TUYEN NGÓN DOC LÀP 2-9-1945

CÙA HO CHI MINH - SU' KÉ THl/A SÀNG TAO

NHÙNG GIÀ TRI CÙA TRIET HOC PHl/ONG TÀY

TRAN THÀO NGUYÉN*

Sau khi lành dao nhàn dàn Viet Nam làm Càch mang

thàng Tàm thành cóng, ngày 2 thàng 9 nàm 1945, Ho chi

Minh vói Tuyén ngón Dóc lap dà long trong tuyén bò' vói

thégiói ràng "Nude Viet Nam co quyén huòng tU do dóc lap

va thUc su dà thành mot nUàc tU do dóc lap. Toàn the dàn toc

Viet Nam quyé't dem tàt cà tinh than va lUc lUOng, tinh mang

va cùa cài de giù vùng quyén tU do va dóc lap ày"\ Tu do va

dóc làp va quyé't giiì tu do dòc lap - tinh thàn thièng liéng dò

khòng ehi là mong Uóc là bàn lình cùa con nguòi Viet Nam

ma con là khàt vong cùa nhàn loai, là quyén tU nhién cùa con

nguòi.

Mó dàu Tuyén ngòn Dóc lap 1945 cùa Viet Nam. Ho Chi

Minh dà vié't "Tàt cà moi ngUÒi déu sinh ra co quyén bình

dàng. Tao bòa cho ho nhùfng quyén khóng ai co the xàm

pham dUdc, trong nhiìng quyén à'y co quyén dUdc só'ng, quyén

tu do va quyén mUu eàu hanh phùe. Lòi bà't hù à'y d trong

* Tiéii sì triet hoc. Hoc vién Ngàn hàng.

1. Ho chi Minh: Toàn tàp, tàp 4 tr. 4, Nxb. Chinh tri Quòc già. CD-rom

421

bàn Tuyén ngòn Dóc làp nàm 1776 cùa nuóc Mi"'. Su sàng tao cùa Ho Chi Minh là d càu "suy róng ra, càu à'y co y nghla là: tàt cà càc dàn toc trén thè giói déu sinh ra bình dàng; dàn toc nào eùng co quyén song, quyén sung sUdng va quyén tu do"^. Coi nguón cùa sU sàng tao ày là vàn de bàn tinh tu nhién cùa con ngUÒi. Day khóng phài là sàng kién ngàu hiing cùa Ho Chi Minh ma là nhiìng suy tu lày tu trong di san tinh than nhàn loai dàc biét tu buoi bình minh cùa thdi ky hi^n dai d phUdng Tày, trao cho nò sàc thài tinh thàn mói cùa mot dàn toc dang vói khao khàt tu do va dà vùng lén giành dóc làp sau hdn 80 nàm chiù xich xiéng nò le.

"Quyén dUcSc song, quyén tU do va quyén mUu càu hanh

phùc" là càc quyén tu nhién (naturai rights) thè bién bàn

tinh cùa con ngUdi. Nhiing kbài nièm này dà dUdc càc nhà

triét hoc tu tbòi co dai de càp dén. Theo Aristoteles, Bàn tinh

con ngUài co thè sàp xép theo mot bàc thang già tri góm càc

diéu thien trong dò diéu thién cao nhàt cùa con ngUÒi là muc

dich cuoi cùng cùa moi bànb dóng cùa chùng ta. Muc dich ày

là hanh phùc. là diéu ma con ngUÒi dìi là co y thùc hay khóng

co y thùc déu luòn luòn kiém tìm nò - mUu càu hanh phùc là

muc tiéu cùa cuòc song cùa mói cà nhàn cùa cà mot dàn iqc

hay cùa nhàn loai. Con nguòi khàc con*vàt là d cho chùng ta

co khà nàng bànb dóng co ly tri ma hanh phùc bién tai hành

dòng theo ly tri cho nén viéc dàn toc Viét Nam ta di tìm hanh

phùc cho dàn toc minh ciing là quyén tu nhién ma tbòi.

Quyén tu nhién là mot vàn de dudc nhà triét hoc ngUÒi Anh là Thomas Hobbes (1588-1679) de càp dén khi óng bàn

1, 2. Ho Chi Minh. S</d, tr. 1. r

422

ve tu do. Theo óng, de co "tu do chi càn hành vi xuàt phàt tu

^ chi tu do"*, tu do nhu là mot the' lUc ma con ngUdi dùng

trUóc khàt vong co thè thay dòi dUdc khàt vong ày - thè luc

dò là ly tri. Tinh pho quàt cùa ly tri là co sd de Hobbes bình

thànit'nén nhi3ng quy tàc phò quàt cùa ly tri - luàt tu nhién

àp dunglcho moi ngUdi. Hobbes nhàt quàn vói nhàn dinh cùa

minh cho ràng luàt tu nhién là càc menh lenh cùa ly tri, là

nén tàng khàch quan cùa dao ly diéu khién càch xù sU cùa

con nguòi. Ly tri là nén tàng cùa eà luàt tu nhién va quyén

tu nhién. Trong trang thài tu nhién, ly tri phàn quyé't moi

ngUÒi lUa chon mot càch boa bình nhùtng phudng thùc tón tai

an toàn cho minh va két qua là luàt tU nhién xuàt bién. Va

khi ly tri mach bào cho con nguòi ràng co nhung mói de doa

ho ngay cà trong tUdng lai thì ho co the làm bà't ky càch nào

de duy tri sii só'ng con cùa ho. Nhung trong trang thài tu

nhién, con ngUdi bi giói han bòi sU co dàc, nghèo nàn va tàn

bao. Muó'n thoàt kbòi tinh trang này con ngUòi buòc phài hi

sinh mot it quyén tu nhién cùa cà nhàn de cùng nhau dUa ra

mot thoà uóc - khé' Uóc xà boi - va tu do hình thành nén nhà

nuóc. Nhà nUóc theo Hobbes "là món qua tu do ma ckc cóng

dàn trao cho ngUòi càm quyen de dxlóc song an toàn hdn va

do dò nhà càm quyén phài hành dóng sao cho càc thàn dàn sé

khóng phài an han vi dà trao mot phàn tu do cùa minh cho

ho". The là dò'i vói nhà nUóc, diéu tó'i thUdng là cuòc só'ng an

lành cùa cóng dàn, né'u làm trai di là bàt cóng, là phi dao

due. Hobbes chù trUdng, tàt eà nhiìng nguòi co ly tri, dù là

hiìu thàn hay vó thàn déu phài giùt gin va tuàn theo hai loai

\. Hành trinh cùng trièi hoc, NJÙ3. Vàn hok -Thóngtin, Ha Noi. 2001. tr.484.

423

luàt - luàt tu nhién va luàt cùa dàt nUóc minh. óng cùng cho ràng ly tri dù de dàn dàt hành dòng cùa con nguòi con thUdng de tuy là nguón góc cùa ly tri nhUng khóng càn thiét.

Nói dén quyén tU nhién con phài ké dén nhà triét hoc Anh John Locke (1632-1704),là ngUdi dà mò dàu triét hoc chinh tri cùa minh bang viéc xem xét con ngUdi trong trang thài tu nhién va chi ra "nhùng quyén tU nhién" trong dò nhùng con nguòi tu nhién song chung vói nhau theo ly tri. Theo Locke, khà nàng ly tri giùp con nguòi biéu ràng moi ngUÒi déu co càc quyén tu nhién do tao boa ban cho. nhò co ly tri con nguòi nhàn biét càc quyén tU nhién va luàt dao due va cuòc song chung ày thùc day con ngUÒi làp nén khé uóc xà bòi de cài thién dòi song va là phUdng tièn de giài quyét càc tranh chàp co hiéu qua. Theo óng. quyén tU do va quyén sa hùu tài san là bàt khà xàm pham, dò là nhùng cài ma nhiém vu hàng dàu cùa Nhà nUóc phài bào dàm cho moi cà nhàn. De thUc hi^n su bào dàm dò, Locke de xuóng nhùng nguyén tàc ed bàn cùa che do dai nghi bién dai: ngUÒi cóng dàn phài song trong mpt Nhà nuóc, d dò moi de doa dòi vói quyén cà nhàn phài dU(?c loai trù. quyén luc phài dUdc chi phó'i bòi mot hdp dòng trong dò hành phàp va làp phàp phài tàch biét nhau. cài trUòc tùy thuóc chat che vào cài sau va cuoi cùng là quyén nói day cùa

nhàn dàn phài dUdc thùa nhàn, dò chinh là chù quyén cùa nhàn dàn.

Chfnh nhùng tu tUdng cùa càc nhà triét hoc phUdng Tày tbòi càn dai ve quyén tu nhién, ve khé Uóc xà bòi ve quyén nói loan tùng là cot lòi cho Tuyén ngón Dóc làp cùa Mi 1776 dò là su thè bién su trUdng thành ve nhàn thùc cùa mot dàn toc khi dà nhàn thùc dudc quyén dudc tu quyét djnh vàn

424

ménh cùa dàn toc minh, thì nay tié'p tue là ly le vijtng chàc

cho Tuyén ngón Dóc làp 1945 cùa Ho Chi Minh. Nhùng ly

giài sàu xa ma giàn di trong Tuyén ngòn Dóc làp cùa Ho Chi

Minh cho chùng ta hiéu ràng moi ngUdi, mói dàn toc déu co

quyén tu do va dóc làp - dò là quyén tu nhién cùa càc dàn toc

trong dò co dàn toc Viet Nam. Khi nhiing quyén này hi vi

pham - tue là "ThUc dàn Phàp Ich dung là cà tu do bình

dàng bàc di dèh cUàp dai nUóc ta, àp bue dong bào ta. Hành

dóng cùa chung trai han vói nhàn dao va chinh nghìa"\ thì

nhàn dàn Viet Nam co quyén noi day giành lai chinh quyén

tu tay quàn thù, diéu ày là chinh dàng va hdp vói quyén tu

nhién. Thè là vói bàn Tuyén ngón Dóc làp 1945 cùa Viet

Nam, Ho Chi Minh dà khàng dinh nhùng già tri mang tinh

toàn nhàn loai: dóc lap, tU do, bình dàng là chinh nghìa là

nhiing chàn ly khòng thè lay chuyén dUdc.

Né'u ly tri cùa mot dàn toc tu do giùp cho ho nhàn thùc

dUdc nhùng quyén tu nhién ed bàn va thiéng liéng là tu do

dóc lap va kién quyé't dàu t ranh tu bào ve nhùng quyén dò,

thì cùng chinh ly tri ày ò mot dàn toc biét tu trong, biét song

hoà thuàn cùng khién ho hành dòng bào ve va tòn trong

quyén tU nhién cùa dóng loai. Ho Chi Minh viét: "Bòi vói

nguòi Phàp, dóng bào ta vàn giù mot thài dò khoan hóng va

nhàn dao. Sau cupe bién dóng ngày 9 thàng 3, Viét minh dà

giùp cho nhiéu ngUói Phàp chay qua bién thuy, lai cùu cho

nhiéu nguòi Phàp ra khòi nhà giam Nhàt va bào ve tinh

fnqng va tài san cho hp"'^.

Tuyén ngòn Dóc làp cùa Ho Chi Minh dà khàng dinh cài

12. He Chi Minh, Sdd, tr. 1.3.

425

buóc chuyén lón lao cùa lich su dàn toc, dò là cuòc dàu tranh giành lai quyén dòc làp dàn toc, bòi vi Khi Nhàt dau hàng

Dóng minh thi nhàn dàn cà nUóc ta dà nói day giành chinh

quyén làp nén nUóc Viét Nam Dàn chù Cóng hoà. Su thàt là

ta dà lày lai nUàc Viét Nam tu tay Nhàt chù khóng phài tu

tay Phàp''\ Khàng dinh buóc phàt trién ve chat cùa dàn t ^ trong cuòc dàu tranh này ''Dan ta dà danh dò càc xiéng xich

thUc dàn gàn 100 nàm nay de de gay dUng nèn nUóc Viét

Nam dóc lap. Dàn ta lai dành dò che dò quàn chù mày mUOi

thé'ky ma làp nén che dò dàn chù cóng hoà"^.

Quan nièm ve xày dUng mot nUóc Viét Nam mói, vói mot

chinh phù. mot Nhà nuóc cùa nhàn dàn trong bàn Tuyén

ngón Dóc làp này là sU ké thùa nhùng tu tUdng cùa càc nhà

triét hoc phudng Tày tbòi càn dai. Dò là nhùng tu tUdng cùa

Nam tuóc De La Bréde Montesquieu (1689-1755) dà lày chù

nghla tUdng dòi lich su de tìm hiéu bàn tinh cùa phàp luàt va

càc thiét che là nhùng cài khòng co già tri tuy^t dòi, chùng

bi quy dinh bòi nguyén tàc nhàn qua, chùng co quan h^ vói

thè che vàt chat va diéu kién dia chinh cùa mói nuóc ma rò

net nhàt là quan he vói phong tue cùa cU dàn. Ve to chùc

Nhà nUóc dàn chù, tiép theo tu tUdng cùa Locke va cùa

Bolingbroke, Montesquieu de xuòng nguyén tàc "quyén luc

phài ngàn càn quyén luc". cho nén viéc ngàn ngùa sU chuyén

che chi co thè bang sU tàch biét va sU càn bang cùa ba quyén:

hành phàp, làp phàp va tu phàp. . . Dò là tu tUdng cùa Jean-

Jacques Rousseau (1712-1778), khi óng khàng dinh ràng:

chù quyén là phUdng tién duy nhàt de dàm bào nhùng quyén

1.2. HóChiMmh.Srfrf. t r 3.

426

tu nhién cùa con nguòi. Óng cho ràng tu bàn tinh tu nhién,

con ngUdi vò'n là mot dóng vàt man rd, vò toi va sung suóng;

chinh viéc sa hùu tài san ma cài àc dà xày ra cho ho va dò là

3ti bàt bình dàng dàn tói chién t ranh va che dò dòc tài. Ngày

nay, loài ngUòi khòng the trd lai tbòi ky vò tòi va bình dàng

dò dUdc. Chi co mot con duòng là to chùc xà bòi bién hùu sao

cho tu do, bình dàng cùa con ngUòi phài dudc phàp luàt tón

trong. Moi vàn de chinh tri phài thòa man nhùng quyén tu

nhién cùa con ngUÒi. ''' ^'^ * " **'

Tiép nó'i nhùng tu tUdng này trong diéu kién mot dàn toc

thuóc dia dòi dóc làp, Ho Chi Minh rùt ra cài tinh thàn càch

mang tién bò nhàt cùa Tuyén ngón Nhàn quyén va Dàn

quyén cùa càch mang Phàp 1791 là "NgUòi ta sinh ra tU do

va bình dàng ve quyén lOi; va phài luòn luòn dUóc tU do va

binh dàng ve quyén M"- Dan ra diéu này, Ho Chi Minh, mot

màt muó'n chi ra bàn chat vò nhàn dao cùa càc cupe xàm ludc

thuóc dia nói chung va cùa ThUc dàn Phàp dó'i vói Viet Nam

nói riéng va mat khàc cùng muòn khàng dinh ràng Nhàn dàn

cà nuóc ta dà nói day giành chinh quyén là de "làp nén nUóc

Viet Nam Dàn chù Cóng hoà"; "làp nén che dò dàn chù cóng

hoà"^ nhàm xày dung mot xà hòi tiè'n bò hdn tàt cà nhùng xà

hòi truóc day trong lich su.

Ta bay thù xem Tuyén ngòn Dòc làp khàng dinh nhùng gì

là chàn ly? Triét hoc duy ly thUdng lày mot nguyén tàc nào

dò dà dUdc xàe làp san làm chàn ly. Chàn li ày nàm trong

nhu càu ve dòi song, ve tu do, ve hanh phùc cùa nhàn dàn.

Càc quyén ed bàn dò xuàt phàt trUc tiép tu quyén tU nhién.

1. Ho Chi Minh. S(frf, tr. 3.

427

quyén ma ai sinh ra cùng co. De co mot cupe song tu do, dòc làp, tu nhién vò'n co dò, dàn toc Viét Nam ta dà phài màt bao nhiéu mo hòi va xUdng màu cùa bao thè he. Dòc làp tu do là nhùng già tri vình hàng mang tinh nhàn loai. nò quy già vò cùng. Hdn 20 nàm sau. cài già tri vình hàng ày dà dUdc Ho Chi Minh khàng dinh lai trong càu nói bàt hù "Khòng co gì quy hdn dóc làp tu do". Cài già tri dò là càc quyén hdp bién hàng dàu cùa mói ngUÒi dàn khòng phài chi vói tu càch cóng dàn ma vói tU càch con ngUòi, thuóc ve bàn tinh ngUÒi.

Trong Tuyén ngón Dóc làp cùa Ho Chi Minh. càc quyén

con nguòi dành vi tri hàng dàu quy dinh càc quyén tu do

bình dàng ve càc kinh té va xà bòi dàc trung cho Nhà nUóc,

cho phùc Idi xà hói. Càc quyén dò là "y chi chung co the diéu

khién càc lUc lUcfng nhà nUàc theo muc dich chung"^ cho nèn

Ho Chi Minh dà viét "chùng tói, Làm thòi chinh phù cùa

nUàc Viét Nam mói, dai biéu cho toàn dàn Viét Nam"^. Chinh

phù cùa nhàn dàn Viét Nam huóng moi hành dòng cùa minh

vào y chi cùa nhàn dàn là muc tiéu dóc làp tu do cùa dàn tpc.

Chinh muc tiéu ày lai trd thành dóng luc cho hành dòng dua

trén su nhàt tri chung cùa toàn thè dàn toc.

Co thè nói quyén tu do va dòc làp ciia dàn toc Viét Nam

dUdc dàt d trung tàm cùa bàn Tuyén ngòn Dóc làp. Sue

manh cùa tu do va dòc làp dà dàn dàt càch mang Viét Nam

vudt qua muòn vàn khó khan gian khó va di dén thàng Idi

mói vói mot tàm vóc mói cùa lich su Viét Nam trong nhùng

1. J.J.Rousseau (Nguyén Khàc Dam dich): Bàn ve Khé JÒc xà hói. Nxb. Ly

luan Chinh tri. 2004: Ir. 79.

2. Ho Chi Mmh; Toan tàp. tàp 4. tr. 3. Nxb Chinh tri Quóc già. CD-ron

428

nàm dàu the ky XXI. Nhàc lai mot nói dung cùa Tuyén ngón

Dóc làp My 1776 "Quyén mUu càu hanh phùc" vói tu càch là

quyén tu nhién, mang bàn tinh ngUòi, Ho Chi Minh dà the

hien rò: "dàn toc nào cùng co quyén song, quyén sung sUòng

va quyén tu do"\ Quyén dUdc sung suóng là luan diém co

nguón gÒc sàu xa tu tu tUdng cùa Epicurus (341-270 tr. CN)

mot triét già ngUdi Hy Lap, nguòi sàng lap ra trUdng phài

khoài lac va dUdc coi là mot trong nhùng nhà nhàn vàn

khoàng dat va khoa hoc dàu tién cùa loài nguòi. Theo óng,

con ngUdi sd hai khóng ehi là sd bài cài ehé't ma con là sd bài

cupe song. Khi ma càc hình thùc cóng dóng an chùa nhùng

nguy hièm khóng thè doàn trUóe, thì chinh nò sé day ngUdi

ta tìm kiém hanh phùc va sU thoà man trong cupe song

riéng. Day là sU khàng dinh nhùng già tri cùa cupe song tu

nhùng làp luàn duy vàt ve thè' giói. Chinh làp luan này tiép

tue dUdc khàng dinh vào thè' ky XVII va trò thành ed sd cùa

khoa hpc va chù nghìa nhàn bàn hién dai. Nhùng ngUdi theo

thuyét Epicureanism coi cupe song tòt dep dUdc dàm bào bòi

long tó't va tinh ban, con nguòi duy ly tu do luòng dudc càc

nguyén vpng cùa minh. Ho tin theo cài logie cùa bàn tinh vàt

the tu nhién va coi do là niém tin thùc day cupe song, mot

cupe song huóng ve hanh phùc tran gian hanh phùc. Cupe

song tu do va bình dàng là vò'n co cho tàt cà moi nguòi .

Tom lai, "quyén tu nhién", "bàn tinh tu nhién" cùa con

nguòi, "khé Uóc xà bòi"... nhùng tu tUdng triét hpc chinh tri

dao due phUdng Tày thè ky XVI - XVII là net chù dao, là eòi

l.HoChiMinh.Srfrf. tr.l.

429

nguón cùa tu tUdng dòc làp tU do trong Tuyén ngón E)óc làp 1945 cùa Ho Chi Minh. Ngày nay nò dà trd thành y thùc he cùa dàn toc ta, là kim chi nam cho duòng lòi càch mang cùa Dàng Cóng san Viét Nam, dò là tu tUdng Dòc làp dàn toc gàn

lién vài chù nghìa xà hói. Su thành cóng cùa dàn toc trong càc cupe khàng chién chóng xàm lUdc giành dòc làp cho dàn toc va trong su nghiép dòi mói dà chùng minh cho sU dùng dàn cùa ly luàn Ho Chi Minh ve dòc làp tU do, cùng là si chùng minh cho nhùng già tri mang tinh phò quàt, vinh bang cùa càc pham trù này. Ta hiéu ràng nhùng quyén tu nhién trong Tuyén ngón Dóc làp khòng chi dà dudc chuàn bi trong di san vàn bòa cùa nhàn loai ma con mài mài hi^n hùu trong cupe song cùa chùng ta ngày nay va mai sau.

430