M. i Ž. Crnogorčevida 5; BA-75000 Tuzla; Bosnia and Herzegovina Sufinasira “Sida” Tel: +387 35 274 385; E-mail: nerda@nerda.ba; Web: www.nerda.ba Co-funded by “Sida” Poreski broj: 03011755; Banka: NLB Tuzlanska Banka; Račun: 132-100-03117019-42 Broj PDV obveznika: 209683030008; Identifikacioni broj: 4209683030008

UDRUŽENJE ZA RAZVOJ NERDA

ANALIZA TRENUTNOG STANJA SEKTORA PLASTIKE NA PODRUČJU SJEVEROISTOČNE BOSNE I HERCEGOVINE

CREDO projekat

FINALNI IZVJEŠTAJ

decembar, 2009.godine

2

Sadržaj

POGLAVLJE I UVOD I METODOLOGIJA............................................................................................... 1 1.1 Uvod................................................................................................................................ 1.2 Metodologija..................................................................................................................

1 1

POGLAVLJE II STANJE INDUSTRIJE NA GLOBALNOM, EVROPSKOM I REGIONALNOM TRŽIŠTU...... 3 2.1 Stanje industrije prerade plastike u Zapadnoj Evropi..................................................... 4 2.2 Industrija prerade plastike u regionu Centralne i Istočne evrope................................... 5 2.3 Trendovi u regionu Centralne i Jugoistočne Evrope i uticaj globalne recesije................. 6 POGLAVLJE III POSLOVNO OKRUŽENJE U REGIJI SIBiH I STANJE SEKTORA INDUSTRIJE PRERADE PLASTIKE........................................................................................

9

3.1 Poslovno okruženje u regiji SIBiH i BiH u odnosu na zemlje regiona............................... 9 3.2 Stanje sektora industrije prerade plastike u regiji SIBiH................................................. 9 3.3 Svjestska recesija i utjecaj finansijske krize na sektor industrije prerade plastike u regiji SIBiH........................................................................................................................

10

3.4 Infrastruktura sektora industrije prerade plastike i alatničarstva u regiji SIBiH............... 11 3.5 Stanje kadrovskih potencijala, potrebe industrije za obukom........................................ 12 3.6 Stanje tehnologija, mašinske opreme i proizvodni kapaciteti.......................................... 15 3.7 Marketing......................................................................................................................... 17 3.8 Upravljanje kvalitetom..................................................................................................... 18 3.9 Pregled najvažnijih faktora za unaprjeđenje konkurentnosti prema mišljenju menadžera anketiranih firmi........................................................................................... 19 3.10 Pregled nekih najvažnijih opcija izgradnje konkurentnosti prema mišljenju anketiranih menadžera.................................................................................................. 19 3.11 Pregled potreba firmi za uslugama koje bi mogle značajno unaprijediti njihovu konkurentnost............................................................................................................... 19 3.12 SWOT analiza sektora prerade plastike u regiji SIBiH.................................................... 20 POGLAVLJE IV ANALIZA RASKORAKA (GAP ANALIZA) I POTREBNE INETRVENCIJE.......................... 22 4.1 Raksorak 1 Strategija sektora.......................................................................................... 24 4.2 Raskorak 2 Uspostava referentnog centra za industriju.................................................. 24 4.3 Raskorak 3 Ograničen kapacitet Klastera plastičara i alatničara..................................... 25 4.4 Raskorak 4 Nizak stepen tehničkih znanja u polju primjenjenih CAD/CAM/CAE tehnologija .....................................................................................................................

25

4.5 Raskorak 5 Korištenje hibridnih polimernih materijala u preradi plastike...................... 26 4.6 Raskorak 6 Prelazak s niskoakumulativne na proizvodnju s visokom dodanom

vrijednošdu............................................................................................. 26 4.7 Raskorak 7 Osiguranje kvaliteta putem uvođenja sistema upravljanja kavlitetom......... 26 4.8 Raskorak 8 Nedostatak organizacionih i drugih znanja u polju menadžmenta............... 27 POGLAVLJE V ANALIZA LANCA VRIJEDNOSTI…………………..……………………………................................. 28 5.1 Analiza lanca dodane vrijednosti..................................................................................... 28

5.2 Zaključci i preporuke za izgradnju lanca vrijednosti sektoru prerade plastike i

alatničarstva........................................................................................................... 34 BIBLIOGRAFIJA.................................................................................................................................... 37

3

Skradenice

ABS Acrylonitrile Butadiene Styrene

BENELUX Belgium, Netherlands and Luxemburg

BiH Bosna i Hercegovina

BOOP Biaxially-Oriented Polypropylene

CAD Computer Aided Drawing

CAE Computer Aided Engineering

CAM Computer Aided Manufacturing

CNC Computer Numerical Control

CREDO Competitive Regional Economic Development

d.o.o. Društvo s ograničenom odgovornošdu

ECEBD Eastern and Central European Business Development

EPS Expanded polystyrene

ERP Enterprise Resource Planning

EU Evropska Unija

EUPC European plastics converters

EUROMAP European plastics and rubber machinery

FP Framework Program

GDP Gross Domestic Product

HDPE High Density Polyethylene

HGK Hrvatska Gospodarska Komora

IT Informacione tehnologije

LDPE Low Density Polyethylene

MSP mala i srednja preduzeda

MTTC Machine Tool Technology Center

NAFTA North American Free Trade Agreement

NC Numerical Control

NERDA Northeast Regional Development Agency

PA Polyamide

PC Polycarbonate

PP Polypropylene

PS Polystyrene

PVC Polyvinyl chloride

REACH Registration, Evaluation, Authorisation and Restriction of Chemical substances

SIBiH Sjeveroistočna Bosna i Herecgovina

SPSS Statistical Package for Social Sciences

SWOT Strengths Weakness Opportunities and Threats

TPO Thermoplastic polyolefin

UNZE Univerzitet Zenica

VW Volkswagen

4

POGLAVLJE I UVOD I METODOLOGIJA

1.1 Uvod

Ovaj dokumenat obuhvata analizu stanja industrijskog sektora prerade plastike i alatničarstva u regiji

sjeveroistočna BiH (SIBiH), kao integriranu komponentu CREDO1 projekta, kojeg implementira

regionalna razvojna agencija NERDA2.

Analiza je bazirana na primarnom i sekundarnom istraživanju. Primarni dio istraživanja se odnosi na

distribuciju anketnog upitnika MSP (malim i srednjim preduzedima) koja se bave preradom plastike i

alatničarstvom3 te razgovora s menadžerima firmi, dok se sekundarni dio analize odnosi na

korištenju dostupnih analiza svježijeg datuma, kako bi se upotpunila slika o stanju ovog industrijskog

sektora, kako u regiji SIBiH tako i u okruženju.

Imajudi u vidu da je alatničastvo od posebnog značaja za industrijski sektor prerade plastike ova

analiza takođe obuhvata i ovaj podsektor, jer dizajn i izrada alata za plastiku predstavljaju jedan od

najvažnijih karika u procesu prerade plastičnih masa.

Nakon uvoda i metodologije (Poglavlje I), analiza nudi pregled stanja na globalnom tržištu te uticaj

svjetske recesije i finansijske krize na sektor (Poglavlje II) nakon čega (Poglavlje III) slijedi opis

poslovnog okruženja i stanja sektora u regiji SIBiH, finansijske krize i efektima njom izazvane recesije,

stanja infrastrukture, razvoja kadrovskih kapaciteta, tehnologija, marketinga, i upravljanja

kvalitetom. Poglavlje IV sadrži pregled identifikovanih raskoraka (GAP analiza), između postojedeg i

željenog stanja sektora i mogudih intervencija u premoštavanju istih s ciljem stvaranja uslova za

podizanje konkuretnosti ove industrije u narednih 3-5 godina. Poglavlje V je posvedeno analizi lanca

vrijednosti u sektoru.

Analiza je ustanovila da postoji niz opcija izgradnje konkurentnosti u ovom ovog sektoru kao i same

regije SIBiH. Međutim da bi se pronašao način odgovora na izazove s kojima se sektor susrede,

poterbna je jasna misija, vizija i strategija sektora, struktuiran razvoj kadrovskih kapaciteta, primjena

i brzi transfer aplikativnih znanja, međusobno umrežavanje između firmi oko lanca dodane

vrijednosti te razvoj zajedničke infrastrukture.

1.2 Metodologija

Metodološki pristup ove analize se zasniva na korištenju:

Kvantitativnih podataka prikupljenih putem anketiranja firmi u industrijskom sektoru

prerade plastike i alatničarstva te podataka prikupljenih iz drugih izvora.

Kvalitativnih podataka dobijenih kroz razgovore s menadžerima firmi u sektoru za vrijeme

popunjavanja anketnih upitnika.

Kvalitativnih podataka korištenih iz drugih studija, publikacija, dostupnih analiza i drugih

relevatnih dokumenata.

Anketiranje je izvršeno na uzorku od 19 firmi koje djeluju u industrijskom sektoru prerade plastike i

alatničarstva, uglavnom lociranih u opdini Gračanica i susjednim opdinama, gdje je ova industrija

uglavnom koncentrisana. Sve firme u obrađenom uzorku su u cjelosti u privatnom vlasništvu, koje u

1 CREDO(eng. skradenica) - Competitive regional Economic Development (konkurentni regionalni ekonomski razvoj) 2 NERDA (eng. skradenica) – North-East Regional Dveleopment Agency (regionalna razvojna agencija za sjeveroistočnu BiH) 3 Alati za plastiku-kalupi i ostale alatljike

5

prosjeku imaju 24 zaposlena lica. Imajudi u vidu da je konkurentnost privrede usko povezana

izvoznim kapacitetima sektora, odabir firmi u nanašem uzorku je usmjeren na d.o.o. pravni oblik

preduzeda. Dobijeni podaci su obrađeni korištenjem SPSS programske aplikacije.

6

POGLAVLJE II STANJE INDUSTRIJE NA GLOBALNOM, EVROPSKOM I REGIONALNOM TRŽIŠTU

Od 1950.godine proizvodnja i potrošnja plastike je bilježila godišnji rast u prosjeku od 9% , uglavnom

zbog rapidnih inovacija u primjeni plastičnih masa kroz supstituciju tradicionalnih materijala: metala,

drveta, stakla i papira, te postala jedna od najbrže rastudih globalnih industrija u svijetu.

1950.godine svjetska proizvodnja plastike je iznosila 1,5 a u 2008. godini čak 245 miliona tona. U

Sjevernoj Americi i Zapadnoj Evropi potrošnja plastike po glavi stanovnika godišnje iznosi u prosjeku

oko 100kg, dok de prema procjenama analitičara do 2015.godine, u ovim zemljama potrošnja

plastike dostidi 140kg4. Najvedi rast u potrošnji plastike se očekuje u zemljama u razvoju Azije (osim

Japana) gdje potrošnja plastike po glavi stanovnika iznosi u prosjeku oko 20kg.

Trend rasta i potrošnje plastike je rastao sve do polovine 2008, kada se svjetska industrija prerade

plastike našla pod udarom globalne recesije zbog čega je potražnja za plastikom5 pala s 260 miliona

tona u 2007.godini na 245 miliona tona u 2008.godini.

Očekuje se da de globalna industrija6 prerade plastike doživjeti oporavak tek u prvom i drugom

kvartalu 2010 godine, s rastom 1-2%, te nastaviti trend rasta 3-4% u periodu 2011-2013. Globalna

potržnja za plastikom u 2009 godini bila je 7% niža u odnosu na prethodnu godinu. Najteže pogođeni

sektori industrije su bili proizvođači plastičnih djelova za auto industriju, dok se industrija plastike

uspjela održati zahvaljujudi proizvodnji ambalaže za robu široke potrošnje, medicinskih proizvoda i

tehničkih djelova.

Od januara do juna 2009 godine proizvodnja plastike u 27 zemalja EU je pala za 26% u usporedbi s

istim periodom u 2008.godini, dok je ukupna potražnja za plastikom pala više od 30%. Potražnja

automobilske industrije za plastikom je pala čak za 40%, dok je značajniji pad zabilježen i u sektoru

građevinarstva.

Evropa7 proizvodi oko 60 miliona tona plastike godišnje, što čini oko 25% svjetske proizvodnje

plastike, nešto više od zemalja NAFTA-e8 (23%), nakon čega slijedi Kina s 15%, Bliski Istok i Afrika 8%,

Japan 5,5%. Njemačka je najvedi proizvođač plastike u Evropi s 7,5% svjetske proizvodnje, zatim

zemlje Beneluxa9, Francuska (3%), Italija (2%) te Velika Britanija i Španija (1,5%).

U svijetu se koristi oko 20 vrsta plastike od kojih 5 porodičnih grupa plastike čine 75% ukupne

potražnje10 za plastikom u Evropi: LDPE i HDPE polietilen 11 (PE), polipropilen (PP), polivinilklorid

(PVC), polistiren12 (PS i EPS) i poli etilen-tereftalat (PET)13. U 2008.godini potražnja za ovim grupama

je opala u prosjeku 7,5%.

4 Izvor: PlasticsEurope Market Research Group (PEMRG)

5 The Compelling Facts About Plastics 2009

6 http://mcgroup.co.uk/news/2009/10/13/3///US%20Consultants%20Predict%20Plastics%20Growth%20in%202011.html

7 PlasticsEurope Market Research Group (PEMRG)

8 USA, Meksiko, Kanada

9 Belgija, Holandija i Luksemburg

10 PlasticsEurope Market Research Group (PEMRG)

11 LDPE-Low Density Polyethilen ; HDPE High Density Polithilen

12 PS-Polistyren solid; EPS - expandable polistyren

13 PET - Polyethilen terephthalate

7

Proizvodnja ambalaže učestvuje s najvedim tržišnim učešdem od 38% ukupne prerade plastike u

Evropi, nakon čega slijedi građevinarstvo s 21%, automobilska industrija 7%, elektronika 6%, dok na

druge industrije zajedno s medicinom otpada 28%.

Evropska industrija plastike (proizvođači polimera koje zastupa PlasticsEurope, prerađivača EUPC, i

proizvođača opreme EUROMAP) u 27 zemalja Evrope (bez zemalja potencijalnih i zemalja kandidata)

zapošljava 1,6 miliona ljudi.

MSP čine 80%. globalne industrije alata. Ponuda finalnih proizvoda firmi u procesnoj industriji

uveliko zavisi od industrije alata (kalupa) i obrade mašinskih komponenti, koji nisu samo važna karika

dodane vrijednosti u ponudi prema proizvodnim industrijama koja čini kičmu skoro svih proizvodnih

industrija razvijenih zemalja. Konkurencija se povedava svakodnevno, te se bazira na najboljim

radnim praksama i što kradem ciklusu tehničke pripreme uz korištenje naprednih 3D CAD/CAM/CAE

tehnologija. Mnoge alatnice, posebno MSP s limitiranim resursima, teško opstaju na tržištu zbog

nekoliko barijera i faktora konkurentnosti koji se posebno ogledaju u davanju konkurentne ponude

kod konstrukcije i izrade alata a koja ujdeno predstavlja najkritičniji elemenat kod ugovaranja

poslova posebno po pitanju procjene troškova izrade samih alata. Sama priprema izrade alata

počinje s relativno skupim dizajnom nakon čega dolaze visoki troškovi narudžbi standardnih

komponenata, numeričko kontroliranih NC programiranja, obrade skupih legura čelika upotrebom

skupih višeosnih CNC obradnih centara te testiranja samih alata.

Za mnoge manje alatnice to predstavlja problem kod gotovinskog toka, posebno zbog visoke cijene

upošljavanja resursa i kadrova s skupim i deficitarnim znanjima u korištenju naprednih tehnologija.

Zemlje s visokom cjenom radne snage koje su pod snažnom regulativom zakona o radu se nelaze u

nezavidnom položaju u odnosu na zemlje gdje je zakon o radu blaži. Jedan od najvažnijih aspekata

izgradnje konkuretnosti je sistemski vođena politika zemalja koje imaju struktuirane programe

razvoja.

2.1 Stanje industrije prerade plastike u Zapadnoj Evropi

Prema podacima EUROMAP14 asocijaciji proizvođača mašina za industriju prerade plastike i gume, i

pored negativnih uticaja recesije na svjetsku ekonomiju u posljednjem kvartalu 2008, industrija je

zabilježila ipak pozitivne rezultate s industrijskim rastom od 1,2% i rastom izvoza od 1,5%. Industrija

alata i alatljika je zabilježila slične rezultate dok je industrija periferne opreme zabilježila takođe

poztitivan rast od 4,1%. Industrija fleksografskih štamparskih mašina je imala negativan rast od -7%.

Tržišno učešde ove industrije, na globalnom tržištu, je ostalo iznad 50% mada se po prihodima u

jesen 2009 osjetio daleko vedi pad broja narudžbi s daleko manjom iskorištenosti proizvodnih

kapaciteta u odnosu na prethodnu godinu. Najvedi udar su pretrpjeli dobavljači autoindustrije i

sektor građevinarstvo osim proizvođača izolacionih materijala. Proizvođači ambalaže za industriju

bjele tehnike su takođe osjetili snažan udar recesije, ali su proizvođači ambalaže za prehrambenu

industriju ipak uspjeli zabilježilti bolje rezultate. Industrija medicinske opreme je nastavila pozitivan

trend potrošnje plastičnih masa.

Vedina izvoznika opreme za preradu plastike i gume su pretrpjela štetu zbog svjestke ekonomske

krize. U prvoj polovini 2009.godine izvoz u zemlje Sjeverne i Latinske Amerike i Istočne Evrope

drastično je opao. Prema statističkim izvještajima prosječan izvoz proizvođača opreme za preradu

14

Evropska Asocijacija proizvođača mašina za preradu plastike i gume www.euromap.org

8

plastike i gume, u Italiji i Njemačkoj, je pao za 35%. Ukupan pad proizvodnje mašina za preradu

plastike i gume u zemljama članicama EUROMAP-a se procjenjuje na 22% što iznosi oko 13,6 milijardi

Eura gdje upravo ovaj sektor opslužuje 62.7% tržišta. Postoje znakovi oporavka industrije ali

finansijska tržišta ostaju prepreka za industriju. Evropska industrije plastike predstavlja jedan od

najznačajnijih sektora ekonomije EU, jer u njoj djeluje oko 50.000 prerađivača plastike , uglavnom

MSP, koji zapošljavaju 1,6 miliona radnika s godišnjim prometom od 300 milijardi eura. Evropska

industrija se sastoji od proizvođača polimera koje predstavlja PlasticEurope15, prerađivača EuPC16 i

proizvođača opreme EUROPMAP17.

2.2 Industrija prerade plastike u regionu Centralne i Istočne Evrope

Prema ECEBD18 plastična industrija u regionu Centralne i Istočne Evrope se značajno razvila u

posljednjih 10 godina, mnogo brže nego u Zapadnoj Evropi. Prerada plastike u regionu Centralne i

Jugoistočne Evrope se približava potrošnji plastike zemalja Zapadne Evrope koja iznosi 60-80kg po

glavi stanovnika. Zbog visokog priliva stranih investicija u ovom regionu tehnološki nivo prerade

plastike je relativno visok, a posebno u polju injekcionog brizganja. Mogudnosti za daljnji razvoj u

preradi plastike u Češkoj, Mađarskoj, Poljskoj, Sloveniji i Slovačkoj su ograničeni ali bolji nego u

zemljama Zapadne Evrope.

U zemljama Istočne Evrope (Rusija, Ukraina, Rumunija, Bugarska i zemlje Ex- Jugoslavije) tehnološki

razvoj je još na uvjek niskom nivou, mada postoje izuzeci. U ovim zemljama potrošnja plastike je

negdje oko 20-50 kg po glavi stanovnika. Proizvodnja polimera u Centralnoj Evropi se vrši u

modernizovanim fabrikama što je adekvatno za snabdjevanje regionalnog i zapadnoevropskog

tržišta. U Istočnoj Evropi obnova starih proizvodnih pogona vrši se ubrzano, a naročito u Rusiji.

Granulat se u glavnom ne proizvodi u regionu Centralne i Istočne Evrope tako da se regionalne

potrebe za repormaterijalom zadovoljavaju uvozom iz zemalja Zapadne Evrope.

Po pitanju tehnoloških postupaka dominira injekciono brizganje s fokusom na autoindustriju. Oko

1.600 firmi prerađuje plastiku i proizvode različite komponente za industrije čiji je pregled prikazani

u tabeli koja slijedi:

Industrija %

Autoindustrija 45%

Građevina 23%

Elektronika , IT 11%

Elektromaterijali 6%

Inžinjering 5%

Drugo 10%

Ukupno 100%

Izvor: http://www.plasportal.com19

Kada su u pitanju tehnološki postupci prerade plastičnih masa situacija je sljededa: Ekstruzija 31%,

proizvodnja folija 26%, Injekciono brizganje 25%, Duvanje 10%, Ekspandiranje 4%. Upotreba plastike

kroz finalne proizvode je sljededa: ambalaža 45%, građevinarstvo 28%, tehnički djelovi 10%, kudanski

15

http://www.plasticseurope.org 16

www.plasticsconverters.eu 17

www.euromap.org 18

http://www.plasportal.com/WebArticleShow.aspx?AGM=PlasticIndustry&AN=VehicleComponents&MN=Menu5&LN=English 19

Izvor: http://www.plasportal.com/WebArticleShow.aspx?AGM=PlasticIndustry&AN=VehicleComponents&MN=Menu5&LN=English

9

proizvodi 6% i poljoprivreda 4%. Po potrošnji repromaterijala Rusija je prva s 21%, Poljaska 19%,

Mađarska 8%, Češka, Ukrajina i Rumunija oko 7%. Ostatak zemalja u regionu je ispod 5%. Omjeri

potrošnje granulata su sljededi: PA 38%, ABS 30%, PC 25%.

Prema vrsti proizvodnje tehničkih djelova potrošnja repromaterijala je sljededa:

PP 42%, PA11%, ABS 10%, HDPE 10%, PC 8%, PS 5%.

Tehnološki procesi korišteni za preradu granulata visokih performansi korištenih za specijalne

namjene: Injekciono brizganje 69%, Ekstruzija 17%, Duvanje 8%, Ekstruzija folija 5%.

Distribucija proizvodnje tehničkih djelova po zemljama:

Češka 21%, Rusija 20%, Poljska 18%, Mađarska 13% dok ostale zemlje imaju manje od 10%.

Kada je u pitanju autoindustrija, 36% proizvođača od njih 420 poznatijih koristi PP dok od njih 245,

odnosno 53% koristi PA.

Distribucija plastičnih komponenata za autoindustriju prema veličini firme se oglavnom zasnivaju na MSP u preradi plastike, posebno u oblasti injekcionog brizganja.

Učešde firmi koje troše 100-1000 tona granulata godišnje iznosi 34% i one čine 29% proizvodnje.

Učešde firmi koje troše 1000-5000 tona granulata godišnje iznosi 7% ali one čine 39% proizvodnje.

Velikih firmi ima 1% koje ostvaruju 20% ukupne proizvodnje. 2.3 Trendovi u regionu Centralne i Jugoistočne Evrope i uticaj globalne recesije Globalna finansijska i ekonomska kriza pogodila je daleko teže prerađivače plastike u Centralnoj i

Jugoistočnoj Evropi, nego njihove zapadne konkurente. Najteži periodi poslovanja su bili posljednji

kvartal 2008.godine i prvi kvartal 2009.godine. Proizvođači ambalaže nisu bili toliko pogođeni kao

firme koje proizvode tehničke komponenete posebno one fokusirane na autoindustriju. Prema

ECEBD20 industrija očekuje oporavak u drugoj polovini 2010. Očekuje se da de u narednih 10 godina

postupak injekcionog brizganja porasti sa sadašnjih 23% na 26%, dok se s druge strane očekuje pad u

proizvodnji folija s 30% na 25%. Primjetno je da de autoindustrija biti najvedi konzument prerade

plastike. SESSI21 navodi da je 1985.godine u prosječnom automobilu bilo 4% djelova od plastike (cca.

120kg) dok je 2000.godine taj procenat iznosio više od 10%.

Prema AMI22 Poljska, Mađarska, Češka i Slovačka su zemlje osjedaju jak ekonomski rast u zadnjih 5

godina kao rezultat pridruživanja EU ali i izmještanju proizvodnih postrojenja i uspostavi potpuno

novih iz Zapadne u Evrope prema istoku, u cilju smanjenja troškova i povedanja profita. Jedna od

značajnih prednosti je kvalifikovana radna snaga koja je spremna da radi za niže naknade i značajno

smanjena birokratija pokretanja poslovanja što omugudava prilive novih stranih i domadih investicija

koje koriste ovaj geografski položaj za snabdjevanje tržišta Zapada i Istoka. Prema AMI procjenama,

potražnja za polimerima u ove četiri zemlje iznosi negdje oko 4,28 miliona tona u 2008.godini.

Poljska predstavlja najvede tržište sa preko 1.700 kompanija koje djeluju u sektoru prerade plastike s

prosječnim rastom potražnje za plastikom od 7%, posmatrajudi period od 2004.godine kada je

Poljska postala članica EU. Potražnja za polimerima je rezultat velikog priliva investicija u Poljskoj,

20

Eastern and Central European Business Development – Istočni i Centralno Evropski Poslovni Razvoj 21

www.industrie.gouv.fr-sessi/4pages/pdf/4p189-anglais.pdf 22

Applied Marketing Information (2008) – http://www.amiplastics-na.com/PressReleases/newsitem.aspx?item=1000084

10

naročito u sektorima: ambalaže, bjele tehnike, eketronike i proizvodnje automobila. Strane

investicije su rezultat jeftine radne snage i velikog broja kvalifikovanih stručnjaka. S procjenjenom

potražnjom za polimerima od 2,3 miliona tona i potrošnjom od 61kg po glavi stanovnika, Poljska je

značajno iznad prosjeka zemalja Centralne i Istočne Evrope u kojima prosječna potrošnja plastike

iznosi oko 45kg po glavi stanovnika, ali još uvjek značajno iza prosjeka zemalja Zapadne Evrope gdje

prosječna potrošnja po glavi stanovnika iznosi oko 88kg. Najvedi broj prerađivača plastike, njih 52%,

je u oblasti injekcionog brizganja, dok je najznačajnije tržište prerade plastike, po potrošnji

materijala, u sektoru proizvodnje folija.

Češka s tržištem plastike ocrtava snašan ekonomski rast od 7% godišnje koji dostiže potrošnju od

cca. 800.000 tona. Ekonomski rast je snažan zahvaljujudi visokoj stopi izvoza otkako je Češka postala

punopravna članica EU, što se najviše ogleda u visokom prilivu domadih i stranih investicija.

Potrošnja polimera gravitira oko 70kg po glavi stanovnika a najviše je izražena u industriji ambalaže,

automobilskoj i industriji bjele tehnike. Vjeruje se da u Češkoj ima oko 650 prerađivača plastike gdje

dominira sektor injekcionog brizganja zahvaljujudi stranim investicijama u automobilskoj industriji.

Češki, Slovački i međunarodni alatničari (Visteon, Key plastic, Mollertech, Faurecia, Plastic Omnium,

Delphi i Hanwha) su najviše imale koristi od novih pogona Hyndai i Kia u pograničnom djelu između

Češke i Slovačke.

Slovačka industrija prerade plastike je takođe slična svojim susjedima što je evidentno u visokoj stopi

ekonomskog razvoja. Procjenjuje se da u Slovačkoj ima negdje oko 130 kompanija u preradi plastike

tehnološkim postupkom termofirmiranja i rastom potražnje za polimerima u prosjeku od 9%

godišnje što iznosi negdje oko 400.000 tona. Slično kao i zemlje u okruženju slovački prerađivači

plastike su bili pod najvedim uticajem automobilske industrije što je Slovačku učinilo da postane

zemlja sa najvedim brojem proizvedenih automobila u svijetu po glavi stanovnika. Međutim, sektor

proizvodnje folija predstavlja najvedi sektor po količini prerađenih polimera. S prelaskom na

monetarni sistem Eura slovački industrija plastike de nastaviti s beneficijama zahvaljujudi prilivima

stranih investicija.

Mađarska je osjetila značajan ekonomski rast zahvaljujudi članstvu u EU mada je ukupni bruto prihod

(GDP) u 2008.godini u poređenju s 2007.godinom nešto slabiji i predpostavlja se da de ostati na

nivou od 2% godišnje, zbog pada stranih investicija. Godišnja potražnja za polimerima je negdje oko

745.000 tona u kojima djeluje negdje oko 600 prerađivača. Najjvedi sektor prerade plastike u

Mađarskoj je proizvodnja folija što čini negdje oko 24% ukupne potražnje za termoplastikom u

2008.godini. Najvedi proiozvođači ekstruzije polietilenske folije su: Partium 70, Nordenia Hungaria,

Kabaplast i Rotapack. BOOP23 folije su preuzete od strane Taghleef Industrije koja je kupila Radici

folije u 2008.godini. Postupak Injekcionog brizganja je drugi po veličini prerade plastike u Mađarskoj

posebno u oblastima telelektronike, eletrotehnike, ambalaže i automobilske industrije, koja je

neznatna u odnosu na susjedne zemlje Centralne Evrope.

Slovenija Zbog svjetske recesije i finansijske krize u septembru 2009.godine u odnosu na isti mjesec

prethodne godine, industrijska proizvodnja u Sloveniji je zabilježila pad od 14,7%. Od januara do

septembra 2009.godine u usporedbi s istim periodom 2008.godine, industrijska proizvodnja je

zabilježila pad za 20,3%. Sektor prerade plastike i gume je u septembru 2009.godine u odnosu na isti

mjesec 2008.godine pao za 10,7% dok je za period januar-septembar 2009.godine u odnosi na isti

period 2008.godine zabilježen pad od 18,5%, a prema izjavama u medjima vodedih firmi u Sloveniji,

izvoz je pao za čak 40%. Slovenija je ekonomija s izrazito snažnom mrežom proizvodnih firmi.

Slovenačke firme usko sarađuju kroz klasterski način djelovanja zajedno s poslovnim asocijacijama,

23

Biaxially-Oriented Polypropylene

11

univerizitetima, institutima za istraživanja, kako u Sloveniji tako i sa EU, s fokusom na primjenjeno

istraživanje te razvoju i primjeni naprednih nano i ostalih tehologija uglavnom zahvaljujudi

eminentnim ekspertima, te učešda istih u FP 7 programima. Slovenija broji oko 250 alatnica koje čine

kičmu slovenačke industrije. Slovenačka MSP stekli su zavidan kredibilitet radedi za vodede gigante

auto i avioindustrije (VW, PSA Grupacij, Mercedes, Audi, Benteler, BMW, Chrysler, IN Alfa, Magna,

itd). 5,6% prihoda ukupne industrijske proizvodnje Slovenije24 dolazi iz sektora prerade plastike i

gume.

Hrvatska - prema podacima HGK25 u ukupnoj industrijskoj proizvodnji ostvarenoj u 2008.godini

prerada plastike i gume sudjelovala je s 3%. Od ukupnog broja zaposlenih industrija prerade plastike

i gume upošljava 3,2% zaposlenih s tendencijom daljnjeg rasta. Industrija je imala kontinuirani rast

od 10,8% za period 2004-2007.godine. Industrija bilježi rast izvoza od 20,1 posto, te rast uvoza od

14,6 posto u 2008.godini u odnosu na 2007.godinu. Industrija prerade plastike i gume ostaje na istoj

razini sa 1,6 posto u ukupnom izvozu prerađivačke industrije u 2008.godini, dok u ukupnom uvozu

prerađivačke industrije ostaje nepromijenjena sa stopom 4,1 %. Potrošnja plastike raste po godišnjoj

stopi od 5%.

Srbija – prema podacima republičkog zavoda za statistiku Srbije26 industrijska proizvodnja u

septembru 2009.godine manja je za 6,3% u odnosu na septembar 2008.godine, dok je 2009.godina u

odnosu na prosjek 2008.godine bila manja za 4,7%. U preriodu januar-septembar 2009.godine u

usporedbi s istim periodom u 2008.godine ostvaren je pad proizvodnje od 15%. U septembru

2009.godine sektor prerade plastike i gume je u odnosu na septembar 2008.godine zabilježio pad

proizvodnje za 17,8%.

24

Slovenia in Figures 2009, ISSN 1318-3745 25

Hrvatska Gospodarska Komora Izvor:

http://www.hgk.hr/wps/portal/!ut/p/_s.7_0_A/7_0_PT?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/wps/wcm/connect/HGK+Web/Vijesti/Najave/Me_unarodna_konferencija__Odr_ivo_upravljanje_polimernim_otpadom__39.927169574422884 26

http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/index.php

12

POGLAVLJE III POSLOVNO OKRUŽENJE U REGIJI SIBiH I

STANJE SEKTORA INDUSTRIJE PRERADE PLASTIKE U REGIJI SIBiH

3.1 Poslovno okruženje u regiji SIBiH i BiH u odnosu na zemlje regiona Svake godine, Svjetska banka mjeri provođenje reformi u 178 zemalja svijeta, nakon čeka se formira rang lista najpovoljnijih ekonomskih okruženja u svijetu. Imajudi u vidu da je 2006.godine BiH zauzimala 87 poziciju od 178 država svijeta, prema istraživanjima Svjetske Banke „Poslovanje u 2008“27, evidentno je da su za samo dvije godine, susjedne zemlje u regionu vidno poboljšale svoj status, posebno Hrvatska, dok je BiH za isti period pala na 105 poziciju. U BiH28 je potrebno 54 dana za registraciju firme za koju treba izdvojiti 30% prihoda po glavi stanovnika.

Ekonomija 2006 2008 2006-2008

Slovenija 63 55 +8

Makedonija 81 75 +6

Crna Gora 92 81 +11

Srbija 92 86 +6

Hrvatska 118 97 +21

BiH 87 105 -18

Izvor: Doing the Business 2008

Okruženje za poslovanje u BiH je i dalje nepovoljno u odnosu na okruženje. Sve je manje i manje kako domadih tako i stranih investicija u proizvodne djelatnosti koje zahtjevaju značajna ulaganja u tehnologije, opremu i kadrovske resurse. Kao posljedica nepovoljnog poslovnog okruženja u BiH, sve je manje investicija u proizvodnji koja obezbjeđuju stvaranje dodane vrijednosti. 3.2 Stanje sektora industrije prerade plastike u regiji SIBiH Osnovnom studijom industrijskih sektora29 u regiji SI BiH, ustanovljeno je da u periodu 2003-2006.godine u ukupnom prihodu regije SIBiH, sektor industrije prerade plastike i gume učestvuje sa 9,9 % (kumulativno) i poslovnim dobitkom of 10% i učešdem u izvozu od 6,1% uz relativno visoku stopu rasta zaposlenosti od 22,1% s kumulativnom stopom dobiti od 42,6%. Uporednom analizom po pitanju ukupnog prihoda po zaposlenom, dobiti po zaposlenom, izvoza po zaposlenom te konačne liste rangiranih sektora u regiji SIBiH, sektor prerade plastike i gume posjeduje najvedi potencijal za rast u odnosu na ostale industrijske sektore regije. Sve je izraženije prisustvo potrošačkih industrija u BiH koje koriste plastiku u svojim proizvodima, potencijalno nudedi tržišne prilike za lokalne firme u industriji prerade plastike i alata, što otvara mogudnosti povedanja proizvodnje, iskorištenosti opreme i podizanja nivoa produktivnosti za domade firme. Međutim, takve prilike mogu iskoristiti samo one firme čija se konkuretnost temelji na razvoju kadrovskih resursa, znanja o tržištu i korištenju naprednih tehnologija koji su uslov za konkurentnu proizvodnju. Postoji pozitivan trend pristupa evropskom tržištu, kao i sa partnerima u regionu s kojima postoje ugovori o slobodnoj trgovini. Međutim odgovor BiH firmi je nedovoljan, posebno u implementaciji evropskih normi po pitanju standardizacije ponude i kvalieteta proizvoda. Istovremeno, carinske prepreke uvozu su naglo uklonjane što je otvarilo vrata konkurentnom uvozu proizvoda. Stoga, samo povedanje ponude i konkurencije s druge strane de prisiliti lokalne firme ka modernizaciji i izgradnji konkurentnih politika ili de se same firme u sektoru suočiti s gubitkom tržišta.

27 Doing The Business 2008 28 Doing The Business 2008 29 Osnovna studija industrijskih sektora za ekonomsku regiju sjeveroistočna Bosna i Hercegovina, NERDA, jan. 2008.

13

Prema Agenciji za statistiku BiH30, u septembru 2009.godine bazni index ukupne industrijske proizvodnje u BiH (index prema prosječnoj mjesečnoj proizvodnji iz bazne 2005.godine) je bio vedi od indexa u avgustu 2009.godine za 8,3%, dok index prema prosječnoj mjesečnoj proizvodnji iz 2008. iznosi 101,2. U odnosu na septembar 2008.godine sektor prerade gume i plastike je u 2009. zabilježio pad obima proizvodnje za 28,7%. U sektoru prerade gume i plastike index je prema prosječnoj mjesečnoj proizvodnji iznosio 85,8 dok je stopa kumulativne proizvodnje bila niža za čak 18,1%. U septembru 2009. bazni index proizvodnje u industriji prerade gume i plastike je bio manji od indexa u avgustu za 14,9%. Pad indexa je uglavnom rezultat efekta svjetske recesije i njome izazvane finansijske krize.

INDEX INDEXI (φ2005 = 100)

Stopa promjene INDEXI (φ2008 = 100)

VIII 2009 IX 2009 IX 2009 / IX 2008

I-IX 2009/ I-IX 2008

IX 2009

Industrija ukupno 122,0 130,3 0,0 -3,9 101,2

DH Proizvodi od plastike i gume 127,8 112,9 -28,7 -18,1 85,8

25 Proizvodi od plastike i gume 127,8 112,9 -28,7 -18,1 85,8

Izvor: http://www.bhas.ba/Arhiva/2009/sao/IPI_2009_001_01.pdf 3.3 Svjestska recesija i utjecaj finansijske krize na sektor industrije prerade plastike u regiji SIBiH Svjetska recesija je imala različit uticaj na firme u regionu. Nedostatak novca u opticaju je imao dirketan odraz na smanjenje likvidnosti posebno u firmama koje su bile u procesu ulaganja u nove investicije. S jedne strane, visoka cijena sirove nafte uoči početka svjetske recesije rezultirala je visokom nabavnom cijenom repromaterijala (granulata), nakon čega je krizom na finansijskim tržištima kapitala došlo do drastičnog pada cijene sirove nafte a time i cijene repromaterijala što je dovelo do stvaranja relativno skupih zaliha. Uz smanjenu potražnju proizvoda vedina firme su se našle u situaciji da nemaju pristupa svježem novcu a prihodi kao i gotovinski tokovi su za vedinu firmi bili smanjeni. Banke su smanjile dostupnost kapitala povedanjem kamatnih stopa i smanjenjem obima revolving kredita dok su s druge strane kupci zahtjevali odgodu pladanja čak i do 200 dana. Problem naplate potraživanja je postao jedan od najvedih problema s kojim se industrija. S druge strane vedi broj firmi u regiji je koristio praksu zaduženja preko kratkoročnih kredita za finansiranje dogoročnih kapitalnih investicija dok je otplata bankovnih zaduženja bila bazirana na prihodima koji su s dolaskom recesije drastično opali kao i sama naplata potraživanja što je dovelo de gubitka kapaciteta za servisiranje kreditnih zaduženja. Firme koje su poslovale s jednim ili samo nekolicinom ključnih kupaca su se našle u nepovoljnoj poziciji jer su kod gubitka takvog kupca prihodi značajno bili ugroženi.

30 http://www.bhas.ba/Arhiva/2009/sao/IPI_2009_001_01.pdf

14

3.4 Infrastruktura sektora industrije prerade plastike i alatničarstva u regiji SIBiH Udruženje pravnih lica „Klaster plastičara i alatničara“ pokrenut je u Gračanici 2007.godine, kao odgovor firmi na globalna ekonomska kretanja s opredjeljenjem ka podizanju konkurentnosti industrije putem povezivanja malih, srednjih, velikih preduzeda i institucija, uklanjanju prepreka u razvoju, obezbjeđenju pristupa i premjene naprednih tehnologija, povedanju produktivnosti, smanjenja nezaposlenosti, boljeg korištenja resursa, povedanja stope inovacija, poticanja istraživačkih projekata, poboljašanja kvalieteta radnih mjesta i izgradnje lanca dodane vrijednosti unutar sektora s sljededim ciljevima i aktivnostima:

Umrežavanje MSP koja djeluju u industriji prerade plastike i alatničarstva u BiH

Unapređivanje i promoviranje interesa članica na područiju BiH i inostranstvu

Zastupanje interesa svojih članova na području BiH i inostranstvu

Zaštita interesa članova kod privrednih i političkih subjekata i državnih organa na svim nivoima vlasti u Bosni i Hercegovini

Osiguravanje protoka informacija za svoje članice

Pomod u rješavanju problema vezanih za poslovanje u djelatnosti proizvodnje proizvoda od plastike i dizajna i izrade alata, osiguranja pristupa visokim tehnologijama kroz aktivnosti kao što su: osnivanje MTTC Centra za savremene tehnologije, saradnja sa tehnološkim centrima, tehnološkim parkovima i renomiranim naučnim institucijama u Bosni i Hercegovini i inostranstvu

Iako je formiran kao udruženje, Klaster se i dalje suočava s preprekama djelovanja u skladu s ciljevima. Osnovan je kao udruga pravnih lica, te zbog važede pravne regulative ne može obavljati ekonomske aktivnosti što je u suprotnosti s ulogom klasterskog načina djelovanja. Do sada Klaster plastičara i alatničara nije uspio zadobiti pažnju kreatora politika na bilo kojem nivou vlasti, iako se pojam klasterizacije spominje u mnogim strategijama razvoja. MTTC d.o.o. (Machine Tool Technology Center) – Centar za Savremene Tehnologije uspostavljen kroz inicijativu 7 članica Klastera plastičara i alatničara iz Gračanice: Plamingo, Helioplast, BEMA BA, IDEA-CO, Fragmat Izolirka, Variplast i Mirna te projekat Excellence in Innovation (www.ei-bih.ba). Misija Centra je da poveda konkuretnost firmi u industriji alata i alatljika putem nuđenja usluge naprednih tehnologija virtualnog inžinjeringa. Širok i raznolik spektar visoko vrijednih profesionalnih tehničkih usluga CAD/CAM/CAE (computer aided design, computer aided manufacturing, computer aided engineering) za firme u BiH s naglaskom na mašinstvo i sektor prerade plastike, uz upotrebu naprednih CAD/CAM/CAE integriranih sistema potrebnih za 3D modeliranje, simulacije, vizualizacije procesa oblikovanja metala, dizajna alata i alatljika kao i za brzu izradu prototipova, koja MSP nude neuporedivo bržu uslugu izrade uzoraka u odnosu na prijašnji period gdje su firme bile prisiljene na pokretanje nulte proizvodnja kako bi potencijalnom kupcu dostavile uzorak bez garanacija ostvarenja poslovne saradnje. Usluge 3D Dizajn alata se odnose na digitalnu konstrukciju 3D modela alata, koji pripremljeni na ovaj način, omogudavaju konstruktorima alata da testiraju i koriguju alate prije početka njihove izrade te izbjegnu troškove i naknadne poravke-dorade alata. Dizajn alata u 3D CAD aplikacijama omogudava značajno ubrzanje procesa kvalitetne izrade alata, što znatno smanjuje troškove njihove izrade. Nakon procesa dizajna 3D modela alata vrši se automatsko generisanje koda za CNC mašine putem korištenja CAMWorks 2008 programskog paketa, koji omogudava simulaciju i validaciju proizvodnih procesa. Optimiziran proces zajedno s visokim proizvodnim kvalitetom u najkradem mogudem vremenu su zahtjevi s kojima se mnoge firme suočavaju na globalnom tržištu. Usluge 3D dizajna alata se vrše na licenciranom SolidWorks 2008 softveru, koji nudi parametarski dizajn, vizualizaciju, simulaciju i validaciju proizvodnih procesa, uz opotrebu najmodernijih grafičkih radnih stanica na kojima rade obučeni inžinjeri. Usluge 3D Skeniranje omogudava digitalizaciju fizičkih objekata. Digitalizirani podaci se koriste za CAD modeliranje i korekcije objekata i izradu prototipova. Usluge digitalizacije se vrše na najsavremenijem ZCorporation ZScannerR 700 skeneru. 3D Štampanje jedinstvena forma koja je vezana za tehnologije izrade prototipova (rapid prototyping). 3D štampanje kreira trodimenzionalne objekte sloj po sloj u boji i izgleda identičnog stvarnom. 3D štampa omogudava dobijanje 3D uzorka stvarnog proizvoda. Usluge 3D štampanja se

15

vrše na najmodernijem Z-corporation Spectrum Z510 štampaču rezolucije od 600 x 540 dpi i gabaritom štampanja 254 x 356 x 203 mm. Usluga izrade prototipa se obavlja u roku 24 sata. Usluge CNC programiranje je dostupno firmama koje zahtjevaju postavljanje tačnih i optimiziranih procesa CNC mašina prije nego što aktivira izrada alata ili mašinskih pozicija na CNC obradnim centrima. Usluge obuhvataju detaljna podešavanja i postavki simulacija najzahtjevnijih konfiguracija višeosnih CNC mašina kao i ispunjenja složenih zahtjeva programiranja, te dizajnu, vizualizaciji, simulaciji i validaciji procesa koje prolaze najzahtjevnije testove prije same izrade, što omogudava firmamama analizu i optimizaciju CNC putanje alata i validaciju CNC programa. Centar koristi licencirani CAMWorks 2008 software koji omogudava vršenje stvarnih simulacija koji otkrivaju probleme, koluzije i nekonzistentnosti među mašinskim komponentama, opremi i alatima. Brza obuka u CAD/CAM sistemskim integracijama se nudi kao usluga MSP kako bi se odgovorilo na problem ograničenog broja visoko obrazovanih stručnjaka koji imaju iskustvo u CAD/CAM tehnologijama, uključujudi i oblasti kao što su numerička simulacija, 3D modeliranje i vizualizacija, ugradnja i upravljanje CNC mašinama i alatima, CNC programiranje, itd.

Regionalni odbor Sektora za plastiku regije SIBiH – Pokrenut od strane Regionalne razvojne agencije NERDA zajedno s regionalnim firmama u sektoru prerade plastike i alatničarstva s ciljem podizanja konkurentnosti kroz CREDO projekat31. 3.5 Stanje kadrovskih potencijala, potrebe industrije za obukom Sve je manje diplomanata na mašinskim fakultetima zbog smanjene popularnosti studija tehničkih nauka uz dodatnu činjenicu da je stvoren skoro nepremostiv jaz između znanja dostupnih na univerzitetima i onih potrebnih sektoru. Uzimajudi u obzir i budude inžinjere mašinstva koji planiraju ili de uskoro postati radna snaga, broj visokoobrazovanih kadrova koji posjeduju primjenjiva tehnološka znanja je veoma ograničen, dok s druge strane, postoji urgentna potreba za unaprijeđenje vještina u čitavom lancu vrijednosti, od dizajna pa do finalizacije proizvoda. Petkovid32 navodi (2008, str 20-21) ”Danas u BiH djeluje 8 državnih univerziteta (javnih) kao i veliki broj privatnih otvorenih poslednjih 2-3 godine. Dok javni univerziteti školuju mlade za manje više sva zanimanja i zvanja privatni univerziteti-fakulteti su uglavnom spcijalizirani za „razne“ menadžmente, ekonomiju, pravo, političke nauke, diplomatiju, javnu upravu i druge edukacije koje u osnovi ne ne zahtjevaju labaratorijsku opremu i infrastrukturu. Sve ovo dovodi BiH iz godine u godinu, u sve nepovoljniju situaciju kada je pokretanje starih fabrika u pitanju, a posebno kada je u pitanju ulaganje u nove kapacitete s savremenom opremom. Dovoljno je pogledati podatke za diplomante na UNZE33 i vidjeti totalnu disproporciju koje se ogleda u odnosu 455 diplomanata ukupno spram 15 diplomiranih inžinjera. Dakle, procentualno samo 3% mladih opredjeljuje za proizvodna zanimanja što ni u jednoj ekonomiji ne obezbjeđuje samoodrživost“. Na BiH univerzitetima u područiju proizvodno tehničkih studija vedina izučavanja je koncentrisana na širokom teoretskom znanju „o“ određenim disciplinama, a ne znanju baziranim na izgradnji konkurentnosti „kako“ koja bi studente usmjeravala na sticanja vještina i usvajanja znanja potrebnih tržištu rada.

95% anketiranih menadžera smatra da nema primjenjivih znanja na univerzitetima koji bi koristili firmama. U našem uzorku anketiranih firmi, njih čak 47% nema niti jednog mašinskog inžinjera. Menadžeri smatraju da posebnu važnost za lokalne firme predstavlja dostupnost brze i profesionalne edukacije, posebno za uposlene u inžinjeringu i tehničkoj pripremi, a čija znanja predstavljaju ključnu kariku osiguranja kvaliteta proizvoda i brzog odgovora na zahtjev kupca.

31 www.credo.ba 32 D.Petkovid Gdje smo kada je u pitanju razvoj tehnoloških parkova u BiH?, Centar za inovativnost i preduzetništvo Univerzitet u Zenici, Zbornik Radova iz Preduzetništva, Juni 2008 godine. 33 Univerzitet Zenica

16

47% anketiranih firmi, smatra da univerziteti i tehničke škole ne posjeduju programe edukacije baziranih na potrebama firmi, dok 80% firmi vjeruje da iste ne odražavaju saradnju s firmam u cilju prilagođavanja edukacije potrebama privrede. Firme u regiji su djelimično rješile problem u pribavljanju kadrova zahvaljujudi kolapsu prijeratnih firmi giganata u posljeratnoj privatizaciji. U posljeratnom periodu s rapidnim razvojem naprednih tehnologija nastao je jaz u primjenenim tehnološkim znanjima koji se manifestuje u deficitu mašinskih inžinjera, tehnologa i mašinskih tehničara s primjenjenim znanjima. Današnji kadrovi zaposleni u privatnim firmama, imaju slab ili skoro nikakav pristup obuci. Edukacija takvih kadrova u lokalnim firmama se tretira uglavnom kao trošak, dok su poslodavci očekuju brži povrat uloženog kapitala. Ništa manji problem predstavlja fluktuacija kadrova u lokalnim firmama zbog odsutnosti politika upravljanju kadrovskim potencijalima. Rijetke su firme koje nude struktuirane karijere mladim kadrovima. U međuvremnu, međunarodne agencije za zapošljavanje, sa svojim uredima u BiH, pomažu odliv kadrova iz BiH kako inženjera tako tehničara proizvodnih procesa što pogoršava ionako hronično stanje s kadrovskim resursima u BiH. Ono što firme čini posebno ranjivim, kako u regiji tako i u cjeloj BiH, je činjenica da su često ključni-osnovni procesi u lokalnim firmama bazirani na jednom ili dva ključna stručnjaka (inžinjeri mašinstva, tehnolozi, šefovi u proizvodnji). Kada takvi kadrovi zbog nekog razloga napuste firme, iste se suočavaju s problemom kako pronadi adekvatnu zamjenu i osigurati kontinuitet poslovanja. Pritisak globalne konkurencije je sve prisutniji, posebno u sektoru dizajna i izrade komplikovanih i kvalitetnih alata i dizajna proizvoda. Cijena sirovina i tehnologija-opreme na svjetskom tržištu konsolidovana, što znači da se konkuretnosti bazira isključivo na stepenu primjenjenog znanja u korištenju dostupnih tehnologija, osiguranju kvaliteta proizvoda i smanjenju troškova, a koji isključivo zavise od znanja uposlenika. Anketirani menadžeri uglavnom ne vide problem u nabavci opreme, nego prepoznavanju potreba i obezbjeđenju tržišta kao i razvoju kadrova koji bi proizvodnu opremu koristili u njenom potencijalnom kapacitetu, te naglašavaju da pristup kvalitetnim kadrovskim potencijalima. Prema mišljenju menadžera, kritična znanja za razvoj sektora su:

Istraživanje tržišta i razvoj proizvoda

Poznavanja lanca vrijednosti

Usvajanje, transfer i distribucija primjenjenih tehnoloških znanja i vještina

Brži, precizniji i bolji dizajn kompleksnijih alata

Sistem upravljanja kvalitetom

90% firmi koje su učestvovale u anketiranju nemaju definisanu politiku upravljanja ljudskim potencijalima

53% ispitanih firmi ne posjeduje godišnji plan obuke za zaposlene

79% anketiranih ne vrši procjenu radne učinkovitosti uposlenih, dok njih 84% nema praksu mjerenja zadovoljstva zapolenih

Imajudi u vidu važnost mašinskog inžinjeringa u sektoru prerade plastike, posebno po pitanju dizajna i izrade alata te upravljanja proizvodnim procesima, prisutni deficit inžinjera direktno utiče na konkurentnost firmi. U prilog ovoj konstataciji ide i podatak da čak 84% anketiranih firmi slijedi praksu sljedbenika u industriji, što ne obezbjeđuje uslove za izgradnju konkurentnosti. Potrebe firmi za obukom zaposlenih u sektoru Anketiranjem firmi u sektoru identifikovali smo potrebe firmi za obukom uposlenika te utvrdili sljedede:

90% bi započelo saradnju s institucijom koja bi bila u stanju pružiti dodatnu obuku njihovim uposlenim.

17

84% anketiranih firmi smatra da su unaprjeđenja vještine zaposlenih kao i unaprjeđenje znanja njihovih rukovodilaca veoma bitni faktori za unaprijeđenje konkurentnosti.

42% firmi smatra da je manjak potrebnih znanja i kompetencija najveda barijera za veda ulaganja u razvoj i poboljšanje postojedih procesa.

S toga potrebe za obukom možemo svrstati u dvije osnovne grupe:

1. Edukacija ili obuka koja se odnosi na sticanje i razvoj specijalnih vještina karakterističnih za industrijski sektor prerade plastikei alatničarstva

2. Edukacija ili obuka koja se odnosi na sticanje i razvoj poslovnih vještina

1. Potrebe za edukacijom i obukom koja se odnosi na sticanje i razvoj specijalnih vještina karakterističnih za industrijski sektor prerade plastike

84% menadžera firmi u našem uzorku smatra da je certificirana profesionalna obuka najpotrebnija vrsta edukacije za rukovodioce u proizvodnji

68% anketiranih firmi smatra da su najvažnija iskustva za zaposlene u proizvodnji ona koja su stečena negdje drugo

63% firmi u našem uzorku smatra da je obuka u sticanju znanja korištenja CAD/CAM aplikacija veoma važna za unaprjeđenje njihove konkurentnosti

53% ispitanika misli da je obuka u oblasti dizajna alata takođe veoma važna za unaprjeđenje njihove kokurentnosti

2. Potrebe za edukacijom i obukom koja se odnosi na sticanje i razvoj poslovnih vještina anketiranih firmi

95% prodaja

68% marketing

63% sistem upravljanja kvaliteta

58% usluge prema kupcu

47% razvoj proizvoda

32% upravljanje ljudskim potencijalima

3.6 Stanje tehnologija, mašinske opreme i proizvodni kapaciteti Stanje tehnologija se može posmatrati u nekoliko segmenata konkurentnosti: tehnologije materijala, CAD/CAM/CAE tehnologije, tehnologije proizvodnih procesa (mašine) i tehnologije upravljanja poslovnim procesima (ERP i dr. sistemi). Tehnologije materijala - Proizvođači granulata pretvaraju petrohemikalije u granulat. Njihovi primarni kupci su proizvođači boja, proizvođači plastičnih proizvoda i adhezija. Najvedi globalni proizvođači granulata su međunarodne kompanije s razgranatom mrežom distributera i posrednika po cijelom svijetu. Neke od njih su: NOVA Chemicals, BASF, Bayer,Dow Chemicals, DuPont, Royal Group, Imperial Oil, Oxy Vinzls, Basell, Sabic, Borealis, Petromount, KoSa, AT Plastics, Estman Chemical, itd. Proizvođači granulata su uglavnom globalne firme koje su kontinuirano fokusirane na razvoj novih tehnologija polimera. Ove firme intezivno formiraju strateške alijanse radi razvoja novih tehnologija a posebno s firmama koje obogaduju granulat putem dodavanja i mješanja raznih aditiva, pigmenata, stabilizatora i plastizatora. Pokrivenost sektora distributerima granulata u BiH je relativno dobra. U BiH ne postoji proizvođač granulata tako da je sirovinska baza u potpunosti uvozna komponenta. Firme koje se bave uvozom su uglavnom trgovačka preduzeda i zastupnici velikih distributera iz EU i regiona. Cijena granulata je u dirketnoj korelaciji sa cjenom sirove nafte tako da se cjena formira na globalnom tržištu. Firme u regiji uglavnom induvidualno nabavljaju materijale mada se putem klasterizacije može ostvariti značajnija pregovaračka pozicija u cijeni nabave repromaterijala za preradu plastike. Pošto u BiH ne postoji proizvođač granulata, jer se isti u cjelosti uvozi, da se zaključiti izgradnje konkurentske pozicije sektora nije moguda u segmentu

18

proizvodnje repro-materijala. 74% menadžera koji su sudjelovali u anketi smatra da je smanjenje cijene repromaterijala veoma važan faktor izgradnje konkuretnosti. CAD/CAM/CAE Tehnologije - Sve su više izraženiji zahtjevi kupaca za konstrukcijom-dizajnom alata koje se baziraju na korištenju naprednih 3D CAD/CAM/CAE tehnologija, a koje zahtjevaju kontinuiranu obuku inžinjera i zaposlenih u tehničkoj pripremi i nabavci relativno skupih softwerskih aplikacija koja predstavljaju značajna ulaganja. Ove programske aplikacije su krucijalne za razvoj i dizajn proizvoda, konstrukciju i izradu alata posebno zbog činjenice da je 2D konstrukcija alata kao i tehnička priprema potpuno izbačeni iz upotrebe i zamjenjena 3D CAD/CAM/CAE aplikacijama koje su danas potpuno integrirane proizvodnim procesima. To je jedan od glavnih razloga zbog čega se veliki broj alatnica u regiji i BiH sa tradicionalne konstrukcije i izrade alata preorjentisao na obradu metalnih djelova.

Lokalne firme uglavnom koriste piratske programske aplikacije koje pri korištenju rezultiraju problemima u vidu neupouzdanog rada, bespotrebnom trošenju resursa i gubitka brojnih beneficija. S druge strane učenje i korištenje takvih aplikacija u lokalnim firmama se bazira na praksi učenja uz posao a ne profesionalnoj obuci. Sve ovo navedeno, otežava pa čak i onemugudava davanje adekvatne i konkurentne ponude na zahtjev kupca, uglavnom zbog straha od pravljenja pogrešne procjene obima posla kod ugovaranja poslova, gdje i najmanja greška u normiranju radnog zadatka može biti fatalna za firmu.

Iako legalizaciija softwera omoguduje dostupnost postprocesora za automatsko generisanje G-kodova, koji su neophodni za programiranje CNC mašina i koji garantuju kvalitetnu izradu alata za preradu plastike i drugih mašinskih pozicija, lokalne firme koristedi piratske programske aplikacije su prisiljene da se oslanjaju na manualno generisanje kodova ili prepravci postojedih, što rezultira pogrešakama kod programiranja radne putanje izrade alata na CNC obradnim centrima. Zbog toga se jako često pojavljuju greške u izradi alata što lokalne firme dovodi u nepovoljan položaj da odgovore na zahtjev kupca.

Prerađivači plastike ne posjeduju samo procesnu opremu za preradu plastike nego i alatnice za pomaganje proizvodnim procesima. S ubrzanim napretkom u razvoju novih CAD/CAM/CAE tehnologija, sve više dolazi do izražaja njihova integracija s opremom u proizvodnji. Takva integracija zahtjeva obuku i značajna ulaganja kako u opremu tako i obuku kadrova kako bi se kapaciteti obradnih centara adekvatno iskoristili. Samo jedna firma u uzorku anketiranih firmi posjeduje licencirani CAD/CAM softwer. 68% firmi u našem uzorku smatra da su glavni faktori unaprjeđenja njihovog razvoja upravo zahtjevi kupaca.

Tehnologije proizvodnih procesa - se uglavnom baziraju na ponudi proizvođača mašina i periferijalne opreme za izradu alata za plastiku i opreme za preradu plastike. Oprema za preradu plastike koja granulat pretvara u stvarne proizvode obuhvata širok spektar tehnoloških procesa od kojih su najznačajniji: injekciono brizganje, ekstruzija, duvanje i termoformiranje. Najznačajniji proizvođači mašina za preradu plastike su: Krauss Maffei, Engel, Bettenfeld, Stork, Arburg, Haitian dok s druge strane postoji niz proizvođača standardnih alatnih komponenti: HASCO, Husky, Mold Masters,Alpha Maraton, Compact Mold, Corma, Engel, Ryka Molds, Wentworth Mold and Die, MacroEngineering. Posljednjih godina pojavio se značajan broj proizvođača alatnih komponentnih s istoka. Kako raste potrošnja plastike tako i potražnja za opremom i alatima bilježi porast čiji se proizvođači u posljednje vrijeme u cilju kosolidacije i očuvanja tržišnog udjela. Proizvođači opreme uglavnom dolaze iz : Njemačke, Italije, USA, Japana, itd. Oprema za preradu plastike se smatra naprednom proizvodnom tehnologijom34. Oprema u firmama regije SIBiH za preradu plastike je u prosjeku stara između 5-10 godina. U nekoliko firmi oprema je novijeg datuma te udovoljava zahtjevima svjetskog standarda. Starosna dob

34 AMT - Advanced Manufacturing Systems

19

mašina, prema mišljenju menadžera, nije presudan faktor u poslovanju nego znanja uposlenih koja generišu kvalitet dizajna i izrade alata te razvoj tržišta. I pored posjeda novije opreme koja omogudava dostizanje visoke kvalietete proizvoda i potencijalno vedu ekonomiju obima, proizvodi lokalnih firmi su i dalje niskoakumulativni i obično neka komponenta proizvoda samih kupaca. Jedna od najvedih dilema s kojom su suočeni prerađivači plastike je izbor optimalnih tehnologija. Međutim taj izbor uglavnom zavisi od dobavljača, koji promoviraju mogudnosti tehnologije u svojoj ponudi, umjesto proizvoda koji su bazirani na potrebama ili prilikama na tržištu. 68% anketrianih firmi radi s proizvodnim kapacitetima do i ispod 75%. 53% ispitanika posjeduje opremu novijeg datuma i međusobno djele mišljenje da nabavka novih tehnologija ne predstavlja problem nego pronalazak tržišta i njegovo zadržavanje kao i pronalasku deficitarnih kadrova potrebnih za iskorištenje proizvodnih kapciteta i tehnologija u punom kapacitetu. 47% firmi posjeduje mašine u proizvodnji starosne dobi između 2-5 godine dok njih 28% posjeduje opremu s starosnom dobi između 5-10 godina. 47% ispitanika u sprovedenoj anketi smatra da je primjena novih softvera u automatizaciji proizvodnje jedan od najvedih prioriteta. 63% firmi prati tehnološke trendove dok 74% anketirnaih menadžera smatra da je prepreka za ulaganja u novu opremu nepovjerenje u ekonomska kretanja koja su uzrokovana recesijom. 53% firmi smatra da novi zahtjevi kupca zahtjevaju ulaganja u novu opremu, dok njih 58% misli da je najveda barijera za ulaganje i poboljšanje postojedih procesa nedostatak pristupa vedim strateškim kupcima. Tehnologije upravljanja poslovnim procesima - Tehnologije koje se odnose na informaciono poslovne sisteme upravljanja poslovnim procesima su još na niskom nivou zbog činjenice da firme u sektoru, prema mišljenju menadžera, nemaju kapacitete koji bi opravdali ulaganja u ERP35 softwer.

3.7 Marketing Marketing kao poslovna funkcija u loklanim firmama i dalje ostaje relativno nerazvijen, jer se u vedini firmi pod pojmom marketinga podrazumjeva isključivo pojam promotivnih aktivnosti. Firme u sektoru uglavnom plasiraju svoje proizvode na domade tržište. Značajan dio problema s kojima se firme u regiji suočavaju se odnosi na istraživanje tržišta, osiguravanja kvalitete i prepoznavanja uloge same firme u lancu vrijednosti.

Regija SIBiH trenutno nema prepoznatljivih finalnih proizvoda u sektoru.

Firme uglavnom ne raspolažu podacima u vlastitom tržišnom udjelu što je potvrđeno i sprovedenom anketom jer 74% firmi ne raspolaže podacima o svome tržišnom udjelu , dok samo 47% anketiranih firmi vrši neki vid analize tržišta. Barijere na koje firme nailaze u polju marketinga su uglavnom evidentne u polju dokazivanja kvaliteta tj. neispunjavanja međunarodnih standarda, što u startu onemogudava izvoz na EU i druga tržišta. Vedina firmi ne posjeduje čak ni nacrt marketing plana, dok samo 47% anketiranih firmi posjeduje godišnji poslovni plan. Zbog odstutnosti analze tržišta i poslovnog planiranja, firme nisu u mogudnosti da ocjenu svoje vlastite izvozne kapacitete, pa zbog toga uglavnom na izvoz ne gledaju kao tržišnu priliku. U prilog tome ide i podatak da 84% anketiranih firmi ostvaruje manje od 30% prihoda od izvoza. S druge

35 Enterpise Resource Planning

20

strane 37% firmi ne posjeduje informacije o broju svojih konkurenata dok njih 47% smatra da se njihovi ključni konkurenti nalaze u krugu od 50km. 58% anketiranih menadžera ne posjeduje instrumente upravljanja odnosima s kupcem jer su uglavnom skoncentrisani na nekoliko njih, dok 21% ispitanika ne raspolaže podacima o tačnom broju svojih klijenata. U prosjeku, po jednoj firmi, 43% prihoda prema anketiranim firmama se generiše od jednog ključnog kupca što predstavlja značajan rizik za poslovanje firmi u sektoru. S druge strane, saradnja između firmi kada je u pitanju zatvaranje kompletne ponude na zahtjev kupca je nedovoljna. 84% anketiranih menadžera smatra da je sposobnost brzog odgovora na zahtjev kupca veoma važan faktor za izgradnju konkurentnosti. 100% firmi u uzorku anketiranih firmi smatra da je upravljanje kvalitetom veoma važan faktor izgradnje konkurentnosti.

Firme u regijii su uglavnom koncentrisane na domade tržište snabdjevajudi industrije:

Prehrembene industrije (ambalaža za pakovanje, ambalaža za robu široke potrošnje, ambalaža za medije CD-DVD , folije, PET ambalaža i PET pretforme)

Građevinarstva (plastične cijevi za kanalisanje instalacija, cjevi za vodu, zaštitine cijevi, drenažne cijevi, razvodne kutije, kutne lajsne, stiroporni paneli te plastične pozicije koje se koriste i instalacijama telekomunikacija)

Tekstilne industrije (plastične vješalice)

Proizvodnje namještaja (različite plastične djelove/pozicije)

Izrade alata za injekciono jendokomponenetno brizganje 53% anketiranih firmi ne istražuju tržište, niti definišu ponudu svoga proizvodnog spleta baziranog na identifikaciji potreba kupca, dok samo 26% anketiranih firmi smatra da je unaprjeđenje dizajna njihovih proizvoda važan faktor za konkurentnost. 58% smatra da je formiranje cijena njihovih poroizvoda limitirano pritiskom konkurencije. Proizvodi lokalnih firmi su uglavnom niskoakumulativni i baziraju se na repliciranju ved postojedih proizvoda s niskim stepenom inovacija, jer čak 90% firmi nije razvilo niti jednu inovaciju ili patent u posljednjih 5 godina. 26% firmi u uzorku posjeduje ISO 9001-2000 standard upravljanja kvalitetom dok njih samo 21% smatra da je provođenje međunarodne certifikacije i dobivanja CE znaka važan faktor za izgradnju konkuretnosti. 3.8 Upravljanje kvalitetom Upravljanje kvalitetom predstavlja osiguranje kvalieteta proizvoda putem uvođenja međunarodnih standarda kvalitete koji se dokazuju posjedovanjem međunarodno priznatih certifikatima. Iako je bazni standard ISO 9001-2000 osnov za dokazivanje kvalitete, još uvjek vedi broj firmi taj standard nije implementiralo. Razlozi odlaganja certifikacije su razni, od cijene i kompleksnosti procesa certifikacije pa do afirmacije uposlenih da implementiraju standarde kvalitete. 74% firmi u uzorku od 19, ne posjeduje ISO 9001-2000 standard upravljanja kvalitetom. U firmama u regiji je evidentan je nedostatak razumjevanja o važnosti izgradnje konkurentne prednosti s međunarodno certificiranim proizvodima. S druge strane plasiranje proizvoda na tržište EU je uslovljeno ispunjenjem minimalnih sigurnosnih zahtjeva na zaštitu života i zdravlja ljudi i okoliša. Vedina proizvoda, koji se prodaju u EU, moraju prema EU direktivama biti vidljivo označen CE znakom kojim se dokazuje da je proizvod uspješno prošao proceduru usklađenosti za zahtjevima te navedenim direktivama i propisanim normama. Proizvod CE znakom označava isključivo proizvođač. Ako proizvođač nije iz zemlje članice EU onda njegov zastupnik preuzima obavezu označavanja. CE znak je namjenjen isključivo institucijama koje nadziru tržište EU, i CE znak ne zamjenjuje druge

21

znakove i nije usmjeren prema korisniku. Samo 21% firmi koje su sudjelovale u anketi smatra sprovođenje međunarodne CE certifikacije veoma važnim. S druge strane izazovi za industriju se namedu u novoj EU regulativi REACH36 (Evropska uredba EC 1907/2006) kojom se propisuje registracija, evaluacija i autorizacija kemikalija, a stupila je na snagu u junu 2007.godine. Ciljevi REACH-a su zaštita čovjekova zdravlja i očuvanje okoline, uz istovremeno očuvanje tržišne konkurentnosti, kao i poticanje razvoja evropske hemijske industrije. Novom uredbom de se objediniti ili zamijeniti postojedi zakonski propisi koji se odnose na oko 30.000 kemikalija gdje su proizvodi od plastike takođe zastupljeni.

3.9 Pregled najvažnijih faktora za unaprjeđenje konkurentnosti prema mišljenju menadžera anketiranih firmi

Faktori % firmi u uzorku

a. Unaprijeđenje kvaliteta proizvoda 100

b. Unaprijeđenje sposobnosti brzog odgovora naručiocu 84

c. Unaprijeđenje vještine zaposlenih 84

d. Unaprijeđenje znanja rukovodilaca 84

e. Smanjenje cijena repromaterijala 80

f. Unaprijeđenje ili povedanje upotrebe naprednih tehnologija 79

3.10 Pregled nekih najvažnijih opcija izgradnje konkurentnosti prema mišljenju anketiranih menadžera

Opcije nove strategije konkurentnosti % firmi u uzorku

Poboljšanje kvalitete (novi materijali i procesi) 84

Smanjenje cijene putem smanjenja troškova uz povedanju produktivnosti 79

Poboljšanje usluga prema kupcu 63

Poboljšanje zadovoljstva kupca putem specijalizacije 47

Ulaganje u robnu marku (brand) i poslovnu komunikaciju 37

Poboljšanje dizajna 32

Smanjenje cijene kroz korištenje usluga eksternih procesa (Outsourcing eksternalizacija)

26

3.11 Pregled potreba firmi za uslugama koje bi mogle značajno unaprijediti njihovu konkurentnost

Vrsta usluge % firmi u uzorku

Konstrukcija alata 79

Savjetovanje u upravljanju proizvodnjom 68

Savjetovanje u kontroli kvaliteta proizvoda 63

NC programiranje mašina 58

Priprema za certifikaciju kvalitete proizvoda 58

Testiranje kontrole kvaliteta proizvoda 53

36 REACH - (Registration, Evaluation, Authorisation and Restriction of Chemical substances) prevod (registracija, evaluacija, autorizacija i restrikicija hemijskih supstanci)

22

3.12 SWOT analiza sektora prerade plastike u regiji SIBiH SNAGE

Geografska pozicija sektora u širem regionu bivše Jugoslavije i njegova tradicija

Firme u regionu su postali primjedeni referentni centri industrije prerade plastike

Iskustvo u preradi plastike te izgrađeni stabilni odnosi s kupcima i dobavljačima

Komplementarnost među firmama

PRILIKE

Vertikalna i horzontalna integracija oko lanca vrijednosti (Klasterizacija)

Ulazak na nova tržišta

Proširenje komplementarnih proizvoda

Veliki proizvođači u automobilskoj i industriji bjele tehnike su u potrazi za dobavljačima plastičnih komponenti. S ciljem smanjenje emisije karbon monoksida nove regulative u EU zahtjevaju od autoindustrije da koriste što lakše komponente, gdje se plastika ved koristi kao supstitucija metala.

Pozicioiniranje firmi putem specijalizacije u sektoru

Identifikacija strateških proizvoda regije s zatvorenim proizvodnim ciklusom

Cijena kompetentne radne snage u odnosu na EU je relativno niža

Jačanje klasterizacije i podjela troškova razvoja SLABOSTI

Nejasna vizija i misija kako samih kompanija tako i sektora

Odsutnost opredjeljenja lokalnih firmi da prepoznaju vlastitu poziciju u lancu vrijednosti

Firme u regionu su neefikasne s niskom produktivnošdu zbog zastarjele radne prakse koju koriste

Nedostatak izgradnje ključnih kompetencija i specijalizacije u firmama uz manjak sistemske obuke uposlenih firmi u sektoru

Percepcija o izgradnji konkuretnosti kroz pojam „Jeftina radna snaga“

Proizvodi firmi nisu bazirani na razvoju nego na kopiranju proizvoda (Tendencija ”Sljedljivosti u industriji” propradena niskom stopom inovacija)

Deficit tehničara s primjenjivim znanjima.

Deficit stručnjaka koji su u stanju da koriste primjenjene CAD/CAM/CAE tehnologije (Trenutni nivo primjene je daleko ispod međunarodnih standarda)

U regiji ne postoji referentni centar za pružanje tehničke asistencije firmama

Nedovoljni kapciteti lokalnih firmi da odgovore na zahtjeve velikih kupaca

Lokalne firme percipiraju konkurenciju uglavnom na domadem tržištu

Tendencija vlasnika firmi da maksimiziraju profitabilnost na niskim nivoima investiranja uz očekivanja brzog povrata na investicije

Otežan pristup kapitalu zbog prirode sektora koji je rizičan zbog sporijeg povrata na investiciju i dužeg proizvodnog ciklusa

Odsutnost politike upravljanja ljudskim potencijalima u firmama

Industrijski sektor regije nije pozicioniran s prepoznatljivim proizvodima na tržištu

Firme nemaju praksu istraživanja tržišta

Tehnološka i kadrovska ranjivost firmi

Pitanje menadžerske sukcesije u firmama

PRIJETNJE

Nepovoljna politička situacija

Pad rejtinga BiH kao poslovnog okruženja

23

Nepostojanje razvojnih fondova na nivou države koji bi stimulirali rast visokoakumulativnih procesnih industrija (Pojavljuju se samo u povremenim projektima koje finansiraju međunarodne organizacije)

Nema razvojne politike na višim nivoima vlasti (državnim, entitetskim i kantonalnim) propradenih akcionim planom

Prisustvo stranih agencija za zapošljavanje koje potpomažu odliv kadrova (mozgova)

Nepovoljne demografske promjene

Imobilnost radne snage

SWOT analiza pokazuje da je sektor industrije prerade plastike veoma izložen slabostima i

prijetnjama iz vanjskog okruženja. Primjetno je da bi slabosti sektora trebalo usmjeriti na izgradnju

snaga i eksplataciji tržišnih prilika putem sektorskoj specijalizaciji koja je uslovljena odlučnosti firmi

da se fokusiraju i pozicioniraju u lanac vrijednosti isključivo s razvojem kadrovskih kapaciteta i

primjenjivih znanja. Sektor bi u tom slučaju identifikovao djelatnosti gdje može razviti specijalnu

stručnost, koja de sektoru obezbjediti uslove za sticanje kokurentske prednosti nad tržišnim

segmentima, dok bi s druge strane firme putem klasterizacije smanjile troškove poslovanje.

24

POGLAVLJE IV ANALIZA RASKORAKA (GAP ANALIZA) I POTREBNE INETRVENCIJE

Misija CREDO projekta je usmjerena ka identifikaciji problema i selekciji instrumenta za dostizanje odbranih ciljeva u sektoru prerade plastike u regiji SIBiH, s ciljem stvaranja uslova za podizanje konkuretnosti. U projektnom zadatku CREDO projekta predviđena je analiza raskoraka između ciljanog stanja sektora u usporedbi sa trenutnim stanjem u kome se sektor nalazi. Analiza je bazirana na nizu dokumenata i izvora informacija relevantnih za sektor od kojih su sljededi odabrani kao najznačajniji:

Razgovori s menadžemntom kompanija u sektoru prerade plastike i alata u regiji SIBiH

Rezultati sprovedene ankete

Podaci iz raznih analiza globalne industrije prerade plastike i alatničarstva

Studijska posjeta Regionalnog odbora za preradu plastike Sloveniji i razgovorima kroz sastanke s: Alatnicom Gorenje d.o.o., Centar za razvoj alatničarstva Slovenije TECOS, Klasteru plastičara u Sloveniji

Sastanci regionalnog odbora za plastiku

Konsultacije s ma[inskim inžinjerima zaposlenim u lokalnim firmama u sektoru

Tabela koja slijedi nudi pregled između željenog i trenutnog stanja i skupa intervencija koje su

potrebne da bi došlo do željenog stanja u periodu od 3-5 godina. Identifikovano je 8 tačaka

potencijalnih poboljšanja sektora i mjera prevazilaženja raskoraka.

Raskoraci Ciljano stanje sektora Opis trenutnog stanja Potrebne aktivnosti za prevazilaženje

raskoraka

RA

SKO

RA

K 1

Jasna razvojna strategija sektora industrije prerade plastike u regiji SIBiH, jasna misija i vizija i izrađen dokumenat tehnološke mapa puta

Ne postoji -Potrebno usmjeriti aktivnosti regionalnog odbora za plastiku SI BiH ka identifikaciji misije, vizije i izradi nacrta strategije sektora u roku od jedne godine. -Izraditi dokument tehnološke mape puta za sektor.

RA

SKO

RA

K 2

Uspostavljen referentni centar za industriju plastike koji de firmama u sektoru pomodi kod odabira tehnologija, tehnoloških postupaka i rješavanja problema u proizvodnji.

-Ograničene aktivnosti su zabilježene u djelovanju Klastera plastičara i alatničara kroz inicijativu osnivanja MTTC Centra za savremene tehnologije, no potrebna je dodatna izgradnja kapaciteta u oblasti infrastrukture, primjenjenih znanja i dodatnog umrežavanja firmi na međusektorskom nivou

-Ojačati Klaster plastičara i alatničara te preuzeti dobre radne prakse Klastera plastičara Slovenije s posebnim naglaskom na izgradnju mreže profesionalaca u tehničkim oblastima i inžinjera sposobnih da pruže usluge i tehničke asistencije firmama.

RA

SKO

RA

K 3

Izgrađeni kapaciteti Klastera plastičara i alatničara.

-Klaster plastičara i alatničara je u funkciji uz neznatan broj slučajeva konkretizovane saradnje između firmi u cilju iznalaženja odgovora na zahtjev kupca i zatvaranja proizvodnog ciklusa. -Samoodrživost Klastera je upitna jer je neporfitnog karaktera -Uloga klastera nije primjedena od kreatora politika -Klaster plastičara i alatničara je u fazi izgradnje pilot projekta interaktivne baze podataka na principu web portala industrije koji bio mogao ponuditi interaktivno povezivanje učesnika u lancu vrijednosti dobavljač-prerađivač-kupac

-Strateško umrežavanje firmi putem specijalizacije -Potrebnio indentifikovati proizvode čiji ciklus može biti zatvoren u regiji kroz komplementarne proizvode u lancu dodane vrijednosti putem umrežavanja -Razvoj programa za jačanje Klastera te lobiranje i promocija njegove razvojne uloge -Jedinstvena baza podataka za sektor na nivou BiH - Potreban je intezivniji stepen saradnje i umrežavanja firmi putem specijalizacije -Identifikacija prepoznatljivih proizvoda regije u sektoru prerade plastike -Uspostava baza potenicjalnih dobavljača: sirovina, opreme i kupaca -Raspodjela poslova putem specijalizacije i uskog tržišnog pozicioniranja

25

RA

SKO

RA

K 4

Visok stepen primjenjenih tehničkih znanja u polju CAD/CAM/CAE tehnologija u sektoru plastike i alatničarstva koja de obezbjediti dovoljan broj kadrova potrebnih sektoru. Visok stepen tehničkih znanja mašinskih inžinjera i uposlenih u tehničkoj pripremi

-Nizak nivo primjenjenih tehnoloških znanja i postupaka i razvoja koji je uglavnom baziran na kopiranju i repliciranju proizvoda iz razvijenih ekonomija -Samo MTTC37 nudi nekoliko modula obuke u polju CAD/CAM sistemskih integracija SolidWorks –CAMWorks 2,5-3 i 5-osno glodanje s praktičnim treningom na 3-osnim i 5-osnim CNC mašinama. -Koncentracija primjenjenih znanja u sektoru je neznatna i ograničena

Obezbjediti brzu primjenjenu edukaciju putem programa dokvakifikacije u oblastima 3D CAD/ CAM/CAE tehnologija:

OBUKA 3D DIZAJN I IZRADE ALATA 1. Osnove 3D dizajna 2. Napredni 3D dizajn 3. Osnove 3D tehničkog crtanja 4. Konstrukcija sklapanja korištenjem 3D CAD

tehnologija 5. Napredno sklapanje korištenjem 3D tehnologija 6. Napredna obrada površina korištenjem 3D

tehnologija 7. Dizajniranje Alata (kalupa) u 3D CAD

aplikacijama 8. Dizaj i izrada alata za ektsruziju 9. Dizaj alata za WPC ekstruziju (Kompositne

mješavine drveta i plastike) 10. Dizajn alata za 2K (dvokomponentno brizganje) 11. Plastična deformacija korištenjem 3D

tehnologija 12. Programiranje višeosnih CNC mašina za obradu

metala 13. CAD/CAM sistemska integracija 14. Napredna obrada površina alata i alatljika

SEMINARI IZRADA ALATA I ALATLJIKA:

1. Proizvodnja alata i alatljika EDM tehologijom (Electrical Discharge Machining)

2. Primjena laserkih tehnologija u proizvodnji alata i alatljika

3. Odabir čelika za alate i alatljike 4. Obrada tvrdih materijala

IZRADA ALATA ZA PLASTIČNU DEFORMACIJU: 1. Osnove plastične deformacije 2. Postupci i karakteristike plastične deformacije 3. Tačnost u plastičnoj deformaciji 4. Mašine u plastičnoj deformaciji 5. Primjenjene mikro tehnologije u plastičnoj

deformaciji PROCESI PRERADE PLASTIKE

1. Tehnički zahtjevi za plastične materijale i testiranje u procesima prerade plastike

2. Termoplastični materijali 3. Termoformiranje plastike 4. Reciklaža 5. Dizajn plastičnih djelova 6. Savijanje plastičnih djelova 7. Računarske simulacije brizganja 8. Osnovno dizajniranje alata za plastiku 9. Napredno dizajniranje alata za plastiku 10. Hladni dolivni sistemi 11. Vrudi dolivni sistemi 12. Hlađenje kalupa za plastiku 13. Sistemi vođenja, zatvaranja, izbijanja i

ozračivanja 14. Injekcione mašine i prateda oprema 15. Moderne tehnologije u obradi plastike 16. 2K (dvokomponentno brizganje) 17. Greške u injekcionom brizganju 18. Optimizacija sistema injekcionog brizganja 19. Optimizacija sistema injekcionog brizganja 20. Racionalizacija procesa injekcionog brizganja 21. Ekstruzija i duvanje plastike

37

MTTC- Machine Tool Technology Center www.mttc.ba

26

RA

SKO

RA

K 5

Korištenje hibrdnih polimernih materijala u preradi plastike

-Firme u sektoru koriste plastični granulat od kojeg se proizvode jednokomponentni proizvodi ili djelovi proizvoda. -Sektor je suočen s deficitom eminentnih stručnjaka

-Umrežavanje s institucijama s misijama fokusiranim na razvoj: nanomaterijala, bio-materijala, inteligentne ambalaže i dvokomponentnog injekcionog brizganja -Potrebna jača saradnja na nivou FP 7 programa i uspostava saradnje s razvojnim institucijama iz EU

RA

SKO

RA

K 6

Proizvodnja bazirana na viskoakumulativnim proizvodima (Prelazak s niskoakumulativnih na proizvode s visokom dodanom vrijednošdu

Nizak nivo tehnoloških procesa i manje tehnološki zahtjevna proizvodnja koja je namjenjena uglavnom domadem tržištu (prehramneba industrija, građevina, namještaj) bez osiguranja kvalitete proizvoda i fokusa na izvoz

-Vertikalna integracija firmi u regionu -Podjela troškova razvoja te uvođenje novih tehnoloških procesa npr. proizvodnja na bazi 2K-injekcionog brizganja, proizvodnja inteligentne ambalaže, proizvodnja proizvoda za građevinsku industriju na bazi kompozitnih materijala -Usmjerenje na proizvode viših cjenovnih grupa (medicina, autoindustrija, bjela tehnika, tehničke komponente) -Usmjerenje ka visokoakumulativnim finalnim proizvodima

RA

SKO

RA

K 7

Osiguranje kvalieteta - Certifikacija kvaliteta ISO 9001-2008, CE znak kako bi se osigurao pristup strateškim kupcima na međunarodnom tržištu.

Prema procjenama oko 70% firmi u sektoru u regiji ne posjuduje osnovni standard ISO 9001-2000 standard. Niti jedna firma u sektoru ima obezbjeđen CE znak za konkretan proizvod. Okolinski standard ISO 14000 posjeduje samo jedna firma u sektoru. Pojedine kompanije su ostvarile pristup stateškim kupcima zahvaljujudi uvođenju standarda kvalitete no to su induvidualni slučajevi. Firme u regiji su uglavnom koncentrisane na domede tržište zbog nedostatka međunarodnih priznatih standarda kvalieteta.

-Podizanje svijesti menadžmenta firmi o značaju uvođenja i upravljanja sistemima kvaliteta -Razvoj programa podrške uvuđenju standardizacije upravljanja sistemima kvaliteta

RA

SKO

RA

K 8

Adekvatna organizaciona znanja vrhovnog i srednjeg menadžmenta firmi u sektoru

Nedostatak organizacionih i drugih znanja u polju menadžmenta: -Upravljanja kadrovskim potencijalima -Poslovnog planiranja -Investicija -Upravljanje rizicima -Prodaje -Marketinga i istraživanja tržišta -Komunikacija -Engleski jezik

Edukacija u polju korporativnog upravljanja i komuniciranja

4.1 Raskorak 1 Strategija sektora

Sektor nema strategiju, misiju niti viziju.

Skup intervencija

Potrebno izraditi nacrt sektorske strategije, te definisati viziju i misiju sektora kao i

tehnološku mapu puta s ciljem definisanja strateških usmjeranja u stvaranju konkurentne

prednosti.

4.2 Raskorak 2 Uspostava referentnih centara za industriju

U regiji su potrebni referentni centri za industriju, formirani od mreže stručnjaka iz industrije koji bi

pružali tehničku asistenciju i rješavali probleme koji se tiču tehnoloških postupaka te odabira

tehnologija posebno kod investiranja u novu opremu. Veoma često firme tragaju za proizvodnim

programom ili proizvodom za koje je potrebno odabrati optimalnu tehnologiju te optimizirati

tehnološke postupke, no pristup ovom tipu savjetodavnih usluga je otežan zbog nedostatka

stručnjaka. Izbor opreme se više bazira na ponudi same opreme nego segmentaciji tržišta i razvoja

27

proizvoda koji bi uticali na izbor tehnologija posebno kod proširenja proizvodnih kapaciteta i novih

investicija.

Skup intervencija

Izgraditi bazu profesionalaca i kompanija iz industrije koji su u stanju pružiti adekvatne

tehničke asistencije firmama. Ovu inicijativu je potrebno pokrenuti na međuregionalnom

nivou u BiH zbog deficita stručnog osoblja i relativno malog i podjeljenog tržišta u BiH.

4.3 Raskorak 3 Ograničen kapacitet Klastera plastičara i alatničara

Pokrenut od privatnog sektora u decembru 2007 godine, s ciljem podizanja konkurentnosti putem

povezivanja malih, srednjih, velikih preduzeda i institucija, uklanjanju prepreka u razvoju,

obezbjeđenju pristupa i premjene naprednih tehnologija, povedanju produktivnosti, smanjenja

nezaposlenosti, boljem korištenju resursa, povedanje stope inovacija, poticanje istraživačkih

projekata, poboljašanje kvalieteta radnih mjesta i stvaranja lanca dodane vrijednosti. Međutim

Klaster se i dalje suočava s preprekama koje ozbiljno naraušavaju njegovu misiju. Osnovan je kao

udruga pravnih lica te zbog važede pravne regulative ne može obavljati ekonomske aktivnosti što je u

suprotnosti s ulogom klasterskog načina djelovanja u sticanju koristi za svoje članice. Do sada,

Klaster plastičara i alatničara je uspio zadobiti pažnju jednog broja firmi u sektoru, lokalne zajednice i

NERDA regionalne razvojne agencije, dok i dalje izostaje podrška kreatora politika (na kantonalnom,

entitetskom i državnom nivou), što nije slučaj u razvijenim zemljama Zapadne Evrope, gdje je

klasterski način djelovanja dokazan kao instrumenat za izgradnju konkurentnosti u različitim

industrijama. Firme u regiji se međusobno percipiraju kao konkurenti, umjesto umreženih oko lanca

vrijednosti. Sektor nema strateškog usmjerenja pošto vedina firmi obavlja više poslovnih aktivnosti

koje su često i nevezane za sektor što slabi injihove ključne kompetencije. Klasterski način djelovanja

u regiji je još uvjek u ranoj fazi, i zahjteva viši nivo organizovanja i integracije firmi i institiucija,

horizontalnom i vertikalnom linijom, oko lanca vrijednosti. S druge strane induvidualno djelovanje

firmi ne obezbjeđuje značajnu pregovaračku poziciju industrije u regionu posebno kod nabave i

ugovaranja poslova vedeg obima.

Skup intervencija

Promovirati afirmaciju ka klasterskom načinu organizacije i daljnjeg umrežavanja, između organizacija i instutucija u cilju izgradnje konkurentnosti industrije u regiji.

Identifikovati prepoznatljive finalne i komplementarne proizvode te inicirati međusektorsku saradnju.

Integrisati dostupne podatake u jedinstvenu bazu podataka relevatnih za sektor po principu dobavljač-firma-kupac koja de obezbjediti pravovremenu informaciju firmama o potrebnim dobavljačima opreme, sirovina i potencijalnih kupaca.

4.4 Raskorak 4 Nizak stepen tehničkih znanja u polju primjenjenih CAD/CAM/CAE tehnologija

Jedan od ključnih aspekata konkurentnosti je nivo primjenjenih znanja u poljima 3D

CAD/CAM/CAE tehnologija. U sektoru je i dalje prisutan deficit kadrovskih potencijala sa

primjenjenim tehnološkim znanjima posebno u dizajnu i izradi alata putem korištenja

naprednih tehnologija. Poseban problem je nepopularnost studiranja mašinstva i drugih

inžinjerskih zanimanja, što rezultira jako malim brojem diplomanata i bez primjenjenih

znanja potrebnih industriji.

28

Skup intervencija

Otvaranje pristupa specijalizovanoj edukaciji te izrada posebnih programa obuke i brze

dokvalifikacije u polju 3D CAD/CAM/CAE tehnologija, s osvrtom na nove materijale,

tehnološke postupke i dizajnu proizvoda i alata.

4.5 Raskorak 5 Korištenje hibridnih polimernih materijala u preradi plastike

Ograničena dostupnost i rast cijena neobnovljivih prirodnih resursa poput rasta cijene sirove nafte se

smatra permanenetnom promjenom u makroekonomskom poslovnom okruženju. Lokalne firme su

oglavnom ranjive na eksterne šokove cijena sirovina.

Skup intervencija

Orjentacija prema proizvodnji baziranoj na novim kompozitnim materijalima (mješanje

plastike, drveta, metala, kerimaike i ostalih materijala) uz korištenje postojede opreme i

tehnoloških procesa.

Inicirati saradnju s regionalnim i EU partnerima na FP7 programima.

4.6 Raskorak 6 Prelazak s niskoakumulativne na proizvodnju s visokom dodanom vrijednošdu

Ovaj raskorak podrazumjeva prilagođavanju firmi od fokusa na smanjenje troškova ka usmjeravanju

na proizvode viših cjenovnih grupa. Ovaj prelaz je uslovljen ka uočavanju tržišnih prilika te primjenu

znanja u korištenju postojede proizvodne opreme kroz upotrebu novih polimernih materijala i

naprednih tehnologija. Frime u sektoru obično rade kao dobavljači niskoakumulativnih komponenti

za kupce koji nude finalni proizvod krajnjem kupcu. S druge strane evidentan je manjak

prepoznavanja značaja međusobnog umrežavanja posebno kod zajedničkog nastupa firmi na tržištu

u zatvranju ponude, tamo gdje firma ne može odgovoriti induvidualno na zahtjev kupca. Neke od

firmi polako migriraju iz proizvodnih djelatnosti u uslužno-trgovačke zbog gubitka tržišta.

Skup intervencija

Vetrtikalna i horizontalna integracija firmi unutar sektora.

Specijalizacija firmi u regionu i agresivniji pristup istraživanju tržišta.

Stvaranja lanca vrijednosti kroz identifikaciju prepoznatljivih regionalnih proizvoda s

izvoznim potencijalima.

4.7 Raskorak 7 Osiguranje kvaliteta putem uvođenja sistema upravljanja kavlitetom

Na osnovu istraživanja i razgovora s firmama u sektoru prerade plastike evidentno je da veliki broj

firmi ne posjeduju osnovni sistem upravljanja kvalitetom ISO 9001-2001. Ovakva situacija predstavlja

značajan jaz kod izgradnje izvoznih kapaciteta. Firme certifikaciju kvalitete uglavnom implementiraju

radi zahtjeva kupca, a ne radi izgradnje vlastitog instrumenta za kontinuirano poboljšanje poslovanja.

S druge strane certifikacija se doživljava kao trošak a ne kao investicija u izgradnju kompetencija. Sve

su učestaliji auditi kupaca koji i pored posjedovanja certifikata ISO 9001-2000 zahtjevaju još

rigoroznije dokaze kontrole kvaliteta proizvoda. Veoma često za nastup na ino tržištu potrebno je

obezbjediti dokaz o atestu proizvoda što predstavlja značajnu barijeru za lokalne firme. Vrijedno je

napomenuti da u BiH djeluje Institut za standardizaciju BiH koji donosi izvorne

bosanskohercegovačke standarde te preuzima međunarodne i evropske standarde. Od 40 formiranih

komiteta djeluje Tehnički komitet BAS TC/50 koji obuhvata standarde iz oblasti ambalaže plastike i

29

gume. Kosrespodentni evropski i međunarodni standardi obuhvataju standarde is sljededih područija

rada:

1. CEN/TC 218 Gumena i plastična crijeva i crijevni uređaji

2. CEN/TC 249 Plastika

3. CEN/TC 261 Pakovanje

4. CEN/TC 145 Mašine za pakovanje

5. CEN/TC 45 Guma i proizvodi od gume

73% firmi u anketiranom uzorku ne posjeduje osnovni certifikat upravljanja kvalitetom ISO

9001-2000 dok samo jedna firma u regijiu sektoru prerade plastike posjeduje certifikat

okolinskog standarda ISO 14000.

Skup intervencija

Pronalaženje, promocija postojedih, i pokretanje novih programa sufinansiranja kod

uvođenja sistema upravljanja kvalitetom u firmama u regiji.

Sprovođenje edukacija na temu uvođenja i koristi sistema upravljanja kvalitetom posebno

standardima koji su u fazi pripreme kao i pripremanje firmi na normative koji de biti

propisani ovim standardima.

Razmatranje osnivanja regionalnog centra u izvrsnosti kvaliteta u saradnji s evropskim

institutima.

4.8 Raskorak 8 Nedostatak organizacionih i drugih znanja u polju menadžmenta

Znanja menadžera koja se odnose na upravljanje poslovnim procesima su oskudna posebno u

pogledu poznavanja principa lanca vrijednosti, međunarodnog marketinga, prodaje i upravljanja

kadrovskim kapacitetima.

95% ispitanika u uzorku smatra da je najvedi prioritet obuke potreban u oblasti prodaje.

84 % anketiranih firmi smatra da su unaprjeđenja vještina zaposlenih kao i unaprjeđenje

znanja njihovih rukovodilaca veoma bitni faktori za unaprijeđenje njihove konkurentnosti.

63% firmi u uzorku obuhvadenog anketom smatra da najvedi prioritet za obukom menadžera

potreban u oblasti upravljanja kvalitetom

58% anketiranih firmi smatra da je obuka u oblasti usluge prema kupcu najvedi prioritet

Skup intervencija

Stvaranja programa brzih poslovnih edukacija baziranih na potrebama firmi koje se posebno

odnose na oblasti: marketinga, prodaje i upravljanja kadrovskim potencijalima.

30

POGLAVLJE V ANALIZA LANCA VRIJEDNOSTI SEKTORA

5.1 Analiza lanca vrijednosti

Analiza lanca vrijednosti obuhvata mapiranje sljedljivosti osnovnih i pomodnih aktivnosti od nabavke

repromaterijala do isporuke proizvoda i servisiranja kupca. Lanac vrijednosti se može posmatrati kao

skup ukupnih, odvojenih i povezanih aktivnosti kojima se stvara lanac vrijednosti za kupce kroz:

dizajn i razvoj proizvoda, tehnološke postupke proizvodnje, promociju, distribuciju, prodaju i ostale

poslovne aktivnosti. U ovom djelu analize sektor je opisan kroz strateški važne djelatnosti s ciljem

razumjevanja i proučavanja svih glavnih i pomodnih aktivnosti koje sektor obavlja i oblike njihove

interakcije u svrhu identifikacije izvora konkurentne prednosti.

Ova analza opisuje pet generičkih kategorija osnovnih aktivnosti u sektoru prerade plastike i alata.

1. Ulazna logistika koja uključuje skup aktivnosti povezanih s prijemom, manipulacijom,

skladištenjem i raspodjelom resursa potrebnih za stvaranje proizvoda a što uključuje

rukovanje materijalom, skladištenje, upravljanje zalihama i transport.

2. Proizvodni procesi obuhvataju aktivnosti koje su povezane s pretvaranjem resursa u

proizvode a uključuju: dizajn proizvoda i izradu alata, procesiranje plastičnih masa,

pakovanje, održavanje mašina i upravljanje kapacitetima.

3. Izlazna logistika pokriva aktivnosti sakupljanja, skladištenja i distribuciju proizvoda što

uključuje procesiranje narudžbi planiranje isporuka i transport proizvoda.

4. Marketing i prodaja opisuje aktivnosti koje identifikuju i zadovoljavaju potrebe kupca, te

utiču na kupce da kupe proizvod. Marketing pokriva istraživanje tržišta, definisanje

proizvodnog spleta, određivanje cijena, upravljanja distributivnim kanalima i promocijom.

5. Servisiranje sadrži aktivnosti da bi se zadržala vrijednost proizvoda uključujudi instalaciju,

servis, obuku, nabavku rezervnih djelova i prilagođavanje proizvoda svrsi.

Aktivnosti sektora su prikazane na slici 5.1 i njihova interkacija s pomodnim aktivnostima koje

pokrivaju četiri generičke kategorije: nabavka, razvoj tehnologija, upravljanje kadrovskim

potencijalima i infrastruktura sektora.

Nabavka - Iako veliki broj firmi u sektoru prerade plastike koriste identične resurse, firme u sektoru

induvidualno vrše nabavku što im ne obezbjeđuje konkurentnu poziciju na tržištu s aspekta

smanjenja troškova i izgradnje pregovaračke pozicije prema dobavljačima. Proizvođači granulata

pretvaraju petrohemikalije u granulat. Njihovi primarni kupci proizvođači boja, proizvođači plastičnih

proizvoda i adhezija. Najvedi globalni proizvođači granulata su međunarodne kompanije s

razgranatom mrežom distributera i posrednika po cijelom svijetu. Neke najznačajnije od njih su:

NOVA Chemicals, BASF, Bayer,Dow Chemicals, DuPont, Royal Group, Imperial Oil, Oxy Vinzls, Basell,

Sabic, Borealis, Petromount, KoSa, AT Plastics, Estman Chemical. Proizvođači granulata su globalni

konglomerati koji se sve više fokusiraju na na razvoj novih tehnologija u oblasti polimera s

tendencijom formiranja strateških alijansi radi razvoja novih tehnologija, a posebno s firmama koji

obogaduju granulat dodavanjem i mješanjem raznih aditiva, pigmenata, stabilizatora i plastizatora.

Pokrivenost sektora distributerima repromaterijala u BiH je relativno dobra. U BiH ne postoji

proizvođač repromaterijala tako da je sirovinska baza u potpunosti uvozna komponenta. Uvoz

uglavnom rade trgovačka preduzeda koji su zastupnici velikih distributera iz EU. S obzirom da je

granulat u potpunosti uvozna komponenta kao i oprema, sektor se ne može ocjeniti konkurentnim.

31

Oprema za preradu plastike koja granulat pretvara u proizvode od plastike obuhvata širok spektar

tehnoloških procesa od kojih su najznačajniji: injekciono brizganje, ekstruzija, duvanje i

termoformiranje. Oprema za preradu plastike, u sektoru je u prosjeku stara između 5-10 godina.

Najznačajniji proizvođači mašina za preradu plastike su: Krauss Maffei, Engel, Bettenfeld, Stork,

Arburg, Haitian i proizvođača standardnih alatnih komponenti: HASCO, Husky, Mold Masters,Alpha

Maraton, Compact Mold, Corma, Engel, Ryka Molds, Wentworth Mold and Die, MacroEngineering.

Proizvođači opreme uglavnom uključuju tehnološki razvijene zemlje: Njemačku, Italiju, USA i Japan.

U posljednjoj dekadi pojavio se značajan broj proizvođača alatnih komponentnih s istoka. Jedan broj

prerađivačia plastike ne posjeduju samo procesnu opremu nego i alatnice s CNC obradnim centrima

gdje se vrši izrada alata (kalupa) za izradu plastičnih proizvoda. Alatnice u velikom broju služe u svrhu

održavanja postrojenja, predstavljajudi pomodni proces ali i jedan od najkritičnijih faktora za

stvaranje konkurentnih proizvoda od plastike, jer kvalitet proizvoda od plastike je u dirketnoj

zavisnosti od kvaliteta dizajna i izrade samih alata. Alatnice su uglavnom skoncentrisane na izradu

alata za jednokomponentno injekciono brizganje. U nekoliko firmi oprema je novijeg datuma te

spada u sam vrh dostupnih tehnologija, ali se koristi uglavnom za izradu niskoakumulativnih

poluproizvoda namjenjenih domadem tržištu.

Kadrovski potencijali u industriji prerade plastike i alata je nezadovoljavajude zbog dificita mašinskih

inžinjera i tehnologa, sa primjenjivim tehnološkim znanjima, kako u tehničkoj pripremi i inžinjeringu

tako i u proizvodnji. Uz pad popularnosti studija tehničkih nauka, te uz činjenicu da je stvoren skoro

nepremostiv jaz između znanja dostupnih na univerzitetima i onih primjenjenih koja su potrebna

industriji. Formalna edukacija ne posjeduje resurse potrebne da izgrade kadrove koji su u stanju da

iskoriste dostupne tehnologije, a koje bi firmama omogudile da proizvode bolje i kvalitetenije

proizvode. Firmi u regiji imaju nizak nivo upravljanja kadrovskim potencijalima zbog čega teško

privlače mlade i perspektivne kadrove kao bududi poslodavci, dok je u samim firmama izražena

fluktuacija kadrova, posebno onih s visokom stručnom spremom. Edukacija uposlenih je uglavnom

bazirana na učenju uz rad i aktivnostima koje se tiču sprovođenja internih audita za firme koje

namjeravaju ili su ved implementirale ISO standard upravljanja kvalitetom, te edukaciji u finansijko-

računovodstvenom poslovanju kako bi firme zadovoljile zakonske regulative poslovanja. Sama obuka

u polju nadogradnje i sticanja tehnoloških znanja je na niskom nivou te se uglavnom svodi se na

induvidualne interese samih uposlenih ili edukaciju koju vrše dobavljači opreme. Sistemski pristup

edukaciji kao i planiranje u firmama je rijetka pojava. Samo 47% anketiranih firmi posjeduje godišnji

plan obuke uposlenika bez procentualne alokacije budžeta namjenjenog isključivo obuci uposlenih.

Takvo okruženje ne stvara predispozicije za izgradnju konkurentnosti bazirane na razvoju kadrovskih

kapaciteta.

90% firmi koje su učestvovale u anketiranju nemaju definisanu politiku upravljanja ljudskim

potencijalima

53% ispitanih firmi ne posjeduje godišnji plana obuke za zaposlene

79% anketiranih ne vrši procjenu radne učinkovitosti uposlenih

84% ispitanih firmi nema praksu mjerenja zadovoljstva uposlenika

Razvoj Tehnologija pokriva mnoge procese, od upravljanja dokumentacijom, upravljanja odnosima s

kupcima, dobavljačima, razvoja i kontrole-upravljanja procesima u proizvodnji, itd. Sektor je baziran

uglavnom na korištenju tehnologija i proizvodne opreme koje optimalno zadovoljavaju potrebe

domadeg tržišta. Dizajn proizvoda i alata za preradu plastike se uglavnom vrši uz korištenje ved

32

zastarjelih 2D tehnologija u procesu tehničke pripreme. Veliki broj firmi koristi nelicencirane

programske aplikacije 3D CAD/CAM/CAE tehnologija što rezultira smanjenom sposobnošdu davanja

odgovara na zahtjev kupca, učestalom pojavom grešaka u tehničkoj pripremi i izradi alata,

prisiljavajudi firme da improvizuju i ručno programiraju CNC mašine. Prodaja, distribucija i korištenje

nelicenciranih programskih aplikacija ohrabruje rast sive ekonomije i podriva rast novih firmi u

oblasti inžinjeringa koje investiraju značajna sredstva u licencirane tehnologije.

Menadžeri smatraju da nabavka opreme i drugih tehnologija ne predstavlja prepreku sve dok postoji

tržište za njihove proizvode, međutim zadovoljavanje tržišnih potreba je uslovljeno tržišnim

istraživanjem i prepoznavanjem prilika na tržištu kao i adekvatnim tehnološkim znanjima za razvoj

samih proizvoda uz korištenje 3D CAD/CAM/CAE tehnologija. Jedan broj firmi posjeduje modernu

opremu koja spada u sam vrh dostupnih tehnologija, ali takva oprema se koristi uglavnom za

proizvodnju niskoakumulativnih poluproizvoda (prehrambene ambalaže, proizvoda u građevinskom

sektoru i namještaja). Firme uglavnom proizvodnju baziraju na proizvodima koji se relativno lako

mogu kopirati. Proizvodi viših cjenovnih grupa (tehnika, medicina, tehničke komponente za elektro

industriju) su momentalno prezahtjevne za postojedi nivo tehnologija u lokalnim firmama.

Kada je riječ o tehnologijama koje pokrivaju poslovne funkcije u firmama vrijedno je istadi da su te

tehnologije bazirane na programskim aplikacijama koje uglavnom služe za finansijsko-

računovodstveno poslovanje i pradenju robnih zaliha. Niti jedna firma ne posjeduje integrirani ERP

sistem koji omogudava nadzor i kontrolu svih poslovnih funkcija, jer menadžeri smatraju da nabavka

takvih softwera još uvijek ne opravdava investiranja.

Infrastruktura sektora - U sektoru su do sada identifikovana 3 elementa infrastrukture sektora a koji

su dostupni svim firmama u industriji prerade plastike i alatničarastva (Poglavlje III, str. 10-12). Oni

su:

1. Udruženje pravnih lica „Klaster plastičara i alatničara BiH“

2. MTTC Centar za napredne tehnolgije

3. Regionalni odbor za plastičnu industriju regije SIBiH

Na slici 5.1 identifikovan je oblik postojedeg lanca vrijednosti u sektoru prerade plastike kao i

njegovog potencijala (Slika 5.2). Izgradnja potencijalnog lanca dodane vrijednosti u ovom sektoru biti

de određena starteškim opredjeljenjem firmi koje djeluju u sektoru.

33

Upravljanje

Kadrovskim

potencijalima

INFRASTRUKTURA SEKTORA U fazi povoja (Klaster plastičara i alatničara, MTTC-Centar za savremene tehologije, Regionalni odbor za plastiku regije SIBiH)

Učenje uglavnom uz rad i obuku na radnom mjestu

Nizak nivo kadrovske politike, nizak stepen mjerenja radne učinkovitosti, nedostatak upravljanja motivacijom zaposlenih, manjak ponude struktuirane karijere za perspektivne mlade kadrove, izražena fluktuacija uposlenih, nizak nivo prefesionalne obuke, učenje i sticanje znanja se vrši uglavnom uz rad. Odsutnost sistemske edukacije i izgradnje komptencija.

Učenje uglavnom uz rad i na radnom mjestu

Nizak nivo kadrovske politike, nizak nivo motivacije, nedostatak ponude struktuirane karijere za talentovane mlade kadrove , izražena fluktuacija uposlenih, učenje uz rad. Nedostatak marketinških kompetencija za međunarodna tržišta.

Učenje i obuka uglavnom uz rad

Razvoj

tehnologija

Nizak stepen tehnologija. Sistem uglavnom baziran uglavnom na robnomaterijalnom knjigovodstvu i namjenskim IT aplikacijama.

Dizajn proizvoda i dizajn alata se uglavnom vrše korištenjem zastarjelih 2D tehnologija ili korištenjem 3D CAD/CAM/CAE nelicenciranih programskih aplikacija. Upravljanje tehnološkim procesima, kontrola proizvodnje i vlastito održavanje su na niskom nivou. Manjak integracija CAD/CAM tehnologija s proizvodnjom. Evidentan nedostatak razvojne komponente (inžinjeringa).

Nizak stepen tehnologija. Sistem uglavnom baziran uglavnom na robnomaterijalnom knjigovodstvu i namjenskim IT aplikacijama.

Niska iskoristivost IT tehnologija u istraživanju tržišta marketingu i prodaji. Nizak stepen istraživanja tržišta, nizak nivo upravljanja kupcima i distributivnim kanalima

Nabavka

Vlastite, transportne usluge ili korištenje usluga

Svaka firma vrši nabavku za sebe (repromaterijali, oprema, alata i alatnih komponenti, periferne opreme, dukacija, održavanje, energenati itd. Korištenje eksternalizacije-outsourcinga je neznatno.

Vlastite, transportne usluge, vlastiti transport kupca ili korištenje usluga transporta

Zakup medija i drugih kanala promocije bez fokusa na ciljne grupe i upravljanja distribucijom.

Izlazak na lokaciju kupca, putni troškovi

Rukovanje ulaznim materijalima bez korištenja sofisticiranih IT sistema, automatizacije, manualna ulazna kontrola i unošenje podataka

Izrada alata, proizvodnja (jednokomponentno injekciono brizganje tanke i debele stijenke, ekstruzija (jednokomponentna), proizvodnja folija, termoformiranje, ekspandiranje, i dr.).

Obrada narudžbi otpremanje robe i usluga vrši se uglavnom manualno i na bazi knjogovodstvenih programima

Induvidualno i masovno oglašavanje, promocija, prodaja, izlazak na sajmove.

ULAZNA LOGISTIKA PROIZVODNE OPERACIJE IZLAZNA LOGISTIKA MARKETING I PRODAJA SERVISIRANJE

Ne postoje uspostavljeni međusobni odnosi firmi

Ne postoje međusobni odnosi firmi na tržištu osim odnosa kupac-prodavac

Slika 5.1 Sadažnji lanac vrijednosti u sektoru prerade plastike regije SI BiH (Model urađen po uzoru iz Majkl .E. Porter, Konkurentna prednost str. 63, Slika 2.3 ( Dalja podjela generičkog lanca)

PROFIT

34

Upravljanje

Kadrovskim

potencijalima

INFRASTRUKTURA SEKTORA

Ojačana asocijacija Klaster plastičara i alatničara - strateško čvorište sektora koje obezbjeđuje pregovaračku poziciju dobavljač-sektor-kupac

Uspostava snažnog referentnog centra za industriju

MTTC-Centar za savremene tehologije - razvojno jezgro ondustrije koji nudi brze i zahtjevne usluge koje firme induvidualno ne mogu razvijatii a koje su uslov za brzi odgovor na zahtjev kupca

Regionalni odbor za plastiku regije SIBiH - strateško vođstvo industrije prerade plastike i alatničarstva u regiji SIBiH

Jasna definisana strategija sektora te misija i vizija

Vrhunska obuka zaposlenih

Vrhunski nivo kadrovske politike, vrhunski nivo motivacije, vrhunski nivo ponude struktuirane karijere za perspektivne kadrove, mjerenje radne učinkovitosti, nizak nivo fluktuacije uposlenika, vrhunski pristup u planiranju obuke. Brza i primjenjena obuka sistemskih integracija u oblastima CAD/CAM/CAE tehnologija.

Vrhunska obuka

Vrhunski nivo kadrovske politike, vrhunski nivo motivacije, vrhunski nivo ponude struktuirane karijere za perspektivne kadrove , zadržavanje uposlenih, vrhunska obuka za zaposlene. Vrhunski nivo nagrađivanja rezultata

Vrhunska obuka

Razvoj

tehnologija

Vrhunska procesna tehnologija uz visok nivo osiguravanja kvaliteta

Visok nivo upotrebe licensiranih sofisticiranih 3D CAD/CAM/CAE tehnologija i procesa.Vrhunski nivo upravljanja tehnološkim procesima (dvokomponentno injekciono brizganje , dvokomponentna ekstruzija, proizvodnja i razvoj inteligientnih plastičnih folija, razvoj novih proizvoda procesima ekspanidranja, automatizovana kontrola proizvodnje i vrhunski kvalitet u održavanje opreme i pogona.

Visok stepen integracije ERP sistema

Visoka iskoristivost informacionih tehnologija u odjelu prodaje i marketinga. Intezivano istraživanje tržišta. Korištenje vrhunskih aplikacija u upravljanju odnosima s kupcima.

Nabavka

Najpouzdaniji transport

Nabavka preko klasterskog udruživanja firmi. Najkvalitetnije sirovine uz najkvalitenije atestirane komponente

Najpouzdaniji transport

Selektivni odabir promocije usmjerenih na ciljne grupe.

Primjena vrhunskih ERP sistema

Vrhunski dizajn proizvoda i alata za dvokomponentno injekciono brizganje, dvokomponentna ekstruzija. Razvoj prototipa-uzoraka, digitalizacija proizvoda, visokosofisticirana proizvodnja intelegentnih folija, razvoj novih proizvoda od EPS materijala. Vrhunski nivo štampe plastičnih proizvoda.Proizvodnja bazirana na kompozitnim polimerima, vrhunska kontrola kvaliteta proizvoda, vrhunsko upravljanje procesima i proizvodnim kapacitetima. Visok stepen inovacija, vrhunski dizajn, smanjen broj defekata, skradeno vrijeme do početka proizvodnje. Visoka fleksibilnost proizvodnje.

Automatska obrada narudžbi i brzo otpremanje robe

Visoka znanja prodjanih timova, vrhunski promotivni materijali

ULAZNA LOGISTIKA

PROIZVODNE OPERACIJE IZLAZNA LOGISTIKA

MARKETING I PRODAJA SERVISIRANJE

Strateški definisani međusobni odnosi firmi u proizvodnju (podjela troškova razvoja i tehnologija)

Uspostavljeni međusobni odnosi firmi na tržištu kroz međusobnu saradnju na tržištu (podjela troškova marketinga, zajednički odgovor

na zahtjev kupca)

Tabela 5.2 Potencijalni lanac vrijednosti u sektoru prerade plastike regije SI BiH (Model urađen po uzoru iz Majkl .E. Porter, Konkurentna prednost str. 63, Slika 2.3 (Dalja podjela generičkog lanca)

↑PROFIT

35

MATRICA MOGUDIH MEĐUSOBNIH ODNOSA FIRMI U SEKTORU

MEĐUSOBNI ODNOSI U NABAVCI

MEĐUSOBNI ODNOSI U TEHNOLOGIJI

MEĐUSOBNI ODNOSI U INFRASTRUKTURI

MEĐUSOBNI ODNOSI U PROIZVODNJI

MEĐUSOBNI ODNOSI NA TRŽIŠTU

IZVOR MEĐUSOBNOG

ODNOSA

MOGUDI OBLICI PODJELE

IZVOR MEĐUSOBNOG

ODNOSA

MOGUDI OBLICI

PODJELE

IZVOR MEĐUSOBNOG

ODNOSA

MOGUDI OBLICI PODJELE

IZVOR MEĐUSOBNOG

ODNOSA

MOGUDI OBLICI

PODJELE

IZVOR MEĐUSOBNOG

ODNOSA

MOGUDI OBLICI PODJELE

Zajednički kupljeni repromaterijali i inputi

Zajednička nabava

Zajednička tehnologija dizajna proizvoda i alata

Zajednički razvoj tehnologija

Zajedničke potrebe firmi u oblasti infrastrukture

Zajedničko finansiranje

Zajednička lokacija sirovina

Zajednička ulazna logistika

Zajednički kupac Podjela robne marke

Zajednička tehnologija proizvodnih porocesa

Zajednički odnosi s kreatorima politika

Podjela interesa u rješavanju problema s kreatorima politika

Identičan ili slični procesi proizvodnje

Zajednička proizvodnja identičnih komponenti

Zajednički distributivni kanali

Unakrsna prodaja proizvoda

Zajednička tehnologija u drugim aktivnostima koje stvaraju vrijednost

Zajednički kapital

Podjela u zapošljavanju i obuci

Identični postupci u upravljanju kvaliteteom i kontroli proizvoda

Zajednički pogoni za sklapanje

Zajedničko tržište Unakrsna prodaja komplementar-nih proizvoda

Komplementarni proizvodi

Podjela ostalih aktivnosti u oblasti infrastrukture

Zajednički resursi održavanja

Zajednički pogoni za testiranje kvaliteta

Zajedničke marketinške aktivnosti i prodaja

Zajedničko održavanje opreme

Tabela 5.3 Model baziran na matrici mogudih međusobnih odnosa firmi u sektoru (M.E. Porter str. 339/340)

36

Slika 5.4 potencijalni izvori konkuretne prednosti iz međusobnih odnosa (Model urađen po uzoru na Majkl .E. Porter, Konkurentna prednost str. 343-344, Tabela 9.2)

POTENCIJALNI IZVORI KONKURETNE PREDNOSTI IZ MEĐUSOBNIH ODNOSA U NABAVCI IZVOR MEĐUSOBNOG

ODNOSA MOGUDI OBLICI PODJELE POTENCIJALNA

KONKURENTSKA PREDNOST NAJVJEROVATNIJI IZVORI TROŠKOVI KOMPROMISA

-Zajednički kupljeni inputi -Zajednička nabava -Manji troškovi nabave resursa -Poboljšan kvalitet repormaterijala -Poboljšana usluga od dobavljača

-Potrebe za resursima su različite po pitanju kvaliteta i specifikacija

POTENCIJALNI IZVORI KONKURETNE PREDNOSTI IZ MEĐUSOBNIH ODNOSA U TEHNOLOGIJAMA IZVOR MEĐUSOBNOG

ODNOSA MOGUDI OBLICI PODJELE POTENCIJALNA

KONKURENTSKA PREDNOST NAJVJEROVATNIJI IZVORI TROŠKOVI KOMPROMISA

-Zajednička tehnologija dizajna proizvoda i alata -Zajednička tehnologija proizvodnih porocesa

-Različitost tehnoloških procesa prerade plastike -Različitost primjene tehnologija

-Manji troškovi dizajna proizvoda ili alata (krade vrijeme za dizajniranje) -Koncentracija kritilčne mase znanja i sposobnost privlačenja najboljih kadrova -Poboljšana inovativnost -Unaprjeđenje proizvoda -Transfer znanja u korištenju naprednih 3D CAD/CAM/CAE technologies

-Tehnologije mogu biti identične ali ne i njihove primjene

POTENCIJALNI IZVORI KONKURETNE PREDNOSTI IZ MEĐUSOBNIH ODNOSA NA TRŽIŠTU IZVOR MEĐUSOBNOG

ODNOSA MOGUDI OBLICI PODJELE POTENCIJALNA

KONKURENTSKA PREDNOST NAJVJEROVATNIJI IZVORI TROŠKOVI KOMPROMISA

-Zajednički kupac -Zajedničko tržište -Zajednički distributivni kanali

-Zajednička robna marka -Zajedničko oglašavanje -Zajednička promocija -Unakrsna prodaja -Komplementarnost proizvoda -Zajedničke marketinške aktivnosti -Zajednički distibitivni kanali -Zajednička mreža servisiranja kupaca -Zajedničko procesiranje narudžbi

-Niži troškovi istraživanja i razvoja tržišta -Niži troškovi oglašavanja, pronalaska kupaca, prodaje, distribucije, itd.

-Različite proizvodi i tržišni segmenti -Jedan loš proizvod može ugroziti druge -Pozicioniranje proizvoda na tržištu je različito -Zahtejvi kupaca nisu isti -Ciljne grupe nisu iste -Razlike u ciklusima narudžbi i njihovo procesiranje

POTENCIJALNI IZVORI KONKURETNE PREDNOSTI IZ MEĐUSOBNIH ODNOSA U PROIZVODNJI IZVOR MEĐUSOBNOG

ODNOSA MOGUDI OBLICI PODJELE POTENCIJALNA

KONKURENTSKA PREDNOST NAJVJEROVATNIJI IZVORI TROŠKOVI KOMPROMISA

-Zajednička lokacija sirovina -Identičan ili slični procesi proizvodnje -Identični postupci u upravljanju kvaliteteom i kontroli proizvoda -Zajednički resursi održavanja

-Zajednička ulazna logistika -Zajednička proizvodnja identičnih komponenti -Zajednički pogoni za sklapanje -Zajednički pogoni za testiranje kvaliteta -Zajedničko održavanje opreme

-Manji troškovi prevoza -Bolje tehnologije -Nabava repromaterijala po potrebi -Bolja iskorištenost proizvodnih kapaciteta -Komplementarnost proizvoda i prozvodnih procesa -Jeftinije održavanje

-Nabava inputa više različitih lokacija -Potrebe za kvalitetom između firmi variraju -Različiti proizvodni procesi -Različite tehnologije -Visoke cijene tehničke pripreme za različite vrste proizvodnih procesa -Procedure testiranja standarda kvalieta se razlikuju

37

5.2 Zaključci i preporuke za izgradnju lanca vrijednosti sektoru

Analizom matrice mogudih međusobnih odnosa firmi u sektoru (Slika 5.3) mogude je sticanje

konkurentne prednosti kroz međusobno umrežavanje firmi u cilju iskorištenja potencijalnih

konkuretnih prednosti koji nastaju iz međusobnih odnosa i oblika podjele u:

Zajedničkoj nabavi koja bi omogudila postizanje bolje nabavne cijene repormaterijala,

tehnologija, opreme, edukacije, promocije i drugih resursa od dobavljača.

Zajedničko ulaganje u tehnologije i izgradnja međusobnih odnosa koja bi smanjila troškove:

dizajna proizvoda, transfera i razvoja znanja.

Zajedničkim aktivnostima u polju marketinga i prodaje zasnovanih na izgradnji strateških

dugoročnih odnosa oko horizontalnog i vertikalnog lanca vrijednosti, uključujudi aktivnosti

koje bi bile preskupe za firme koje to rade induvidualno (istraživanje tržišta i upravljanje

promotivnim spletom, prodaje, međunarodni marketing, plasman komplementarnih

proizvoda posebno kod pregovora s vedim kupcima).

Združenom ulaganju u razvoj infrastrukture sektora. Privatni sektor uspostavio Klastera

plastičara i alatničara BiH, čijom inicijativom je stvoren MTTC - Machine Tool Technology

Center- Centar za napredne tehnologije, no potrebna je daljnja integracija ovih institutcija s

razvojnim institucijama a posebno s visokim školstvom.

Potržnja za uslugama inžinjeringa u oblasti konstruisanja alata je sve veda. Pošto su cijene alatnih

čelika i drugih legura određene na svjestkom tržištu, nivo tehnološkog razvoja, kvalitet prizvoda,

smanjenje troškova - fiksnih i varijabilnih, predstavljaju ključne faktore izgradnje konkurentnosti ove

industrije.

Prerađivači plastike i alatničari su suočeni s zahtjevima kupaca i pritiscima konkurencije da se

prilagode postojedim znanjima, tehnologijama i standardima ili de se nadi u situaciji u kojoj de njihova

tržišna održivost biti upitna. Stoga izgradnja kadrovskih kapaciteta predstavlja ključni izazov za

stvaranje konkurentnosti ove industrije u periodu koji predstoji.

Osim autoindustije niz industrija nudi mogudnost izgradnje mreže dobavljača za ovaj industrijski sektor. S ciljem afirmacije i fokusiranju ka usvajanju dobrih praksi, novim tehnologijama i visokoakumulativnoj proizvodnji, evidentno je da de dugoročni opstanak sektora u regiji ali i BiH, isključivo zavisiti od mogudnosti prilagodbe usvajanja primjenjivih znanja i naprednih tehnologija, koje su uslov za izgradnju i održanje konkurentnosti ovog sektora i njegovu integraciju u globalni lanac vrijednosti. Najvedi izazovi ove industrije se odnose na usvajanje novih tehnologija i razvoju polimernih mateirjala.

Nove tehnologije

Kontinuriana transformacija u svjetu tehnologija je izvjesna i podrazumjeva tri tipa promjene:

1. Poboljšanja postojedih tehnologija 2. Tehnologija koje dolaze 3. Revolucionarnih thnologija u nastanku koje de se pojaviti u bliskoj bududnosti

Ove tehnološke promjene de se posebno isticati u poljima:

Rapidne proizvodnje

Nanometerijala u svojstvima aditiva i očvršdivača u mnogim primjenama i tehnološkim procesa

Procesno proizvodna usmjerenost ka inovacijama

38

Novi polimerni materijali de se značajno odraziti na industriju prerade u polju: ambalaže,

građevinarstva i autoindustrije:

Ambalaža

Inteligentna ambalaža robe široke potrošnje

Granulat baziran na polilaktičkoj kiselini (PLA) od kukuruza i organiskih ulja

Nanomaterijali kao aditivi koji de pobiljšati svojstva u čvrstodi laganih materijala

Povedan broj slojeva kako bi se poboljšala svojstva i smanjila debljina stjenke

Korištenje naprednih PET granulata s pobiljšanim svojstvima

Napredna štampa i procesi dekoracija

Građevinarstvo

Ekstruzija WPC proizvoda (Wood Plastic Composits - drvenoplastični kompozitni materijali)

Koextruzija različitih materijala

Proizvodnja hidronskih cijevi s kompositnim slojevima

Injekciono brizganje bazirano na kompositnim materijalima koji uključuju i vlaknaste

kopozite

Substitucija neorganskih ojačivača s vlaknastim

Inteligentni krovovi – (kombinacija solarnih delija i crijepova od reciklirane plastike)

Autoindustrija

Korištenje obnovljivih bio-vlakana i bio-materijala za djelove enterijera

Lasersko varenje termoplastike

Korištenje kompositnih materijala u tehnološkom postupku injekcionog brizganja

Izrada proizvoda od ekspandiranih polimera

Proizvodnja TPO38 komponenti u automobilskoj industriji

38

Thermoplastic polyolefin

39

BIBLIOGRAFIJA

- D.Petkovid „Gdje smo kada je u pitanju razvoj tehnoloških parkova u BiH?“, Centar za inovativnost i preduzetništvo Univerzitet u Zenici, Zbornik Radova iz Preduzetništva, juni 2008.godine

- Doing The Business 2008, World Bank report - Majkl E.Porter Konkurentska prednost - Osnovna studija industrijskih sektora za ekonomsku regiju sjeveroistočna Bosna i

Hercegovina, NERDA, jan. 2008. - Slovenia in Figures 2009, ISSN 1318-3745 - The Compelling Facts About Plastics 2009