻaufuli maiʹ, ‘e

malava pē ‘o solova ‘i ha fakahoko ha ngāue fakataha mo fakalūkufua, pea mo e tukupā mei he

ngaahi Potungāue felāveʻi tonu ‘a e Puleʻangaʹ, ko e ngaahi kautaha taʻe-fakapuleʹangaʹ, ngaahi

kautaha taau tahaʹ, pea mo e ngaahi kautaha ngāue fakavahaʻa-puleʻangaʹ.

‘Oku kau ‘aupito e nofo melinoʹ pea moe maluʹ he ngaahi makafākinanga mahuʻinga ki he

fakalakalakaʹ pea mo e ola ia ‘oku lelei ‘i he ngaahi feinga kehekehe ‘i he moʻuiʹ. Ko e nofo melinoʹ

mo e malu ‘oku tuʻuloaʹ, ko e tuʻunga mahuʻinga ia ‘o e moʻuiʹ pea ‘oku fie maʻu ia ‘e he fānauʹ ‘i

Tongaʹ. Ko e nofo melinoʹ mo e maluʹ ko e niʻihi ia e ngaahi moʻoniʻi meʻa mahuʹinga ki hono

fakaʻaiʻai hono aʻusia ‘o e fakalakalaka ‘o e toʻutupu ‘oku tuʻuloaʹ.

‘Oku fakaʻilongaʻi ‘e he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni e ngaahi palopalema faka-sōsialeʹ ni pea ‘oku fokotuʻu

atu ha ngaahi taumuʻa ola mo e ngaahi ngāue ‘e malava ke solova ai e ngaahi palopalemaʹ ni.

19

I. ‘Atakai ‘oku fakaʻaiʻai ‘a hono tālangaʻi ai ‘a e ngaahi palopalema ‘oku fehangahangai mo e

toʻutupuʹ pea mo e ngaahi kupu fekauʻakiʹ, ‘i he tuʻunga faka-fonuaʹ.

‘Oku lahi e ngaahi pole, ngaahi faingataʻa pea mo e palopalema ‘oku fehangahangai e toʻutupuʹ mo

iaʹ, ‘a ia ‘e malava hano solova ‘aki e ngāue fakataha mo fetākinima ‘a e ngaahi Potungāue felāveʻi

tonu ‘a e Puleʻangaʹ, Ngaahi Kautaha taʻefaka-puleʻangaʹ, kautaha taautahaʹ, pea mo e ngaahi

kulupu ‘i he ngaahi komiunitiiʹ. ‘I he ‘ene peheeʹ, ‘oku fie maʻu ke ‘i ai ha ‘ātakai ‘oku fakaʻaiʻai ai e

ngāueʹ ni ‘i he tuʻunga faka-fonuaʹ, koeʻuhī kae malava ke ngāue fakataha ai e ngaahi kupu

fekauʻaki felāveʻi tonuʹ. Ko hono moʻoniʹ, ko e meʻa mahuʻinga ke fakahokoʹ, ko hono kamataʻi ‘o e

ngaahi ngāue fakataha ‘i he ngaahi kupu fekauʻaki tefitoʹ, ‘aki hono tuku atu ha ngaahi palani

ngāue ‘oku fakalūkufua, ngaahi polokalama mo ha ngaahi fakahoko fatongia kene fakalakalakaʻi e

tūkunga lavameʻa lolotongaʹ, ke ne fakaivia e fānauʹ pea mo e toʻutupuʹ hono kotoa fokiʹ. ʻI hono

fakahoko eniʹ, ‘e malava ‘a hono fokotuʻutuʻu pea mo hono fakahoko ‘o e ngaahi polokalama lelei,

ngaahi fakahoko fatongia pea mo e poupou ki he toʻutupuʹ, ‘o kau ki ai mo e niʻihi ‘oku moʻui

faingataʻaʻia, tuʻu he tuʻunga faka-tuʻutāmaki pea mo lavea ngofuaʹ foki.

Ko e ngaahi taʻu kimuʻa atuʹ, ne hoko ai e ngaahi feʻitengaki faka-sōsiale, faka-‘ekonōmika pea mo

e faka-politikaleʹ, masiva ʻangoʻangoʹ, pea fakaʻau ke tupu tokolahi ‘aupito e tokolahi faka-kātoa e

kakai e fonuaʹ mo e ngaahi vā lau kehekehe pē ‘i he ngaahi tuʻunga kehekehe ‘i he sōsaieti ‘i

Tongaʹ. Ne ‘i ai pē hono ola lelei pea mo hono uesia kovi ki hono namoaʻi e tutupu pea mo e

fakalakalaka ‘o e fanau ʻi Tongaʹ.

‘Oku hā sino mai e ngaahi uesia koviʹ ni, ‘i he taimi ‘oku ‘ikai lato ai e ngaahi fie maʻu faka-

fakakaukauʹ, faka-sōsialeʹ, faka-e-ongoʹ pea mo faka-saienisiʹ, tautautefito eni ki he taimi ‘oku nau

feinga ai ke matatali ai e ngaahi poleʹ pea mo e ngaahi puputuʻu ‘o e fakakaukauʹ. ‘Oku ‘ikai hoko

eni ia ki he niʻihi e toʻutupuʹ, ‘a ia ‘oku nau feinga ‘i hono fakakaukaua ‘enau ngaahi tokoni ki he

‘ātakaiʹ pea mo e ngaahi naunau ‘a ia ‘oku nofo aiʹ, pea mo hono matauhi ko ia e ‘ātakai faka-

natulaʹ. ‘Oku tāfataha ‘enau tokangaʹ ki he founga te nau maʻu moʻui aiʹ.

‘Oku fie maʻu ‘aupito e ngaahi ngāue fakavavevave ke fakahoko koeʻuhī ke fakasiʻisiʻiʻaki ‘a e

ngaahi uesia tamaki ko ia ‘oku tupu mei he feliuliuaki e ‘eaʹ, telia naʻa ‘ikai to e lava hano mataʻofi

‘i he hokohoko atu ko ia e moʻui e toʻutupuʹ. Ko e ‘auhia ko ia e kelekeleʹ ʻi he ngaahi feituʻu lahi ‘o

Tongatapuʹ, pea mo e ngaahi vahe fonua keheʹ ‘oku lahi ‘aupito ‘ene hokoʹ. ‘Oku hoko e meʻaʹ ni

koeʻuhī koe ‘ikai ha ngāue feʻunga ne fakahoko ke taʻofi hono fakaʻauha ‘o e ngaahi nofoʻanga

faka-nātulaʹ, ‘o kau ai e ngaahi meʻa moʻui ‘e niʻihi ‘i he ‘ōseniʹ, pea mo hono ngāueʻaki lahi ‘o e

ngaahi kemikale mo e faitoʻo konaʹ ‘i he ngaahi ngoue faka-komēsialeʹ, ‘a ia ‘oku tokoni

fakahangatonu ki hono fakaʻauha e ngaahi meʻa moʻui ‘i ‘ōseniʹ pea mo e ngaahi meʻa moʻui ‘i he

fonuaʹ.

Ko e fehikitaki mai ko ia e kakaiʹ mei he ngaahi kolo ‘i ‘utaʹ ‘o nōfoʻi e ngaahi kolo ‘i he ngaahi

feituʻu ‘i koloʹ, ‘oku hoko ia koeʻuhī ko e ngaahi faingamālie faka-‘ekonōmikaʹ kaeʻumaʻā foki e

ngaahi faingamālie ki he akoʹ. ‘Oku kavengaʻia leva ai e ngaahi nofoʻanga ‘o e ngaahi feituʻu koloʹ,

tautautefito eni ki he ngaahi maʻuʻanga ‘uhilaʹ, maʻuʻanga vaiʹ, pea ‘oku lahi foki mo e moʻumoʻua

20

e ngaahi hala puleʻangaʹ ‘i he taimi e fefonongaʻakiʹ, ‘a ia ‘oku tupu ai e ngaahi palopalema ‘o

hāngē ko e ‘uli ange e ‘eaʹ pea mo e longoaʻaʹ.

‘Oku mahuʻinga ki he kotoa e ngaahi kupu fekauʻaki felāveʻi tonu ki he toʻutupuʹ ke nau fakaʻaiʻai

mo poupou ki he kau atu longomoʻui e toʻutupuʹ ki hono matauhi ‘o e ‘ātakaiʹ, tautautefito eni ki

hono to e langa hake e ‘ātakai faka-fonua ‘o Tongaʹ.

Ne faʻu foki ‘e he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni e ngaahi taumuʻa ola mo e ngaahi ngāue ‘o faka-taumuʻa ke

fakalakalakaʻi ha ‘ātakai ‘oku fakaʻaiʻai maʻa e ngaahi kupu fekauʻaki felāveʻi tonuʹ, ke nau

fokotuʻutuʻu mo fakahoko e ngaahi fakahoko fatongiaʹ mo e ngaahi polokalamaʹ ke malava ‘a hono

solova e ngaahi palopalema ‘oku fehangahangai mo e toʻutupuʹ ‘i he tuʻunga faka-fonuaʹ.

21

V. TUʻUTUʻUNI NGĀUE FAKA-FONUA MAʻA E TOʻUTUPU ‘O

TONGAʹ

A. VῙSONE

Ke moʻui lelei, ‘aonga, ola lelei mo moʻui fiefia e kotoa e toʻutupu ‘i Tongaʹ ‘i he taʻu 2025ʹ.

E. MISIONA

Ke fakalakalaka ange e moʻui, tuʻunga moʻui lelei, ngāue ‘aonga, ola lelei pea mo e moʻui fiefia ‘a e

kotoa e toʻutupu ‘i Tongaʹ ‘i hono:

1. Fatu ha ngaahi fokotuʻutuʻu ngāue foʻou ‘oku mahino mo pau fekauʻaki mo e tutupu

fakafoʻituitui mo e fakalakalaka kimuʻa e kotoa e fānauʹ, ‘a ia ‘oku ne kūmuni kotoa e

ngaahi tapa kehekehe ‘o e moʻui;

2. Fakafonufonu e sino, ‘atamai mo e laumālie e kotoa e fānau ‘aki e ngaahi fakakaukau poto,

‘ilo mo e ngaahi taukei kehekehe ke nau malava ke:

a) Ke nau ‘iloʻi lelei kinautolu;

e) Ke nau malava ‘o matatali e ngaahi pole mo e ngaahi meʻa ‘oku puputuʻu ai ‘enau

ngaahi fakakaukau faka-‘ahoʹ;

f) Ke nau malava ‘o fakahoko e ngaahi fai tuʻutuʻuni mo e fili ‘oku lelei mo fakapotopoto;

h) Ke nau malava ‘o fakahoko ha ngaahi ngāue ‘oku ‘aonga mo ola lelei foki;

i) Ke nau malava ‘o fakalahi ange e ngaahi meʻa ‘oku nau malava ‘o fakahoko;

k) Ke nau malava ‘o fakahoko ha ngaahi tokoni lelei ki honau ngaahi komiunitī;

3. Fokotuʻutuʻu ha ngaahi fakahoko fatongia maʻa e fānauʹ, ngaahi polokalama ngāue pea mo ha

ngaahi faʻunga poupou ʻi he komiunitī, ‘a ia ‘oku lelei mo taau mo e toʻutupuʹ; pea

4. Namoaʻi ha ‘ātakai ‘oku fakaʻaiʻai ai e ngaahi feakoʻakiʹ pea kanoniʻaki e ‘ofaʹ mo e fetauhiʻakiʹ,

‘a ia ‘e malava ai e fānau ke aʻusia ‘enau ngaahi fie maʻu mo e taumuʻa fakafoʻituituiʹ,

fakavavevaveʹ mo fakahangatonuʹ.

F. TAUMUʻA ‘O E TUʻUTUʻUNI NGĀUE.

‘Oku fokotuʻu atu ‘e he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ha ngaahi taumuʻa mahuʻinga kuo fakahoko e felotoi

ki ai mo ha ngaahi tohi fakahinohino ki he Puleʻangaʹ pea mo e ngaahi sōsaieti sivileʹ ke poupoua e

fakalakalaka mo e tutupu hake ‘a e toʻutupuʹ ‘aki e ʻuhinga ke ‘uluaki aʻusia ‘enau ngaahi fie maʻuʹ

mo ‘enau ngaahi fakaʻamuʹ, pea ke nau ‘iloʻi foki mo ‘enau ngaahi taumuʻa fakafoʻituituiʹ. ‘Oku

ngaʻunu atu foki ke fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa ngāue ‘a ia kuo taukaveʻi, taumuʻa mo ‘uhinga

mālie pea ‘oku ‘uuni ia ‘aki ‘a hono fakaʻapaʻapaʻi, fakangeingei pea mo hono fakamahuʻingaʻi ‘a e

me’a ‘oku tui ki ai e toʻutupuʹ. ‘I he taimi ko ia ‘oku fakahoko pau, lelei mo holoitounga ai e e

22

ngaahi taumuʻa ngāueʹ ni, ‘oku ‘i ai e tui ‘e to e fakalakalaka ange mo maʻumaʻuluta ai pe e tuʻunga

lolotonga ‘oku ‘i ai e toʻutupuʹ.

H. TAUMUʻA NGĀUE ‘O E TUʻUTUʻUNI NGĀUE.

Ko e ngaahi taumuʻa ngāue eni ‘o e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni:

a) Fakaʻilongaʻi e ngaahi fakakaukau ‘oku taki hala mo faka-tupu maumauʹ, ‘a ia ‘okuʹ ne

‘ākilotoa e fakakaukau e toʻutupuʹ, pea fakamuʻomuʻa ange e ngaahi fakakaukauʹ ni ke

fakahoko ha ngāue ki ai, koeʻuhī ke malava ke ne fakatupu ha ngaahi tūkunga fakakaukau

lelei mo foʻou fekauʻaki pea mo e sōsaietiʹ, pea mo ‘enau ngaahi lalaka ‘i he halafononga

faka-toʻutupuʹ;

e) Siofia pea mo tokangaekina e toʻutupuʹ ke fakalekesi maʻu pē ke nau aʻusia ha tuʻunga

lelei, kā ‘oku ‘ikai ko ha palopalema ke fakaleleiʻi;

f) Fakatokangaʻi e tuʻunga mo e mahuʻinga ‘o e toʻutupuʹ ‘i he fakalakalaka fakalūkufua ‘a

Tongaʹ, ‘o kau ai mo e feinga ke fakasiʻisiʻi e moʻui masivesivaʹ pea mo hono fakapapauʻi ‘o

ha ‘ātakai ‘oku tuʻuloa;

h) Ke mahuʻinga mālie e ngaahi fie maʻu mo e fakaʻamu mahuʻinga ‘a e toʻutupuʹ, pea faʻu

foki ha ngaahi halafononga faka-fehokotaki ke fakafaingamālieʻi e maʻu faingamālie e

toʻutupuʹ ki he ngaahi fakahoko fatongia mahuʻingaʹ, faʻunga faka-laoʹ pea mo e ngaahi

fakahinohino mahuʻinga ki he tupulaki ‘oku tuʻuloaʹ, fakalakalakaʹ, ngaahi lavameʻaʹ pea

mo kau atu foki ki he ngaahi ngāue mahuʻinga ki he fonuaʹ;

i) Fakaʻilongaʻi e ngaahi matā mamaʹ mo e ngaahi tō nounou ‘i he ngaahi tuʻutuʻuni ngāue

lolotongaʹ, ngaahi laoʹ, ngaahi fakahoko fatongiaʹ pea mo e ngaahi polokalama ‘a e

Puleʻangaʹ pea mo e ngaahi sino ngāue taʻefaka-puleʻanga maʻa e toʻutupuʹ, pea ke

fokotuʻu ha faʻunga ngāue ke lava ‘o solova e ngaahi matā mamaʹ niʹ;

k) Fakaʻilongaʻi e kehekehe pea mo e feʻaongaʻaki ‘o e ngaahi kautaha ngāue kehekehe maʻa

e toʻutupuʹ, ‘i he tupu pea mo e fakalakalaka ‘a e toʻutupuʹ, pea ke fokotuʻu ha faʻunga

ngāue ke aʻusia e ngaahi taumuʻaʹ;

l) Fakalahi ange e fengāueʻaki mo e ngāue fakataha ‘a e ngaahi kautaha ngāue ‘a e

puleʻangaʹ, ngaahi kautaha taʻefaka-puleʻanga pea mo e ngaahi kautaha fakavahaʻa-

puleʻanga ‘a ia ‘oku felāveʻi tonu mo e toʻutupuʹ;

m) Fokotuʻu ha faʻunga ngāue ‘a ia ‘e malava ke ngāueʻaki ke ne fua e tuʻunga ‘oku fakaʻamua

ke aʻusia ‘e he Puleʻangaʹ, ngaahi kautaha taʻefaka-puleʻangaʹ pea mo e ngaahi kautaha

taautahaʹ, ‘a ia ‘oku nau fakahoko fatongia kaeʻumaʻā foki e ngaahi polokalama maʻa e

toʻutupu;

n) Fakakau atu foki e ngaahi taumuʻa mahuʻinga fekauʻaki pea mo e fakalakalaka ‘a e

toʻutupuʹ ki he ngaahi fokotuʻutuʻu ‘o e ngaahi taumuʻa mahuʻinga ‘a e Puleʻangaʹ;

ng) Fokotuʻu e ngaahi hoa ngāue lelei ‘i he vahaʻa e ngaahi Potungāue ‘a e Puleʻangaʹ, ngaahi

kautaha fakavahaʻa-puleʻangaʹ, kaeʻumaʻā foki e ngaahi kautaha taʻefaka-puleʻangaʹ, ‘o faka-

taumuʻa ki he ngaahi fakalakalaka faka-politikale, faka-mōlale, faka-‘ekonōmika, faka-

‘ulungaanga faka-fonua, pea mo faka-sosiale ‘oku tuʻuloa maʻa e toʻutupuʹ;

23

o) Fakalakalakaʻi ange e ngaahi tuʻunga lavameʻa ‘a e toʻutupuʹ, ‘aki hono fakaʻaiʻai ke nau

malava ‘o aʻusia ‘enau ngaahi fie maʻuʹ pea mo e ngaahi fakaʻamuʹ;

p) Fakaʻatā ange ha ngaahi faingamālie ngāue ‘oku feʻunga maʻa e toʻutupuʹ ‘i he ngaahi

Potungāue ‘a e Puleʻangaʹ kaeʻumaʻā foki e ngaahi kautaha taautahaʹ, ke fakapapauʻi ‘oku

nau malava ke fakalaka kimuʻa ‘enau fakalakalaka faka-‘ekonōmikaʹ, faka-sōsialeʹ pea mo e

faka-mōlale fokiʹ.

I. FOKOTUʻUTUʻU.

Ko e tuʻutuʻuni ngāueʹ ni ‘oku tākiekina ia ‘e he toʻutupuʹ, kā ‘oku ‘i ai ‘ene pīkinga ki he komiunitiiʹ,

fonua fakalūkufua, pea mo māmāni lahi fokiʹ. Ne fatu e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ‘aki e (i) ngaahi leʻo ‘o

e fānauʹ, kakai matuʻoutuʹaʹ, pea mo e niʹihi e kakai taukei ne nau kau mai ki he ngaahi

fepōtalanoaʻaki he ngaahi komiunitiiʹ, (ii) ko e ngaahi aʻusia mo e tūkunga ‘o e moʻui e fānau e

fonuaʹ – ko e ngaahi fie maʻuʹ pea mo e ngaahi fakaʻamu ‘o hange ko hono fakahā mai ‘i he ngaahi

fekumi faka-akoʹ pea mo e ngaahi lipooti fekauʻaki mo e fakalakalakaʹ; (iii) Faʻunga Palani Langa

Fakalakalaka Faka-fonua ‘a Tonga, taʻu 2015 – 2025 (TSDF II), ko e Fakatuʻutuʻunga e ngaahi Ngāue

Mahuʻinga ‘a e Puleʻangaʹ (GPS), taʻu 2019/20 – 2021/22; pea mo e (iv) Ngaahi Taumuʻa ki he

Fakalakalaka ‘oku Tuʻuloaʹ, taʻu 2015 – 2030 (SDG).

Ke aʻusia ha vā ngāue lelei ‘a e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ, ngaahi fie maʻu pea mo e ngaahi fakaʻamu ‘a e

toʻutupuʹ, ngaahi faka-tuʻutuʻunga faka-sōsaieti, Faʻunga Palani Langa Fakalakalaka Fakafonua ‘a

Tonga hono IIʹ, ko e ngaahi Fakatuʻutuʻunga e ngaahi Ngāue Mahuʻinga ‘a e Puleʻangaʹ pea mo e

Ngaahi Taumuʻa ki he Fakalakalaka ‘oku Tuʻuloaʹ, ‘oku fie maʻu ke fakahoko hono fakaʻaiʻai pea mo

hono pusiakiʻi mai ko ia e ngaahi founga foʻou ki hono ‘iloʻi, fakakaukauʻi, ngaueʻi pea mo hono

fakafelāveʻi ki he tokotaha kotoa.

Ko e tuʻutuʻuni ki hono fatu ‘o e Palani Faka-fonua ‘a Tonga maʻa e Toʻutupuʹ, ne tefito ia mei hono

fakatokangaʻi ko ia e mahuʻinga mo e tuʻunga lavameʻa ko ia e toʻutupuʹ. ‘Oku malava ‘e he

toʻutupuʹ ke fakahoko ha ngaahi liliu lelei ‘i he tuʻunga kehekehe ‘o e moʻuiʹ ‘i he ngaahi sōsaieti ‘a

Tongaʹ. ‘I he ‘ene peheʹ, ‘oku tōfuhia e toʻutupuʹ ‘i he ngaahi ivi kehekehe, ‘a ia ‘oku fie maʻu ia ke

fakahoko mo ngāueʻaki lelei koeʻuhiaʹ kae malava ‘a hono fakalakalakaʻi e tuʻunga falalaʻangaʹ,

‘aongaʹ mo e ola lelei ‘a e ngaahi ngāue ‘a e toʻutupuʹ. ‘I hono vakaiʻi ko ia e tuʻunga faka-

fetuʻutakiʹ, ko e toʻutupuʹ ‘oku nau ngāueʻaki lahi taha ko ia e ngaahi meʻa ngāue faka-tekinolosiaʹ

pea ‘oku to e lelei ange e tuʻunga e ngaahi fakafehokotaki ia ‘i he toʻutangata kimuiʹ ni.

K. NGAAHI FAKAHINOHINO PULE.

1. ‘Oku fakapapauʻi ‘e he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni e Vahevahe Taau ‘aki hono:

a) Fakahoko ia ki he fānau tangataʹ, fānau fefineʹ pea mo e niʻihi keheʹ, ‘o ‘ikai filifilimānako pē

fakamoʻulaloa;

24

e) Kuo pau ke fakahā mai e ngaahi totonu pea mo e ngaahi fatongia ‘o e toʻutupuʹ, ke nau maʻu ai

ha faingamālie tatau mo totonu ki he ngaahi meʻa ngāueʹ, ngaahi polokalamaʹ, ngaahi fakahoko

fatongiaʹ pea mo e ngaahi faʻunga poupou ‘i he komiunitiiʹ;

f) Ke fakaʻaiʻai ‘e he ngaahi Potungāue felāveʻi tonu ‘a e Puleʻangaʹ mo e ngaahi kautaha taʻefaka-

puleʻangaʹ, e ngaahi polokalama mo e ngaahi fakahoko fatongiaʹ, ke solova ‘aki e ngaahi tefitoʻi

tupuʻanga ‘o e ngaahi pole ‘oku fehangahangai mo e fānau ‘oku nau tuʻu lavea ngofuaʹ, ‘o kau ai e

fānau ‘oku nau takatakai holo pē ‘o ‘ikai ai ha taumuʻa ki he moʻuiʹ, toʻutupu ‘ikai maʻu faingamālie

ngāueʹ, niʻihi kuo maʻutāngia ‘e he faitoʻo konatapuʹ, niʻihi kuo fakafoki fakaʻaufuli mai mei muliʹ

pea mo e toʻutupu moʻui faingataʻaʻiaʹ;

h) Ko e kātoa e toʻutupuʹ te nau lave monū fakahangatonu ki he ngaahi polokalama mo e ngaahi

fakahoko fatongia ‘a ia ne faʻu mo fokotuʻutuʻu maʻa kinautoluʹ.

2. ‘Oku mahuʻinga e kau mai pea mo e ngāue fakataha ‘a e to’utupuʹ ki he:

a) Ko e ngaahi totonu pea mo e fatongia ‘a e toʻutupuʹ, ke nau kau atu ki he ngaahi faituʻutuʻuni ‘a

ia ‘oku kaunga tonu ki he ‘enau moʻuiʹ pea mo e ngaahi halafonongaʹ, ‘i ha faʻahinga founga pē

‘oku pau ke mahinoʻi pea fai pau ki ai;

e) Ko e ngaahi totonu pea mo e fatongia ‘o e toʻutupuʹ, ke nau fakafuo ha kahaʻu ‘oku lelei mo

tuʻuloaʹ, ‘a ia ‘oku fenāpasi pea mo e tui ko e tokotaha totonu ko ia ke fakahoko e ngaahi liliu ‘oku

lelei mo tuʻuloa ‘i he ‘enau ngaahi moʻuiʹ, ko kinautolu pē e toʻutupuʹ.

3. ‘Oku mahuʻinga ‘aupito ʻa hono fakahoko pea mo hono puleʻi e ngaahi ngāueʹ, ki hono fua ‘o e

ola lelei ‘o e Tuʻutuʻuni Ngāue:

a) Kuo pau ke fakahoko ia ‘i he malumalu e taki pea mo e pule ‘a e Potungāue ki he Ngaahi Ngāue

Faka-lotofonuaʹ, ‘i he ngāue vāofi pea mo e ngaahi Potungāue felāveʻi tonu ‘a e Puleʻangaʹ, ngaahi

kautaha sōsaieti sivileʹ pea mo e toʻutupuʹ, ngaahi siasiʹ, ko e ngaahi kautaha ‘oku tefito he ngaahi

komiunitiiʹ, ngaahi kautaha taautahaʹ pea mo e ngaahi kautaha ngāue faka-fonua mo faka-vahaʻa

puleʻanga ki he fakalakalakaʹ;

e) ‘E fakahoko ‘e he Vaʻa ki he Fakalakalaka e Toʻutupuʹ ‘a e Potungāue ki he ngaahi Ngāue Faka-

lotofonuaʹ, hono tākiekina ‘a hono puleʻi pea mo hono muimuiʻi e fakahoko ko ia e Tuʻutuʻuni

Ngāueʹ, ngaahi fokotuʻutuʹuʹ pea mo e ngaahi polokalamaʹ, fakataha ia pea mo e ngaahi Potungāue

felāveʻi tonu ‘a e Puleʻangaʹ, ngaahi kautaha taautaha he komiunitiiʹ pea mo e kautaha taʻefaka-

puleʻangaʹ pea mo e faka-vahaʻa puleʻangaʹ.

4. Ke fakapapauʻi ‘a hono kamataʻi pea mo e hokohoko atu e ngaahi vā ngāue lelei:

a) Kuo pau ke tali pea mo fakaʻaiʻai ‘e he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni e ngaahi poupou kotoa mei he

ngaahi kupu fekauʻaki felāveʻi tonuʹ. Ke vahevahe ‘e he ngaahi Potungāue felāveʻi tonu e

Puleʻangaʹ pea mo e ngaahi kautaha taʻefaka-puleʻangaʹ, e ngaahi polokalama felaveʻi pea mo e

toʻutupuʹ, ngaahi fakahoko fatongiaʹ pea mo e ngaahi fokotuʻutuʻu fekauʻaki pea mo e tutupu,

fakalakalaka pea mo e ngaahi lavameʻa ‘a e toʻutupuʹ ‘i Tongaʹ;

25

e) Ko e kotoa e ngaahi polokalama pea mo e ngaahi fakahoko fatongia ‘a e puleʻangaʹ pea mo e

ngaahi sino ngāue taʻefaka-puleʻangaʹ, ‘oku fie maʻu ke fenāpasi ia pea mo e ngaahi fakahinohino

mahuʻinga ‘a e tuʻutuʻuni ngāueʹ ni, ngaahi fakangatangataʹ, pea mo e ngaahi fokotuʻu fakakaukau

foʻou ‘a ia kuo ‘osi fakaʻilongaʻi ‘i he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ niʹ;

f) Ko e ngaahi kongokonga ‘o e ngaahi polokalama fekauʻaki pea mo e tutupu pea mo e

fakalakalaka ‘a e toʻutupuʹ, ‘oku totonu ke fakaʻaiʻai ai e ngaahi moʻoniʻi meʻa lelei faka-fonuaʹ, ‘o

kau ai e faaʻi kavei koula ‘o e fakaʻapaʻapaʹ, loto tōʹ, tauhi vāʹ pea mo e mamahiʻi meʹaʹ, ko e ‘ofa

he moʻoniʹ pea mo e melinoʹ, ko e ‘ofa ki he hao mo e malu e kakaiʹ, tuʻunga pule faka-politikale

leleiʹ pea mo e vahevahe taauʹ, fakaivia faka-‘ekonōmikaʹ pea mo e kau atu ki hono fakaʻaiʻai pea

mo hono matauhi e moʻui lelei e ‘atakai faka-natulaʹ;

h) ‘E maʻu atu e ngaahi tokoni faka-tekinikale pea mo e ngaahi tokoni kehekehe pē mei he

Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Faka-lotofonuaʹ pea mo e ngaahi hoa ngāue mahuʻingaʹ, ki he

kotoa e ngaahi polokalama pea mo e ngaahi fakahoko fatongia kotoa pē, ‘a ia ‘oku tefito he ngaahi

taumuʻa mahuʻinga ‘oku fakaʻilongaʻi ‘i he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni;

i) ‘E fengāueʻaki fakataha e ngaahi Potungāue felaveʻi tonu ‘a e Puleʻangaʹ pea mo e ngaahi

kautaha taʻefaka-puleʻangaʹ, ke fakahoko e ngaahi polokalama tefito pea mo e ngaahi fakahoko

fatongia ke fakalakalakaʻi e tūkunga faka-‘atamai faka-sōsialeʹ, faka-‘ekonōmikaʹ, pea mo faka-

politikale ‘a e toʻutupuʹ, ‘i he ngaahi feituʻu ki ‘utaʹ pea mo e ngaahi ‘otu motu mamaʻoʹ, pea tufaki

atu e ngaahi tokoni faka-paʻanga pea mo fakakau-ngāue ki hono fakahoko ko ia e ngaahi

polokalama pea mo e ngaahi fakahoko fatongiaʹ.

L. NGAAHI TAUMUʻA OLA MAHUʻINGA ‘A E TUʻUTUʻUNI NGĀUE.

Ke malava hono aʻusia ‘o e taumuʻa, “Moʻui lelei, ‘Aonga, Ola lelei mo Moʻui fiefia e kotoa e

toʻutupu ‘i Tonga ‘i he taʻu 2025ʹ”, ‘oku fokotuʻu atu ‘e he Tuʻutuʻuni Ngāue Faka-fonua maʻa e

Toʻutupu e ngaahi taumuʻa ola mahuʻingaʹ ni ‘e nimaʹ (5):

1. Koe Moʻui mo e tuʻunga Moʻui Lelei ‘o e sino, ‘atamai mo e laumālie ‘o e Toʻutupuʹ.

2. Kava Mālohi mo e Ngaahi Faitoʻo Konatapu keheʹ: maʻu tāngia moe ngaahi ola kovi ‘i he

toʻutupuʹ.

3. Maʻu Ngāue ‘a e Toʻutupuʹ.

4. Maluʻi Faka-sōsiale pea mo e Taliui ‘a e Toʻutupuʹ.

5. ʻĀtakai ‘oku fakaʻaiʻai ‘a hono tālangaʻi ai ‘a e ngaahi palopalema ‘oku fehangahangai mo e

toʻutupuʹ pea mo e ngaahi kupu fekauʻakiʹ, ‘i he tuʻunga faka-fonuaʹ.

Ko e niʻihi e toʻutupu ‘oku moʻui faingataʻaʻia pea mo e niʻihi ‘oku ‘i he ngaahi kulupu ‘oku tuʻu

lavea ngofuaʹ, ‘oku lau pe ‘oku nau kau kotoa pē ki he ngaahi taumuʻa ola mahuʻinga ‘e nimaʹ (5).

M. FOUNGA HONO FAKAHOKOʹ.

‘E tataki ‘e he Vaʻa ki he Fakalakalaka e Toʻutupuʹ, ‘a hono puleʻi, muimuiʻi pea mo hono fakahoko

e fatongia faka-faleʻiʹ, ‘o fakatatau ki he Tuʻutuʻuni Ngāueʹ. Ko hono fakahoko ko ia e Tuʻutuʻuni

Ngāueʹ ni, ‘oku fie maʻu lahi ‘a e kau kotoa mai e ngaahi tafaʻaki ngāue kotoa pē pea mo e ngaahi

26

kautaha ngāue ‘a e Puleʻangaʹ, ‘i he tuʻunga faka-fonuaʹ pea mo e faka-taautahaʹ. Ko e tafaʻaki

ngāue pē kautaha ngāue ‘oku fakapatonu ki ai e ngaahi taumuʻa ola ‘o e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni, kuo

pau ke tuku mai ha tokoni fakakau-ngāue, faka-paʻanga pe fakameʻa-ngāue feʻunga, ke

fakahokoʻaki e ngāueʹ pea ‘oku ‘i ai e fakaʻamu ke nau taki muʻa ‘i he feinga ko ia ke aʻusia e ngaahi

taumuʻa ola ‘oku fenāpasi pea mo ‘enau ngaaahi tafaʻaki ngāueʹ.

N. MUIMUIʻI E NGĀUE PEA MO HONO FAKAHOKO E NGAAHI LIPOOTIʹ.

Ko hono muimuiʻi pea mo hono vakaiʻi e ngaahi ngāue kuo fakahokoʹ, ‘oku mahu’inga ‘aupito ki

hono fua e ngaahi fakalakalaka ki hono aʻusia e vīsone ki ha “kahaʻu ‘oku moʻui lelei, ‘aonga, ola

lelei pea mo moʻui fiefia foki maʻa e toʻutupu ‘o Tongaʹ, ‘i he taʻu 2025ʹ”. ‘E ngāueʻaki ‘e he

Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Faka-lotofonuaʹ, Vaʻa ki he Fakalakalaka e Toʻutupuʹ, ‘a e kōmiti

lolotongaʹ, Kōmiti Pule Maʻa e Toʻutupuʹ, ‘a ia ‘oku lolotonga Sea ai e ‘Ofisa Pule Ngāueʹ,

Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Faka-lotofonuaʹ, pea kau atu ki he kau mēmipaʹ e niʻihi e kau ‘Ofisa

Pule Ngāueʹ, pea mo e kau Talēkita ‘o e ngaahi Potungāue felaveʻi tonu e Puleʻangaʹ, ngaahi

kautaha ngāue taʻefaka-puleʻangaʹ, ngaahi sōsaieti sivileʹ pea mo e ngaahi hoa ngāue ki he

fakalakalakaʹ, ‘i hono muimuiʻi ofi ‘a hono fakahoko ko ia e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ niʹ, fakahoko e

ngaahi fatongia faka-faleʻi ki hono puleʻi ‘o e ngaahi fokotuʻu fakakaukau foʻouʹ, pea ke lipooti

faka-taʻu ki he Fale Aleaʹ, ‘o fakafou ‘i he Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Faka-lotofonuaʹ, tukukehe

‘o ka ‘i ai ha tuʻutuʻuni makehe ‘a e Puleʻangaʹ. Ko e munomuna ia e Vaʻa ki he Fakalakalaka e

Toʻutupuʹ, ke fokotuʻu ha Sino Ngāue Faleʻi Faka-fonuaʹ, ‘a ia ‘e kei pukepuke ai e kau mēmipa e

Kōmiti Pule maʻa e Toʻutupuʹ, kā ke Sea ai e ‘Eiki Minisitā ‘o e Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Faka-

lotofonuaʹ. ‘E fakahā foki ‘e he Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Faka-lotofonuaʹ e ngaahi

fakalakalaka ki hono aʻusia e ngaahi Taumuʻa Ola ‘o e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni ki he fonuaʹ, ‘i he ngaahi

lipooti ki he Kapinetiʹ, ngaahi Lipooti Faka-taʻuʹ pea mo e ngaahi lipooti kehe pē pe ko e ngaahi

fepōtalanoaʻaki faka-fonuaʹ. Ko e ngaahi lipooti ko ‘eniʹ, ‘e hoʻata mai ai e ngaahi fakalakalakaʹ pea

mo e ngaahi lavameʻa ‘i hono fakahoko ko ia e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni, pea tuku mai ai foki mo e

ngaahi fakamatala fekauʻaki mo e toʻutupu lolotongaʹ, pea mo kinautolu ‘oku toki tutupu hakeʹ,

pea tataki foki e tokanga ki he fie maʻu ki he ngāue fakatahaʹ, ke malava ke aʻusia e ngaahi taumuʻa

ola ‘o e Tuʻutuʻuni Ngāueʹ ni. Ko e ngaahi meʻa fua mahuʻinga ki hono fua e ngāueʹ ‘oku kau ki ai e

(i) ngaahi taumuʻa ‘o e SDG; (ii) Ko e ngaahi meʻa mahuʻinga mei he Konifelenisi Faka-māmāni lahi

fekauʻaki mo e tokolahi faka-kātoa ‘o e kakai e fonuaʹ pea moe Fakalakalakaʹ; (iii) Ko hono toutou

tānaki pea mo hono ‘analaiso ‘o e ngaahi fakamatala fakafikaʹ, ‘a ia ne vahevahe ia ‘o tefito ‘i he

tangata pe ko e fefineʹ; pea mo hono (iv) Fakafehokotaki ‘o e ngaahi palani faka-fonuaʹ, Faʻunga

Palani Langa Fakalakalaka Faka-fonua ‘a Tongaʹ, ngaahi tuʻutuʻuni ngāue pea mo e ngaahi lao ki he

ngaahi tukupā faka-mamani lahi mo faka-feituʻuʹ, ‘o hāngē ko e Ngaahi Taumuʻa ki he Fakalakalaka

‘oku Tuʻuloaʹ, ‘a e Kautaha Fakatahataha e Ngaahi Fonua ‘a Māmāniʹ, Konivēsio ILOʹ, Konivēsio ki

he Totonu e Fānauʹ, pea mo e SIDS .Accelerated Modalities of Actions Pathwayʹ.

27

28

PĀSINA TĀNAKI MAI

FOKOTUʻUTUʻU PALANI NGĀUE FAKA-FONUA E

TOʻUTUPUʹ, TAʻU 2021 – 2025

29

VI. NGAAHI TAUMUʻA OLAʹ, NGAAHI OLAʹ PEA MO E NGAAHI

NGĀUE TEFITOʹ

Taumuʻa Ola e Tuʻutuʻuni Ngāue 1:

Ko e Moʻui mo e tuʻunga Moʻui Lelei ‘o e sino, ‘atamai mo e laumālie ‘o e

Toʻutupuʹ.

Ko e ngaahi Olaʹ mo e Ngāue Tefito:

1.1 Ke to e fakamālohia ange e ‘ilo fekauʻaki pea mo e fatongia pea mo e totonu e

toʻutupu fekauʻaki pea mo e moʻui leleiʹ, pea mo fakafaingamālieʻi ‘enau kau atu

ki he ngaahi fakahoko fatongia pea mo e polokalama fekauʻaki mo e moʻuiʹ.

1.1.1 Faʻu ha fokotuʻutuʻu ngāue mahino fekauʻaki pea mo e moʻui leleiʹ maʻa e

toʻutupuʹ, ‘a ia ‘oku fenāpasi pea mo ‘enau ngaahi fatongiaʹ pea mo ‘enau

ngaahi totonuʹ;

1.1.2 Fakalakalakaʻi pea to e fakamālohia ange e lahi pea mo e lelei ‘o e ngaahi

fakahoko fatongia maʻa hono tokangaekina e moʻui leleiʹ, ngaahi faʻunga

poupouʹ, pea mo e ngaahi founga ngāue ‘oku feʻunga mo taau ki hono

fetukuaki holo ‘o e toʻutupuʹ ‘i he ngaahi fakahoko fatongiaʹ ni, ‘a ia ‘oku

fakafaingofua ki he toʻutupuʹ;

1.1.3 Ko e ngaahi polokalama pea mo e ngaahi fakahoko fatongia fekauʻaki mo e

moʻui lelei ʻa e toʻutupuʹ, ‘oku fakatahatahaʻi ia ki he ngaahi polokalama mo e

ngaahi fakahoko fatongia tefito ‘oku faingamālie fekauʻaki mo e tuʻunga moʻui

leleiʹ, akoʹ, faka-sōsialeʹ, faka-mōlaleʹ (faka-lotu), moʻui lelei e tuʻunga

fakafanau ‘a e fānau toʻutupuʹ, faka-‘atamaiʹ pea mo e fefiohi faka-sōsiale mo e

faka-ʻatamaiʹ.

1.1.4 Fakalakalakaʻi pea mo paotoloaki e ngaahi fatongia pea mo e ngaahi totonu e

toʻutupuʹ maʻa kinautoluʻ, niʻihi keheʹ pea mo e ‘atakai faka-nātulaʹ;

1.1.5 Fakaʻaiʻai pea mo fakalahi e ‘ilo e kakai e fonuaʹ fekauʻaki pea mo e ngaahi

mahaki ‘oku malava ke nau moʻua ai ‘i ha vahaʻa taimi lōlōa pea mo e ngaahi

mahaki foki ‘oku malava ke mafola ‘i he kakai tokolahi ‘i he komiunitiiʹ, ‘o

hāngē ko e NCD, RMNCAH, pea mo e STIs-HIV;

1.1.6 Fakalahi e ‘ilo fekauʻaki mo e ngaahi uesia ‘o e ngaahi meʻa ‘oku kau atu ki ai e

toʻutupuʹ, ki he tuʻunga moʻui leleiʹ pea mo e moʻui faka-sōsialeʹ, tautautefito ki

he ngaahi meʻa ‘oku ‘ikai tokoni ki he fakatupulekina ‘a honau tangata kakato.

1.2 Fakalakalaka kimuʻa e tuʻunga moʻui lelei e toʻutupuʹ, faka-‘atamai pea mo faka-

e-ongoʹ.

30

1.2.1 Fakaʻaiʻai hono fakahoko e ngaahi ngāue fakatotolo faka-akoʹ kaeʻumaʻā foki ‘a

hono tānaki e ngaahi fakamatalaʹ, pea mo hono vahevahe foki e ngaahi

fakamatalaʹ ni, ‘o tefito ‘i hono ‘iloʻi e mahuʻinga, tuʻunga mo e tūkunga ‘oku ‘i

ai e moʻui lelei e toʻutupuʹ, tautautefito ki he tuʻunga moʻui lelei faka-‘atamai

mo e faka-e-ongo e toʻutupuʹ ‘i he sōsaietiʹ;

1.2.2 Ke fakalakalakaʻi pea mo fakaivia e ngaahi polokalama ako fekauʻaki pea mo e

tuʻunga moʻui lelei faka-ʻatamai mo faka-e-ongo e toʻutupuʹ;

1.2.3 Fakamālohia pea mo hokohoko atu e ngaahi ngāue ke fakalahi e ‘ilo fekauʻaki

mo e fatongia mahuʻinga e moʻui lelei faka-‘atamaiʹ pea mo e faka-e-ongoʹ ki

he fakatupulekina ‘o e tangata kakatoʹ;

1.2.4 Fakakau atu e ngaahi kaveinga pea mo e ngaahi palopalema fekauʻaki pea mo e

moʻui lelei faka-‘atamaiʹ pea mo e faka-e-ongoʹ ki he kotoa e ngaahi

polokalama ma’a e toūtupuʹ, ngaahi fakahoko fatongiaʹ pea mo e ngaahi silapa

akoʹ ‘aki hono to e siofi e ngaahi kaveinga fekauʻaki pea mo e moʻui lelei faka-

‘atamaiʹ pea mo faka-e-ongoʹ, ngaahi fokotuʻutuʻuʹ pea mo e ngaahi founga

hono faiakoʻi e ngaahi kaveingaʹ ni.

1.3 Fakaʻaiʻai e ngaahi toʻonga moʻui ‘oku moʻui leleiʹ maʻa e toʻutupuʹ pea mo e

ngaahi ngāue ‘oku ngaungaue maʻu pē ‘a e sinoʹ ‘o hāngē ko e sīpotiʹ.

1.3.1 Faʻu ha polokalama ako ke malava hono talanoaʻi ai e mahuʻinga ‘o e moʻui

haisiniʹ pea mo e maʻaʹ, moʻui lelei ‘o e meʻa tokoniʹ kaeʻumaʻā foki e ngaahi

lelei ki he moʻuiʹ, ‘a e ngaahi ngāue ‘oku ngaungaue ai e sinoʹ, ʻi he ngaahi akoʹ,

pea mo e ngaahi komiunitī foki;

1.3.2 To e vakaiʻi pea fakalakalakaʻi foki e founga hono akoʻi ko ia ‘a e toʻonga moʻui

‘oku moʻui leleiʹ ‘i he ngaahi akoʹ pea ‘i he kotoa e ngaahi polokalama mo e

fakahoko fatongia maʻa e toʻutupuʹ;

1.3.3 Fakalahi ange e ‘ilo e kakai e fonua pea mo e toʻutupuʹ fekauʻaki mo e maʻu

meʻatokoni ‘oku moʻui leleiʹ, ‘i he tapa kotoa pē ‘o e sōsaieti Tongaʹ;

1.3.4 Poupoua pea mo fakaʻaiʻai e kau atu e toʻutupuʹ ki he ngaahi feituʻu ‘oku

fakahoko ai e ngaahi sīpotiʹ pea mo e fakafeohiʹ, ‘a ia ‘oku fakafaingofua pea

mo fakafaingamālie ‘enau kau atu ki aiʹ;

1.3.5 Fokotuʻu pea mo matauhi e ngaahi polokalama sīpoti ‘i he kotoa e ngaahi

tuʻunga e sōsaietiʹ pea ke ngāueʻaki foki ia ko ha halanga ia ke fakamahuʻingaʻi

e ngaahi fie maʻu e toʻutupuʹ, ngaahi fakaʻamuʹ pea mo e ngaahi pole fokiʹ;

31

1.3.6 Fakaʻaiʻai e ngaahi tokoni faka-paʻanga ke tokonia e ngaahi talēniti sīpoti e

toʻutupuʹ, ‘aki hono fokotuʻu ha faʻunga tokoni mahuʻinga ke tokonia kinautolu

ke nau malava ‘o ngāueʻaki lelei e ngaahi faingamālieʹ ni.

1.4 Fakaʻaiʻai pea mo poupoua e ngaahi polokalama maʻa e toʻutupuʹ fekauʻaki pea

mo e taukei ‘i he moʻuiʹ pea mo e ngaahi tuʻunga lavameʻaʹ.

1.4.1 Fakaʻaiʻai hono fakahoko e ngaahi ngāue fakatotolo faka-akoʹ kaeʻumaʻā foki ‘a

hono tānaki e ngaahi fakamatalaʹ, pea mo hono vahevahe foki e ngaahi

fakamatalaʹ ni, ‘o tefito ‘i hono ‘iloʻi e mahuʻinga, tuʻunga mo e tūkunga ‘oku ‘i

ai e taukei e fānau pea mo e toʻutupuʹ ‘i he moʻuiʹ, founga maʻuʻanga moʻuiʹ

pea mo e tuʻunga lavameʻa ‘i he sōsaietiʹ;

1.4.2 Fakalakalakaʻi pea mo fakamālohia e lahi pea mo e lelei ‘o e ngaahi taukei ‘o e

toʻutupuʹ ‘i he moʻuiʹ, pea mo e ngaahi tuʻunga lavameʻaʹ foki ‘o fakafou he

ngaahi fokotuʻutuʻu ngāue ‘a ia ‘oku malava hono akonekina e toʻutupuʹ

fekauʻaki mo e ngaahi ‘ilo, poto, taukei pea mo e ngaahi aʻusia, ke malava e

toʻutupuʹ ‘o mahinoʻi kinautolu fakataautahaʹ pea ke nau malava foki ‘o

matatali e ngaahi pole pea mo e ngaahi puputuʻu ‘o e fakakaukau ‘oku nau

fehangahangai mo ia fakaʻahoʹ;

1.4.3 Fakalahi ange e ‘ilo e kakai e fonuaʹ pea mo e toʻutupuʹ fekauʻaki pea mo e

mahuʻinga ‘o e ngaahi taukei ‘i he moʻuiʹ pea mo e tuʻunga lavameʻaʹ ki he

founga hono fakahoko e ngaahi fai tuʻutuʻuni pea mo e ngaahi fili ‘oku tonuʹ;

1.4.4 Fakamālohia foki e ngaahi taukei ‘o e fānau ‘i he moʻuiʹ pea mo ‘enau tuʻunga

lavameʻaʹ ‘i hono faʻu pea mo hono matauhi ‘enau ngaahi vā faka-kaungāmeʻa

mo e kakai keheʹ, ‘o kau ki ai mo e niʻihi ‘oku ‘i ai honau ngaahi mafaiʹ (kau ki

heni e mātuʻaʹ, kau tauhi fānauʹ pea mo niʻihi ‘oku matuʻoutuʹa angeʹ);

1.4.5 Poupou atu foki ki hono vakaiʻi ko ia e ngaahi silapa akoʹ, ‘a ia ‘oku lolotonga

fakahokoʹ, kae tautautefito eni ki he founga ‘a hono faiakoʻi ko ia e kaveinga

fekauʻaki mo e taukei ‘i he moʻuiʹ mo e tuʻunga lavameʻaʹ pea ke fakahoko foki

mo e ngaahi fokotuʻu fakakaukau foʻouʹ. Ke poupou foki ki he Ako fekauʻaki mo

e Moʻui e Fāmili Tongaʹ.

1.5 Fakamālohia e ngaahi fakahinohino lolotonga ki he founga hono tauhi e fānauʹ ‘o

tefito he ngaahi founga lelei tahaʹ pea mo e ngaahi lesoni foʻou kuo akonekinaʹ.

1.5.1.1 Fakaʻaiʻai hono fakahoko e ngaahi ngāue fakatotolo faka-akoʹ kaeʻumaʻā foki ‘a

hono tānaki e ngaahi fakamatalaʹ, pea mo hono vahevahe foki e ngaahi

fakamatalaʹ ni, ‘o tefito ‘i hono ‘iloʻi e mahuʻinga, tuʻunga mo e tūkunga ‘oku ‘i

32

ai e founga kehekehe ‘oku tauhiʻaki ‘e he ngaahi mātuʻaʹ mo e kau tauhi fānauʹ

‘enau fānau ‘i he sōsaieti Tongaʹ;

1.5.1.2 Fakalahi ange e ‘ilo e mātuʻaʹ pea mo e kau tauhi fānauʹ fekauʻaki mo e ngaahi

founga pea mo e kalasi kehekehe hono tauhi e fānauʹ;

1.5.1.3 Fokotuʻu pea mo matauhi e ngaahi faʻunga poupou ‘i he tapa kotoa ‘o e

sōsaieti Tongaʹ ke tokonia e ngaahi mātuʻaʹ mo e kau tauhi fānau ‘i he taimi

‘oku fie maʻu aiʹ.

1.6 Fakaʻaiʻai e kau atu longomoʻui ‘a e toʻutupuʹ ki he ngaahi ‘ātakai faka-sōsialeʹ,

faka-‘ekonōmikaʹ pea mo e faka-politikaleʹ, ke fakapapauʻi ‘oku nau kau atu ki

hono fakahoko e ngaahi tuʻutuʻuni ‘i he ngaahi meʻa felāveʻi pea mo ‘enau moʻuiʹ

pea mo honau kahaʻuʹ.

1.6.1 Fakalakalakaʻi e tuʻunga lavameʻa e fānauʹ ke nau hoko ko e kau fakafofonga ‘i

hono pouaki ha Tonga ‘oku fakalakalaka mo tuʻuloaʹ, ke fenāpasi pea mo e

ngaahi Fakatuʻutuʻunga e ngaahi Ngāue Mahuʻinga ‘a e Puleʻangaʹ;

1.6.2 Fokotuʻu pea fakaʻaiʻai ‘a e ngaahi ngāue ke langa hake ai e founga taki lelei

maʻa e toʻutupuʹ ‘i he tapa kotoa ‘o e sōsaieti Tongaʹ, ‘aki hono fakaʻaiʻai mo

poupoua ‘enau feinga ke maʻu ha ‘ilo, poto pea mo ha taukei feʻunga koeʻuhī

ke nau lava ‘o taki mo puleʻi lelei kinautolu pea mo hono taki atu foki e

halafononga e ngaahi toʻutupu keheʹ;

1.6.3 Fokotuʻu pea fakamālohia e ngaahi polokalama ako foʻou maʻa e toʻutupuʹ ‘i he

kotoa e ngaahi tuʻunga e sōsaieti Tongaʹ, tautautefito eni ki hono fakaʻaiʻai

‘enau tuʻunga lavameʻaʹ ‘i he ngaahi fatongia ‘i he komiunitiiʹ, ‘o fakafou he

ngaahi ako faka-lotuʹ, tala faka-fonuaʹ pea mo e ako ki he ‘enau ngaahi fatongia

mahuʻinga ‘i he komiunitiiʹ, pea ke fakamālohia foki hono fakahoko e ako ko

‘eniʹ ‘i he ngaahi lotofale ‘o e fāmiliʹ, kulupu toʻutupuʹ, ngaahi akoʹ, ngaahi

siasiʹ, ngaahi ako ‘oku to e maʻolunga angeʹ pea mo e komiunitī fakalukufuaʹ;

1.6.4 Fakaʻaiʻai e kau atu ko ia e kau fakafofonga e toʻutupuʹ ki he ngaahi faʻunga

‘oku fakahoko e ngaahi fai tuʻutuʻuni faka-politikaleʹ, faka-lotuʹ, faka-sōsialeʹ,

faka-ʻekonōmikaʹ pea mo faka-palōfesinaleʹ, ‘aki hono ‘oange ha faingamālie ke

nau kau atu ki he ngaahi lakanga fai tuʻutuʻuni ‘i he ngaahi koloʹ, ngaahi kosilio

‘o e ngaahi vahenga filiʹ pē ko e ngaahi Potungāue ‘a e Puleʻangaʹ pea mo e

ngaahi kautaha kehe pē fekauʻaki pea mo e toʻutupuʹ;

1.6.5 Fakaʻaiʻai, fakatupulekina pea mo fakakau mai e toʻutupuʹ ki hono faʻu pea mo

hono fakahoko e ngaahi tuʻutuʻuni ngāue pea mo e ngaahi polokalamaʹ ‘i he

33

ngaahi fāmiliʹ, ngaahi akoʹ, ngaahi siasiʹ, ngaahi komiunitiiʹ pea mo e ngaahi

meʻa faka-fonua fokiʹ;

1.6.6 Fakamālohia ange e founga pea mo e faʻunga poupou ‘i he fāmiliʹ, ngaahi

kulupu toʻutupuʹ, ngaahi akoʹ, ngaahi siasiʹ, komiunitiiʹ pea pehe foki ki he

ngaahi meʻa faka-fonuaʹ, ke fakafaingofua ki he toʻutupuʹ ke nau talanoa mo

vahevahe ai ‘enau ngaahi aʻusiaʹ kae ‘oua e fufūʹ;

1.6.7 Fokotuʻu pea mo matauhi e ngaahi kosilio e toʻutupuʹ ʻi he ngaahi koloʹ, ngaahi

vahenga filiʹ, pea mo e ngaahi kolo ‘i he feituʻu ofi ki loto koloʹ pea mo fakaʻaiʻai

pea ke matauhi foki e ngaahi vā ngāue e ngaahi kosilio toʻutupu ‘i he ngaahi

kolo ki ‘utaʹ (kau ai foki mo e ngaahi ‘otu motuʹ) pea mo e ngaahi kosilio

toʻutupu ‘i he ngaahi kolo ʻi he feituʻu ofi ki loto koloʹ;

1.6.8 Poupou pea mo fokotuʻu e ngaahi polokalama fepōtalanoaʻaki ‘a e toʻutupuʹ,

ngaahi mātuʻaʹ pea mo e kau tauhi fānauʹ, kau taki lotuʹ, kau taki e ngaahi

komiunitiiʹ, Puleʻangaʹ pea mo e ngaahi sino ngāue taʻefaka-puleʻangaʹ ‘i he

ngaahi komiunitiiʹ pea mo e tuʻunga faka-fonuaʹ, ke fakapapauʻi ‘oku tuku ange

ha faingamālie ‘a e fānauʹ ni ke vahevahe mai e ngaahi meʻa ‘oku nau tokanga

ki aiʹ, ngaahi pole ‘oku nau fehangahangai mo iaʹ, ngaahi palopalemaʹ, ngaahi

fie maʻuʹ pea mo e ngaahi fakaʻamuʹ, ‘o ‘ikai ‘i ai ha ‘āsenita fakataha pau pea ‘i

ha ‘ātakai ‘oku tauʻatāina, feluteni ai e ‘ofa mo e fetauhiʻakiʹ pea mo e melinoʹ

foki.

Kupu Fekauʻakiʹ:

Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Faka-lotofonuaʹ, (Vaʻa ki he Fakalakalaka e Toʻutupuʹ,

Vaʻa ki he Kakai Fefine mo e Vahevahe Tatau ‘a Fāfine mo Tangataʹ, Vaʻa ki he Kau

Faingataʻaʻia pea mo e Maluʻi Faka-sōsialeʹ, Vaʻa ki he Maʻu Ngāue, Vaʻa ki he

Tuʻutuʻuni Ngāue mo e Palaniʹ, Vaʻa ki he Sipotiʹ), Potungāue Moʻuiʹ, ‘Ofisi e ‘Eiki

Palēmiaʹ, Potungāue Paʻangaʹ, ‘Ofisi e Sitetisitikaʹ, Potungāue Fakamaauʻangaʹ,

Potungāue Polisiʹ, Potungāue Akoʹ mo e Ako Ngāueʹ, Komisioni Kau Ngāue Faka-

Puleʻangaʹ, Fale Aleaʹ, Ngaahi Kautaha ki hono tokangaekina e niʻihi Faingataʻaʻiaʹ,

Ngaahi Fakatahaʻanga e Sōsaieti Sivile ‘a Tongaʹ, Ngaahi Kautaha Faiongoongoʹ,

Fakatahaʻanga Faka-fonua e Kau Taki e Ngaahi Siasi ‘i Tongaʹ, Kosilio Faka-fonua e

Ngaahi Siasi ‘o Tongaʹ, Poloseki Talithaʹ, Fale Alea e Toʻutupu Faka-fonua ‘a Tongaʹ,

Kautaha ki he Maʻu Ngāue ‘a e Toʻutupu ‘o Tongaʹ, Kautaha ki he Moʻui Lelei e Fāmili

Tongaʹ, Kau Taki e Toʻutupu ‘o Tongaʹ, UNFPAʹ pea mo e ngaahi hoa ngāue ki he

fakalakalakaʹ.

34

Taumuʻa Ola e Tuʻutuʻuni Ngāue 2:

Kava Mālohi mo e Ngaahi Faitoʻo Konatapu keheʹ: maʻu tāngiaʹ moe ngaahi ola

kovi ‘i he toʻutupuʹ.

Ko e ngaahi Ola mo e Ngāue Tefitoʹ:

2.1 Fakaʻaiʻai mo poupoua ‘a e ngaahi fokotuʻutuʻu ngāue ke taʻofi ‘a hono hū mai,

fie maʻua, ngāueʻaki pea mo e ngaahi uesia tamaki ‘o e Kava Mālohiʹ pea mo e

Ngaahi Faitoʻo Konatapuʹ.

2.1.1 Fakaʻaiʻai hono fakahoko e ngaahi ngāue fakatotolo faka-akoʹ kaeʻumaʻā foki ‘a

hono tānaki e ngaahi fakamatalaʹ, pea mo hono vahevahe foki e ngaahi

fakamatalaʹ ni ‘o fekauʻaki mo e kau atu e fānauʹ pea mo e toʻutupuʹ ki hono

maʻu ko ia e Kava Mālohiʹ mo e Faitoʻo Konatapuʹ, ‘o kau atu ki ai mo hono mihi

ko ia e penisiniʹ pea mo e faitoʻo ‘ātosiʹ;

2.1.2 Fakalakalakaʻi pea mo fakamālohia e lahi mo e lelei ‘o e ngaahi fokotuʻutuʻu

ngāue ki hono fakasiʻisiʻi hono maʻu ‘o e Kava Mālohiʹ pea mo e Faitoʻo

Konatapuʹ, ngaahi polokalama pea mo e fakahoko fatongia haofaki moʻuiʹ,

feituʻu fakaakeake moʻui ‘i he komiunitiiʹ pea ‘i he tuʻunga faka-fonuaʹ, pea ke

to e fakamālohia foki e ngaahi ngāue mo e polokalama ‘oku fakahoko

lolotongaʹ;

2.1.3 To e vakaiʻi e founga hono faiakoʻi ko ia e ngaahi palopalema felaveʻi pea mo e

maʻu Kava Malohiʹ pea mo e Faitoʻo Konatapuʹ ‘i he ngaahi akoʹ pea mo e

ngaahi polokalama mo e fakahoko fatongia fekauʻaki mo e toʻutupuʹ pea ke

fakakau atu foki e kaveingaʹ ni ke fakahoko hono talangaʻi ‘i he taimi ‘oku fie

maʻu ai;

2.1.4 To e vakaiʻi e ngaahi lao lolotonga fekauʻaki mo hono maʻu ko ia ‘o e kava

mālohiʹ pea mo e faitoʻo konatapuʹ, tautautefito ki he fānauʹ pea mo e

toʻutupuʹ, pea ke fakahoko ha ngāue fakavavevave ke fokotuʻu ha lao ke tapui

ai ‘a hono mihi ko ia ‘o e penisiniʹ pea mo e faitoʻo ‘ātosiʹ;

2.1.5 Fokotuʻu ha faʻunga ‘oku fakalukufuaʹ, ngaahi polokalama pea mo e ngaahi

fakahoko fatongiaʹ ke fakahoko ha ngāue ki he niʻihi kuo maʻu tangia ‘i he maʻu

kava mālohiʹ mo e faitoʻo konatapuʹ pea ke kumi ha founga ‘e taha ke tauʻiʻaki

e fakaʻau ke to e lahi ange e lahi e kava mālohiʹ mo e faitoʻo konatapuʹ, ko hono

fie maʻuaʹ, pea mo hono ngāueʻaki ‘o e kava mālohi pea mo e faitoʻo konatapuʹ

kaeʻumaʻā foki hono ngaahi uesia tamaki;

2.1.6 Fakahoko foki ha fakatahaʻanga ‘a e toʻutupuʹ tuʻo ua he taʻu, ‘a ia ‘e malava ai

e toʻutupu ‘o fakahoko ha ngaahi polokalama fepōtalanoaʻaki faka-fonua

fekauʻaki pea mo e kava mālohiʹ pea mo e faitoʻo konatapuʹ, ‘a ia ‘e

35

fakalotolahiʻi ai kinautolu ke nau talanoaʻi e ngaahi leleiʹ, ngaahi lavameʻaʹ,

ngaahi palopalemaʹ, pea mo e ngaahi pole ne nau fehangahangai mo ia ‘i he

‘enau ngāue fekauʻaki pea mo e kava mālohiʹ pea mo e faitoʻo konatapuʹ, ‘i he

kotoa e ngaahi tuʻunga ‘i he sōsaietiʹ;

2.1.7 Fakahoko e ngaahi polokalama ‘i he ngaahi kautaha ongoongoʹ ke fakaʻilo atu ai

ki he kakai e fonuaʹ, fekauʻaki pea mo e ngaahi uesia tamaki ‘o e kava mālohiʹ

pea mo e faitoʻo konatapuʹ, ki hono fakatupulekina ko ia ‘o e tangata kakato ‘a

e toʻutupuʹ.

Kupu Fekauʻakiʹ:

Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Faka-lotofonuaʹ, (Vaʻa ki he Fakalakalaka e Toʻutupuʹ,

Vaʻa ki he Kakai Fefineʹ mo e Vahevahe Tatau ‘a Fāfine mo Tangataʹ, Vaʻa ki he Kau

Faingataʻaʻia pea mo e Maluʻi Faka-sōsialeʹ, Vaʻa ki he Maʻu Ngāueʹ, Vaʻa ki he

Tuʻutuʻuni Ngāueʹ mo e Palaniʹ, Vaʻa ki he Sipotiʹ), Potungāue Moʻuiʹ, ‘Ofisi e ‘Eiki

Palēmiaʹ, Potungāue Paʻangaʹ, ‘Ofisi e Sitetisitikaʹ, Potungāue Fakamaauʻanga,

Potungāue Polisiʹ, Potungāue Akoʹ mo e Ako Ngāueʹ, Komisioni Kau Ngāue Faka-

Puleʻangaʹ, Fale Aleaʹ, Ngaahi Kautaha ki hono tokangaekina e ni’ihi Faingata’a’ia,

Ngaahi Fakataha’anga e Sōsaieti Sivile ‘a Tongaʹ, Ngaahi Kautaha Faiongoongoʹ,

Fakatahaʻanga Faka-fonua e Kau Taki e Ngaahi Siasi ‘i Tongaʹ, Kosilio Faka-fonua e

Ngaahi Siasi ‘o Tongaʹ, Poloseki Talithaʹ, Fale Alea e Toʻutupu Faka-fonua ‘a Tongaʹ,

Kautaha ki he Maʻu Ngāue ‘a e Toʻutupu ‘o Tongaʹ, Kautaha ki he Moʻui Lelei e Fāmili

Tongaʹ, Kau Taki e Toʻutupu ‘o Tongaʹ, Kosilio e Toʻutupu ‘i he ngaahi Komiunitiiʹ,

UNFPAʹ pea mo e ngaahi hoa ngāue ki he fakalakalakaʹ.

36

Taumuʻa Ola e Tuʻutuʻuni Ngāue 3:

Maʻu Ngāue ‘a e Toʻutupuʹ.

Ko e ngaahi Ola mo e Ngāue Tefitoʹ:

3.1 Fakalakalakaʻi e faingamālie maʻu ngāue ‘a e toʻutupuʹ pea fakaʻaiʻai ‘a hono

fokotuʻu e ngaahi ngāueʻanga maʻa e toʻutupuʹ.

3.1.1 Fakalakalakaʻi fakalukufua e ‘ulungaanga ‘a e toʻutupuʹ fekauʻaki mo e faingamālie ki

he maʻu ngāue ‘o tatau pē e ngāue angamaheni pea mo e ngaahi ngaue keheʹ;

3.1.2 Fakaʻaiʻai hono fakahoko e ngaahi ngāue fakatotolo faka-akoʹ kaeʻumaʻā foki ‘a hono

tānaki e ngaahi fakamatalaʹ, pea mo hono vahevahe foki e ngaahi fakamatalaʹ ni ke malava

hono fakatokangaʻi e ngaahi fakafeʻātungia ‘a ia ‘oku ne fakangatangata ai e kau

longomoʻui atu e toʻutupuʹ ki he faingamālie maʻu ngāue he ngaahi ngāue angamaheniʹ

pea mo e ngaahi ngaue kehe foki;

3.1.3 Fakamālohia ange e ngaahi fakahoko fatongia tefito lolotonga maʻa e toʻutupuʹ pea

mo e ngaahi ako ki he ngaahi fakahoko fatongia ki he kahaʻuʹ, ‘o kau ki ai e ngaahi senitā

lolotonga ki he maʻu ngāue ʻa e toʻutupuʹ;

3.1.4 Fakamālohia ange e ngaahi polokalama ki he fakalele pisinisi maʻa e toʻutupuʹ, ‘aki ‘a

hono to e faka-faingamālieʻi ange ‘enau maʻu faingamālie ki he ngaahi paʻanga pea mo e

ngaahi polokalama tokoni faka-paʻangaʹ, to e fakalahi e ‘ilo fekauʻaki pea mo hono

ngāueʻaki ‘o e paʻangaʹ, ngaahi ‘ilo mo e taukei ki he fakalele pisinisiʹ pea mo hono

fokotuʻu ha faʻunga tokoni ke tokonia e ngaahi fakalakalaka faka-pisinisiʹ;

3.1.5 Fakaʻaiʻai pea mo fakalahi ange e ngaahi fengāueʻaki faka-tokolahi pea mo faka-

taautaha ‘a e ngaahi akoʹ pea mo e ngaahi kautaha taautahaʹ, ‘aki hono to e fakamālohia

ange ‘a e fakafekākunga ‘a e ngaahi silapa akoʹ pea mo e ngaahi fie maʻu ngāue mei he

ngaahi ngāueʻangaʹ.

3.2 Fakaʻaiʻai pea mo fakamālohia ange e ngaahi polokalama ki he maʻu ngāue maʻa e

toʻutupuʹ.

3.2.1 Fakalahi ange e faingamālie ako ngāue ‘a e toʻutupuʹ ‘i he ngaahi faingamālie ako

ngāue angamaheniʹ mo e ngaahi ngāue keheʹ, ‘o kau ai e polokalama ako ngāue faka-taimi

‘i he ngaahi ngāue ‘a e puleʻangaʹ pea mo e ngaahi kautaha faka-taautahaʹ;

3.2.2 Fakaʻataa ange ha faingamālie ngāue ‘i he puleʻangaʹ pea mo e ngaahi kautaha

taautahaʹ, pea fakamālohia ange e ‘ata ki tuʻa he ngaahi ngāueʻangaʹ;

37

3.2.3 Fakaʻaiʻai e ngaahi polokalama ngāue ‘i he puleʻangaʹ maʻa e toʻutupuʹ kae tāfataha e

tokangaʹ ki he ngaahi kulupu toʻutupu ‘oku tuʻu lavea ngofuaʹ;

3.2.4 Fakaʻaiʻai pea mo fakamālohia ange e ngaahi polokalama ako mo e ako ngāue faka-

tekinikale mo vōkasioʹ (TVET), ‘a ia ‘oku fie maʻua lahi tahaʹ pea kuo ‘osi fakatahatahaʻi pea

mo puleʻi faka-fonuaʹ.

3.3 Fakalakalakaʻi e faʻunga pule pea mo e lao fekauʻaki mo e faingamālie maʻu ngāue

maʻa e toʻutupuʹ.

3.3.1 Poupoua e ngaahi langa ngāue lolotonga fekauʻaki pea mo e lao ki he ngāue totongi

fakaʹahoʹ pea mo e ngāue faka-puleʻangaʹ, kaeʻumaʻā foki e faingamālie maʻu ngāue ki he

kotoa e fānauʹ, ‘o kau ai e toʻutupu moʻui faingataʻaʻiaʹ ‘i he ngāue faka-puleʻangaʹ pea mo

e ngaahi ngāue ‘i he ngaahi kautaha taautahaʹ;

3.3.2 Feinga ke solova e siʻisiʻi ko ia e ‘ikai maʻu faingamālie ngāueʹ pea mo e ‘ikai ko ia ke

feʻunga e ngaahi fakamatala pea mo e ngaahi fakatotolo faka-ako fekauʻaki mo e ngaahi

ngāueʻangaʹ, tautautefito eni ki he siʻisiʻi ko ia e ngaahi fakamatala kuo ‘osi vahevahe ‘o

tefito ‘i he taʻu motuʻaʹ pē ko e tangata pe ko e fefineʹ, fekauʻaki mo e ngaahi ngāueʻangaʹ

pea mo e faingamālie maʻu ngāueʹ;

3.3.3 Fakalahi ange e ‘ilo e fānauʹ fekauʻaki mo honau ngaahi fatongiaʹ pea mo ‘enau

ngaahi totonu ko e kau ngāueʹ, pea ke fokotuʻu ha faʻunga tokoni ke tokonia kinautolu mo

‘enau ngaahi fie maʻu viviliʹ, ‘i he taimi ‘oku fie maʻu aiʹ;

3.3.4 Fakaʻaiʻai pea mo poupou ki ha ‘ātakai ‘oku taau mo e tuʻutuʻuni ngāueʹ pea mo

hono fakamavaheʻi ko ia e ngaahi fakafeʻātungia ki he ngaahi faingamālie maʻu ngāue ‘a e

toʻutupuʹ kae tautautefito eni ki he ngaahi tafaʻakiʹ ni: ngōue pea mo e fanga monumanuʹ,

toutaiʹ, fakalakalakaʻi e ngaahi feituʻu ki ‘utaʹ, tā faka-tātāʹ pea mo e nima meaʻaʹ, faʻu

maau pea mo e hivaʹ, talitali kakai leleiʹ pea mo e takimamataʹ, fefakatauʻakiʹ pea mo e

ngaahi ngāueʻangaʹ, langa faleʹ, founga fefolauʻaki vaka tahi tukufakaholoʹ, ‘ilo faka-

tekinolosiaʹ, faingamālie ngāue toli fuaʻiʻakau ‘i muliʹ, pea mo e sipotiʹ.

Kupu Fekauʻakiʹ:

Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Faka-lotofonuaʹ, (Vaʻa ki he Fakalakalaka e Toʻutupuʹ,

Vaʻa ki he Kakai Fefineʹ mo e Vahevahe Tatau ‘a Fāfine mo Tangataʹ, Vaʻa ki he Kau

Faingataʻaʻiaʹ pea mo e Maluʻi Faka-sōsialeʹ, Vaʻa ki he Maʻu Ngāue, Vaʻa ki he

Tuʻutuʻuni Ngāueʹ mo e Palaniʹ, Vaʻa ki he Sipotiʹ), Potungāue Moʻuiʹ, ‘Ofisi e ‘Eiki

Palēmiaʹ, Potungāue Paʻangaʹ, ‘Ofisi e Sitetisitikaʹ, Potungāue Fakamaauʻangaʹ,

Potungāue Polisiʹ, Potungāue Akoʹ mo e Ako Ngāueʹ, Komisioni Kau Ngāue Faka-

Puleʻangaʹ, Potungāue ki he Ngaahi Pisinisi e Puleʻangaʹ, Fale Aleaʹ, Ngaahi Kautaha ki

38

hono tokangaekina e niʻihi Moʻui Faingataʻaʻiaʹ, Ngaahi Fakatahaʻanga e Sōsaieti Sivile

‘a Tongaʹ, Ngaahi Kautaha Faiongoongoʹ, Fakatahaʻanga Faka-fonua e Kau Taki e

Ngaahi Siasi ‘i Tongaʹ, Kosilio Faka-fonua e Ngaahi Siasi ‘o Tongaʹ, Poloseki Talithaʹ, Fale

Alea e Toʻutupu Faka-fonua ‘a Tongaʹ, Kautaha ki he Maʻu Ngāue ‘a e Toʻutupu ‘o

Tongaʹ, TBECʹ, WISEʹ, Kautaha ki he Moʻui Lelei e Fāmili Tongaʹ, Kau Taki e Toʻutupu ‘o

Tongaʹ, UNFPAʹ pea mo e ngaahi hoa ngāue ki he fakalakalakaʹ.

39

Taumuʻa Ola e Tuʻutuʻuni Ngāue 4:

Maluʻi Faka-sōsialeʹ pea mo e Taliui ‘a e Toʻutupuʹ.

Ko e ngaahi Olaʹ mo e Ngāue Tefitoʹ:

4.1 Fokotuʻu e ngaahi ngāue ke fakangata e ngaahi fakamamahi ‘o tefito ‘i he ‘ete hoko

ko e tangata pe ko e fefineʹ, pea ke fokotuʻu foki ha ngaahi fakahoko fatongia faka-

sōsiale ‘oku fakafaingofua ki he ngaahi toʻutupu kuo fakamamahiʻiʹ pē hao moʻui mei he

ngaahi fakamamahiʹ.

4.1.1 Fakalahi ange e ‘ilo e kakai e fonuaʹ pea mo e toʻutupuʹ ki he ngaahi fakamamahi

tefito ‘i he ‘ete hoko ko e tangata pe fefineʹ, ko hono ola koviʹ pea mo e ngaahi uesia

fakalūkufuaʹ kaeʻumaʻā foki e totonu e tangataʹ pea mo e ngaahi fatongiaʹ;

4.1.2 Fakamālohia ange e pule e laoʹ ke malava hono fakamaauʻi totonu e niʻihi ne

fakamamahiʻiʹ, pea ke taliui foki e niʻihi ko eni ‘oku ne fakahoko e tā mo e fakamamahiʹ ki

he ‘enau ngāue pangoʹ ni;

4.1.3 Poupou ki he ngaahi ako ‘oku fakahoko ‘e he ngaahi sino ngāue ‘oku nau

fakamālohia e pule ‘a e laoʹ fekauʻaki mo e fakamamahiʹ, pea ke fokotuʻu foki mo e ngaahi

fokotuʻutuʻu ke maluʻi e niʻihi ko eni ne fakamamahiʻiʹ, pea ke to e akonekina foki e niʻihi

ko eni ‘oku nau fakahoko e tā mo e fakamamahiʹ;

4.1.4 Fakalakalakaʻi mo fakamālohia e ngaahi polokalama, fakahoko fatongia pea mo e

poupou maʻa e niʻihi ko ia ‘oku nau fakahoko e tā mo e fakamamahiʹ;

4.1.5 Fakalakalakaʻi mo fakamālohia e tuʻunga ngāue mo e lavameʻa ‘a kinautolu ‘oku nau

fakakaungatamaki he ngaahi polokalama maʻa e toʻutupuʹ pea mo e ngaahi fakahoko

fatongia felaveʻi tonu pea mo e tā mo e fakamamahiʹ, ‘o tefito he ‘ete hoko ko e tangata

pe ko e fefineʹ mo e ngaahi totonu e tangataʹ;

4.1.6 Fakatahatahaʻi pea ke fakalakalakaʻi e ‘ilo ‘a e fānauʹ pea mo e toʻutupuʹ, fekauʻaki

pea mo honau fatongia pea mo ‘enau ngaahi totonu ki hono maluʻi pē ‘o kinautoluʹ, malu,

tupulekina pea mo e malu ‘o e niʻihi keheʹ.

4.2 Fakamālohia pea mo fakaʻaiʻai e ngaahi polokalama mo e ngaahi fakahoko fatongia

lolotonga fekauʻaki mo kinautolu kuo fakafoki fakaʻaufuli maiʹ pea mo e niʻihi e kakai e

fonua kuo foki ʻosi mai mei muliʹ.

4.2.1 Fakamālohia pea tokonia e ngaahi polokalama lolotongaʹ, faʻunga poupou ‘i he

ngaahi komiunitiiʹ pea mo e ngaahi polokalama ‘oku fakataumuʻa ke hiki hake tuʻunga

40

lavameʻa ‘o e niʻihi ko eni kuo fakafoki fakaʻaufuli maiʹ mo e niʻihi e kakai e fonua kuo nau

foki ‘osi mai mei muliʹ ke fakapapauʻi e malava ke hokohoko atu ‘enau moʻuiʹ;

4.2.2 Fokotuʻu pea mo fakamālohia e vā ngāue ‘oku fakataumuʻa taha ke toe fakakaukaua

foʻou ange e tuʻunga faka-laoʹ, faka-mōlaleʹ pea mo e tuʻunga ‘oku ‘i ai a totonu e tangataʹ

‘i he vā ngāue ‘a e Puleʻanga Tongaʹ pea mo e ngaahi Puleʻanga muliʹ felaveʻi pea mo

kinautolu kuo fakafoki fakaʻaufuli mai ki Tongaʹ;

4.2.3 To e vakaiʻi e ngaahi faʻunga ngāue fekauʻaki mo kinautolu kuo fakafoki fakaʻaufuli

mai mei muliʹ, pē ko e hā ha founga ke fakafokifoki mai kinautolu ki he ngaahi komiunitiiʹ

pea mo e sōsaietiʹ;

4.2.4 Faʻu ha ngaahi founga mo ha fokotuʻutuʻu ngāue ‘oku ne mākupusi kotoa e ngaahi

tafaʻaki kehekehe ‘o e moʻuiʹ, ‘aki hono fa’u pea mo fakatahatahaʻi e ngaahi palani ngāueʹ,

ngaahi polokalamaʹ pea mo e ngaahi fakahoko fatongiaʹ, ke fakaleleiʻiʻaki e ngaahi

palopalema ‘oku fehangahangai mo e niʻihi ko ʻeni kuo fakafoki fakaʻaufuli maiʹ mo

kinautolu e kakai e fonua kuo nau foki ‘osi maiʹ, ‘i he kotoa e ngaahi tuʻunga e sōsaieti

Tongaʹ;

4.2.5 To e vakaiʻi e ngaahi polokalama mo e ngaahi fakahoko fatongia fekauʻaki pea mo e

niʻihi kuo fakafoki fakaʻaufuli maiʹ pea mo e niʻihi e kakai e fonua ne nau nofo ‘i muli kā

kuo nau foki ‘osi maiʹ, ‘o kau ai e founga ‘oku ngāueʹaki ‘e he kau ngāue faka-palōfesinaleʹ

ke fakahā ai ‘enau founga ngāue faka-palōfesinaleʹ.

4.3 Fakaʻaiʻai mo matauhi e nofo melinoʹ pea mo e maluʹ, ko ha faʻunga mahuʻinga ke

fakafaingamalieʹi ai hono aʻusia e fakalakalaka ‘a e toʻutupuʹ ‘oku tuʻuloa.

4.3.1 Fakalahi ange e ‘ilo e kakai fekauʻaki pea mo e mahuʻinga ko ia e nofo melinoʹ pea

mo e maluʹ, ki he tutupu pea mo e fakalakalaka fakafoʻituitui ‘a e toʻutupuʹ, pea mo e

aʻusia ko ia ‘enau tangata kakatoʹ;

4.3.2 Fokotuʻu e ngaahi polokalama ‘i he fāmiliʹ, ngaahi kulupu toʻutupuʹ, ngaahi akoʹ,

ngaahi siasiʹ, ngaahi komiunitiiʹ pea mo e tuʻunga faka-fonua ‘aki hono faka-kau atu pea

mo hono ngāueʻaki e toʻutupuʹ ke nau kau atu ki hono fakaʻaiʻai pea mo hono matauhi ‘o e

nofo melinoʹ, ‘o kau ai foki ‘enau kau atu longomoʻui ki he founga hono solova ha fetāʻaki

‘oku hoko ‘i he kotoa e ngaahi tuʻunga ‘i he sosaietiʹ;

4.3.3 To e vakaiʻi e ngaahi kaveinga fekauʻaki pea mo e nofo melino mo e malu ‘i he ngaahi

silapa akoʹ pea mo e ngaahi meʻa kehe pē ‘a e akoʹ pea mo e kotoa e ngaahi polokalama e

toʻutupuʹ, ‘o kau ai e founga hono faiakoʻi kinautoluʻ pea mo fakaʻaiʻai foki e ako ki he

ngaahi fatongia mahuʻinga ki he komiunitiiʹ ki he kotoa e toʻutupuʹ;

41

4.3.4 Fakatupu ha ngaahi faingamālie maʻa e toʻutupuʹ ke nau kau atu ki he ngaahi

Potungāue ‘a e Puleʻangaʹ, ngaahi kautaha taʻefaka-puleʻangaʹ pea mo e ngaahi kulupu he

kominiutīʹ mo e ngaahi fakahoko fatongiaʹ, koeʻuhī ke fakapapauʻi e kau mai ko ia pea mo

e poupou ‘a e toʻutupuʹ;

4.3.5 To e vakaiʻi e lao lolotongaʹ pea ke fokotuʻu ha ngaahi kupuʻi laoʹ, ke fakamahino ki

he toʻutupuʹ ‘oku ‘i ai honau fatongia ki hono paotoloaki e nofo melinoʹ pea mo e maluʹ;

4.3.6 Poupou ki he ngaahi langa ngāue lolotonga ki hono fokotuʻu ha fakamaauʻanga

makehe maʻa e toʻutupuʹ, pea mo ha ‘api pōpula makehe ‘oku feʻunga mo e toʻutupuʹ.

Kupu Fekauʻakiʹ:

Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Faka-lotofonuaʹ, (Vaʻa ki he Fakalakalaka e Toʻutupuʹ,

Vaʻa ki he Kakai Fefineʹ mo e Vahevahe Taau ‘a Fafine mo Tangataʹ, Vaʻa ki he Kau

Moʻui Faingataʻaʻiaʹ pea mo e Maluʻi Faka-sōsialeʹ, Vaʻa ki he Maʻu Ngāueʹ, Vaʻa ki he

Tuʻutuʻuni Ngāueʹ mo e Palaniʹ, Vaʻa ki he Sipotiʹ), Potungāue Moʻuiʹ, ‘Ofisi e ‘Eiki

Palēmiaʹ, Potungāue Paʻangaʹ, ‘Ofisi e Sitetisitikaʹ, Potungāue Fakamaauʻangaʹ,

Potungāue Polisiʹ, Potungāue Akoʹ mo e Ako Ngāueʹ, Komisioni Kau Ngāue Faka-

Puleʹangaʹ, Potungāue ki he Ngaahi Pisinisi e Puleʻangaʹ, Fale Aleaʹ, Ngaahi Kautaha ki

ōʻhono tokangaekina e niʻihi Moʻui Faingataʻaʻiaʹ, Ngaahi Fakatahaʻanga e Sosaieti

Sivile ‘a Tongaʹ, Ngaahi Kautaha Faiongoongoʹ, Fakatahaʻanga Faka-fonua e Kau Taki e

Ngaahi Siasi ‘i Tongaʹ, Kosilio Faka-fonua e Ngaahi Siasi ‘o Tongaʹ, Fale Alea e Toʻutupu

Faka-fonua ‘a Tongaʹ, Kautaha ki he Maʻu Ngāue ‘a e Toʻutupu ‘o Tongaʹ, Poloseki

Talithaʹ, TBECʹ, WISEʹ, Kautaha ki he Moʻui Lelei e Famili Tongaʹ, Kau Taki e Toʻutupu ‘o

Tongaʹ, WCCCʹ, TNCWCʹ, MFFʹ, UNFPAʹ pea mo e ngaahi hoa ngāue ki he fakalakalakaʹ.

42

Taumuʻa Ola e Tuʻutuʻuni Ngāue 5:

‘Atakai ‘oku fakaʻaiʻai ‘i he tuʻunga faka-fonuaʹ ke talangaʻi ai e ngaahi

palopalema ‘oku fehangahangai mo e toʻutupuʹ ‘i he ngaahi kupu fekauʻaki

mahuʻingaʹ.

Ko e ngaahi Olaʹ mo e Ngaue Tefitoʹ:

5.1 Fakaʻaiʻai e fengāueʻaki fakatahaʹ ‘i he ngaahi tuʻunga kotoa pea mo e tapa

kehekehe ‘o e moʻuiʹ, pea ke hoʻata mai e lahi e fengāueʻakiʹ ni pea mo e ngāue

fakatahaʹ, ‘i hono fakahoko ‘o e ngaahi polokalama mo e ngaahi fakahoko

fatongia fekauʻaki pea mo e toʻutupuʹ ‘i he tuʻunga faka-fonuaʹ.

5.1.1 Fokotuʻu, tokangaʻi pea mo matauhi e vā ngāue lelei e ngaahi kupu fekauʻaki

mahuʻinga ‘oku felāveʻi tonu pea mo e toʻutupuʹ;

5.1.2 Fokotuʻu ha palani ngāueʹ, ngaahi polokalamaʹ pea mo ha ngaahi fakahoko

fatongia ‘oku fekaukauʻaki kotoa ai e ngaahi kupu fekauʻaki mahuʻinga maʻa e

toʻutupuʹ;

5.1.3 Fakalakalakaʻi pea mo matauhi e vā ngāue lelei ‘a e kotoa e ngaahi kupu

fekauʻaki mahuʻinga ‘oku felāveʻi tonu pea mo e toʻutupuʹ;

5.1.4 Fakamālohia pea poupoua foki e ngaahi kautaha ngāue ‘a e toʻutupuʹ ‘i he

puleʻangaʹ pea mo e ngaahi kautaha taʻefaka-puleʻangaʹ, ‘o kau ai e ngaahi

polokalama pea mo e ngaahi fakahoko fatongiaʹ.

5.2 Fakalahi ange e ‘ilo fekauʻaki pea mo e ngaahi pole faka-‘ekonōmikaʹ, faka-

sōsialeʹ, faka-politikaleʹ pea mo e faka-ʻātakai pea mo e ngaahi uesia ‘o e ngaahi

poleʹ ni ‘I he toʻutupuʹ.

5.2.1 Fakalahi ange e ‘ilo ‘a e toʻutupuʹ fekauʻaki pea mo e ngaahi palopalema faka-

‘ātakaiʹ pea mo e ngaahi ngāue ‘oku fakahoko ki aiʹ ‘o fakafou he ngaahi

polokalama ‘i he ngaahi fāmiliʹ, ngaahi kulupu he komiunitiiʹ, ngaahi sino faka-

lotuʹ, ngaahi silapa akoʹ, ngaahi Potungāue ‘a e Puleʻangaʹ, ngaahi kautaha

taʻefaka-puleʻangaʹ pea mo e ngaahi kautaha taautaha fokiʹ;

5.2.2 Fakamālohia e ngaahi fengāueʻaki ‘a e ngaahi kupu fekauʻaki mahuʻinga felāveʻi

tonu pea mo e toʻutupuʹ, pea mo e ngaahi kosilio faka-koloʹ pea mo e ngaahi

kosilio faka-vāhenga fili ʻe 18ʹ, koeʻuhī ke fakalakalakaʻi e lahi pea mo e lelei e

ngaahi polokalama ke fakaʻaiʻai e ngaahi tuʻunga lavameʻaʹ, ‘o tefito he ngaahi

feliuliuaki ‘o e ‘eaʹ pea mo hono ngaahi uesiaʹ;

5.2.3 To e vakaiʻi e ngaahi kaveinga ako fekauʻaki pea mo e ‘ātakai ko ia ‘oku tuʻuloaʹ

‘i he ngaahi silapa ako e ngaahi akoʹ, pea pehē foki ki he ngaahi polokalama pea

mo e fakahoko fatongia fekauʻaki pea mo e toʻutupuʹ, ‘o kau ai e ngaahi founga

‘oku fakahoko ‘aki hono faiakoʻiʹ;

43

5.2.4 Fakalakalakaʻi ange e ngaahi kautaha ki hono tokangaekina e ‘ātakaiʹ ke kei

lanu mata mo maʻuiʻuiʹ, pea ke fakatupulekina e ngaahi taukei e toʻutupu

fefineʹ pea mo e tangataʹ ke nau malava ‘o fakahoko e ngaahi fakahoko

fatongia fekauʻaki pea mo hono tokangaekina e ‘ātakaiʹ, ke kei lanu mata mo

maʻuiʻuiʹ pea mo poupou foki ki he ngaahi fokotuʻutuʻu ngāueʹ;

5.2.5 Fakaivia e toʻutupuʹ ke nau malava ‘o poupou ki hono matuʻuaki, fakasiʻisiʻi ko

ia e ngaahi palopalema ‘e hoko ‘i ha fakatamakiʹ pea mo e moʻui tokateuʹ ki he

kotoa e ngaahi tuʻunga ‘i he sōsaietiʹ.

Kupu Fekauʻakiʹ:

Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Faka-lotofonuaʹ, (Vaʻa ki he Fakalakalaka e Toʻutupuʹ, Vaʻa

ki he Kakai Fefineʹ mo e Vahevahe Taau ‘a Fafine mo Tangataʹ, Vaʻa ki he Kau Moʻui

Faingataʻaʻiaʹ pea mo e Maluʻi Faka-sōsialeʹ, Vaʻa ki he Maʻu Ngāueʹ, Vaʻa ki he Tuʻutuʻuni

Ngāueʹ mo e Palaniʹ, Vaʻa ki he Sipotiʹ), Potungāue Moʻuiʹ, ‘Ofisi e ‘Eiki Palēmiaʹ,

Potungāue Paʻangaʹ, ‘Ofisi e Sitetisitikaʹ, Potungāue Fakamaauʻangaʹ (FPLAC, TJSSP),

Potungāue Polisiʹ, Potungāue Akoʹ mo e Ako Ngāueʹ, Potungāue Fefakatauʻakiʹ mo e

Fakalakalaka Faka-‘ekonōmikaʹ, Potungāue Toutaiʹ, MAFFFʹ, MEIDECCʹ, Potungāue ki he

Ngaahi Ngāue Lalahiʹ, Komisioni Kau Ngāue Faka-Puleʻangaʹ, Potungāue ki he Ngaahi

Pisinisi e Puleʻangaʹ, Fale Aleaʹ, Ngaahi Kautaha ki hono Tokangaekina e niʻihi Moʻui

Faingataʻaʻiaʹ, Ngaahi Fakatahaʻanga e Sōsaieti Sivile ‘a Tongaʹ, Ngaahi Kautaha

Faiongoongoʹ, Fakatahaʻanga Faka-fonua e Kau Taki e Ngaahi Siasi ‘i Tongaʹ, Kosilio Faka-

fonua e Ngaahi Siasi ‘o Tongaʹ, Fale Alea e Toʻutupu Faka-fonua ‘a Tongaʹ, Kautaha ki he

Maʻu Ngāue ‘a e Toʻutupu ‘o Tongaʹ, Poloseki Talithaʹ, TBECʹ, WISEʹ, Kautaha ki he Moʻui

Lelei e Fāmili Tongaʹ, Kau Taki e Toʻutupu ‘o Tongaʹ, WCCCʹ, TNCWCʹ, MFFʹ, UNFPAʹ, pea

mo e ngaahi hoa ngāue ki he fakalakalakaʹ.