Tytuł oryginału: Psychology For Dummies, 2nd Editionpdf.ebookpoint.pl/psyby2/psyby2.pdf · O co chodzi w jÚzyku? ... Pozostawaj w kontakcie i dbaj o zwiÈzki .....335 Podawaj pomocnÈ

Tytuł oryginału Psychology For Dummies 2nd Edition

Tłumaczenie Cezar Matkowski

ISBN 978-83-246-8158-7

Copyright copy 2013 by John Wiley amp Sons Inc Hoboken New JerseyAll rights reserved including the right of reproduction in whole or in part any form This translation published by arrangement with Wiley Publishing Inc

Copyright copy 2013 by John Wiley amp Sons Inc Hoboken New JerseyWszelkie prawa włączając prawo do reprodukcji całości lub części w jakiejkolwiek formie zarezerwowane Tłumaczenie opublikowane na mocy porozumienia z Wiley Publishing Inc

Translation copyright copy 2014 by Helion SA

Wiley For Dummies the Dummies Man logo Dummiescom Making Everything Easier and related trade dress are trademarks or registered trademarks of John Wiley and Sons Inc andor its affiliates in the United States andor other countries Used under License

Wiley For Dummies Dla Bystrzakoacutew the Dummies Man logo Dummiescom Making Everything Easier i związana z tym szata graficzna są markami handlowymi John Wiley and Sons Inc ilub firm stowarzyszonych w Stanach Zjednoczonych ilub innych krajach Wykorzystywane na podstawie licencji

Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź towarowymi ich właścicieli

Autor oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań by zawarte w tej książce informacje były kompletne i rzetelne Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie ani za związane z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich Autor oraz Wydawnictwo HELION nie ponoszą roacutewnież żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji zawartych w książce

Drogi CzytelnikuJeżeli chcesz ocenić tę książkę zajrzyj pod adres httpseptempluseropiniepsyby2Możesz tam wpisać swoje uwagi spostrzeżenia recenzję

Wydawnictwo HELIONul Kościuszki 1c 44-100 GLIWICEtel 032 231 22 19 032 230 98 63e-mail septemseptemplWWW httpseptempl (księgarnia internetowa katalog książek)

Printed in Poland

bull Kup książkębull Poleć książkę bull Oceń książkę

bull Księgarnia internetowabull Lubię to raquo Nasza społeczność

Spis tre ciO autorze 13

Podzi kowania 15

Wst p 17O ksi ce 17Wst pne za o enia 18Ikony wykorzystane w ksi ce 18To jeszcze nie wszystko 19Co dalej 20

Cz I Wst p do psychologii 21Rozdzia 1 Do czego s u y psychologia 23

Czym jest psychologia 23Co jak i dlaczego 23

Tworzenie osoby 24Odkrywanie funkcji 25Lista cz ci 26Rozwi zywanie problemoacutew 26Szukanie fachowej pomocy 27Dzia anie praktyczne 27

Rozdzia 2 Sens ludzkiego dzia ania mdash podstawy psychologii 29Tworzenie ram 30

Biologiczna 31Psychoanalitycznapsychodynamiczna 31Behawioralna 31Poznawcza 32Humanistyczna i egzystencjalna 32Socjokulturowa 32Feminizm 33Postmodernizm 33

Model biopsychospo eczny 33Rola cia a 33Rola umys u 34Rola wiata zewn trznego 34

Kup książkę Poleć książkę

6 Psychologia dla bystrzakoacutew

Odwieczny spoacuter bdquonatura kontra kulturardquo 35Rozga zienie 36Poszukiwanie prawdy 36

Stosowanie metody naukowej 38Tworzenie dobrej teorii 39

Badanie prawdy 39Zrozumie badania opisowe 40Przeprowadzanie eksperymentoacutew 40Pomiar statystyczny 41Zmienne relacyjne korelacja i wynikanie 42Bezczynno te dzia a mdash efekt placebo 43

Cz II Jak dzia a moacutezg (i reszta cia a) 45Rozdzia 3 Hardware software i wetware 47

Wiara w biologi 48Jak w zegarku mdash dzia anie cia a 49

Droga na peryferie 50Droga do wn trza 51

Jak w zegarku mdash uk ady wewn trzne 52Przodomoacutezgowie 52

roacutedmoacutezgowie 53Ty omoacutezgowie 54

Komoacuterki i chemikalia 54Przez barier 55Rozga zianie 57Aktywacja zmian moacutezgu 57

Przeznaczenie tkwi w DNA 58Psychofarmakologia 59

Leczenie depresji 60Wyciszanie g osoacutew 60Relaks 61

Operacja bez skalpela 61

Rozdzia 4 wiadome istoty 63Horyzonty uwagi 63

Kroacutetka drzemka 65Zrozumie zm czone umys y 66

Przyj cie do pracy nago mdash sny 67Zmiana wiadomo ci 68

My lenie o my leniu (stany medytacyjne) 69Odlot na codzienno ci 70Twoje oczy staj si ci kiehellip 71

Rozdzia 5 Pora nakarmi zmys y 73Cegie ki mdash nasze zmys y 74

Proces czucia 74Wzrok 76


Spis tre ci 7

S yszenie 78Dotyk i boacutel 79Smak i zapach 80Ruch i roacutewnowaga 80

Ostatni etap mdash percepcja 81Organizacja zgodna z zasadami 82

Cz III My lenie czucie i dzia anie 85Rozdzia 6 My l i mowa 87

Co masz na my li 88Pod cz si do komputera 88

Przetwarzanie danych 89Reprezentacja 89Przetwarzanie informacji 90

Badanie dzia ania umys u 91Skupianie uwagi 91Pami mdash podobno najwa niejsza 92Konceptualizacja 95Podejmowanie decyzji 97

My lisz e jeste bystr osob 102Kilka s oacutew o czynnikach inteligencji 103Przyjrzyjmy si bli ej 104Odrobina sprytu 104Inteligencje wielorakie 105Ocena zgodnie z rozk adem naturalnym 106

O co chodzi w j zyku 107Wie a Babel 108D wi ki s owa i sylaby 109

Rozdzia 7 Jak si z tym czujesz 111Brak Ci motywacji Zadzwo do Tonyrsquoego 112

Wierzy swoim instynktom 113Czu potrzeb 114Zwi kszanie zainteresowania 115Zmiana us ugodawcy jest nagrod 116Twarz w twarz z teori oporu 116Kto tu rz dzi 117

Setki z ych wierszy mdash emocje 118Co by o pierwsze cia o czy umys 119Wyra anie siebie 121Bliskie spotkania z mi o ci 122Akceptacja gniewu 124Jak uzyska szcz cie 125M dro serca czyli inteligencja emocjonalna i jej style 127



Rozdzia 8 Psy Paw owa i reszta mena erii 129Nauka zachowania 130Psia lina 131

Bod ce i odruchy warunkowe 131Skazani na wygini cie 133Generalizacja i dyskryminacja 134Zasady warunkowania 135Konkurencyjne teorie mdash dlaczego warunkowanie dzia a 136

Badanie kotoacutew Thorndikersquoa 137Biegaj ce wzmocnione szczury 138

W a ciwy wzmacniacz 139Jak stosowa kary 141Zarz dzanie wzmocnieniem 142

Generalizacja pomaga unikn mandatoacutew 144Dyskryminacja 145

Cz IV Ty ja i ca a reszta 147Rozdzia 9 Rozwijanie pierwszorz dnej osobowo ci 149

Kto jest kujonem 150Freud i dobry nastroacutej 151

Twoje wyj tkowe wspomnienia 152Id ego i superego 152Pomy lmy o seksie 154

Obrona Jaka obrona 160Nie tylko Freud 162

Heinz Hartmann 162Robert White 163

Erik Erikson 164Nawi zywanie relacji z obiektami 166

Psychologia self 166Relacja z obiektem 167

Uczenie si od innych 169Reprezentowanie siebie 170

Schematy 170Skrypty 171

Magiczna pi tka 172

Rozdzia 10 Ucieczka z Wyspy Izolacji 175Poczucie samo wiadomo ci 175

wiadomo swojego cia a 177Utrzymywanie prywatno ci 177Dzia anie na pokaz 177

Zidentyfikuj si 178Budowanie to samo ci osobistej 178Budowanie to samo ci spo ecznej 179Kszta towanie samooceny 181


Spis tre ci 9

Przywi zanie 182Nawet ma py czuj bluesa 183Przywi zanie stylowe 183

W kr gu rodziny i przyjacioacute 185Rodzic z klas 186Pogodzi si z rywalem mdash rodze stwo 187Kumplowanie si 188

Zrozumie perspektyw innych ludzi 188Ludzie patrz 189T umaczenie si 191

Komunikacja mdash atwiej powiedzie ni zrobi 193Zadawanie pyta 194Wyja nianie 194S uchanie 195Asertywno 195

Rozdzia 11 Przystosowanie na miar kameleona mdash psychologia spo eczna 199Granie swojej roli 200Zbieranie si w grup 201

Konformizm 201Skuteczna pomoc zawsze w cenie 203Dzia anie wbrew 204Zachowywanie anonimowo ci 204My le tak samo 205

Perswazja 206Bycie z ym 208

Dzia anie naturalne 209Frustracja 209Robimy to czego zostali my nauczeni 210

Pomocna d o 211Dlaczego pomagamy 211Kiedy pomagamy 213Kto daje i otrzymuje pomoc 214

Kiedy wejdziesz mi dzy wrony musisz kraka hellip albo nie 215Czym s izmy 215Zrozumie dyskryminacj 216Nawi zywanie kontaktu 217

Rozdzia 12 Dorastanie z psychologi 219Od pocz cia do narodzin 220

Kiedy X poznaje Y 220czenie i dzielenie podczas jednej nocy 221

Od pieluszek do liniaczka 222Instynkt przetrwania 222Zasady ruchu dzieci cego 223Pr enie musku oacutew 224Ujmowanie czasu w schemat 225Uruchamianie systemu sensomotorycznego 226



Uczenie si przy okazji 226Moacutewi to co si my li 227

ycie spo eczne motyli 229Droga do szko y 229

Mistrz kredki 229Okres przedoperacyjny nie oznacza wizyty u chirurga 230Otoczenie ma znaczenie 231Dalszy rozwoacutej spo eczny 231

M ki dorastania 232Problemy z dojrzewaniem 232Z dala od rodzicoacutew 233

Doros e ycie 233Spoacutejrz na siebie 233Kontakty i praca 234

Starzenie si i gerontopsychologia 234

Rozdzia 13 Wspoacute czesna psychopatologia 237Kto jest normalny 238Taksonomia objawoacutew i zaburze 239Kontakt z rzeczywisto ci 240

Schizofrenia 241Inne rodzaje psychoz 244

Dziwny nastroacutej 245W sid ach g bokiej depresji 245Zaburzenia dwubiegunowe 248

W szponach l ku 249Odkrywanie przyczyn napadoacutew paniki 251Leczenie napadoacutew paniki 252

Zrozumie problemy m odych ludzi 252Poradzi sobie z ADHD 253

ycie we w asnym wiecie 254

Cz V Twoja nowa lepsza osobowo 257Rozdzia 14 Ocena problemu i testowanie psychiki 259

W czym problem 260Lekcja historii 260Ocena stanu psychicznego 261

Zestaw narz dzi do testowania umys u 263Standaryzacja 264Polega na testach 264Zaufa metodzie 265

Rodzaje testoacutew 266Testy kliniczne 266Testy szkolne 266Testy osobowo ci 267


Spis tre ci 11

Testy inteligencji 268Testy neuropsychologiczne 268

Kwestia uczciwo ci 269

Rozdzia 15 Prosz si wygodnie po o y 271Co si dzieje naprawd 272Analiza 273

Praktyczna strona analizy 274Mie oczy szeroko otwarte 275Bycie pacjentem 275Analiza w a ciwa 276Przebieg terapii 278

Przej cie do Nowej Szko y 280

Rozdzia 16 Zmiana zachowania zmiana my lenia 283Wyeliminowanie z ych zachowa na drodze terapii behawioralnej 284

Terapia i teorie uczenia si 284Ocena problemu 287Testowanie roacute nych technik 288

Mydlenie umys u za pomoc terapii kognitywnej 293My lenie wypaczone 294Zmiana sposobu my lenia 295

Wspoacutelne porozumienie mdash terapie behawioralne i kognitywne 296Uwaga i akceptacja mdash teorie opieraj ce si na uwa no ci 297Wszystko w porz dku wi c zmie si mdash dialektyczna terapia behawioralna 298

Rozdzia 17 Trudno jest by cz owiekiem mdash terapie skoncentrowanena kliencie i terapie egzystencjalne 301

Terapie skupione na kliencie mdash jak odgrywa g oacutewn rol w terapii 302Zrozumie teori osoby 303Po czenie przez terapi 305

Osi gn wewn trzny spokoacutej mdash terapia egzystencjalna 306Bliskie kontakty z problemami bliskich mdash mier wina i l k 307By tu i teraz mdash czas i transcendencja 309Stawi czo a wolno ci izolacji i brakowi znaczenia 310Porzuci mechanizmy obronne 312Przyjmowanie odpowiedzialno ci 312

Rozdzia 18 Stres choroba rozwoacutej i si a 315Stres 316

Jak my le o stresie 316Typy stresu 318Rozchorowa si ze zmartwienia 319

Zmagania ze stresem to nie hazard 321Jak sobie radzi 321

roacuted a zasoboacutew 322



Nie tylko stres mdash psychologia zdrowia 323Profilaktyka 323Jak zmieni zdrowie na lepsze 324Interwencja 326

Korzystanie z pozytywnej strony mocy 326Moacutezg bioniczny 328

Stymulanty i inne farmaceutyki 329Limit sprawno ci umys u 330

Cz VI Dekalogi 331Rozdzia 19 Dziesi wskazoacutewek pomagaj cych zachowa zdrowie psychiczne 333

Zaakceptuj siebie 334D do wolno ci i determinacji 335Pozostawaj w kontakcie i dbaj o zwi zki 335Podawaj pomocn d o 336Znajd swoacutej cel i pracuj nad osi gni ciem go 336Znajd nadziej i utrzymuj wiar 336Odkryj przep yw 336Ciesz si pi knem 337Staraj si zwyci y ucz si odpuszcza 337Nie obawiaj si zmian 338

Rozdzia 20 Dziesi dobrych filmoacutew psychologicznych 339Lot nad kuku czym gniazdem 339Mechaniczna pomara cza 34012 ma p 340Zwyczajni ludzie 341Przerwana lekcja muzyki 341Milczenie owiec 342Sybil 342Psychoza 343Matrix 343Do adowanie 344

Skorowidz 345


Rozdzia 6 My l i mowa 87

Rozdzia 6

My l i mowaW tym rozdziale

Pomy limy o my leniu W czymy umys owy komputer Przetworzymy idee Zrozumiemy pami Opanujemy proces decyzyjny Dowiemy si czego o inteligencji Zrozumiemy j zyk

anim opowiem o z o onych psychologicznych kwestiach zwi zanych z my leniempozwoacutel e przedstawi Ci pewien ma y eksperyment Na pocz tek wyobra sobie

e le ysz w swoim oacute ku dopiero co wybudziwszy si z dobrego g bokiego snuWy czasz budzik wstajesz i idziesz do azienki W tym momencie zaczyna robi sidziwnie Po dotarciu do azienki zapominasz co w a ciwie w niej robisz Teoretyczniewiadomo po co kto tam idzie zaraz po obudzeniu ale za oacute my e Ty o tym zapomnia e Stoisz wi c w rodku i zastanawiasz si gdzie jeste Nic nie wygl da znajomo a wokoacuteCiebie znajduje si mnoacutestwo dziwnych kszta toacutew rzeczy wiate i d wi koacutew Patrzyszna jeden z przedmiotoacutew odbijaj cych widok czego ale nie masz poj cia co takw a ciwie widzisz Ogarnia Ci poczucie zagubienia zmieszania i dezorientacjiTwoacutej umys wydaje si ca kowicie pusty Nie masz nawet poj cia jak wezwa pomocNie umiesz wyj Co robisz

Powy szy przyk ad mo e wydawa Ci si nieco dziwaczny albo przynajmniej mocnoabstrakcyjny ale nie jest tak bez przyczyny Sytuacja owszem by aby bardzo dziwnaCo by si sta o gdyby cz owiek straci zdolno my lenia Sytuacja w azience dodobrze oddaje ten problem Nie mo na rozpozna przedmiotoacutew Nie da si ichw aden sposoacuteb nazwa Nie mo na si komunikowa Cz owiek jest wtedyw powa nych tarapatach poniewa nie wie nawet jak skorzysta z azienki

W niniejszym rozdziale opisz koncepcje my lenia (poznania) i j zyka a tak e ichelementoacutew sk adowych takich jak uwaga pami podejmowanie decyzji inteligencjaj zyk (obejmuj cy mow i j zyki niewerbalne takie jak na przyk ad j zyk migowy)oraz rozumienie

Z


88 Cz III My lenie czucie i dzia anie

Co masz na my liCzym w zasadzie jest my l W dalszej cz ci rozdzia u poprosz Ci o przeanalizowaniew asnego procesu my lowego wi c dobrze by oby wcze niej wiedzie co si w a ciwieanalizuje W psychologii my lenie czy te procesy my lowe nazywa si poznaniem lubprocesami poznawczymi Zalicza si do nich umys owe przetwarzanie informacji takie jakzapami tywanie rozumowanie rozwi zywanie problemoacutew konceptualizacja i wyobra enia

Studiowanie my lenia jest do trudne Dlaczego Bo ci ko je zobaczy Gdybymotworzy Twoj czaszk i zajrza do rodka czy ujrza bym my lenie Sk d e Jedyneco bym zobaczy to pofa dowany szaroroacute owy organ (czyli moacutezg) We wczesnych latachbada nad my leniem psychologowie prosili uczestnikoacutew o introspekcj czyliobserwowanie i opisywanie wewn trznych do wiadcze Ka dy z badanych dostawa prostezadanie matematyczne Podczas rozwi zywania go mia g o no opowiada Tego typubadania mia y na celu uchwycenie poszczegoacutelnych krokoacutew procesu my lowegoNie zapominaj przy tym e du a cz my lenia odbywa si poza kontrol wiadomo ciW takim przypadku introspekcja nie zda aby si na wiele

Sproacutebuj zrobi to samodzielnie We kartk papieru i o oacutewek Nast pnie rozwiponi sze zadanie matematyczne Zapisuj ka dy element procesu liczenia

47 876 + 23 989

Prawid owa odpowied to 71 865 Nie przejmuj si je eli wynik ktoacutery uzyska e jestinny wiczenie nie polega bowiem na testowaniu zdolno ci matematycznych Prawdmoacutewi c je eli rezultat jest nieprawid owy introspekcja mo e pomoacutec stwierdzi w ktoacuterymmiejscu wyst pi b d Przejrzyj wi c wszystkie kroki jeszcze raz aby rozwi za problem

W a nie zako czyli my eksperyment psychologiczny Nic a nic nie bola o prawda

Teraz wyobra sobie jak trudno by oby wykorzysta introspekcj do przeanalizowaniawszystkich my li W a ciwie to niemo liwe Psychologowie nie korzystaj z introspekcjimin dlatego e jest ona narz dziem zbyt prostym i niepozwalaj cym uchwyciz o onych procesoacutew poznawczych Obecnie umys bada si za pomoc modelikomputerowych i innych skomplikowanych metod Ich g oacutewnym zadaniem jeststworzenie systemoacutew ktoacutere b d na ladowa ludzki sposoacuteb my lenia

Pod cz si do komputeraBadanie mechanizmoacutew ludzkiego rozumowania interesowa o uczonych juod staro ytno ci Zagadnieniem tym zajmowali si min Arystoteles i KartezjuszWielu badaczy proacutebowa o przedstawi my lenie za pomoc roacute nych metaforUmys poroacutewnywano zatem do silnika parowego mechanizmu zegarowego a nawetdo komputera W niniejszej sekcji przedstawi wspoacute czesn koncepcj Zgodnie z niumys i my lenie s traktowane jako przetwarzanie danych w ktoacuterym manipulowaniereprezentacji informacji odbywa si tak jak w procesie my lowym



Przetwarzanie danychKiedy na wiecie pojawi y si pierwsze komputery psychologowie i inni badaczezacz li przygl da si bli ej metodom dzia ania tych urz dze w nadziei e pomo eto pozna sposoacuteb funkcjonowania ludzkiego moacutezgu Pomys ten okaza si strza emw dziesi tk Badania pozwoli y na opracowanie tzw obliczeniowo-reprezentacyjnegomodelu umys u (i my lenia) ktoacutery jest jednocze nie bardzo prosty i niezwykle przydatnyZgodnie z nim umys i wszystkie jego z o one procesy takie jak postrzeganie my lenielub rozwi zywanie problemoacutew s w rzeczywisto ci elementami sk adowymi jednejwielkiej bdquomaszynyrdquo Jej g oacutewne zadanie polega na przetwarzaniu informacji

Proces ten sprowadza si przede wszystkim do manipulowania symbolami zgodniez pewnymi ustalonymi regu ami przekszta cania jednych znakoacutew w inne Za przyk adniech pos u y nast puj ce przyporz dkowanie liter W S A i O kolejnym cyfrom

= 1

W = 2

S = 3

A = 4

O = 5

W takim uk adzie wyraz bdquos owardquo b dzie reprezentowany przez ci g bdquo31524rdquo za bdquow osardquomdash przez ci g bdquo21534rdquo Przekszta cenie takie jest w a nie przetwarzaniem danych Moacutezgjako bdquourz dzenierdquo dokonuj ce tego typu operacji zamienia jeden rodzaj informacji(na przyk ad fale wietlne lub poszczegoacutelne litery wyrazu bdquos owardquo) na inne rodzajeinformacji (jak cho by impulsy nerwowe lub ci gi cyfr jak w przyk adzie powy ej)

ReprezentacjaPrzetwarzanie informacji wykonywane jest na reprezentacjach umys owych ktoacutere stanowipojawiaj cy si w moacutezgu symbol konkretnego bod ca (na przyk ad drzewa) Na potrzebyniniejszej ksi ki b d stosowa s owo bdquosymbolrdquo w bardzo potocznym sensie a wi cjako co zast puj ce inn rzecz Za przyk ad we my drzewo Jego widok b dziesymbolizowany w moacutezgu przez aktywacj konkretnych neuronoacutew

Usi d wygodnie i przywo aj wizj roacute owej roacute y Wyobra sobie ten obraz jaknajdok adniej sproacutebuj zwizualizowa zielon odyg i li cie roacute owe p atki kolcei pozosta e cz ci kwiatu Postaraj si o jak najwi ksz liczb szczegoacute oacutew Je eli ktowszed by teraz do pokoju i zapyta czy znajduje si w nim roacute a to co by odpowiedzia Gdyby kwiatu nie by o odpar by bdquoNierdquo Ale mimo to roacute a tam jest cho tylkow Twoim umy le Gdybym wi c rozci Twoacutej moacutezg to czy moacuteg bym zobaczy oacutewkwiat Oczywi cie e nie Roacute a bdquoistniejerdquo wy cznie jako symboliczna reprezentacjaw umy le

My lenie sk ada si z symboli reprezentuj cych informacje o wiecie i istniej cychw nim rzeczach oraz z przeprowadzanych na nich operacji mentalnych Dzia alnoumys owa polega na czeniu dzieleniu i zmianie symboli w bardziej z o one szeregimaj ce okre lone znaczenie We my jako przyk ad s owo bdquolampardquo Po przestawieniu tworz cych



Wyzwanie TuringaAlan Turing (1912 ndash 1954) brytyjski matematyki informatyk ktoacutery ws awi si min pomoc w a-maniu kodoacutew niemieckiej maszyny szyfruj cejEnigma w czasie II wojny wiatowej jest pomy-s odawc tzw testu Turinga W jego czasach po-pularna by a gra salonowa polegaj ca na umiesz-czeniu za zas on kobiety i m czyzny Pozostaliuczestnicy zabawy mogli si z nimi komunikowa zapomoc napisanych na maszynie kartek Zadaniemgraczy by o odgadni cie za ktoacuter zas on znajdujesi m czyzna a za ktoacuter kobieta wy cznie napodstawie ich odpowiedzi na zadawane pytaniaTuring zmodyfikowa zasady gry mdash zamieni m -czyzn i kobiet na cz owieka i komputer

Omawiany test zak ada e je eli ludzie nie b dw stanie stwierdzi na podstawie odpowiedzi czyrozmawiaj z cz owiekiem czy z maszyn danykomputer mo na uzna za inteligentny Innymi s owyurz dzenie by oby w stanie dokona bdquoreprezenta-cjirdquo ludzkiego umys u w sposoacuteb dla siebie charak-terystyczny na przyk ad za po rednictwem archi-tektury sprz towej b d j zyka programowaniaTest Turinga obrazuje mechanizm przetwarzaniasymboli lub reprezentacji i stanowi analogi tegow jaki sposoacuteb moacutezg cz owieka mo e przetwarzasymbole i tworzy mentalne reprezentacje otacza-j cego go wiata

je liter uzyskamy s owo bdquopalmardquo oznaczaj ce inn rzecz ktoacuterej reprezentacja jest zupe nieodmienn form my li Mam nadziej e uda o Ci si zauwa y e nawet tak prostysystem jak alfabet mo e by podstaw niemal e niesko czonej liczby symboli czyreprezentacji o roacute norodnych znaczeniach

Sk d bior si wszystkie te symbole Otoacute powstaj w wyniku obserwacji wiata Kiedywidz roacute i o niej my l w moim umy le pojawia si odpowiednia reprezentacjasymboliczna Na potrzeby niniejszej ksi ki b d definiowa my lenie nast puj cojest to przetwarzanie informacji rozumianych jako operacje na reprezentacjachpojawiaj cych w moacutezgu

Przetwarzanie informacjiPrzetwarzanie informacji w umy le dzieli si na nast puj ce etapy

1 Informacja o bod cu p yn ca z narz doacutew zmys u dociera do umys u(po raz pierwszy widzisz ta cz cego Michaela Jacksona)

2 Analizowane jest znaczenie tej informacji (moacutezg my li bdquoAle odjechany taniecrdquo)

3 Generowane s roacute ne mo liwe odpowiedzi (umys stara si zrozumie w jaki sposoacuteb Jackson osi ga taki efekt)

4 Odpowied zostaje sformu owana i jest testowana na okoliczno sprz eniazwrotnego (zdejmujesz buty i proacutebujesz powtoacuterzy taniec na pod odze w kuchni)

Te podstawowe mechanizmy my lenia nazywane s czasami architektur my liDefiniuj one te zasady rozumowania i wymagaj nast puj cych komponentoacutew

Informacja wej ciowa mdash dane sensoryczne odbierane ze wiata lub pochodz ceprosto z umys u

Pami mdash system niezb dny do gromadzenia wiedzy Informacje na tematwiata s zgromadzone w umy le i pami ci Znajduj si tam daty urodzin

nazwiska i inne szczegoacute y



Operacje mdash zasady okre laj ce sposoacuteb wykorzystywania informacjizgromadzonych w pami ci (na przyk ad rozumowanie rozwi zywanieproblemoacutew lub analiza logiczna) Dobrym przyk adem jest liczenie Je eli mamw pami ci sto liczb i staj przed problemem matematycznym operacje pomagajmi go rozwi za

Informacje wyj ciowe mdash bdquoprogramyrdquo dzia ania Ich zadaniem jest informowaniepozosta ej cz ci umys u i cia a co robi po zako czeniu operacji my lowych

Badanie dzia ania umys uJerry Fodor (ur 1935) filozof ameryka ski (jak e to czy bym zamierza uwzgl dnitu opini kogo kto nie jest psychologiem To to herezja) zaproponowa koncepcjumys u rozumianego jako z o ony system przetwarzania danych podzielony na roacute nemodu y ktoacutere wykonuj ci le okre lone operacje Przyk adami mog by moduuwagi lub modu rozwi zywania problemoacutew W poni szych sekcjach postaram siopisa najwa niejsze operacje zachodz ce w umy le Nale do nich uwaga pami tworzenie koncepcji i rozwi zywanie problemoacutew

Skupianie uwagiG upi i g upszy (1994) to jeden z moich ulubionych filmoacutew Szczegoacutelnie podoba mi siw nim scena w ktoacuterej Harry (Jeff Daniels) opowiada Lloydowi (Jim Carrey) o tymjak w liceum zerwa a z nim dziewczyna

Moacutewi mianowicie e rzuci a go dlatego e chyba nie zwraca uwagi na to co ona mamu do powiedzenia ale nie jest pewien o co tak naprawd posz o bo nie s ucha jejzbyt uwa nie

Uwaga to jeden z najbardziej podstawowych i najwa niejszych procesoacutew umys owychwiat jest bowiem wielkim kalejdoskopem koloroacutew d wi koacutew ruchoacutew b yskoacutew

obiektoacutew i innych ustawicznie zmieniaj cych si elementoacutew Nie da si postrzegawszystkich naraz wi c musimy w jaki sposoacuteb zaw zi pole percepcji Jak jednakmo emy tego dokona

Uwaga b d ca cz ci procesu przetwarzania informacji jest definiowana jako procespoznawczy polegaj cy na wybieraniu z otoczenia bod coacutew oraz danych do dalszegoprzetwarzania przy jednoczesnym odrzucaniu innych W naszym otoczeniu znajdujesi bowiem tak wiele informacji e skuteczne przetwarzanie ich wymaga uprzedniejselekcji

Psychologowie Daniel Simons i Christopher Chabris przeprowadzili znany eksperymentpo wi cony uwadze Prosili oni mianowicie badanych aby obejrzeli kroacutetki filmpokazuj cy ludzi rzucaj cych do siebie pi k do koszykoacutewki Mieli przy tym liczykolejne podania W po owie nagrania w kadr wchodzi cz owiek w stroju gorylab bni si pi ciami w pier po czym wychodzi Kiedy badacze zapytali uczestnikoacuteweksperymentu o to czy zauwa yli co nietypowego 50 z nich nie mia o poj ciao tym e na filmie pojawi si niespodziewany go Jak wida silne skupienie na jakiejczynno ci skutecznie utrudnia dostrzeganie zjawisk niezwi zanych z przedmiotem



koncentracji (zjawisko to czasem nazywa si lepot z nieuwagi) Zasada ta le y u podstawskutecznych w wi kszo ci pokazoacutew prestidigitatorskich Coacute nie wierz w to e DavidCopperfield dysponuje mocami magicznymi ale ceni jego zdolno do manipulowaniauwag widzoacutew

Istniej dwa rodzaje procesoacutew uwagi

uwaga skupiona ndash koncentracja na jednym przedmiocie przy ca kowitymignorowaniu innych

uwaga podzielona ndash skupienie na dwoacutech lub trzech czynno ciach jednocze nie

Psycholog David Broadbent opracowa poznawczy model uwagi w ktoacuterymscharakteryzowa j jako kana o ograniczonej przepustowo ci przez ktoacutery przechodzwszystkie dostarczane informacje W pierwszej kolejno ci przetwarzane s danesensoryczne (z o rodkoacutew zmys oacutew) nast pnie za semantyczne (okre laj ce znaczenie)Podstaw modelu Broadbenta by o za o enie e informacje musz zosta przepuszczoneprzez filtr uwagi zanim mo liwe b dzie ich dalsze przetwarzanie

Model ten nie daje niestety pe nego wyja nienia Dlatego te opracowano inne koncepcjeuwagi Jedno z bada pozwoli o odkry tzw efekt cocktail party stoj cy w opozycji doteorii Broadbenta Polega on na tym e wi kszo osoacuteb jest w stanie us ysze swojeimi wypowiadane na drugim ko cu pokoju nawet je eli w danej chwili zajmuje sirozmow Obserwacja ta pozwala za o y e umys reaguje przede wszystkim na bod cejakie uwa a za istotne

Eksperymenty psychologoacutew poznawczych pomog y w zdefiniowaniu uwagi jakoprocesu dynamicznego w ktoacuterym podzia na elementy zatrzymywane i dopuszczanedo dalszego przetwarzania odbywa si jednocze nie Teoria poszukiwania sterowanegozak ada z kolei dynamiczny model uwagi A zatem poszukiwanie po danych elementoacutewjest kierowane nieu wiadamian informacj pochodz c z poprzednich wyszukiwab d z wiadomie przetwarzanych danych W tym przypadku zak ada si e processelekcji ma charakter bardziej aktywny i wiadomy ni bierny jak w teorii Broadbenta

Pami mdash podobno najwa niejszaMy lenie opiera si na operowaniu symbolami umys owymi przechowywanymi jakokoncepcje czyli reprezentacje obiektoacutew spotykanych w wiecie zewn trznym Gdzie sone gromadzone Oczywi cie w pami ci

Dzia anie pami ci mo na dobrze obja ni na przyk adzie banku Wyobra sobie zatemswoacutej bank Wi kszo z nas posiada rachunek rozliczeniowy ale wiemy te e istniejinne rodzaje rachunkoacutew z ktoacuterych ka dy dzia a na nieco innych zasadach Ogoacutelnierzecz bior c banki przechowuj i zabezpieczaj nasze pieni dze jednocze nie u ywaj cich dla swoich celoacutew Rachunki rozliczeniowe s u do codziennego korzystaniaz posiadanych rodkoacutew za rachunki oszcz dno ciowe s wykorzystywane dooszcz dzania przez d u szy okres Nasza pami roacutewnie bdquomagazynujerdquo informacjena wiele roacute nych sposoboacutew

Istniej trzy osobne stadia przechowywania danych w umy le pami sensoryczna pamikroacutetkotrwa a i pami d ugotrwa a



Pami sensorycznaPami sensoryczna przechowuje informacje nap ywaj ce bezpo rednio z narz doacutewzmys oacutew Sproacutebuj popatrze przez chwil na s o ce a nast pnie zamknij oczy i odwroacutewzrok Obraz s o ca jeszcze przez chwil istnia w Twoim umy le Powidok taki jestwynikiem dzia ania pami ci ikonicznej (analogiczne zjawisko w odniesieniu do d wi kunosi nazw pami ci echoicznej) Fenomen ten zachodzi na tyle szybko e bywa uznawanyza element procesu postrzegania (wi cej informacji o postrzeganiu znajdzieszw rozdziale 5) ale w rzeczywisto ci stanowi jeden z aspektoacutew dzia ania pami ci

Pami kroacutetkotrwa aPami kroacutetkotrwa a (PK) zawiera informacje ktoacutere s w danej chwili dost pnewiadomo ci Przyk adami mog by wiat o odbijaj ce si od strony w ksi ce

czytane s owa burczenie w brzuchu czy odg osy ulicy za oknem Informacjeniedost pne wiadomo ci mog by umieszczone w pami ci d ugotrwa ejlub po prostu zosta zapomniane

Jak wiele danych jest w stanie pomie ci PK Ogoacutelnie uznaje si e przeci tnie siedemelementoacutew przy odchyleniu standardowym wynosz cym dwa Zasada ta zwana jestczasem bdquozasad magicznej sioacutedemkirdquo lub pojemno ci PK

Czy to oznacza e w PK mo na umie ci wy cznie siedem s oacutew siedem liczb czysiedem innych obiektoacutew Niekoniecznie Dzi ki procesowi zwanemu porcjowaniemjeste my w stanie zapami ta znacznie wi cej Klasyczny przyk ad stanowi wykorzystaniemnemotechniki Polega ono na rozk adaniu du ych porcji informacji na wiele drobnychczynnikoacutew Dzi ki temu atwiej je zapami ta

Oto proste narz dzie mnemotechniczne Je eli masz list obiektoacutew do zapami tania u oacuteatwe do zapami tania zdanie z pierwszych liter ka dego z nich Sam ze szko y pami tam

nast puj ce bdquoOstro nie Bycie Astronomem Faktycznie Grozi Kalectwem MoacutezgurdquoWiesz co oznacza to zdanie Ci ktoacuterzy pami taj co z zaj z astronomii zapewnezauwa yli e pierwsze litery wyrazoacutew tworz ci g zgodny z szeregiem oznaczejasno ci gwiazdowych (OBAFGKM)

Informacje s przechowywane w PK oko o 18 sekund Czas ten mo na wyd u ywy cznie poprzez utrwalanie wiadomo ci czyli ci g e powtarzanie (w my lach b dna g os) tre ci ktoacutera nadal znajduje si w pami ci kroacutetkotrwa ej To do skutecznametoda cho nie tak dobra jak wymagaj ce wi cej wysi ku stosowanie technikimnemotechnicznej na przyk ad opisanej powy ej

Pami d ugotrwa aJe eli informacje w PK b d powtarzane odpowiednio d ugo po pewnym czasie trafido magazynu pami ci d ugotrwa ej (PD) Taki efekt pozwalaj osi gn

Okazjonalne powtoacuterki Przenoszenie danych z PK poprzez mechanicznepowtarzanie do chwili a znajd si w pami ci d ugotrwa ej

Szczegoacute owe powtoacuterki Umys owe przetwarzanie i rozwijanie informacjiW efekcie zostaje ona zintegrowana z danymi przechowywanymi w pami ciDu o atwiej przypomnie sobie informacj ktoacutera ma konkretne znaczeniei wi e si z czym co ju wiemy



Im intensywniej przetwarzasz dan informacj wi c j z innymi znanymi sobiefaktami tym lepiej jeste w stanie j zapami ta

PD dzieli si na trzy podstawowe rodzaje Oto one

Pami epizodyczna Przechowuje informacje o wyj tkowych zjawiskachi sytuacjach dost pnych wy cznie naszemu do wiadczeniu (urodziny datylubu uko czenie uczelni wypadki samochodowe itp)

Pami semantyczna Zawiera dane dotycz ce faktoacutew mdash daty wa nych wi timi i nazwisko obecnego prezydenta czy w asny numer PESEL

Pami proceduralna Przechowuje takie informacje jak sposoacuteb je d eniana rowerze rozwi zywania zada matematycznych czy sznurowania butoacutew

Teoretycznie rozmiar i trwa o PD s nieograniczone poniewa naukowcy nie odkrylijeszcze sposobu w ktoacutery mogliby j zmierzy Wystarczy zatem pami ta e pojemnojest wystarczaj co du a by zapami ta wszystko co trzeba To do dziwne zwa ywszyna fakt ile informacji zapominamy Je eli wszystko zosta o zachowane to dlaczegopewnych rzeczy nie jeste my w stanie sobie przypomnie

Zapominanie informacji przechowywanych w PD polega raczej na niemo no ci ichprzywo ania a nie na faktycznej utracie danych Istniej dwa zasadnicze problemyz dost pem do pami ci W obu przypadkach przyczyn jest oddzia ywanie innych danych

Interferencja retroaktywna Polega na k opotach z przypominaniem sobiestarszych informacji poniewa wci pojawiaj si nowe

Interferencja proaktywna Polega na trudno ci z przypominaniem sobie nowychdanych poniewa na ich drodze pojawiaj si te zapami tane wcze niej

Kiedy wi c przy najbli szej okazji b dziesz ogl da ulubiony serial postaraj sizapami ta szczegoacute y pierwszych 10 ndash 12 minut rodkowych 10 ndash 12 minuti ko cowych 10 ndash 12 minut Albo po najbli szym wyk adzie sproacutebuj przypomnie sobieco wyk adowca moacutewi na pocz tku w rodku i pod koniec wyst pienia Mo esz wtedydo wiadczy czego co psychologowie nazywaj efektem pozycyjnym Polega ona na tyme atwiej jest zapami ta pocz tek i koniec jakiego zdarzenia ni jego rodek

Dlaczego tak si dzieje

ZapomnijCzy kiedykolwiek kto Ci moacutewi eby o czym poprostu zapomnie Powiem tak sproacutebuj zapomnieo oacute tym serze Podzia a o Czy uda o Ci si zapomniealbo nie my le o tym produkcie Paradoks poradybdquozapomnij ohelliprdquo polega na tym e dopoacuteki o czym

my limy nie jeste my w stanie o tym zapomnie Zapomnij wi c o tej nieskutecznej radzie Je eli chceszo czym zapomnie na pewno nie trzeba Ci o tymprzypomina



Efekt pozycyjny spowodowany jest tym e informacja z pocz tku wyk adu na ogoacutezostaje umieszczona w pami ci d ugotrwa ej z racji mijaj cego czasu Dane z ko cazaj przebywaj za w pami ci kroacutetkotrwa ej poniewa s nowe A informacje zerodka Coacute po prostu znik y

KonceptualizacjaKiedy ostatni raz zdarzy o Ci si wyj gdzie z przyjacioacute mi aby po prostuporozmawia Czy poszli cie do kawiarni Czy rozmawiali cie o ostatnich romansachi Twoich nieudanych zwi zkach Czy dyskutowali cie o polityce lub pogodzie W zasadzietemat nie ma znaczenia poniewa i tak rozmawiali cie o koncepcjach

Koncepcja to idea lub my l reprezentuj ca zespoacute zwi zanych z ni przemy le bdquoRomansrdquo jest koncepcj bdquoZwi zekrdquo jest koncepcj bdquoPolitykardquo jest koncepcj bdquoPogodardquo jest koncepcj Pami taj e w procesie przetwarzania systemu my likoncepcje s reprezentowane przez symbole W jaki sposoacuteb si tam dosta y Uczymy siich Koncepcje s generowane i formowane Je li pewne obiekty maj wspoacutelne cechyreprezentuj identyczn ide Niektoacutere koncepcje s dobrze zdefiniowane inne za gorzej

Przyjrzyj si poni szym wyrazom

ogon sier z by cztery nogi

Co one opisuj Mo e to by kot pies lew lub nied wied Prawd moacutewi c nie da si tegookre li na podstawie tych czterech s oacutew Brakuje pewnych kluczowych szczegoacute oacutewktoacutere jasno i wyra nie definiowa yby koncepcj i oddziela y j od innych idei

Teraz przyjrzyj si nast puj cym s owom

ogon sier z by cztery nogi szczeka

Jakie zwierz zosta o opisane Prawie na pewno chodzi o psa Czemu Koty lwyi nied wiedzie nie szczekaj S owo bdquoszczekardquo dok adnie identyfikuje koncepcjbdquopsardquo wi c stanowi jego cech dystynktywn Ten element jest niezb dny w zbiorze cechaby ten moacuteg zosta rozpoznany jako przyk ad konkretnej koncepcji Popatrz teraz naponi sze wyra enia

pioacutera dzioacuteb jaja latanie

Co opisuj te s owa Chwileczk Czy nie istniej dwa gatunki ptakoacutew nielotoacutew czylistrusie i pingwiny Co z nimi Nie lataj ale wci s ptakami Z tego powodu zdolnolatania nie stanowi cechy dystynktywnej Zwierz nie musi bowiem jej posiada abyby zaliczone w poczet ptakoacutew To cecha ktoacuter posiada wi kszo osobnikoacutew danejgrupy ale nie wszystkie Latanie jest zatem dla ptakoacutew cech charakterystyczn Oznacza to e posiada j wi kszo przedstawicieli grupy lecz nie wszystkie

Pomy l teraz o krze le Sproacutebuj je sobie wyobrazi przedstawi Teraz opisz to wymy lonekrzes o (najlepiej komu bo widok cz owieka opowiadaj cego samemu sobieo wyimaginowanym meblu wydaje si do niepokoj cy) Najprawdopodobniej jest



ono drewniane ma cztery nogi prostok tne lub kwadratowe siedzisko oraz oparciezbudowane z dwoacutech pionowych elementoacutew pomi dzy ktoacuterymi umieszczono kilkapoziomych Tak wygl da typowe krzes o Jest powszechne Prawd moacutewi c mo nauzna je za prototyp krzes a Prototyp to najbardziej typowy przedstawiciel okre lonejkategorii obiektoacutew b d zjawisk Jest kwintesencj koncepcji przedstawianego elementu

Na wczesnym etapie rozwoju atrybuty kategorii s rozbudowywane poprzez stopniowedo czanie do nich kolejnych prostych cech ktoacutere nast pnie cz si w wi kszejednostki Dzieje si tak do momentu a koncepcyjna sie informacji o obiektach w Twoimwiecie uro nie do gigantycznych rozmiaroacutew Wszyscy jednak wiemy e nasze my lenie

bywa bardziej z o one ni rozumienie poszczegoacutelnych s oacutew Nied ugo poacute niejzaczynamy wi c czy koncepcje oparte na s owie w koncepcje zdaniowe te za razemtworz koncepcje opisywane przez ca e akapity itd Przyjrzyj si temu procesowi ktoacuterynieustannie si rozbudowuje

Popatrz teraz na poni szy przyk ad procesu ktoacutery nadbudowuje kolejne warstwyprzetwarzania

Propozycja bdquoWojna jest piek emrdquo to przyk ad dwoacutech koncepcji bdquowojnyrdquoi bdquopiek ardquo oraz ich zwi zku

Model umys owy cz owiek buduje modele umys owe unifikuj c roacute ne propozycjeaby u atwi sobie zrozumienie w jaki sposoacuteb poszczegoacutelne elementy cz size sob Oto przyk ad

Wojna jest piek em

Druga wojna wiatowa by a wojn

Druga wojna wiatowa by a piek em

Schemat Schematy to podstawowe jednostki zrozumienia reprezentuj ce wiatStanowi wynik organizowania modeli umys owych w wi ksze grupy Przyk admo e wygl da nast puj co bdquoCz o nierzy walcz cych podczas drugiej wojnywiatowej dozna o urazoacutew psychicznych Niektoacuterzy ludzie wierz e by o

to wywo ane sam natur wojny Cz moacutewi nawet e wojna jest piek emrdquo

Innym przyk adem niech b dzie koncepcja bdquoksi kirdquo Po cz j teraz z inn ide tak jakczytanie Nast pnie dodaj do nich jeszcze jedn na przyk ad bibliotek W ten sposoacutebotrzymujesz trzy zwi zane ze sob koncepcje ksi ki czytania i biblioteki Mogone pomoacutec stworzy propozycj studiowania (przeciwstawianego czytaniu dlaprzyjemno ci) Studiowanie mo e z kolei zosta w czone w sk ad wi kszychpodzia oacutew czy schematoacutew takich jak szko a lub ucz szczanie do szko y

Koncepcje s tworzone z cech wyst puj cych wspoacutelnie w danym do wiadczeniui reprezentuj idee we wzajemnych relacjach Oznacza to e aby zrozumie poj lubopanowa znaczenie koncepcji umys reprezentatywny musi odwo a si do innychkoncepcji

Ka dy kto cz sto przebywa z dzie mi wie jak ci ko jest wyja ni pewne koncepcjelub poj cia maluchom Nie potrafi one bowiem odnie zas yszanych s oacutew do posiadanejju wiedzy

Dziecko Co to jest komputer



Rodzic Komputer tohellip eeehellip hmmmhellip taki telewizorhellip alehellip hmhellip mo na na nim pisa

Dziecko Co to znaczy bdquopisa rdquo

Teraz rozumiesz

Niektoacuterzy kognitywi ci i psychologowie znale li sposoacuteb na wydostanie si z tej pu apkiZasugerowali mianowicie e wszystkie koncepcje s wrodzone Jednym z najciekawszychi owocnych podej do tego problemu okaza y si teorie poznania wrodzonego (PW)i symulacji wrodzonej (SW)

U podstaw PW i SW le y za o enie moacutewi ce e umys cz owieka rozumie lub pojmujekoncepcje za spraw pewnej symulacji Wykorzystuje ona motoryczne i percepcyjneelementy moacutezgu w celu stworzenia reprezentacji do wiadczenia Symulacja takapozwala poj koncepcj poniewa ludzie rozumiej idee poprzez odniesieniedo zwi zanych z nimi wra e cielesnych

Si gasz wy ej ni mo esz

To by o jak wymierzenie policzka

To do wiadczenie otworzy o mi oczy

Powy sze wyra enia dobrze oddaj ide PW i SW Ich znaczenie staje si jasnew kontek cie tworz cych je do wiadcze cielesnych zmys owych i motorycznychJe eli zatem chc poj co nowego korzystam z wymienionych wy ej do wiadcze Przyk adowo rozumiem znaczenie stwierdzenia bdquodo wiadczenie otwieraj ce oczyrdquoponiewa nieraz otwiera em oczy i wiem co si w takiej chwili dzieje

Co ciekawe zwolennicy PWSW twierdz e obszary moacutezgu odpowiedzialne zafaktyczne otwieranie oczu poruszanie r kami b d postrzeganie wschodu s o ca sdok adnie tymi samymi ktoacutere pozwalaj skonceptualizowa sens wyra e takich jakbdquodo wiadczenie otwieraj ce oczyrdquo Teoria poznania wrodzonego i symulacji wrodzonejjest wci m oda ale wydaje si bardzo obiecuj ca dlatego te interesuje wieluwspoacute czesnych badaczy

Podejmowanie decyzjiSkr ci w lewo i spoacute ni si pi minut czy skr ci w prawo i mie nadziej e przyjedziesi na czas chocia roacutewnie dobrze mo na tam trafi na korek i spoacute ni si 20 minutWiele osoacuteb staje przed takimi dylematami w drodze do pracy Ka dego dnia zastanawiamysi jak przyby do niej punktualnie a jednocze nie skroacuteci czas podroacute y do minimumi prze y jak najmniej stresu Jest to zatem problem ktoacutery nale y rozwi za W tymcelu trzeba podj decyzj Czasami robimy to w sposoacuteb racjonalny czasami nie

Ka dego dnia rozwi zujemy wiele problemoacutew podejmuj c przy tym setki je li nietysi ce decyzji Istnieje nawet zjawisko nosz ce nazw bdquozm czenia decyzyjnegordquo ktoacuterepolega na wyczerpaniu nadmiern liczb dokonywanych wyboroacutew w danym czasieNiekiedy s to decyzj pomi dzy yciem a mierci i faktycznie wi si z ogromnymobci eniem Jednak nawet ma e codzienne wybory wyczerpuj je eli jest ich zbyt wiele



Podejmowanie decyzji to akt wyboru jednej z dost pnych mo liwo ci dzia ania napodstawie danych strategii i kryterioacutew Badania po wi cone temu zagadnieniu toszeroka multidyscyplinarna dziedzina czerpi ca z ekonomii politologii informatykizarz dzania i marketingu Oczywi cie zawsze mo na te podejmowa decyzje za pomocrzutu monet Ja czasami tak robi

Pracowa em kiedy w miejscu gdzie najwa niejszym wyborem dokonywanym przezpracownikoacutew by o wskazywanie lokalu do ktoacuterego mieli my poacutej na lunch W tymcelu kr cili my ko em z wypisanymi nazwami restauracji i szli my do lokalu na jakimsi ono zatrzyma o Przynajmniej w teorii Cz sto bowiem dyskutowali my o wynikulosowania i ostatecznie decydowali my e poacutejdziemy w inne miejsce gdy w jednymby o dla nas za drogo a w drugim serwowano to co niektoacuterzy jedli poprzedniego dniaHistoria ta uwydatnia jeden z podstawowych faktoacutew zwi zanych z dokonywaniemwyboroacutew ludzie mog to robi na wiele roacute nych sposoboacutew prezentuj c rozmaitepodej cia

WyboacuterRzut monet stanowi pewny sposoacuteb wyboru jednej z mo liwo ci Nie jest to jednakproces poznawczy Uzale niaj c swoj decyzj od rzutu zdajemy si na los De factowi c nie dokonujemy wyboru Ludzie decyduj si jednak na roacute ne opcje korzystaj cz procesoacutew takich jak intuicyjne podejmowanie decyzji Oznacza ono wyboacuter mo liwo cinajlepiej znanych najprostszych b d w inny sposoacuteb preferowanych Jestem pewiene obserwujesz takie zachowanie tak e u siebie chocia czasami decydowanie si

na wspomniane opcje to nie najlepsze rozwi zanie Przypomnij sobie kiedy ostatniraz zdarzy o ci si zje za du o co poskutkowa o pewnymi dolegliwo ciami

Decyzje mo na roacutewnie podejmowa na podstawie dowodoacutew empirycznych poprzezmetod proacuteb i b doacutew eksperyment szacowanie do wiadczenie b d konsultacjz ekspertem Recenzje w pismach fachowych dostarczaj danych do wiadczalnychktoacutere pomagaj w wyborze sprz tu kuchennego b d kosmetykoacutew

Je eli musisz podj wiele decyzji w kroacutetkim czasie rozwa zastosowanie jednejz heurystyk czyli swego rodzaju skroacutetu opartego na pewnych zasadach i stwierdzeniachopisuj cych otoczenie Dzia anie etyczne mo na uzna za heurystyk powsta napodstawie ci le zdefiniowanego systemu etycznego b d religijnego U mnie procespodejmowania decyzji mo e zatem uwzgl dnia moje przekonania religijne

Amos Tversky i Daniel Kahneman badali heurystyczne dokonywanie wyboroacutewOkre lili roacute ne rodzaje takiego modelu decyzyjnego Poni ej dwa powszechniestosowane

Heurystyka reprezentacji mdash dokonywanie wyboru na podstawie sytuacjipodobnej do tej w ktoacuterej chcemy dokona wyboru Przyk adowo kiedy zgubiszsi w lesie podczas konnej przeja d ki mo esz zdecydowa e b dziesz wracapo w asnych ladach Zaczynasz zatem rozgl da si wokoacute Korzystaj c z heurystykireprezentacji decydujesz e znalezione lady nale do konia poniewa wieszjak one wygl daj Nie jest jednak dobrze je eli nie potrafisz rozpozna odciskoacutewap nied wiedzia

Heurystyka dost pno ci mdash podejmowanie decyzji na podstawie powszechniedost pnych lub dobrze znanych informacji Jest to wyboacuter bdquopierwszej rzeczyktoacutera przysz a na my lrdquo Cz sto podejmujemy decyzj opieraj c si na ostatnio



zgromadzonych danych Kiedy na przyk ad postanawiamy rozpocz diet wybieramy sposoacuteb od ywiania ktoacutery jest reklamowany b d modny i dlategocz sto powtarzany w rodkach przekazu lub mi dzy konsumentami Dlategote istnieje szansa e zdecydujemy si na co popularnego w danej chwili

RozumowanieAby rozwi za problem na drodze rozumowania potrzebne s dwa poni sze elementy

Przes anki mdash wyra enia dotycz ce pewnych przedmiotoacutew lub zdarze wykorzystywane do poparcia wniosku Stanowi one opis roacute nego rodzajuzjawisk na przyk ad bdquoWszystkie wozy stra ackie s czerwonerdquo czy bdquoMoacutej tataje dzi w pracy wozem stra ackimrdquo

Wnioski mdash stwierdzenia wynikaj ce z przes anek S one s uszne jedynie wtedygdy logicznie wynikaj z przes anek W powy szym przyk adzie wnioskiemsformu owanym na podstawie podanych przes anek mo e by bdquoMoacutej tata je dziw pracy czerwonym samochodemrdquo

Rozumowanie mo na zdefiniowa jako proces my lowy polegaj cy na wyci ganiuwnioskoacutew na bazie konkretnych przes anek Pomaga on okre li czy konstatacjajest s uszna i logiczna Kiedy argumenty s racjonalne rozumowanie mo na nazwas usznym Wniosek e moacutej tata je dzi w pracy czerwonym wozem stra ackimjest logiczny poniewa wynika to z przes anek

Co by si jednak sta o gdyby rozumowanie przebiega o nast puj co bdquoWszystkie wozystra ackie s czerwone a moacutej tata je dzi w pracy czerwonym samochodem wi c moacutejtata je dzi w pracy wozem stra ackimrdquo To nie jest logiczne Pierwsza przes ankainformuje bowiem o tym e czerwone s wszystkie wozy stra ackie a nie wszystkieci aroacutewki w ogoacutele Moacutej tata moacuteg by zatem roacutewnie dobrze je dzi czerwon toyot Logika jest czym w rodzaju miarki s u cej do oceny poprawno ci rozumowania

Istniej dwa podstawowe rodzaje rozumowania

Indukcyjne Rozpoczyna si ono od obserwacji (przes anek) w celu pozyskaniafaktoacutew maj cych potwierdzi lub obali pewien hipotetycznie za o ony wynik(wniosek) Na przyk ad

W poniedzia ek pada o

We wtorek pada o

Wnioskuj wi c e w rod roacutewnie b dzie pada

To przyk ad rozumowania indukcyjnego Obserwacje i stwierdzenia s w tymprzyk adzie wykorzystywane do wyci gni cia ostatecznego wniosku Odnoszwra enie e telewizyjni meteorologowie pos uguj si raczej rozumowaniemindukcyjnym ni kosztown aparatur pomiarow o ktoacuterej cz sto wspominaj

Dedukcyjne Wykorzystuje ono przes anki teoretycznie stanowi ce dowody napotwierdzenie wniosku Dedukcja jest z definicji s uszna o ile tylko przes ankiodpowiadaj prawdzie Omawiany typ my lenia cz sto rozpoczyna si napoziomie uogoacutelnienia a nast pnie zmierza do konkretoacutew Poni ej przedstawiamprzyk ad dedukcji



Ka dy cz owiek powinien by wolny

Jestem cz owiekiem

Dlatego powinienem by wolny

Wniosek wynika logicznie z dwoacutech przes anek co jest oczywiste zwa ywszyna ich tre Poni ej przyk ad b dnej dedukcji

Wszystkie kury sk adaj jaja

Moacutej ptak z o y jajko

Dlatego moacutej ptak jest kur

Dlaczego to rozumowanie jest nieprawid owe Otoacute dlatego e pierwsza przes ankaodnosi si do konkretnej kategorii ptakoacutew (tj kur) za wykracza poza t kategori obejmuj c wszystkie ptaki wi c dotyczy tak e elementoacutew ktoacutere nie nale dowspomnianej kategorii (nie ka dy ptak to kura) Je eli odwroacutecimy t zale no otrzymamy poprawny sylogizm

Wszystkie ptaki sk adaj jaja

Moja kura z o y a jajo

Zatem moja kura musi by ptakiem

Ludzie czasami podejmuj decyzje w bardzo dziwaczny sposoacuteb Co si sta o z racjonalnymprzemy lanym dokonywaniem wyboroacutew Coacute wymaga ono rozwa enia zyskoacutew i strata nast pnie zdecydowania si na jedn z dost pnych opcji ktoacuterej korzy ci przewy szajkoszty Nale y przy tym wzi pod uwag takie czynniki jak przydatno ryzykofunkcjonalno i jako

Herbert Simon s ynny psycholog zaproponowa koncepcj ograniczonego rozumowaniaopieraj c si na za o eniu e chocia ludzie cz sto podejmuj racjonalne decyzjeto rozs dek (a raczej zastosowanie) ma swoje granice Wed ug badacza otoczenie jestna tyle skomplikowane e rozwa enie ka dej mo liwej opcji okazuje si niewykonalneZ tego powodu nasze decyzje musz opiera si na ograniczonej ilo ci informacjiskroacutetach my lowych i rozs dnych szacunkach Simon twierdzi przy tym e to zupe nienormalne gdy tego typu ograniczenia s naturalne i pozwalaj dokonywa dobrychprzemy lanych wyboroacutew

W swojej znanej ksi ce Predictably Irrational The Hidden Forces that Shape Our Decisions(2008) Dan Ariely odnosi si do przywo anej wy ej koncepcji ograniczenia rzeczywisto ciW eksperymentach badacz ten przedstawi wiele sytuacji w ktoacuterych decyzje nie tylkoby y podejmowane na podstawie niekompletnych informacji ale czasami wykorzystywa ytak e ca kowicie irracjonalne mechanizmy i w tpliwej jako ci dane Wynika z tegoe ludzie czasami dokonuj nielogicznych wyboroacutew co nie powinno nikogo dziwi

Ciekawe jest jednak to e Arielyrsquoemu uda o si wykaza i nieracjonalne decyzje spodejmowane w stosunkowo powtarzalny sposoacuteb gdy opieraj si na kilku prostychmechanizmach Oto one

Wzgl dno Wyboacuter pomi dzy dwiema mo liwo ciami bywa czasami opartyna relacji pomi dzy nimi nie za na bezwzgl dnej jako ci ka dej z tych opcjiPrzyk adowo w wyborach prezydenckich g osuj cy cz sto nie popieraj adnegoz kandydatoacutew lecz wskazuj tego ktoacutery jest bdquomniej nieodpowiednirdquo



Darmowo Darmowe rzeczy s dobre prawda Coacute nie zawsze Czasamijednak decydujemy si na pewn mo liwo poniewa wi e si ona z jakimgratisem nawet je eli wcale nie b dzie dla nas lepsza Nie zawsze warto czekaw kolejce trzy godziny aby otrzyma co za darmo przy zakupie

Emocje Decyzje podejmowane w chwili pobudzenia emocjonalnego znacz coroacute ni si od wyboroacutew dokonywanych w spokoju Teoretycznie wszyscy wiemye nie powinni my niczego postanawia gdy jeste my silnie wzburzeni lub

rado ni ale w praktyce bardzo cz sto o tym zapominamy Decyzje podejmowanew stanie pobudzenia bardzo cz sto za mijaj si ze zdrowym rozs dkiem

Zak ada si e rozumowanie i zdolno do rozwi zywania problemoacutew to dwiepodstawowe umiej tno ci odroacute niaj ce ludzi od zwierz t Innymi s owy potrafimymy le racjonalnie zwierz ta mdash nie Wiem e to dyskusyjna kwestia zw aszcza eprzed chwil pisa em o nieracjonalno ci niektoacuterych ludzkich decyzji ale zwroacute uwag e pisa em o zdolno ci nie o wynikach

Rozwi zywanie problemoacutewRozwi zywanie problemoacutew jest do proste Ma si jaki problem i si go rozwi zujePami tasz serial McGyver Tytu owy bohater by w stanie rozwi za dowolnynapotkany problem Z wyka aczki moacuteg zrobi odrzutowiec albo wyrzutni rakietZawsze ogl da em ten serial z wielkim podziwem dla McGyvera a nast pniewyjmowa em skrzynk z narz dziami i proacutebowa em zmieni toster w odbiorniksatelitarny tylko po to by po czterech godzinach sko czy ze stert cz ci za pomocktoacuterych nie da oby si nawet przygotowa tosta Najwyra niej ameryka ski majsterkowiczlepiej ode mnie zna si na radzeniu sobie z k opotami

Newell i Simon s uwa ani za ojcoacutew psychologii rozwi zywania problemoacutew Prawie ka deprowadzone na ten temat badanie powo uje si na ich eksperymenty Na podstawiewynikoacutew analiz Newella i Simona (1972) mo na okre li podstawowe etapy radzeniasobie z k opotami

1 Rozpoznawanie istnienia problemu przypomina za o enie e cz owiek nie mo ewyleczy si z alkoholizmu zanim nie przyzna e faktycznie ma problem z piciem

2 Tworzenie reprezentacji problemu zawieraj cej stan pocz tkowyi ewentualny cel

3 Ustalanie i ocenianie potencjalnych rozwi za

4 Wyboacuter mo liwej metody

5 Wprowadzenie rozwi zania w ycie i okre lenie jego skuteczno ci

Powy sze kroki skraca si czasem do akronimu IDEAL (Brandsford i Stein 1993)

bdquoIrdquo mdash identyfikacja problemu

bdquoDrdquo mdash zdefiniowanie i przedstawienie go

bdquoErdquo mdash badanie mo liwych strategii

bdquoArdquo mdash akcja

bdquoLrdquo mdash logiczna implementacja



Strategii rozwi zywania problemoacutew jest pewnie tyle samo co samych problemoacutewchocia wi kszo z nas wykorzystuje w yciu jedynie kilka z nich Wiemy jakstosowa metod proacuteb i b doacutew Widzia em ma e dzieci korzystaj ce z tej techniki kiedyusi owa y zmie ci klocki w pasuj ce otwory Podnosi y element w kszta cie ko ai proacutebowa y ze wszystkimi szczelinami do momentu osi gni cia sukcesu To samo robi yz pozosta ymi klockami

Strategia ta jest ma o wydajna ale czasami okazuje si jedyn dost pn opcj Metodaproacuteb i b doacutew znajduje zastosowanie w sytuacji gdy problem nie zosta nale yciezdefiniowany i trzeba rozpozna co w zasadzie wymaga naprawy

Poni ej przedstawiam kilka popularnych technik radzenia sobie z k opotami

Analiza celoacutew i rodkoacutew Ta strategia opiera si na rozk adaniu problemu namniejsze cz ci i rozwi zywaniu ich po kolei w celu osi gni cia g oacutewnego celu

Dzia anie wstecz Ten sposoacuteb rozwi zywania problemoacutew przypominaroz o enie czego na cz ci i z o enie z powrotem w celu zrozumieniajak dany obiekt zosta zbudowany

Burza moacutezgoacutew Technika polegaj ca na tworzeniu jak najwi kszej liczbyrozwi za bez adnej ingerencji w ten proces Niezale nie od przydatno ciadekwatno ci czy sensu pomys oacutew umieszcza si je w puli i rozwa a dopiero pozamkni ciu listy propozycji kiedy nikt nie jest w stanie niczego do niej doda Nawet moacutej pomys z wezwaniem Supermana ktoacutery swoim lodowym oddechempowstrzyma by globalne ocieplenie nie moacuteg by zosta zakwestionowany przedanaliz

Analogie i metafory Te strategie zak adaj wykorzystanie roacutewnoleg egob d podobnego problemu ktoacutery zosta ju rozwi zany i znalezienie analogiido istniej cej sytuacji Kryzys kuba ski by czym w rodzaju gry w cykoraPrzegrywa w niej ten kto spu ci wzrok albo zrobi unik S dz e prezydentKennedy dobrze umia gra w t gr

My lisz e jeste bystr osob Inteligentne dzia anie to zwie czenie procesoacutew poznawczych typowych dla ludzkiegoumys u Jak by nie patrze dobrze by by o gdyby wszystkie wysi ki polegaj ce nagromadzeniu zapami tywaniu i przetwarzaniu informacji dawa y wymierne korzy ciprawda Dlatego w a nie inteligencj mo emy traktowa jako ogoacutelny wynik ludzkiegopoznania ktoacutery warunkuje zdolno do osi gania celoacutew adaptowania si do nowychwarunkoacutew i funkcjonowania w otoczeniu Innymi s owy to umiej tno inteligentnegozachowania

Psychologowie od dawna proacutebuj ustali czym tak naprawd jest inteligencja Istniejewiele przyk adoacutew na jej brak jak chocia by g upawe programy po wi cone domowymfilmom wideo Wystarczy wspomnie o cz owieku ktoacutery zapomina wy czy pr d przedwymian instalacji albo o kobiecie ktoacutera proacutebowa a nakarmi bia ego nied wiedziai o ma o sama nie sko czy a jako jego danie g oacutewne By mo e ogl danie zarejestrowanychnieszcz innych sprawia nam przyjemno poniewa my limy e na pewno niezachowaliby my si a tak g upio jak nieszcz ni bohaterowie tych przyk adoacutew



Mniej kontrowersyjnym wyt umaczeniem naszego upodobania do ledzenia ludzkichtragedii jest czerpanie zadowolenia z faktu e to nie nam przypad w udziale taki los

Ka dy z nas ma w asne sposoby rozwi zywania problemoacutew uczenia si logicznegomy lenia wykorzystywania j zyka rozumienia i nabywania koncepcji my leniaabstrakcyjnego integrowania pomys oacutew i osi gania celoacutew Ta imponuj ca listaumiej tno ci reprezentuje inteligencj A ci lej rzecz bior c te cechy to w a nie jestinteligencja Sproacutebuj uj j bardziej szczegoacute owo Otoacute mo na powiedzie einteligencj da si zdefiniowa jako zbioacuter zdolno ci poznawczych ktoacutere pozwalajdanej osobie uczy si na w asnych do wiadczeniach skutecznie adaptowa sido otoczenia i wykracza poza informacje dost pne bezpo rednio

Kilka s oacutew o czynnikach inteligencjiJak napisa em wcze niej inteligencja to zbioacuter zdolno ci poznawczych Powinna jednakistnie pewna struktura cz ca te wszystkie umiej tno ci ktoacutera by aby mo liwa dozmierzenia Coacute psychologowie nie ustaj w proacutebach tworzenia takich konstruktoacutewi metod ich pomiaru W tym celu opracowuj roacute nego rodzaju testy inteligencjiwykorzystywane w szko ach na uczelniach w wojsku oraz na rynku pracy g oacutewniepodczas rekrutacji i awansowania personelu Wyniki tych bada pozwoli y stworzykoncepcj bdquoczynnika grdquo (czynnika generalnego) ktoacutery jest g oacutewnym komponentemmierzalnej inteligencji

Sk ada si on z wielu sk adnikoacutew mdash czynnikoacutew s Oba te elementy stanowi zapodstaw dwuczynnikowej teorii inteligencji

Czynnik g (ogoacutelny) Niektoacuterzy psychologowie testuj wiele osoacuteb jednymnarz dziem Nast pnie wynik jest obliczany i u redniany dla ka dej umiej tno ci copozwala na ustalenie poziomu inteligencji ogoacutelnej Ta z kolei to w a nie czynnik gktoacutery sk ada si na inteligencj zgodnie z teori dwuczynnikow Omawiana cechaopisuje ogoacuteln inteligencj definiowan jako redni wynik rozwi zywaniatestoacutew inteligencji

Czynnik s (specyficzny) Jest on reprezentowany przez wyniki poszczegoacutelnychpodtestoacutew A zatem to poziom zdolno ci danej osoby w jednej konkretnejdziedzinie Po z o eniu wszystkich czynnikoacutew s otrzymujemy czynnik gPowszechnie mierzone czynniki s to na przyk ad pami skupienie uwagikoncentracja rozumienie werbalne zasoacuteb s oacutew orientacja przestrzenna orazrozumowanie abstrakcyjne

Tak wi c inteligencja w teorii psychometrycznej jest wynikiem testu inteligencjiJak to mo liwe Ka dy z takich testoacutew sk ada si z zestawu ma ych testoacutew (podtestoacutew)Osoby dobrze radz ce sobie z jednym z tych podtestoacutew na ogoacute nie maj problemoacutewz pozosta ymi Innymi s owy istnieje zale no pomi dzy podtestami mierz cymiposzczegoacutelne umiej tno ci a ogoacuteln koncepcj inteligencji na ktoacuterej oparto konstrukcjtych e testoacutew

Louis Thurston (1887 ndash 1955) psycholog i znany badacz inteligencji zaproponowateori podstawowych zdolno ci umys owych stanowi cych w gruncie rzeczy rozszerzonyodpowiednik czynnika s Wed ug tego naukowca inteligencja przejawia si w wynikach



testoacutew mierz cych siedem zdolno ci rozumienie werbalne p ynno wys awiania si liczenie pami orientacj przestrzenn pr dko postrzegania i rozumowanieNiestety koncepcja Thurstona nie zosta a w aden sposoacuteb potwierdzona naukowo

Przyjrzyjmy si bli ejPsychologowie kontynuuj dzielenie inteligencji ogoacutelnej na czynniki specyficzneTeoria Zdolno ci Poznawczych Cattela-Horna-Carrolla (teoria CHC) sugeruje e czynnikg to suma sk adaj cych si na niego zdolno ci poznawczych Twoacutercy tej koncepcjiRaymond Cattell John Horn i John Carroll wspoacutelnie wypracowali model inteligencjiogoacutelnej Ma ona dziesi warstw na ktoacutere sk adaj si poszczegoacutelne umiej tno ci

inteligencja skrystalizowana mdash ogoacute zgromadzonej wiedzy

inteligencja p ynna mdash zdolno rozumowania i rozwi zywania problemoacutew

rozumowanie ilo ciowe mdash umiej tno ci zwi zane z liczeniem

zdolno czytania i pisania mdash czytanie i pisanie

pami kroacutetkotrwa a mdash pami ostatnich zdarze

pami d ugoterminowa i przypominanie mdash pami d ugoterminowa

przetwarzanie wzrokowe mdash analiza i wykorzystywanie danych wzrokowych

przetwarzanie s uchowe mdash analiza i wykorzystywanie danych s uchowych

szybko przetwarzania mdash szybkie i automatyczne my lenie

szybko decyzji i reakcji mdash szybkie podejmowanie decyzji

Badacze kontynuuj cy prace nad modelem CHC opracowali programy badawczes u ce do analizy opisanych wy ej 10 warstw Wielu specjalistoacutew wierzy w to eumiej tno ci sensoryczne i motoryczne powinny by szerzej reprezentowane w tejteorii co w szczegoacutelno ci odnosi si do takich bdquoniepewnychrdquo elementoacutew jak zdolno cidotykowe kinestetyczne (ruch) w chowe oraz psychomotoryczne (koordynacjai szybko ruchoacutew) Zaraz zaraz czy w a nie napisa em e mo na by bystrymw szycielem

Wielu badaczy uzna o teori CHC za triumf wiedzy psychologicznej i modelowepodej cie do koncepcji psychometrycznych dotycz cych inteligencji Jest to jednakwci model roboczy ktoacutery zdaniem licznej grupy naukowcoacutew stanowi solidnepodstawy do dalszych analiz ale z pewno ci nie dostarcza odpowiedzi na wszystkiepytania

Odrobina sprytuRobert Sternberg opracowa swoj troacutejdzieln teori inteligencji min po to by wyja nikontrowersje zwi zane ze sprytem polegaj ce na tym e zdarzaj si ludzie bardzouzdolnieni w konkretnych dziedzinach a jednocze nie cz sto post puj cy wbrewdo wiadczeniu i zdrowemu rozs dkowi Moacutewi si e Albert Einstein by niezwykleutalentowany matematycznie i fizycznie ale mia problemy z wykonywaniem



najprostszych czynno ci Nie wiem czy to prawda ale Sternberg zdaje si zgadzaco do tego e wa nym elementem inteligencji jest posiadanie stosownej ilo ci zdrowegorozs dku oraz inteligencji praktycznej Trzy podstawowe sk adowe tej teorii to

Inteligencja sk adnikowa Czynnik ten to w zasadzie te same cechy ktoacutere smierzone w standardowych testach inteligencji (pami zasoacuteb s oacutew itd) czylico w rodzaju inteligencji ksi kowej Sternberg podkre la e takie umiej tno ci szupe nie niezwi zane z yciem codziennym oraz jego problemami Einsteinpodobno celowa w a nie w tym rodzaju inteligencji

Inteligencja do wiadczeniowa Wi e si ona ze zdolno ci rozwi zywaniadwoacutech rodzajoacutew problemoacutew nowych i rutynowych Inteligencja do wiadczeniowawymaga umiej tno ci rozpoznawania nowych k opotoacutew poszukiwania i tworzeniametod radzenia sobie z nimi oraz wprowadzania tych sposoboacutew w ycie

Inteligencja kontekstualna Ostatnim komponentem teorii Sternberga jestpewien rodzaj inteligencji praktycznej Pozwala on ludziom nie wchodzi pod ko asamochodoacutew nie moacutewi policjantom eby si odczepili czy nie doprowadzado tego by mieci pi trzy y pod sam sufit Ten rodzaj inteligencji jest najbli szysprytowi ktoacuterego wed ug pacjentoacutew cz sto brakuje psychologom

Inteligencje wielorakieCzy kiedy zdarzy o Ci si zastanawia czemu Michael Jordan by tak dobrymkoszykarzem A co z Mozartem ktoacutery komponowa opery za jednym posiedzeniemi bez poprawiania To dopiero imponuj ce Zgodnie z teori Howarda Gardnera (1983)ka dy z tych ludzi posiada specyficzny rodzaj inteligencji

Obserwacja wybitnie uzdolnionych osoacuteb pozwoli a Gardnerowi stworzy pogl d znanyjako teoria inteligencji wielorakich Opisa siedem rodzajoacutew inteligencji ktoacutere na ogoacute niemieszcz si w potocznych definicjach tej cechy Oto one

Zdolno kinestetyczna Michael Jordan mia j bardzo dobrze rozwini t Ludzie o wysokiej zdolno ci motorycznej cechuj si dobr koordynacj oko - r kawybitnym poczuciem roacutewnowagi a tak e bardzo dobrze znaj swoje cia oi kontroluj je podczas dzia a fizycznych

Zdolno muzyczna Je eli potrafisz wybija rytm jednocze nie stopamii d o mi posiadasz nieco muzycznej inteligencji Ludzie o wysokim poziomie tejzdolno ci s w stanie w naturalny sposoacuteb czyta nuty komponowa i gra bardzodobr muzyk

Zdolno orientacji przestrzennej Czy kiedykolwiek zgubi e si we w asnymogrodzie Je eli tak mo e to oznacza deficyt inteligencji przestrzennej naktoacuter sk ada si umiej tno poruszania si i znajdowania drogi oraz tworzeniadok adnych troacutejwymiarowych wyobra e wizualnych

Zdolno j zykowa Jest to klasyczna umiej tno wyj tkowo dobregopisania czytania i moacutewienia Poeci pisarze i utalentowani moacutewcy maj jwysoko rozwini t

Zdolno matematyczno-logiczna Ten typ inteligencji odnosi si doumiej tno ci rozwi zywania prostych i z o onych zada matematycznych



Zdolno interpersonalna Opinia bdquourodzonego moacutewcyrdquo oraz umiej tno ciskutecznych sprzedawcoacutew to dwa przyk ady tego typu zdolno ci Osoba obdarzonainteligencj interpersonaln doskonale odnajduje si w konwersacji i wiew jaki sposoacuteb porozumiewa si prowadzi rozmow i nawi zywa kontaktyz innymi lud mi

Zdolno intrapersonalna Jak dobrze znasz siebie Inteligencja intrapersonalnato umiej tno rozumienia w asnych motywoacutew emocji oraz innych aspektoacutewswojej osobowo ci

Ka dy z nas posiada zdolno ci wymienione przez Gardnera tyle e na roacute nympoziomie Mo na by doskona ym koszykarzem piewakiem i matematykiem a przy tymcz owiekiem ktoacutery zgubi si na prostej drodze nie umie nawi za rozmowy czypotrzebuje sporo czasu by rozpozna u siebie najprostsze uczucia

Ocena zgodnie z rozk adem naturalnymPsychologowie lubi dokonywa pomiaroacutew zw aszcza je eli wi e si to z badaniemludzkiego zachowania i procesoacutew my lowych takich jak zdolno ci poznawczeMierzenie i dokumentowanie poszczegoacutelnych roacute nic le y u podstaw psychologiistosowanej (wi cej informacji na jej temat mo esz znale w artykule ApplyingPsychology For a Better World na stronie wwwdummiescomextraspsychology)

Niezale nie od tego czy preferujesz teori CHC model Sternberga czy te ideinteligencji wielorakich nie zapominaj o koncepcji redniej Inteligencja w populacjigeneralnej podlega bowiem zjawisku nosz cemu nazw rozk adu normalnego ktoacutery jestide statystyczn definiuj c zakres dowolnej cechy (na przyk ad zjawiska psychologicznego)w danej spo eczno ci

Poszczegoacutelni ludzie roacute ni si poziomem inteligencji Rozk ad normalny (rysunek 61)zak ada e gdyby wszyscy ludzie przeszli test inteligencji wi kszo uzyska aby wynikirednie z pewnym odchyleniem w goacuter lub w doacute To tzw krzywa dzwonowa maj ca

form krzywej wybrzuszonej w rodku i opadaj cej na brzegach Oznacza to e wi kszoludzi jest przeci tnie inteligentna za osoby o inteligencji znacznie wy szej i znacznieni szej ni przeci tna zdarzaj si du o rzadziej

Rysunek 61Rozk ad

normalny



Na jednym ko cu spektrum znajduj si ludzie traktowani jako utalentowaniintelektualnie za na drugim mdash osoby upo ledzone umys owo (wi cej informacji na tematupo ledze znajdziesz w rozdziale 13)

B yskotliwy umysEinstein by geniuszem prawda Co jednak pozwala okre li jak osob takim mianem

Psychologowie zwykle nazywaj wyj tkowo inteligentnych ludzi jednostkamiutalentowanymi Unikaj u ywania s owa bdquogeniuszrdquo Nie istnieje jednak adna ustalonawarto po przekroczeniu ktoacuterej mo na moacutewi o wyj tkowych zdolno ciach redniwynik standardowego ilorazu inteligencji wynosi 100 za rezultaty powy ej 120oznaczaj inteligencj wyra nie wy sz ni przeci tna Za szczegoacutelnie utalentowaneuwa a si 1 ndash 3 populacji zatem w roacuted losowo wybranych 100 ludzi mo na znalejedynie jedn dwie lub maksymalnie trzy uzdolnione osoby

Wielu psychologoacutew stara si unika definiowania talentu intelektualnego wy czniena podstawie danych psychometrycznych Twierdz oni e zawsze nale y bra poduwag normy spo eczne i kulturowe Czy to oznacza e osoba uznawana w jednejkulturze za geniusza w innej mo e uchodzi za szale ca Coacute roacute nice na ogoacute nies a tak drastyczne ale warto pami ta e wyj tkowy intelekt jest bardzo z o onymkonstruktem ktoacutery trudno odda jedn liczb

Wielu psychologoacutew proacutebowa o zdefiniowa talent intelektualny Robert Sternbergznany ameryka ski badacz zasugerowa e taki talent przejawia si w czym wi cejni tylko w wy szych zdolno ciach przetwarzania i analizowania informacji gdyobejmuje tak e ponadprzeci tne zdolno ci czerpania nauki z w asnych do wiadczei wykorzystywania jej do radzenia sobie z k opotami w przysz o ci oraz automatycznegorozwi zywania problemoacutew Wed ug tego psychologa ludzie o wyj tkowej inteligencjipotrafi tak e adaptowa si do otoczenia i wybiera optymalne dla siebie rodowiskaw sposoacuteb wykraczaj cy poza standardowe przetwarzanie informacji

Badacze od dawna proacutebuj ustali czym jest talent intelektualny Chocia wyniki ichpracy roacute ni si wi kszo psychologoacutew zgodnie twierdzi e wszyscy ludzie o bardzowysokiej inteligencji wykazuj rozwini te zdolno ci metapoznawcze definiowane jako wiedzao w asnych procesach my lowych i umiej tno ich regulowania Do powszechnychstrategii metapoznawczych nale

kodowanie wybioacutercze mdash dzielenie informacji na istotne i nieistotne

kombinacja wybioacutercza mdash czenie pozornie niezwi zanych ze sob elementoacuteww celu znalezienia nowego rozwi zania

poroacutewnywanie wybioacutercze mdash odkrywanie nowych i nieoczywistych powi zapomi dzy nowymi oraz starymi informacjami

O co chodzi w j zykuLudzka inteligencja z pewno ci jest ukoronowaniem procesoacutew poznawczych poniewapozwala wykorzystywa poszczegoacutelne z nich w celu zdobywania i zapami tywaniainformacji Mimo to ograniczenie tej cechy do samego poznania powa nie zaw a jej



spektrum Roacutewnie skomplikowane procesy towarzysz bowiem zjawisku znanemujako j zyk

Ludzki umys jest w stanie tworzy wykorzystywa i rozumie j zyk To jedna z naszychnajbardziej z o onych i unikalnych zdolno ci Owszem inne zwierz ta roacutewniepotrafi si komunikowa i pos uguj si czym w rodzaju j zyka (zw aszcza waleniei ptaki) Czy jednak delfin opowiedzia kiedy jak histori a Sus scrofa domestica( winia domowa) napisa a Romea i Juli

J zyk traktowany jako proces poznawczy by przedmiotem wielu bada naukowychWci zreszt pozostaje w sferze zainteresowa psychologoacutew poznawczych Naukazajmuj ca si j zykiem jako takim to lingwistyka za psychologiczne badanie j zykanazywamy psycholingwistyk

Wie a BabelBy mo e jedn z najbardziej niezwyk ych rzeczy zwi zanych z j zykiem jest toe wszyscy mogli my si go nauczy Noworodki nie potrafi moacutewi i nabywaj t

zdolno z czasem przyswajaj c d wi ki i s owa Dopiero poacute niej zaczynaj ich u ywado tworzenia zda wypowiedzi opowie ci a nawet ksi ek

W rozdziale 12 omawiam g oacutewne kamienie milowe rozwoju cz owieka aby z grubszawyja ni w jakim wieku dziecko powinno posi okre lone umiej tno ci Znajdziesztam opis modeli kognitywnych pozwalaj cych na kszta towanie zdolno ci j zykowych

W lingwistyce i psycholingwistyce obowi zuje wiele modeli j zyka jednaknajpopularniejsze s trzy podej cia natywistyczne behawiorystyczne i interakcjonistyczne

NatywistyczneNoam Chomsky filozof lingwista i teoretyk polityczny znany jest jako g oacutewnyzwolennik teorii natywistycznej ktoacutera zak ada e j zyk to zdolno wrodzona wpisanaw DNA i rozwoacutej moacutezgu a nast pnie samorzutnie kszta tuj ca si w miar wzrastaniaDzieje si to podobnie jak w przypadku w troby trzustki czy bli ej nieokre lonychznamion na plecach

Wrodzone zasady j zyka s tym co Chomsky nazywa gramatyk uniwersaln Wiedzo niej dysponuj wszyscy ludzie pos uguj cy si mow Dzieci potrafi tworzy w asnej zyki i argony korzystaj c z gramatyki uniwersalnej i tzw narz dzia akwizycji j zykaczyli wrodzonego modu u poznawczego ktoacutery jest uaktywniany przez j zyk napotkanyw otoczeniu Nale y przy tym zauwa y e zdaniem Chomskyrsquoego bodziec z zewn trzs u y jedynie do uaktywnienia tego modu u a wi c nie mo na tu moacutewi o przyswajaniuinformacji pochodz cych ze rodowiska

BehawiorystycznaModel behawiorystyczny zak ada e j zyk jest w pe ni wyuczany Cz owiek mo ego przyswoi poprzez obserwowanie innych komunikuj cych si ludzi na drodzewarunkowania klasycznego b d instrumentalnego (wi cej informacji na tematwarunkowania znajdziesz w rozdziale 8) Jednym z czynnikoacutew mog cych potwierdzas uszno tej koncepcji jest fakt e sprawne przyswojenie j zyka wymaga wielu miesi cya nawet lat wicze Wed ug behawiorystoacutew poznawanie mowy to zwyk y proces nauki



InterakcjonistyczneNatura czy kultura Jedno i drugie J zyk jest systemem wrodzonym i wyuczonymjednocze nie przynajmniej zgodnie z tym modelem Jedno z bardziej znanych podejinterakcjonistycznych to koncepcja interakcjonizmu spo ecznego Zak ada ona e rodzicei inni komunikuj cy si doro li pomagaj dzieciom stworzy swego rodzaju bdquoszkieletrdquoj zyka ktoacutery stanowi podstaw dla nauki poprzez dalsz interakcj spo eczn

D wi ki s owa i sylabyAby zrozumie w jaki sposoacuteb umys korzysta z j zyka badacze podzielili ten systemna mniejsze jednostki Ca kiem s usznie za o yli bowiem e da si go pozna poprzezgramatyk czyli regu y jego stosowania Sam gramatyk mo na za podzieli na trzy dzia y

fonologi zajmuj c si fonemami a wi c najmniejszymi jednostkami mowyokre laj cymi to w jaki sposoacuteb poszczegoacutelne d wi ki s wykorzystywanedo tworzenia wyrazoacutew

sk adni determinuj c sposoacuteb czenia s oacutew w ca e zdania

semantyk zajmuj c si znaczeniem

Szacuje si e we wszystkich ludzkich mowach mo na wyroacute ni oko o 800 fonemoacutewJ zyk polski wykorzystuje 39 fonemoacutew angielski mdash 52 Istniej te takie ktoacutere u ywajponad 100 Zastanoacutew si jak brzmi inne j zyki Niektoacutere wydaj si szybkie Innezawieraj wiele gard owych d wi koacutew Jeszcze inne brzmi lekko i piewnie Roacute nej zyki korzystaj bowiem z rozmaitych d wi koacutew i fonemoacutew

Popatrz teraz na nast puj ce zdanie bdquoposzed sklep Jan dordquo Czy wygl da onosensownie Raczej nie poniewa nie spe nia wymogoacutew sk adni okre laj cej sposoacutebw jaki wyrazy s czone w zdania Co wi cej nawet subtelne zmiany kolejno ci s oacutewmog powa ne wp yn na znaczenie ca ej wypowiedzi Popatrz na dwa poni szezdania Sk adaj si one z identycznych wyrazoacutew (bdquogangrdquo bdquookrad rdquo i bdquobankrdquo) aleodwroacutecenie ich kolejno ci spowodowa a diametraln zmian znaczenia

Gang okrad bank

Bank okrad gang

Te same trzy wyrazy ale dwa zupe nie odmienne znaczenia wynik e ze zmiany sk adni

Podczas prowadzenia testoacutew s ownikowych zauwa y em e niektoacutere wyrazy srozumiane w niew a ciwy sposoacuteb a b dne definicje cz sto bywaj bardzo podobne lubwr cz identyczne Przyk adowo kiedy pyta em ludzi czym jest bdquowczorajrdquo odpowiadalie oznacza to bdquowszystko co robi em wczorajrdquo Nie wiem dlaczego ale definicja taka

cho b dna jest bardzo rozpowszechniona Dla wielu ludzi s owo bdquowczorajrdquo oznaczabowiem nie konkretny dzie lecz zbioacuter wykonywanych woacutewczas czynno ci Kroacutetkomoacutewi c rozumiej oni ten wyraz zupe nie inaczej ni ja

Kiedy s owa maj dla mnie odmienn definicj ni dla innych komunikacja staje sis absza lub w ogoacutele niemo liwa Brak spoacutejno ci oznacza bowiem e jedna ze stron niepost puje zgodnie z ogoacutelnie przyj tymi zasadami semantyki ktoacutere definiuj sens s oacutew(w tym przypadku bdquowczorajrdquo) a co za tym idzie pozwalaj na wzajemne zrozumienie



Kiedy moacutewisz bdquos o rdquo wiem e masz na my li du e zwierz z d ug tr b Tak samodzia aj j zyki znakoacutew (w tym na przyk ad migowy) ktoacutere maj w asn gramatyk i srozwijane dok adnie tak samo jak j zyki moacutewione rzecz jasna pod warunkiem eotoczenie nies ysz cego dziecka jest bogate w odpowiednie znaki


Skorowidz

Aacetylocholina 56ACT acceptance and

commitment therapy 297acting-out 273adaptacja 27 225ADHD 253afekt 262ageizm 216agresja 142 208

gniewna 209instrumentalna 209

akceptacja 299akceptacja gniewu 124akomodacja 226akson 54aktywne przywi zanie 183aktywno elektryczna

moacutezgu 65altruizm 211analiza

w asnych dzia a 64w a ciwa 276zachowania 286zachowa stosowanych 256

anhedonia 245argument dwustronny 207asertywno 195asymilacja 226atrakcyjno 207atrybucja 190atrybucja wewn trzna 191autohandicapping 193autyzm 254 255

Bbadania

eksperymentalne 40opisowe 40prawdy 39

bezwarunkowa pozytywnareakcja 305

biogeniczna hipotezaaminowa 246

b dne za o enia 247b yskotliwy umys 107bodziec

bezwarunkowy 132warunkowy 132

boacutel 79brak uwagi 253

Ccechy

centralne 173dwuoczne 78jednooczne 78kardynalne 173wtoacuterne 173

cele psychoanalizy 275centralny uk ad nerwowy 223choroba

Alzheimera 235psychiczna 239 240

cia o 26 33czas 309czucie 85czucie zmys owe 74czynnik

g 103s 103strachu 207

DDBT dialectic behavioral

therapy 298decyzje 98deindywiduacja 204dendryt 54depresja 60 245ndash248

leczenie 247przyczyny 246

dezorganizacja mowy i my li241

diagnostyka 27dialektyczna terapia

behawioralna 298DNA 58dobro przystosowania 229dojrzewanie 232dopamina 56dorastanie 232doros o 233do wiadczenie

subiektywne 119dotyk 79DSM-V 239DTT Discrete Trial

Teaching 256dychotomia my lenia 294dyskryminacja 145 215dysonans poznawczy 192dyssomnie 66dzia anie 85dzia anie umys u 91

Eefekt

fa szywego konsensusu 192fa szywej wyj tkowo ci 192placebo 43



ego 152ekspozycja wyobra eniowa 292ekstaza 68ekstrawersja 173element ekspresji 119emocja wyra ana 243emocje 120empatia 212 217epinefryna 56Erikson Erik 164eskalacja asertywno ci 196etap

przedoperacyjny 230sensomotoryczny 226

etyka 37

FFAB Functional Analysis

of Behavior 288facylitacja spo eczna 204fantazje 179fazy snu 66filmy psychologiczne 339ndash343formowanie wra enia 190frenologia 162frustracja 209funkcjonalna analiza

zachowania 288

Ggaworzenie 228generalizacja 294genotyp 220gerontopsychologia 234glutaminian 56gniew 124gramatyka 109gramatyka uniwersalna 108grupa 201

Hhalucynacje 241halucynacje s uchowe 60Hartmann Heinz 162heurystyka

dost pno ci 85 98reprezentacji 98

hipnoza 71hipochondria 273hipoteza 39

Iid 152IDEAL 101iluzja 84iluzja zgodno ci 85impulsywno 253indukcja hipnotyczna 71informacja

wej ciowa 90zwrotna 193

instynkt 113instynkt przetrwania 222integracja 166inteligencja 103

do wiadczeniowa 105emocjonalna 127 327kontekstualna 105p ynna 104sk adnikowa 105skrystalizowana 104wieloraka 105

interferencjaproaktywna 94retroaktywna 94

interwencja psychologiczna 27intymno 165

Jja

prywatna 179publiczna 178

j dra podstawne 53

Kkara 141katastrofizacja 294katatoniczne zachowanie 241klasyczna psychoanaliza

272 274kodowanie wybioacutercze 107kognitywna teoria depresji 247kombinacja wybioacutercza 107

kompetencje 181kompulsje 253komunikacja 193koncentracja 263konceptualizacja 95konformizm 201 202kontekst 27kontrola impulsoacutew 273kora moacutezgowa 52korelacja 42kotwiczenie 85kreatywno 165kryterium

normatywno ci 238przystosowania 238subiektywne 238wyja nienia 239

kszta towanie 289przeniesienia 279samooceny 181

kultura 35kwas gammaaminomas owy 56

Lleki

antydepresyjne 60przeciwpsychotyczne 60

l k 142 217 249 308l k neurotyczny 308liczba neuronoacutew 57

Mmarker genetyczny 59marzenia 179marzenia na jawie 68MBCT 297mechanizmy obronne 272

intelektualizacja 161projekcja 161racjonalizacja 161reakcja upozorowana 161regresja 162wyparcie 161zaprzeczanie 161

mechanizmy samoregulacji 171mentalizm 216


Skorowidz 347

metateoriebehawioralna 31biologiczna 31egzystencjalna 32feminizm 33humanistyczna 32postmodernizm 33poznawcza 32psychoanalityczna 31psychodynamiczna 31socjokulturowa 32

metodanaukowa 38zachowania werbalnego 256

mi o 115 122nami tna 122oddana 123przyjacielska 123pusta 123

MMPI-2 267model

behawiorystyczny 108biopsychospo eczny 33 49funkcjonowania rodziny 185wczesnego startu 256

modelowanie 290modyfikacja zachowania 326moralno 182most 54motywacje 117moacutewienie 227moacutezg 45 51ndash57moacutezg bioniczny 328moacute d ek 54my lenie 85 225 283

cykliczne 247grupowe 205wypaczone 294

my li 88 179automatyczne 247depresyjne 296

Nnacjonalizm 216nadzieja 336nagrody spo eczne 182nakrywki 53napady paniki 251

narkotyki 70narodowo 180nastroacutej 262nat enie g osu 122natura 35nauka 27nauka zachowania 130nawi zywanie

kontaktu 217relacji 26 166

negatywny efekt gapia 214nerwy

czaszkowe 50rdzeniowe 50

neurony 54 56neuroplastyczno 57neuroprotetyka 330neuroprzeka nik 56 246neurotyczna transgresja 309neurotyzm 173nie wiadomo 152norepinefryna 56norma spo ecznej

odpowiedzialno ci 213normy 200

Oobiekt przywi zania 183objaw 240obni anie stresu 257obra enia

otwarte moacutezgu 52wewn trzczaszkowe 51

obwodowy uk ad nerwowy 50ocena

problemu 287w asnej skuteczno ci 169

odbicie 305odporno

na stres 322psychiczna 326

odpowied psychologiczna 119odruch


ogoacutelny zespoacute adaptacyjny 316okazjonalne powtoacuterki 93

okresdojrzewania 232doros o ci 234pokwitania 232

ontologia 307operacje 91opinie 189organizacja 225orientacja 263os d 189osobowo 26 179ot pienie 64otwarto na do wiadczenie 173

Ppami 90 92 235 263

d ugoterminowa 104d ugotrwa a 93epizodyczna 94kroacutetkotrwa a 93 104proceduralna 94semantyczna 94sensoryczna 93

parasomnie 67patologia 238Paw ow 131Paxil 60percepcja 81personalizacja 295perswazja 206 208peryferyczny uk ad

nerwowy 223placebo 43p at

ciemieniowy 53czo owy 52skroniowy 53

p e 26pobudzenie ruchowe 253pochodzenie 180poczucie

bezsensu 336dobrostanu 126pi kna 337samo wiadomo ci 175swojej osoby 304warto ci 115winy 309



podejmowanie decyzji 97podej cie

ekologiczne 81emocjonalne 207integracyjne 322konstrukcjonistyczne 81racjonalne 207

podstawowe potrzebyfizjologiczne 115

podwzgoacuterze 53pokrewie stwo 180pokrywy 53pokwitanie 232pomiar statystyczny 41pomoc 211 214poroacutewnywanie wybioacutercze 107pos usze stwo 202potrzeba bezpiecze stwa 115potwierdzenie 85poziom intelektualny 263pozytywne spojrzenie 336prawda 36pr dko mowy 122problemy 260

percepcyjne 262ywieniowe 253

procesadaptacji 225dyferencjacji

do wiadczenia 304organizacji 225

procesybiologiczne 48my lowe 262unikania 321zbli ania 321

profilaktyka 323projekcyjne testy

osobowo ci 267protetyka poznawcza 330Prozac 60proacuteby dyskretne 256PRT Pivotal Response

Treatments 256prywatno 177przebieg terapii 278przeciwdzia anie

uprzedzeniom 217przed wiadomo 152

przeniesienie 279 280przep yw 336przepracowywanie

problemoacutew 280przes anki

dynamiczne 190statyczne 189

przestrze osobista 200przetwarzanie

danych 89informacji 90s uchowe 104wzrokowe 104

Przezczaszkowa StymulacjaMagnetyczna 62

przodomoacutezgowie 52przyczyny

depresji 246napadoacutew paniki 251post powania 190schizofrenii 242zaburze dwubiegunowych

249zachowania 191

przyjaciele 188przynale no 115

grupowa 180religijna 181

przypuszczenia 189przywi zanie 182

bezpieczne 184l kowo-ambiwalentne 184stylowe 183unikaj ce 184

przywspoacute czulny uk adnerwowy 51

pseudodemencja 329psy Paw owa 129psychika 259psychoanalityk 276psychoanaliza 272ndash275 281psychofarmakologia 59psycholingwistyka 108psychologia 23

life-span 219pozytywna 326self 166spo eczna 199stosowana 27zdrowia 323

psychologowieeksperymentalni 36kliniczni 36praktyczni 36

psychoneuroimmunologia 320psychopatologia 237psychoterapia 271psychoterapia analityczna 281psychotyzm 173pytania

hipotetyczne 194otwarte 194przywo awcze 194zamkni te 194

Rrasizm 216rdze

kr gowy 51przed u ony 54

REBT 296 297regresja 273relacja 166

z obiektem 167z roacutewie nikami 233

relaks 61religie 181rodzaje

agresji 209dyskryminacji 217fobii 250profilaktyki 323przes anek 189psychoz 244rozszerzonej wiadomo ci 69schematoacutew 225testoacutew 266uprzedze 216

rodze stwo 187rodzice

autorytarni 186autorytatywni 187permisywni 187

rodzina 185rozk ad normalny 106rozproszenie

odpowiedzialno ci 214rozszerzona wiadomo 69


Skorowidz 349

rozumowanie 88 99dedukcyjne 99indukcyjne 99

rozumowanie ilo ciowe 104rozwijanie umiej tno ci

matematycznych 230rozwoacuted 186rozwoacutej 303

mowy 227moacutezgu 224pisania 229p odowy 221poznawczy 226psychologiczny 221ruchowy 223spo eczny 231umiej tno ci my lenia 225

roacutewnowaga 80ruch 80

Ssamodoskonalenie 115samoocena 181samopoznanie 176samo wiadomo 176samowzmocnienie 169schematy 225

mi o ci 124spo eczne 171w asne 170

schizofrenia 242 262kryteria diagnostyczne 241leczenie 243przyczyny 242zaburzenia 242

seks 154seksizm 216seksualno 26selektywne abstrahowanie 295senno 64serotonina 56si a woli 118skrypty 171s uchanie 195s yszenie 78smak 80smutek 245soma 54

stanmaniakalny 248medytacyjny 69psychiczny 261wiadomo ci 68

statystykaopisowa 41szacunkowa 41

strategiaopoacute nienia 143sta ej cz stotliwo ci 143zmiennego opoacute nienia 144zmiennej cz stotliwo ci 143

stres 243 257 273 316 321stresory

powszechne 318psychospo eczne 318rozwojowe 318skrajne 318

STSD 319styl 179stymulanty 329sugestia 71sumienno 173superego 152sympatia 123symulowanie zachowa 269synapsa 56synestezja 75szczegoacute owe powtoacuterki 93szcz cie 125szybko

decyzji i reakcji 104przetwarzania 104

cie ki perswazji 206pi czka 64rodki

cholinergiczne 329dopaminergiczne 329nootropowe 329przeciwpsychotyczne 60

roacutedmoacutezgowie 53wiadome ja 178wiadomo 63 152

cia a 177ja ni autobiograficznej 65

ja ni w a ciwej 65protoja ni 65zwyk a 64

wiat zewn trzny 34

Ttaksonomia 239teoria 39

Cannona-Barda 120cec 172CHC 104dwuczynnikowa 121egoizmu 212genetyczna 212Jamesa-Langego 120koncepcji osobistych 178procesu przeciwstawnego 77progowa 81przywi zania 246relacji z obiektem 246rozwoju poznawczego 224sk onno ci 116spo ecznego uczenia si 286troacutejbarwna 77wykrywania sygna oacutew 82wymiany spo ecznej 212

teorie osobowo ci 151terapeuci egzystencjalni 312terapeuta 273terapia 276 278 280

behawioralna 284ndash288biomedyczna 27egzystencjalna 306ndash310ekspozycji 291kluczowej reakcji 256kognitywna 293skupiona na kliencie 302spowalniania

i wygaszania 290stopniowej ekspozycji 292uwa no ci 297wzmocnie 289

test ustandaryzowany 264testowanie

testowanie umys u 263rzeczywisto ci 303

test-retest 265testy 264



inteligencji 268kliniczne 266neuropsychologiczne 268osobowo ci 267szkolne 266

TMS Transcranial MagneticStimulation 62

ton g osu 122to samo 165

osobista 178spo eczna 179

trans 68trans hipnotyczny 71transcendencja 309 310trend sekularny 232tre

marze sennych 68my li 262

Turing Alan 90tworzenie osoby 24ty omoacutezgowie 54

Uuczenie si 226 284uczucia 120 179udzielanie pomocy 214ugodowo 173uk ad limbiczny 53uk ad nerwowy 49

parasympatyczny 51sympatyczny 51

umiej tno cikomunikacyjne 193spo eczne 26

umiej tnoseriacji 230zrozumienia 230

umys 26 34upo ledzenie

interakcji spo ecznych 255komunikacji 255

uprzedzenia 216urojenia 241uwaga 91

podzielona 92skupiona 92

uwa no 297 299

VVB Verbal Behavior 256

Wwarunkowanie

instrumentalne 137 285klasyczne 132 134 285

wewn trzne umiejscowieniekontroli 324

White Robert 163wiara 336Wielka Pi tka 173wina 308wina neurotyczna 308w adza 181wnioskowanie arbitralne 294wspoacute czulny uk ad nerwowy 51wspoacute wyst powanie 135wybaczanie 337wygl d 178 181wyja nianie 194wymiana doacutebr spo ecznych 212wynikanie 42wyparcie 273wyuczona bezradno 247wywiad 260wzgoacuterze 53wzmocnienia 138 289

pierwotne 140poznawcze 328wtoacuterne 140

wzorce zachowania 255wzrok 76

Zzaburzenia 240

dwubiegunowe 248 262komunikacyjne 252l kowe 250moacutezgu 52opozycyjno-buntownicze 253psychotyczne 240 244rozwojowe chroniczne 253umys owe 252uwagi 253

wyproacute niania 253zdolno ci motorycznych 252zdolno ci szkolnych 252

zachowanie 283zadurzenie 123zako czenia aksonu 54zalewanie 292 293zapach 80zarz dzanie wzmocnieniem 142zasada Yerkesa-Dodsona 115zdobywanie wiedzy 38zdolno ci 181

motoryczne 224ruchowe 224spo eczne 188

zdolnoczytania i pisania 104interpersonalna 106intrapersonalna 106j zykowa 105kinestetyczna 105matematyczno-logiczna 105muzyczna 105orientacji przestrzennej 105

zdrowie psychiczne 327332ndash338

zespoacutepobudzenia

psychoruchowego 253stresu pourazowego 319

zewn trzne umiejscowieniekontroli 324

z udzeniapercepcyjne 84gracza 85

zmianakognitywna 326my lenia 283 295zachowania 283

zmieszanie 64zmys y 74Zoloft 60zwroty asertywne 196

roacuted a samooceny 182


Spis tre ciO autorze 13

Podzi kowania 15

Wst p 17O ksi ce 17Wst pne za o enia 18Ikony wykorzystane w ksi ce 18To jeszcze nie wszystko 19Co dalej 20

Cz I Wst p do psychologii 21Rozdzia 1 Do czego s u y psychologia 23

Czym jest psychologia 23Co jak i dlaczego 23

Tworzenie osoby 24Odkrywanie funkcji 25Lista cz ci 26Rozwi zywanie problemoacutew 26Szukanie fachowej pomocy 27Dzia anie praktyczne 27

Rozdzia 2 Sens ludzkiego dzia ania mdash podstawy psychologii 29Tworzenie ram 30

Biologiczna 31Psychoanalitycznapsychodynamiczna 31Behawioralna 31Poznawcza 32Humanistyczna i egzystencjalna 32Socjokulturowa 32Feminizm 33Postmodernizm 33

Model biopsychospo eczny 33Rola cia a 33Rola umys u 34Rola wiata zewn trznego 34






















Spis tre ci 7




























Magiczna pi tka 172





Spis tre ci 9

































Spis tre ci 11

























Skorowidz 345



Rozdzia 6







Z






47 876 + 23 989









= 1

W = 2

S = 3

A = 4

O = 5





























































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240



































Spis tre ci 7




























Magiczna pi tka 172





Spis tre ci 9

































Spis tre ci 11

























Skorowidz 345



Rozdzia 6







Z






47 876 + 23 989









= 1

W = 2

S = 3

A = 4

O = 5





























































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240















Spis tre ci 7




























Magiczna pi tka 172





Spis tre ci 9

































Spis tre ci 11

























Skorowidz 345



Rozdzia 6







Z






47 876 + 23 989









= 1

W = 2

S = 3

A = 4

O = 5





























































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240






























Magiczna pi tka 172





Spis tre ci 9

































Spis tre ci 11

























Skorowidz 345



Rozdzia 6







Z






47 876 + 23 989









= 1

W = 2

S = 3

A = 4

O = 5





























































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240















Spis tre ci 9

































Spis tre ci 11

























Skorowidz 345



Rozdzia 6







Z






47 876 + 23 989









= 1

W = 2

S = 3

A = 4

O = 5





























































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240

































Spis tre ci 11

























Skorowidz 345



Rozdzia 6







Z






47 876 + 23 989









= 1

W = 2

S = 3

A = 4

O = 5





























































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240















Spis tre ci 11

























Skorowidz 345



Rozdzia 6







Z






47 876 + 23 989









= 1

W = 2

S = 3

A = 4

O = 5





























































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240






















Skorowidz 345



Rozdzia 6







Z






47 876 + 23 989









= 1

W = 2

S = 3

A = 4

O = 5





























































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240
















Rozdzia 6







Z






47 876 + 23 989









= 1

W = 2

S = 3

A = 4

O = 5





























































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240



















47 876 + 23 989









= 1

W = 2

S = 3

A = 4

O = 5





























































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240


















= 1

W = 2

S = 3

A = 4

O = 5





























































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240






































































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240























































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240












































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240
































































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240



















































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240




































Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240






















Wojna jest piek em













Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240


















Teraz rozumiesz
































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240




































We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240

























We wtorek pada o







Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240

















Jestem cz owiekiem






























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240





























































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240










































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240































































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240





















































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240




































Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240























Rysunek 61Rozk ad

normalny


































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240















































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240



































Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240























Gang okrad bank

Bank okrad gang









Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240


















Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240















Skorowidz








Bbadania







Ccechy














Eefekt






etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240


















etyka 37



zachowania 288











Jja


j dra podstawne 53







Lleki







Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240















Skorowidz 347




MMPI-2 267model
















odbicie 305odporno







Ppami 90 92 235 263





























249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240




































249zachowania 191











Rrasizm 216rdze











Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240















Skorowidz 349













stres 243 257 273 316 321stresory









wiat zewn trzny 34


























uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240































uwa no 297 299


Wwarunkowanie






Zzaburzenia 240















Documents

Tytuł oryginału: Psychology For Dummies, 2nd Editionpdf.ebookpoint.pl/psyby2/psyby2.pdf · O co chodzi w jÚzyku? ... Pozostawaj w kontakcie i dbaj o zwiÈzki .....335 Podawaj pomocnÈ