Ümumi psixologiya

Psixologiya

0 1. 0

YYSQ www.yysq.org www.elmler.net

ntellektual-Elektron Kitabxanann tqdimatnda

2014

Gnc elektron elm N 101 (44- 2014)

mumi psixologiya

Ali pedaqoji mktblrin bakalavr

pillsi tlblri n drslik

Prof. S..Seyidov v prof. M..Hmzyevin

elmi redaktorluu il

Bak YYSQ 2014

www.kitabxana.net Milli Virtual-Elektron Kitabxanann e-nri
http://www.yysq.org/http://www.elmler.net/

www.elmler.net - Virtual nternet Resurs Mrkzi

mumi psixologiya. Psixologiya

1

www.elmler.net

Virtual nternet Resurs Mrkzinin tqdimatnda

Gnc elektron elm: elektron kitab N 101 (44 - 2014)

Bu elektron nr Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti yannda Gnclr Fondu trfindn qismn maliyyldiriln,

Yeni Yazarlar v Sntilr Qurumunun Gnc elektron elm Virtual nternet resurs mrkzi innovativ-intellektual layihsi

rivsind rqmsal nr hazrlanr v yaymlanr.

Layihnin maliyyldirir:

Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti yannda

Gnclr Fondu:

http://youthfoundation.az

YYSQ - http://www.yysq.org

http://www.elmler.net

Kitab YYSQ trfindn e-nr hazrlanb.

YYSQ - Milli Virtual-Elektron Kitabxanann e-nri

Virtual redaktoru v e-nr hazrlayan: Aydn Xan (bilov),

yazar-kulturoloq

Bu silsildn olan e-nrlrimizl buradan tan olun:

http://kitabxana.net/?oper=e_kitabxana&cat=173
http://www.elmler.net/http://www.elmler.net/http://youthfoundation.az/http://www.yysq.org/http://www.elmler.net/http://kitabxana.net/?oper=e_kitabxana&cat=173


mumi psixologiya. Psixologiya 2

DQQT

Mlliflik hququ Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyin v

laqdar beynlxalq sndlr uyun qorunur. Mllifin razl olmadan

kitabn btv halda, yaxud hr hans bir hisssinin nri, elc d elektron

informasiya dayclarnda, nternetd yaym yasaqdr. Bu qadaa

kitabn elmi mnb kimi istifadsin, aradrma v tdqiqatlar n

dbiyyat kimi gstrilmsin amil olunmur.
http://www.elmler.net/



3

mumi psixologiya

Psixologiya

Ali pedaqoji mktblrin bakalavr

pillsi tlblri n drslik

Prof. S..Seyidov v prof. M..Hmzyevin

elmi redaktorluu il

Bak YYSQ 2014



Ryilr:

..lizad psixologiya elmlri doktoru, professor;

G.Tayeva psixologiya elmlri namizdi, dosent;

Azrbaycan Respublikas Thsil Problemlri nstitutunun

psixologiya v ya fiziologiyas bsi.

Ali pedaqoji mktblrin bakalavr pillsi

tlblri n drslik

Drslikd Psixologiya proqramna (2005) mvafiq olaraq

psixologiyann predmeti v metodlar, faliyyt v nsiyyt,

xsiyyt v qruplarn psixologiyas, psixi proseslr v hallar,

xsiyytin frdi psixi xasslri, ya v pedaqoji psixologiyann

predmeti v vziflri, mktb daxil olanadk, kiik mktb

ya, yeniyetmlik v ilk gnclik ya dvrlrind psixi

inkiafn saslar, trbiy, tlim, pedaqoji faliyyt v mllim

xsiyyti psixologiyas, mktb psixoloji xidmtin saslar

psixologiya elminin masir nailiyytlrin uyun kild z

ksini tapmdr.

Drslik ali pedaqoji mktblrin bakalavr pillsi

tlblri n hazrlamdr. Ondan magistrlr, mllimlr v

valideynlr d istifad ed bilrlr.



5

n sz

nsan faliyytinin el bir sahsi yoxdur ki, psixolo-

giya elmi ora nfuz etmsin. Tsadfi deyildir ki, dnya

standartlarna gr masir mtxssislrin psixoloji hazrl

onun pe hazrlnn zruri trkib hisssi saylr. Bu mnada

ali pedaqoji mktblrd hazrlanan glck mllimlrin drin

psixoloji hazrl diqqt mrkzind dayanr. Mhz buna gr

d drslikd glck mllimlrin psixoloji hazrl n

zruri olan mlumatlar psixologiya elminin masir

nailiyytlrin uyun kild z ksini tapmdr. Bununla

yana olaraq drslikd pedaqoji faliyytin mvffqiyytini

tmin edn psixoloji biliklrin btn sahlrinin z ksini

tapmasna diqqt yetirilmidir.

Drslik 6 hiss v 26 fsildn ibartdir.

Birinci hiss psixologiyann predmeti v metodlarna,

psixika v urun inkiafna hsr olunmudur. Burada

Azrbaycanda psixologiya elminin inkiafna xsusi yer

verilmidir.

Drsliyin ikinci hisssind faliyyt v nsiyytin

psixologiyas, nc hisssind xsiyyt, qruplar v

xsiyytlraras mnasibtlr z ksini tapmdr.

Psixi proseslr v hallara hsr olunmu drdc hissd

diqqt, duyular, qavray, hafiz, tfkkr, txyyl, hisslr v

emosional hallar, irad haqqnda geni mlumat verilmidir.

Drsliyin beinci hisssind xsiyytin frdi-psixi

xasslri: temperament, xarakter, qabiliyytlr haqqnda lazmi

mlumatlar rh olunmudur.

Drsliyin altnc hisssi mllim n zruri olan ya v

pedaqoji psixologiyann saslar z ksini tapmdr. Burada ilk

nvbd ya v pedaqoji psixologiyann predmeti v vziflri

haqqnda ycam mlumat vermkl yana mktb daxil olan

v mktb ya dvrnd psixikann inkiaf, trbiy, tlim,



pedaqoji faliyyt v mllim xsiyytinin psixologiyas,

mktb psixoloji xidmtin saslar bard zruri mlumatlar

trafl rh olunmudur.

Tlblri falladrmaq mqsdil hr fslin sonunda

zn yoxlamaq n sual v taprqlar, referat, mruz v

mstqil tdqiqat n mvzular, Azrbaycan v rus dillrind

dbiyyat siyahs verilmidir.

Psixologiya drsliyi mlliflr kollektivinin myinin

mhsuludur. Mlliflr aadaklardan ibartdir:

Psixologiya elmlri doktoru, professor S..Seyidov: 5-ci

fsil; psixologiya elmlri doktoru, professor M..Hmzyev:

1-ci fsil (1, 2, 5-ci blmlr), 3, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24,

25, 26-c fsillr; psixologiya elmlri namizdi, professor

T..Mustafayev: 8, 9, 12-ci fsillr; psixologiya elmlri

doktoru, R..liyev: 1-ci fsil (3, 4-c blmlr), 2, 10-cu

fsillr; psixologiya elmlri namizdi, dosent A..Quliyev: 15,

16-c fsillr; psixologiya elmlri namizdi C.Q.Alyev: 13,

14-c fsillr; ba mllim M.Y.Mmmdov: 11-ci fsil; ba

mllim S.F.miraslanova: 4, 6-c fsillr; ba mllim

..slamova: 7-ci fsil.

z faydal tkliflri, irad v mslhtlri il drsliyin

tkmillmsin kmk edck xeyirxah oxuculara mlliflr

qabaqcadan z minntdarlqlarn bildirirlr.



7

BRNC HSS

PSXOLOGYAYA GR

1 - c i F S L

PSXOLOGYANIN PREDMET V METODLARI

Q s a x l a s

Psixologiyann predmeti. Psixika haqqnda mumi anlay.

Psixi inikasn xsusiyytlri. Psixi hadislr: psixi proseslr, psixi

hallar, psixi xasslr. Psixologiyann bir elm kimi trifi.

Psixologiyann elmlr sistemind yeri v sas sahlri. M-

asir elmlr sistemi v psixologiya. Psixologiya v tbit elmlri,

psixologiya v sosiologiya, psixologiya v pedaqogika, psixologiya

v dililik. Masir psixologiya elminin prinsiplri v quruluu.

Masir psixologiya elminin sahlri v onlarn tsnif prinsiplri.

Psixologiya tarixinin sas mrhllri. Masir

psixologiyann balca istiqamtlri. Azrbaycanda psixoloji fikrin

v elmi psixologiyann inkiaf xsusiyytlri.

Psixologiyann tdqiqat metodlar. Metod v metodologiya

haqqnda anlay. Psixologiyann tdqiqat metodlar v onlarn ts-

nifi. Subyektiv v obyektiv metodlar. sas v yardm metodlar.

Mahid obyektiv metod kimi. Mahidnin nvlri. Eksperiment

v onun nvlri: tbii v laborator eksperiment, myynedici

eksperiment, yrdici (formaladrc) eksperiment. Msahib v

onun psixoloji tdqiqatlarda yeri. Soru psixoloji metod kimi. ifahi,

yazl v srbst soru. Faliyyt mhsullarnn thlili v ya

praksimetrik metodlar.

Testlr psixodiaqnostik metod kimi. Sosiometriya



psixodiaqnostik metodlardan biri kimi. Riyazi-statistik v kibernetik

metodlar (modelldirm). Onlarn psixoloji tdqiqatda yeri.

Bioqrafik metodlar.



9

I. 1.1. Psixologiyann predmeti

Elm v texnikann srtl inkiaf etdiyi bir dvrd

yaayrq. Bu dvr yeni elm sahlrinin meydana glmsi il

frqlnn bir dvrdr. znn qdim tarixiliyi il frqlnn

elm sahlri il yana tamamil yeni elmlrin meydana

glmsi onlar bir-birlrindn frqlndirmyi, onlardan yerli-

yerind bhrlnmyi tlb edir. Bu elmlrin bir oxunun

obyekti eyni olduu halda, onlar z predmetlrin gr bir-

birlrindn frqlnirlr. Hr bir elmin predmetini znmxsus

hadislr tkil edir. Bu hadislrdn bzilri olduqca

mrkkb, tin drk olunan hadislrdir. Psixologiya elminin

predmetini tkil edn hadislr d mhz znn mrkkbliyi

v tin drk olunmas il frqlnir. Hmin hadislr hl

qdim zamanlardan insanlarn diqqtini clb etmi, bu sahd

mxtlif fikirlrin, grlrin meydana glmsin sbb

olmudur. Psixologiyann yrndiyi bu hadislr psixi

hadislr adlandrlmdr. Psixi hadislrin tsnifi v onun

strukturu mxtlif mvqelrdn rh olunmudur. Bu sahd

daha ox diqqti clb edn psixi hadislrin qrupa ayrlmas

il bal olan fikirlrdir: psixi proseslr, psixi hallar, psixi

xasslr (bax kil 1).

Psixi proseslr insan davrannn ilkin tnzimlyicisi

kimi meydana xr. Psixi proseslr duyu, qavray, hafiz,

diqqt, tfkkr, txyyl, hisslri v iradni daxil edirlr. Psixi

proseslrin mvafiq balanc, gedii v sonu vardr. Mhz

buna gr d psixoloqlar psixi proses termininin psixi faktn

prosessualln nzr arpdrman qeyd edirlr. Psixi

proseslri qrupa ayrrlar: idrak proseslri, emosional v

iradi proseslr.



, , , , -

, ,

, , ,

, , .

, , , -

, , , , .

,

, ,



11

kil 1. Psixi hadislrin quruluu.

DRAK PROSESLR GERKLIYI DRK ETMK, GERK

ALM HAQQINDA MLUMATLARIN QAVRANILMASI V

ILNMSI IL BALI OLAN PSIXI PROSESLRDIR. BUNLARA

DUYULAR, QAVRAYI, HAFIZ, DIQQT, NITQ, TFKKR,

TXYYL AID ETMK OLAR.

Emosional proseslr insanlarn gerkliy mnasibt-

lri il bal olan hisslr daxildir. Gerk almd ba vern hr

hans bir hadis insanda msbt v mnfi emosiya yarada bilir

ki, bu da onun faliyytin mvafiq tsir gstrir.

nsann hyat v faliyytind iradi proseslrin d rolu

az deyildir. radi proses zn insann qrar qbulu, tinliklri

aradan qaldrmaq, z davrann idar etm raitind aydn

kild gstrir.

Psixi hallara gldikd onlar btvlkd insann psixi

vziyytini xarakteriz edirlr. Onlar da psixi proseslr kimi

zlrinin dinamikliyin, istiqamtin, nisbi davamllna,

intensivliyin gr frqlnirlr. Bununla yana olaraq psixi

hallar psixi proseslrin gediin v nticlrin tsir gstr,

faliyyti gclndir v ya lngid bilr. Psixi hallara dirli,

myusluq, qorxu, midsizlik, ruhdan dm, gmrahlq v s.

aid etmk olar.

Psixi hadislrin nc qrupuna xsiyytin psixi

xasslrini aid edirlr. xsiyytin psixi xasslri zlrinin

yksk davamll v sabitliyi il frqlnirlr. Psixi xasslr

xsiyytin istiqamtini, temperament, xarakter v

qabiliyytlri aid edirlr. Psixoloqlar bel qnat glmilr ki,

bu xasslrin inkiaf sviyysi, elc d psixi proseslrin

inkiaf sviyysi v psixi hallarn stnly insann

tkrarolunmazln, frdiyytini tmin edir.



Btn qeyd olunanlar nzr alaraq psixologiyaya bir

elm kimi bel trif vermk olar: Psixologiya obyektiv

gerkliyin beyind ks olunmasndan ibart psixi hadislr,

onlarn yaranma v inkiaf qanunlar haqqnda elmdir.

I. 1.2. Psixologiyann elmlr sistemind

yeri v sahlri

Masir elmlr sistemi v psixologiya. Masir dvrd

psixologiya insan haqqnda n mhm elmlrdn biri kimi

diqqti clb edir. Tsadf deyildir ki, hazrda insan hyat v

faliyytinin el bir sahsi yoxdur ki, psixologiya elmi oraya

nfuz etmsin. Mbalisiz demk olar ki, hazrki dvrd

btn dnyada hr cr faliyytin v insan munasibtlrinin

smrliliyini psixoloji biliklrin ttbiqind grrlr. Lakin

nzr almaq lazmdr ki, mhm elm sahsi olan psixologiya

baqa elmlrdn tcrid olunmu kild deyil, onlarla vhdtd

mvcuddur v faliyyt gstrir. Bs elmlr sistemind

psixologiya elmi hans yeri tutur, onun baqa elmlrl qarlql

laqsi ndn ibartdir?

Elmlr sisteminin tsnifatn vern B.M.Kedrov bu

sistemd psixologiyann roluna xsusi diqqt yetirmidir. Onun

elmlr bucanda bunu aydn grrk. B.M.Kedrova gr

psixologiya bir trfdn flsf elmlri, digr trfdn tbit

elmlri, nc trfdn humanitar elmlr irisind aralq

mvqe tutur (bax kil 2).



13

KIL 1. PSIXOLOGIYANIN ELMLR SISTEMIND YERI.

Psixologiya bu elmlrin mlumatlarn znd birldirir

v eyni zamanda onlara tsir etmkl insan haqqnda elmlrin

modelin evrilir. Psixologiyann baqa elmlrl laqsin qsa

nzr yetirk.

nsan psixikas v davrann onun tbii v sosial mv-

cudluu haqqnda biliklr olmadan baa dmk mmkn

deyildir. Ona gr d psixologiyann yrnilmsi insan

biologiyas, onun ali sinir sisteminin quruluu v faliyyti

haqqnda biliklr yiylnmyi tlb edir. Psixi hadislr v

mrkzi sinir sisteminin faliyyti arasndak laq haqqnda

biliklr ali sinir faliyytinin fiziologiyasnda z konkret ksini

tapmdr. Tsadf deyildir ki, psixologiyann tbii elmi

saslarndan danarkn mhz ali sinir faliyytinin

qanunularna istinad edilir.

Psixologiya cmiyytin tarixi v mdniyyti il sx

baldr. Bel ki, insanda ali psixi funksiyalarn inkiafnda

sivilizasiyann sas tarixi nailiyyti olan mk altlri v iar

sistemi hlledici rol oynamdr.

nsan psixikasnn drindn yrnilmsin, onun baa

dlmsin sosiologiyann saslar haqqnda biliklr d



imkan yaradr. Bunu sosial psixologiyann srtl inkiaf bir

daha tsdiq edir. Masir dvrd sosial psixologiya insan

mnasibtlrinin btn sahlrin nfuz etmkl insann sosial-

bldlm davrannn psixi xasslr nec yiylnmsini

aydnladrmaa imkan verir.

Psixologiya flsf elmi il ciddi qohumluq laqsin

malikdir. Bu tsadf deyildir. Mlum olduu kimi psixologiya

mstqil bir elm kimi faliyyt gstrn kimi flsfnin

daxilind formalamaa balamdr. bhsiz xsiyytin

psixoloji llrini insan, onun spesifik hyat raiti,

gerkliyi drk etmsi v faliyyt haqqnda flsfi biliklr

istinad etmdn myynldirmk v yrnmk mmkn

olmazd.

ur, tfkkr v digr psixi hadislr insanlara

anadanglm, hazr kild verilmir. Bunlar ontogenezd (frdi

inkiaf prosesind) insann tlim v trbiysi prosesind ld

edilir. Buradan is psixologiyann pedaqogika elmi il laqy

malik olduu zn gstrir. Psixologiya v pedaqogika

elmlri arasnda balca laq hmin elmlrin predmetlrinin

yaxnl il baldr. vvala hmin elmlrin obyekti inkiaf

etmkd olan insandr (uaq v yal). Digr trfdn,

psixologiya insan psixikasnn inkiaf qanunlarn yrnir.

Pedaqogika is xsiyytin inkiafnn idar olunmas

qanunlarn ilyib hazrlayr. nsann trbiysi, thsili tlimi

onun psixikasnn, tfkkrnn, faliyytinin

mqsdynlmi kild inkiaf etdirilmsi demkdir.

Psixologiya v pedaqogika elmlrinin mhm qarlql

laqsini gstrn amillrdn biri d onlarn tdqiqat

sullarndak eyniyytdir. Bir ox elmi psixoloji axtarlar

pedaqoji problemlrin hlli n vasit rolunu oynaya bilir. Bir

elmi fnn kimi pedaqogikada pedaqoji faktlarn izah, rhi,

sistemldirilmsi n psixoloji biliklrdn istifad olunur.



15

Pedaqoji faliyytin nticlri psixoloji diaqnostikann kmyi

il akara xarlr.

Bunlarla yana olaraq masir psixologiya elmi z

qarsnda duran mumi v xsusi vziflri hyata keirrkn

pedaqogika il yaxn tmasda faliyyt gstrir, pedaqogika

elminin ld etdiyi nticlr istinad edir.

Masir dvrd psixologiya v dililik arasnda da sx

laq zn geni yer tutmaa balamdr. Bunun aydn

tzahrn psixolinqvistikann meydana glmsind grrk.

Psixolinqvistika nitq davrann psixoloq v linqvistlrin

kompleks kild yrnmlrini nzrd tutan elm sahsidir.

Linqvistika v nitqin psixologiyas il mqayisd

psixolinqvistika znn mstqil tdqiqat predmetin malikdir.

Psixolinqvistikan daha ox psixologiya znnk hesab

edir. Dorudur, psixologiyada hl oxdan mvcud olan sah -

nitqin psixologiyas sahsi vardr. Nitq psixologiyasnn

predmeti psixolinqvistikann obyekti v predmeti il st-st

dr. Ona gr d ox vaxt bu iki fnni bir-biri il

qardrrlar. Bu cr eynildirmy sas olsa da, hr-halda bu

iki termini bir-birindn frqlndirn chtlr d mvcuddur.

Onlarn frqi balca olaraq yrnm predmetind zn

gstrir. Psixologiya nitqin yaranmas, anlalmas v

formalamasnn gedii zaman z diqqtini daha ox urun

psixi funksiyalarnn xsusiyytlrin ynldirs,

psixolinqvistika bunlarla yana bu funksiyalarn insanlarn nitq

faliyytind v nitq davrannda ifad vasitlrini (verbal v

qeyri-verbal) d nzr almaa alr.

Psixolinqvistika olduqca gnc elmdir. O, txminn XX sr

50-ci illrin sonu, 60-c illrin vvllrind meydana glmidir.

Sovet psixolinqvistika mktbinin atas A.A.Leontyev

olmudur.



Elm sahsinin genilnmsi saysind psixolinqvisti-

kann mxtlif sahlri meydana glmidir. Bunlardan mumi

psixolinqvistika, xsusi psixolinqvistika, sosial

psixolinqvistika, ya psixolinqvistikasn (ontolinqvistika)

gstrmk olar.

Psixologiya elminin sas sahlri. Psixologiya oxsahli bir

elmdir. Masir dvrd psixologiya elminin nisbtn mstqil

kild inkiaf edn mxtlif sahlri vardr. Mhz buna gr

d psixologiya elmi deyil psixologiya elmlri termininin

ildilmsi daha ox yerin drdi. Bel ki, hr 4-5 ildn bir

psixologiya elminin yeni bir sahsinin yaranmasnn ahidi

oluruq.

Psixologiyann oxsayl sahlrini tsnif etmk n

mxtlif prinsiplrdn istifad olunur. Hr eydn vvl

psixoloji fnnlri fundamental v ttbiqi, mumi v xsusi

olmaqla tsnif etmk mmkndr.

Psixologiya elminin fundamental v ya baza sahlri

psixologiyan v insanlarn davrann kimliyindn v hans

faliyyt sahsind almasndan asl olmayaraq hamnn baa

dcyi kild rh etmy ynldilmi sahlrdir.

Psixologiyann bu sahlri psixologiya v insan davran il

maraqlanan adamlarn hams n eyni zruri mlumatlar

atdrr. Bu cr universallndan asl olaraq psixologiyann

hmin sahsi mumi psixologiya ad altnda ildilir.

Psixologiyann ttbiqi sahlrin gldikd buraya onun

bilavasit tcrby ttbiq olunan sahlrini aid edirlr.

Psixologiyann mumi sahlri istisnasz olaraq btn

elmi istiqamtlr n eyni drcd hmiyytli inkiaf

problemlrini qarsna qoyur v hll edir. Psixologiyann x-

susi sahlrin gldikd o, z qarsna hr hans bir v ya bir

ne qrup hadislri yrnmk mqsdini qoyur.



17

Masir psixoloji fnnlri tsnif etmk n mvcud

dbiyyatda aadak prinsipdn d istifad olunur:

1. Konkret faliyyt sahlrin gr; 2. nkiafn psixoloji aspektlrin gr; 3. nsann cmiyyt mnasibtin gr. Hmin sahlrin hamsn hat etmk mmkn

olmadna gr burada onlardan bilavasit thsill bal

olanlarn bzilrini qsaca nzrdn keirk.

Psixologiya elminin n fundamental sahsini mumi

psixologiya tkil edir. mumi psixologiya fundamental

psixoloji biliklri znd cmldirir. mumi psixologiyann

maraqland v hll etmli olduu qlobal msllr, cavab

vermli olduu suallar aadaklardan ibartdir: Psixika

ndir? Onun strukturu v funksiyalar ndn ibartdir? Psixika

filogenezd v ontogenezd hans qanunauyunluqlara

malikdir? Psixikann hans inkiaf sviyylri vardr v onlar

hans kriteriyalara sasn myynldirmk olar? Psixika v

beyin arasnda hans laq vardr? Psixi inkiafda anadanglm

v hyatda qazanlan bioloji v sosial amillrin rolu ndn

ibartdir? Psixikann normal v anomal inkiafn frqlndirn

kriteriyalar hanslardr?

Btvlkd psixikaya aid problemlri yrnmkl yana

mumi psixologiya psixi proseslr, psixi hallar v xasslrl

bal konkret msllrin yrnilmsi il d mgul olur.

Psixologiyann maraqland sas obyekt insan olduuna gr

mumi psixologiya birinci nvbd onun (insann) xsiyyti,

faliyyti, nsiyyti idrak proseslri il, mnasibtlr sistemi

(hisslri) v iradi faliyyti, iradi tnzimi il bagl msllrin

aradrlmasna diqqt yetirir, onlar hm nzri, nm d

eksperimental planda yrnir. Deyilnlrdn aydn olur ki,

mumi psixologiya psixi hadislr haqqnda ham n eyni

drcd maraq doguran mumilmi biliklri znd ks



etdirir. Hmin biliklrl tan olmaqla hr bir insan

psixologiyann mumi sirlrin yiyln bilr.

Psixologiyann thsil, tlim v trbiy il sx bagl olan

xsusi sahlrindn bzilrin nzr yetirk.

Psixologiyann konkret faliyytl bagl olan v yksk

praktik hmiyyt dayan mhm xsusi sahlrindn biri

pedoqoji psixologiyadr. Pedaqoji psixologiya tlim, trbiy

v pedaqoji faliyytin psixoloji problemlrini aradrr.

Pedaqoji psixologiyann hll etmli olduu n mhm

problemlr uaqlarn hyatnn hr bir senzitiv dvrn akara

xarmaq v hmin dvrd onlarn inkiaf n lazm olan

btn imkanlar myynldirmkdn, tlim v inkiafn

qarlql laqsini akara xarmaqdan, tlim v trbiynin

mumi v yala bal olan chtlrini, laqsini akara

xarmaqdan, tlim v trbiynin smrliliyini tmin edn

psixoloji qanunauyunluqlar aradrmaqdan v s. ibartdir.

Psixologiya elminin pedaqoji psixologiya il sx bagl

olan digr mhm bir sahsi ya psixologiyasdr. Ya

psixologiyas insanda anadan olandan mrnn axrna qdr

psixi inkiafn dinamikasn, qanunauyunluqlarn, xsiyytin

psixi proseslri v xasslrinin ontogenezd inkiaf

xsusiyytlrini yrnir. Ya psixologiyasnn uaq

psixologiyas, yeniyetmlrin psixologiyas, gnclrin

psixologiyas, yet- gin yan psixologiyas, qocalq yann

psixologiyas, uzun- mrllk psixologiyas

(herontopsixologiya) kimi blmlri vardr.

Psixologiyann xsusi sahlrindn birini d differensial

psixologiya tkil edir. Diferensial psixologiya psixologiya

elminin insanlarn frdi psixoloji v davran frqlrini

yrnn, rh v izah edn sahsidir. Diferensial psixologiya

termini ilk df 1900-c ild V.tern trfindn irli



19

srlmdr. Diferensial psixologiyann sas metodu testlr

olmudur. lk dvrlr bu testlr frdi testlr olmu, sonra qrup

testlri meydana glmi daha sonra is proyektiv testlr

yaranm v onlardan istifad olunmudur.

Psixologiyann xsusi sahlrin genetik psixologiyan

da aid etmk olar. Genetik psixologiya psixika v davrann

irsn ken mexanizmini, onlarn genotipdn aslln yrnir.

Ya psixologiyas, differensial v genetik psixologiya birlikd

uan psixi inkiafnn qanunlarn baa dmk n elmi

sas tkil edir.

Masir dvrd psixologiyann diqqti daha ox clb edn

sahlrindn biri sosial psixologiyadr. Sosial psixologiya

birg faliyyt v nsiyyt prosesind myyn sosial qrupda

xsiyytlraras mnasibtlr sistemini, hmin mnasibtlr

sisteminin btnlkl qrupun, elc d ayr-ayr frdin

psixologiyasndak inikasn yrnn elm sahsidir. Bu cr

biliklr trbiynin psixoloji chtdn dzgn tkili n

zruridir.

Pixologiyann mhm sahlrindn biri olan hquq

psixologiyas insan trfindn hquq normalar v davran

qaydalarnn yrnilmsini nzrdn keirir, hquq sisteminin

reallamas il bal olan psixoloji msllri aydnladrr.

Onun mhkm psixologiyas, kriminal psixologiya, islah-

mk psixologiyas v s. blmlri vardr.

Masir psixologiyann zn xsusi yer tutmu

sahlrindn biri kimi tibb psixologiyasn qeyd etmk olar.

Tibb psixologiyas hkimin faliyytinin v xstnin

davrannn, onun gigiyena, profilaktika, diaqnostika, malic,

ekspertiza v reablitasiyasnn psixoloji aspektlrini yrnir.

Tibb psixologiyas zn klinik psixologiya, patopsixologiya,

neyropsixologiya, somatopsixologiya, mumi tibb



psixologiyas, psixiatriya, psixoprofilaktika v psixogigiyena,

psixokorreksiya v s. blmlrini daxil edir.

Patopsixologiya, elc d psixoterapiya, psixikasnda v

davrannda qsurlar olan adamlarla iin aparlmasna xidmt

edir. Psixologiyann bu sahlrinin balca vzifsi mvcud

psixi pozunluun sbblrini v onu aradan qaldrmaq

yollarn yrnir.

Masir psixologiya elminin yeni sahlrindn biri olan

psixodiaqnostikaya gldikd, o, insanlarn psixi xass , prosesi

v hltlrinin inkiaf xsusiyytlri haqqnda elmi chtdn

yoxlanm v onlar haqqnda sasl mlumat ld etmy

imkan vern metodlarn kmyi il qiymtlndirilmsinin

nzriyysi v praktikas il mul olur.

Yekunda qeyd etmk lazmdr ki, biz burada masir

psixologiya elminin yalnz bir qismi il qsaca tan olduq.

Psixologiya elminin idman psixologiyas, mk psixologiyas,

incsnt psixologiyas, kosmik psixologiya, menecment

psixologiyas, eksperimental psixologiya, etnik psixologiya v

s. sahlrinin d znmxsus predmeti v vziflri vardr.

bhsiz onlarn hams bard burada geni mlumat vermk

vsaitin imkanlarndan knardr.

I.1.3. Psixologiya elminin inkiaf mrhllri

Psixologiya elmi z inkiafnda mxtlif mrhllrdn

kemidir. Bunlar aadaklardan ibartdir:

Elmqdrki I mrhl. Qdim dvrdn balayaraq

bizim eradan vvlki VII-VI srlr qdrki dvr hat edir.

Bu dvrd ruh (psixika) haqqnda tsvvrlr oxsayl mif v

fsanlrd, nal v ilkin dini inamlarda, totemlrd z ksini



21

tapmdr.

lkin elmi tsvvrlr (ikinci mrhl). Bu dvr

eramzdan vvl VII-VI srlrdn balayaraq XVIII srin

sonuna qdr olan dvr hat edir. Bu dvrd psixologiya

elmi flsfnin trkibind inkiaf etmidir. II mrhlnin baa

atmas il bal psixoloji dbiyyatda fikir v mvqelr frq-

lidir. Kimi ilk psixologiya mktbinin - assosionizmin

yaranmasyla (XVIII srin sonlar), kimi d flsf v tbit

elmlrindn frqli psixologiya terminlrinin yaranmasyla

(XIX srin ortalar) II mrhlnin baa atdn qbul edir.

Psixologiyann inkiafnn mrhllr ayrlmas digr

elmlrd olduu kimi rti xarakter dayr. Bzn psixologiya

elminin mstqil elm sahsi kimi yaranmasn V.Vundtun

eksperimental psixologiya laboratoriyasnn yaranmas

tarixindn gtrmyi tklif ednlr d var. Bunlarla yana

psixologiyann mstqil elm sahsi kimi daha vvlki

dvrlrdn meydana xdn qbul ednlr d olmudur. Bu,

psixologiyann mstqil kild predmetinin myynlmsi,

humanitar v tbit elmlri sistemind z yerini tutmas,

psixikann daxili v xarici tzahrlrinin eyni vaxtda

yrnilmsi il baldr. Psixologiyann mstqil mvqeyi

onun bir fnn kimi niversitetlrd tdris olunmas il d

laqlndirilir. Bu is XVIII srin sonu, XIX srin vvllrin

tsadf edir.

Psixoloqlarn byk ksriyyti psixologiya elminin

mstqil elm sahsi kimi meydana xmasnn tarixini XIX

srin ikinci yarsndan, eksperimental psixologiyann

yaranmas tarixindn gtrmyi daha dzgn hesab edirlr.

stniln halda qbul etmk lazmdr ki, psixologiyann

mstqil elm sahsi kimi mvcudluu tarixi onun flsfnin

trkibind inkiaf tarixindn qat-qat azdr. Tbii ki, flsfnin

trkibind olduqda bel bu elm inkiaf etmi, onun predmeti,

mzmunu tkmillmidir.



Uzun mddt psixologiyann predmeti ruh olmudur.

Lakin mxtlif dvrlrd ruh anlay mxtlif mzmun,

mahiyyt ksb etmidir. Ruhi alm anlaynn ml

glmsi ibtidai insanlarn animistik grlri il laqdardr.

btidai insanlarn tsvvrlrind ruh bdndn aydn surtd

ayrlmr. Bu tsvvrlr hyat faliyyti v ur, o cmldn

yuxu, lm, rkkem v s. hadislrin elmqdrki, primitiv

materialist rhi nticsind ml glmidi. Bel hadislrin

sbbini izah etmkd tinlik kn ibtidai insanlar onlarn

bilavasit qavranlan zahiri chtlrini onun sl mahiyyti kimi

qbul edirlr. Qdim insanlara gr insann ruhu onun

bnzridir. Onun tlbat v adtlri, mvcudluq raiti canl

insanlarda olduu kimidir.

Bununla yana, hesab edilirdi ki, ruhun balca

funksiyas bdni falladrmaqdr. Qdim dvrn alimlri

psixoloqlar hesab edirdilr ki, bdn taltd olan ktldir v

onu mhz ruh hrkt gtirir. Ruh yalnz fallq n enerji

vermir, eyni zamanda onu istiqamtlndirir, insann davrann

tnzim edir.

Tdricn ruhun funksiyasna idrak da lav olundu.

Bellikl, falln mnbyi kimi idrak, onun mrhllri

psixoloji tdqiqatlarn mhm msllrin evrildi.

Orta srlrd ruhun yrnilmsi il bal dini

nzriyylr meydana xd v elmi aradrmalar sxdrmaa

balad. Buna gr d formal olaraq psixologiyann predmeti

dyimdi, bdnin fallnn nvlri, idrakn xsusiyytlri,

ilk nvbd hissi idrak tdqiq olunurdu. Tnzimedici funksiya,

iradi davran, mntiqi tfkkr v s. ilahi irad, allaha inam

kimi tqdim olunmaa baland.

Lakin dini ideologiya real alm neqativ mnasibt

formaladrmd, haqq-talaya qovumaq istyn insandan z



23

il tk qalmaq tlb olunurdu. Din xadimlri hesab edirdilr ki,

mvcud olanlar artq yaradlmdr v bdi olaraq dyimz

qalacaqdr. Yegan radikal dyiiklik yalnz insann ikinci

zhuru zaman ba verckdir. O vaxta qdr is hen

dyimyckdir.

Lakin bu kimi tzyiqlr baxmayaraq, artq feodalizmin

daxilind mtrqqi psixoloji tlimlr meydana xr. Hmin

dvrd universitet tlblri ilk mhazird professoru

qiymtlndirmk istdikd deyirdilr: Biz ruhi alm

haqqnda dann!.

Digr elm sahlri kimi, psixologiya elmi d tdricn

dinin tzyiqlrindn, buxovundan azad olmaa balad. Antik

dvrlrd olduu kimi, elm yen d obyektiv, rasional

dncy, yanamaya, ala, inama, real faktlara istinad

etmy balad. Lakin bununla yana, dini inamlardan hl d

tam imtina etmk mmkn deyildi. Buna gr d

psixologiyann predmeti dyidi. Onun predmeti ruh, ruhu

alm deyil, ur, onun mzmunu, formaladrlmas yollar

oldu.

Lakin bu dvr ona gtirib xard ki, artq XVIII srd

faktiki olaraq idrak proseslri psixologiyann predmetin

evrildi. Eyni zamanda, davran, emosional proseslr, elc d

xsiyyt, onun inkiaf hl d psixologiyann predmetindn

knarda qalrd. Tdqiqatlarn bel mhdud dairsi ilk

dvrlrd hm d hmiyytli idi. Bel ki, bu vziyyt

psixologiyaya dini mvqedn uzaqlamaa, sonra is

eksperimental elm evrilmy imkan yaratd. Bu hm d onun

mstqil elm sahsin evrilmsin, tdqiqat sahsinin, pred-

metinin flsfdn frqlnmsin, ayrlmasna tkan verdi.

Digr trfdn is bel yanama psixologiyann inkiafna

ngl olurdu. Buna gr d XIX srin ikinci yarsnda bu

msllr yenidn baxmaq zrurti yarand. Biologiyann



inkiaf, o cmldn . Darvinin tkaml nzriyysi,

H.Spenserin v digr tdqiqatlarn ilrinin nticsind

psixologiya elmi flsfdn tamamil ayrld, tbit elmlrin

yaxnlad. Bununla yana, z predmetini genilndirrk,

.N.Seenovun szlri il desk ur sahsindn davran

sahsin keirdi. Bellikl idrak proseslrindn baqa,

emosional proseslr v davran psixologiyann predmetin

daxil oldu. Daha mhm is ondan ibartdir ki,

psixologiyann obyektiv elm sahsi olmaq chdi psixikann

tdqiqind yeni metodlarn axtarna sbb olmad. XIX srin

80-c illrin qdr introspeksiya hl d aparc metod olaraq

qalrd.

Psixologiya elminin inkiafnn III mrhlsi Alma-

niyann Leypsiq hrind V.Vundtun ilk eksperimental

psixologiya laboratoriyasnn yaratmas il balayr.

Eksperimental psixologiya laboratoriyasnn yaranmas

il psixologiya mstqil, obyektiv v eksperimental elm

sahsin evrildi. Lakin V.Vundt-un assosianist yanamann

sasnda qurduu psixoloji model insann ruhu almi,

emosianal halti, xsiyytin strukturu, yaradc fall il

bal yeni faktlar ver bilmdi.

Bel vziyyt alimlri psixikann tdqiqi il bal yeni

metodlar axtarmaa svq etdi. Hmin dvrd yaranan ilk

psixologiya mktblri (strukturalizm, funksionalizm, Vyur-

sburq mktbi) uzun mddt faliyyt gstr bilmdi. Lakin

onlar sbut etdilr ki, psixologiyann predmeti, metodlar il

bal frqli mvqelr, yanamalar mvcuddur. Bellikl,

zamann tlblrin uyun yeni axtarlar balad. Bu dvr

psixoloqlar metodoloji bhran dvr adlandrrlar.

Vahid mvqey gl bilmmlri nticsind XX srin

vvlrind psixologiyada bir ne istiqamt meydana xd.



25

Onlarn hr birinin z predmeti v tdqiqat metodlar yarand.

Nticd psixologiyada psixoanaliz, biheviorizm, qetalt

psixologiya, marksist psixologiya istiqamtlri v mktblri

yarand.

XX srin II yarsnda yeni psixologiya mktblri v

istiqamtlri: humanist psixologiya, genetik psixologiya, koq-

nitiv psixologiya meydana xd. Bellikl, demk olar ki, XX

srin 60-c illrindn balayaraq psixologiya elmi znn yeni

inkiaf mrhlsin daxil oldu. Bu mrhlnin xarakterik

xsusiyyti ondan ibartdir ki, indi ayrlma, paralanma yox,

ayr-ayr mktblrin, tdqiqat istiqamtlrinin birlmsi

prosesi gedir.

I.1.4. Azrbyacanda psixoloji fikrin v elmi

psixologiyann yaranmas, inkiaf

Azrbyacanda psixoloji fikrin tkkl v inkiaf

Btn dnyada olduu kimi, Azrbaycanda da psixoloji

fikrin yaranmas v inkiafn iki mrhly ayrmaq olar:

elmqdrki v elmi psixologiyann tkkl v inkiaf.

lbtt, onlarn arasnda kskin sdd qoymaq, srhd kmk

d dzgn olmazd. Onlar bir-birinin daxilind formalam,

biri digrinin inkiafna zmin yaratmdr.

Elmqdrki psixoloji fikirlrin yaranmas tarixi ox

qdimdn, eramzdan vvldn balanr. O, bir trfdn rq

flsfi fikrindn, digr trfdn xalq yaradclndan bhrln-

midir. O bir trfdn hyatn zndn, ictimai-tarixi proseslr-

dn asl olaraq inkiaf etmi, digr trfdn ba vern proseslr

psixoloji fikr z tsirini gstrmidir.

Azrbaycanda psixoloji fikrin, psixologiya elminin



tarixinin aradrlmasn dnya psixologiya elminin inkiaf

kontekstindn ayrmama lazm bildik.

Professorlar .S.Bayramov v ..lizad elmqdrki

psixologiyan eyni zamanda gzran psixologiyas adlan-

drrlar. Onlar yazrlar: Gzran psixologiyasna aid biliklrin

mnbyini ictimai v xsi tcrb tkil edir. Hl qdim

zamanlardan balayaraq bu biliklr nsildn-nsl verilmi

mxtlif obrazl ifadlrd, atalar szlrind, bayatlarda,

nallarda, dastanlarda v s.-d znn ksini tapmdr. Bizim

hr birimiz bu biliklri traf adamlardan, elc d ifahi xalq

dbiyyat vasitsil mnimsyirik. nsann xsi tcrbsind

hmin biliklr daha da dqiqlir, yeni mna alarlar ksb

edir.

Onlar daha sonra yazrlar: Gzran psixologiyasna aid

olan biliklrd biz htta masir psixologiya n maraql olan

myyn faktlara rast glirik. Lakin onlarn hams n bir

cht sciyyvidir gzran psixologiyasnda faktlar ardcl

kild izah edilmir, sbut olunmur.

nsanlar lap qdimlrdn qarlql mnasibtlrd olduq-

lar, nsiyyt girdiklri insanlar yrnmy, anlamaa, drk

etmy alm, bunun n mahidlr aparmlar. Tdricn

toplanan biliklr mumildirilmi, dildn-dil, azdan-aza

kerk muminin, hamnn qbul etdiyi fikirlr olmudur.

Bunlar bayatlar, nallar, atalar szlri, nmlr, laylalar,

miflr, fsanlr v s. klind, lakonik dill atdrlmdr.

Demk olar ki, elmi psixologiyann tdqiq etdiyi sahlr

irisind el bir problem yoxdur ki, xalq yaradclnda da

ondan bhs olunmasn, mnasibt bildirilmsin.

Xalq yaradclnda xalqn dnc v davran trzi,

ayr-ayr dvrlrd ba vern hadislr mnasibti z ksini

bariz kild tapr. Yni hadislr mnasibt, onun thlili,

mid v istklr bu yaradcln sasn tkil edir.

Psixoloji fikrin yaranmas v inasnn digr bir istiqa-

mti is yazl dbiyyat, filosof v yazlarn, airlrin yara-



27

dcldr. Bu mnada Kitabi-Dd Qorqud dastan, S.irazi,

Nizami, N.Tusi, Nsimi, Fzuli, M.F.Axundov, Sabir, C.Mm-

mdquluzad v digr mtfkkirlrin yaradcl Azrbaycan

psixoloji fikrinin yaranmas, inkiaf v formalamasnda

hmiyytli rol oynamdr. Onlarn yaradcl bir trfdn

xalqn tfkkr trzinin inkiafna tkan vermi, digr trfdn

bu srlrin znd hyat reallqlar ksini tapmdr. Yni

Azrbaycan xalqnn kediyi inkiaf yolunun mrhllrini

myynldirmkd bu srlr gzl bir mnbdir.

Professor .S.Bayramov yazr: Hr bir xalq v ya etnos

zn dzgn drk edib qiymtlndirmk v trqqiy nail

olmaq n yalnz znn sosial-iqtisadi tarixi kemiin

deyil, hm d z psixoloji kemiin drindn bld olmaldr.

Azrbaycan xalqnn islam dininin Azrbaycana gliin

qdrki hyat, mit v tfkkr trzi ifahi xalq dbiyyatn-

da v Kitabi-Dd Qorqud dastannda ox bariz kild z

ksini tapmdr.

Dastanda totemizmin, amanizmin, oxallahln xeyli

aq v gizli lamtlri vardr. srd Basat aslan bslyir v

eyni zamanda Basat deyir: Anam adn sorar olsan Qaba Aac,

atam adn deyirsn Qocan Aslan, mnim adm sorarsan Aruz

olu Basat.

Dastan bel balayr: Xanm hey!

Bel bir balanc, hey nidadr, niskildir, ardr. l

atmayan, tb kemi, yan yaradan bir hissdir. Daxilin,

genin, idrakn uyumad bir mhit drk xiffti,

fryaddr.

Tarixi Gizo yazrd: El ki, xalqlarn arxasnda uzun v

rfli tarix durdu, onlar n qdr alsalar da, bu kemidn

ayrla bilmycklr. Onlar htta bu kemii mhv etmy

aldqlar zaman bel onun tsiri altnda olacaqlar.

Qdim trklr islamdan qabaq oxallahl idilr. Onlar z

qlnclarna and iir, suyla xbrlir, qurd z mbarkdir

deyirdilr.



Demli, xalqn etnogeni il mhiti arasnda uyunluq

olduqda xalq inkiaf edir. Onlarn arasnda ziddiyyt olduqda

is mnviyyatda, xlaqda deformasiya ba verir. Bzn xalqn

etnogenin, dnc trzin yad, yaban olan ona doru,

dzgn kimi tqdim edir, inandrmaa alrlar.

Psixoloji fikrin inkiaf mrhllrinin myynldiril-

msind ifahi xalq dbiyyatnn, klassiklrimizin yaratdqlar

vzsiz xzindir.

Kitabi-Dd Qorqudda balca ideyalardan biri sart-

dn, mtilikdn, kkn, soyuna dnk xmaqdan lmn s-

tn tutulmasdr. Etibar, inam, sdaqt, lyaqt aparc

xtlrdn birini tkil edir. Beyryin nianls yalnz onun

dirisin yox, lsn d sadiq qalacan bildirir: Erkk sinyi

(milyi) zrim qondurmam, - deyir.

Dastanda n ox diqqti clb edn azadlq, azad fikir,

qadn v kii brabrliyi, qadnn uca, yksk tutulmasdr.

Qanl Qoca olu Qantural evlndirmk istyir v ondan n

sayaq qz itsdiyini soruur. Qantural deyir: Baba, mn

yerimdn durmadan ol durmu ola, mn qanl kafr lin

varmadan ol varm, mn ba gtirmi ola.

Mrdlik, mrurluq, qeyrt eynil qza, qadna da xas

olub. rlriyl, sevgililriyl bir meydanda dyn qadnlar

eyni zamanda onlarn qrurunu sndrmamaa, kiilrin

yannda qrrlnmmy alblar: ynrs r ynsn

asland. ynmklik vrtlr bhtandr. ynmkl vrt r

olmaz, - deyiblr.

Dd Qorqud dnyasnn xlaq qaydalar, mrdlik, lya-

qt, rf, nciblik anlaylar azrbaycanl psixologiyasnn,

xarakterinin tmlidir. Zaman-zaman dyin, znginln,

bzilri itib-batan, bir ox keyfiyytlri deformasiyaya urayan

azrbaycanl psixologiyasnn etnogeni, nvsi Dd Qorqud

dvrnd tkkl tapm, formalamdr.

Dd Qorqud flsfsi bridir, lmzdir, insan safla-



29

drandr. Han dediyim by rnlr? Dnya mnim deynlr?

cl ald, yer gizldi, fani dnya kim qald? Glimli, gedimli

dnya. Son ucu lml dnya.

Azrbaycanda psixoloji fikrin birinci mrhlsi eramz-

dan vvl balayb, islam dininin Azrbaycana gliiyl baa

atr. Lakin ikinci dvr asanlqla, birdn-bir yaranmad. Ne

srlr boyu paralel yaad. El bugnk gnmzd d bu para-

lelliyin bir ox chtlri davam edir, yaayr: adt-nnlri-

mizd, andmzda, xarakterimizd.

slamiyytd milli mnsubiyyt yoxdur ar il

Azbaycan dnyasna daxil olan islam dini milltlrin,

xalqlarn mxtlifliyini, znmxsusluunu, milli simasn

dini biliklrl vz etmy ald. Bu is tfkkrd,

dncd inam v qidd yenilm demk idi.

slam dini tkc qlncla yox, siyastl, ideologiya il,

urlara tsirl, inandrma yolu il yayld. Bu yaylma

myyn mddt trk dilinin sxdrlmas, fars v rb dilinin

yaylmas idi. Yalnz XV-XVI srlrdn balayaraq yenidn

trk dili dbiyyata, mdniyyt qaytmaa balad. Xtai,

Fzuli kimi byk airlr yetidi. Aq eri inkiaf etdi. Bu,

xalqn tfkkrnn, oyannn, urunun yeni dvr idi. Xalq

fars, rb tsirindn qurtulub, kkn qaytmaq istyirdi. Bu,

yeni qayd idi. Artq bu dvrd qdim trklrdki adt-

nnlr, qadn srbstliyi, inamlar dyimidi. gr islam dini

rblr inkiaf, qadn hququ, chaltdn qurtarmaq imkan

vermidis, qdim trklrin bir ox srbstliyi, azadl

buxovlanmd.

slam dininin Azrbaycana glii il burada rb, fars,

trk v digr etnos v xalqlarn dnyagr, mdniyyti,

adt-nnlrinin sintezindn yeni mdniyyt, yeni tfkkr

yaranmaa balad. Farslarn dbiyyat, rblrin flsfsi,

trklrin ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi tfkkrndn, adt-

nnlrindn yeni dnyagr yarand.

xsiyytin formalamasnda orta srlrdn balayaraq



trbiy n plana kedi. air, filosof, mtfkkirlrin srlrind

nsihtilik sas yer tutdu. Mnviyyat msllri n kedi.

Yalnz mnviyyat, maddidn imtina arlar z tsirini

gstrdi. Maddiliyin ikinci olmas maddiy maraq v tlbat

artrd. Lakin bu, akar deyil, gizli mahiyyt dad. Ona gr

d deyilirdi: Vaiz z lm-lm udur batind, ancaq zahird

dediyi mnaya bir bax.

Bu mnada mhur hind filosofu Vivekananda gzl de-

yib: rqin heyrtamiz ruhi nailiyytlrini Qrbin eyni dr-

cd heyrtamiz maddi nailiyytlri il bldrmk lazmdr.

Mxtlif dvrlri, ictimai tarixi raiti yrnn ksr td-

qiqatlar konkret tarixi raitd yaayan insanlarn dnyagr-

, xsiyyti v mnviyyatn tdqiq edrkn hmin dvrn

insanlarnn psixologiyasnn yrnilmsini vacib rt kimi irli

srmlr. Bel yanamann smrliliyi bir d ondadr ki, hr

bir konkret dvr hyat trzi, mnvi dyrlri baxmndan bn-

zrsiz, tkrarolunmazdr. Btn bunlar is insana znn

tsirini gstrir, ictimai-tarixi rait uyun xsiyytlr

formaladrr.

Mlumdur ki, qdim dvrn insanlarnn daxili dnyas,

xarakteri, maraqlar, tlbat orta srlrin v masir dvrn

adamlarndan frqli olmudur.

lbtt, biz bu frqlri he d btldirmk istmirik. Bu

fikri qbul edirik ki, adt-nn, tarixi v mdni nailiyytlr

nsildn-nsl kerk eyni millt, xalqa, corafi mkana

mxsus insanlarda srlr boyu davam edn oxar xarakterli,

dnyagrl, uyun psixoloji tipli xsiyytlr d formala-

drr.

Nizami, Xqani, Nsimi, Fzuli v digr mtfkkirlrin

yaradclnda hm qdim trk, hm d islam dyrlri bir

trfdn qovumu, vhdtd gtrlm, digr trfdn zid-

diyt tkil etmidir.

Nizami eyxdir, islamn tdqiqatsdr. srlrini fars

dilind yazb. Amma mnc, xarakterc trkdr. O, srl-



31

rind 350-dn artq trk ad ildib. Trk xas olan

keyfiyytlri onun kimi dqiq he kim gstr bilmyib. O,

trklyn sl tbliats olub, btn yax keyfiytlri onun

ad il balayb. Lakin onun z d etiraf edir ki, bir ox

hallarda n qdr axtarsa da, myyn qnat glmkd

tinlik kib:

N qdr oraya at apsam da mn,

Bir xbr gtirmk glmir limdn. deyir.

Professor .S.Bayramov yazr: Nsiminin tbli etdiyi

fikir v mlahizlr, grlr is o dvrn hakim islam dini

ideyalarnn tamamil ksin olmudur. Buna gr d onun

erlrini oxuyanlar bel lm thlksin mruz qalmlar.

Orta srlrd, o cmldn 1613-c ild ah Abbasn

(1587-1629) Osmanllara qalib glmsindn sonra Qafqazdan

rana xeyli hali krld. Tbrizdn xeyli hali sfahana

gtirildi. Bel yerdyimlr, tbii ki, o dvrn adamlarnn

dnyagrn tsir edir, adt-nnlri dyidirirdi.

Orta srlri rqin intibah dvr d adlandrrlar. Bu

dvrd Badadda, Dmqd, Qahird v digr hrlrd

yeni-yeni elm ocaqlar yaradld. Elmin mxtlif sahlrind

nailiyytlr qazanld, grkmli xsiyytlr yetidi.

Bu dvrd rb v fars dili, adt-nnsi yuxar dairlr-

d, dbiyyatda geni yaylsa da, sad xalq arasnda trk dili,

trk nnsi qorunub saxlanlrd. Azrbaycan xalqnn psixo-

logiyas da mhz bu zmind formalard.

XVIII srin sonlar XIX srin vvllrind bel mrk-

kblik, ziddiyyt, dolaqlq azm kimi, dini, dncsi, hyat

trzi tamamil frqli olan ruslar Azrbaycana daxil olur. Psixo-

loji fikrin ikinci mrhlsi baa atr, nc mrhl balayr.

Formalam bir ox keyfiyytlr, xsusiyytlr dyiir. Yeni



tip mktblr alr. Bir ox mtfkkirlr yeni mhitin

yaratd adamlar oldu. Formalam xsusiyytlrl yeni

arasndak ziddiyyt tdricn yeninin yaylmas, gclnmsi il

nticlndi.

XIX srin sonlarna doru Azrbaycanda maarif, md-

niyyt inkiaf edir, ziyallar nsli yetiirdi. ar Rusiyasndan

Azrbaycana srgnlr edilir, vzif borcu il bal inovniklr

glir, digr trfdn Rusiyada thsil alanlar, qulluq ednlrin say

artrd. A.Bakxanov, M.F.Axundov, N.Vzirov, H.Zrdabi v

baqalar elm, mdniyyt, dvr, zamana uyun, vvl-

kilrdn frqli, hm d khnliyi, fanatizmi tnqid edn srlr

yaratmaqla brabr milli, bri hisslrin formalamas n

llrindn glni edirdilr.

M.F.Axundovun 1850-1855-ci illr arasnda yazd

pyeslr ninki Azrbaycanda, btvlkd rqd yeni bir

hadis idi. Orta srlrd qzl janr nec mhur idis, geni

yaylmdsa, Axundovdan sonra dram janrlar da XIX srin

ikinci yarsnda elc geni yaylmd, xalqn

maariflnmsind vzsiz rol oynamd.

XIX srin ikinci yarsnda - 1875-ci ild kini qze-

tinin nrin balanmas byk, hmiyytli hadis idi. Bu

qzet Azrbaycanda maarifin, mdniyytin, elmin inkiafnda

nmli yer tutur. Qzetin yaradcs Hsn by Zrdabi ninki

hmin dvrn, elc d sonrak dvrlrin, bundan sonrak

zamann n byk maarifisi, ziyals olaraq qalacaq.

Bu dvrd diqqti clb edn digr bir msl is teatr

tamaalarnn gstrilmsi il baldr. Oxuma, yazma

bacarmayan xalq mhz bu tamaalar vasitsil z hquq v

azadlqlarn baa dr, tdricn onun urunda mubarizy

hazrlardlar.

Azrbaycanda neft snayesinin srtli inkiaf da



33

psixoloji fikrin inkiafna z tsirini gstrirdi. Bak rql

Qrbin, rq mdniyyti il qrb mdniyytinin qovuduu

mrkz evrilirdi. Bura hm rqdn, hm Rusiyadan, hm d

Avropadan insanlar glir, i qurur, ilyir, yaayr, hri

znginldirirdilr.

Bir trfdn snayenin tlbatn dyn iilrin hazr-

lanmas n mktblr alr, thsil almaq n baqa lklr

tlblr gndrilir, mtbuat yaranr, digr trfdn qadn

hquqlar, xsiyyt azadlqlar tapdanrd. Ona gr d Azr-

baycanda maarifilik hrkat genilnmy balad. Bir trfd

xalqn inkiafn hyat trzinin kskin kild dyimsind

grnlr, chalti, avaml tnqid ednlr, digr trfd is

tkaml, tdrici inkiaf, maariflnmni x yolu kimi grn-

lr, bu yolda alanlar meydana gldi.

El buna gr d XX srin vvllrini Azrbaycann yeni

bir intibah dvr hesab edirlr. Mhz bu dvrd oxsayl

mtbuat orqan, rqd ilk teatr, opera snti yarand. Xalqn

hyat trzi, dnc v tfkkrnd, adt-nnlrind byk

dyiiklik ba verdi.

XIX srin sonuna yaxn khnlik tdricn znn squ-

tuna yaxnlad. Mitdn tutmu hyat v faliyytin btn

sahlrind vvlki davran formalar nadanlq hesab edilm-

y, tifaqlar dalmaa, mnasibtlr baqa kil almaa

balad, adt-nnlr dyidi. Hac hsn aalar, eyx nsrul-

lahlar, xudayar bylr, mdi ibadlar srasndan fxrddinlr,

kefli isgndrlr, amxallar ayrlmaa baladlar. smayl

xlnn Dli Kr srind bu dvrn btn alarlar,

ziddiyytlri ks olunub. Mhz bu dvrdn balayaraq znd

qdim trklrin qann, mrdliyini, kiiliyini dayan cahandar

aalarn da mhvi balad.

Byk Oktyabrn qlbsindn sonra SSR adlanan m-



kanda bir sistem yarand. ynrs, r ynsn, asland,

ynmk qadnlara bhtand deyn qdim trk qadnlarn

sevillr, almazlar, hyatlar vz etdi. Bu, Azrbaycanda

psixoloji fikrin drdnc mrhlsi idi. Dorudur, beyrklr,

qaraca obanlar da balalarla, mmmdlilrl vz

olunmudu.

El buradaca qeyd etmk istrdik ki, grkmli dramaturq

Cfr Cabbarl bu dyiikliyi dahiyan bir kild tsvir et-

midi. Ba vern dyiiklikd nyin yax, nyin pis olduunu

sylmk d tindir. Banik d, Burla xatun da, Selcan

xatun da azaddr, srbstdir. Almaz da, Hyat da, rban da

azaddr, srbstdir. Lakin bu, tamamil bir-birin yad, frqli

azadlqlardr.

Bellikl, yeni insanlar, yeni hyat, yeni dnc trzi

yarand. Yenil bilmynlr mhv oldu, hbs edildi. El bu

sbbdn d 50-ci illrdn sonra hyatn btn sahlrind z

sz olmayan, laqeyd insanlarn say artd. Htta eli gednd

d, qz istynd d, i gtrnd d bel dedilr: zyola,

sakit, quzu kimidir.

lbtt, sovet sistemi yalnz mnfiliklrdn ibart deyil.

lkd savadszlq ktlvi kild lv edildi, savadsz insan

qalmad. Mktblr, xstxanalar, klublar, kitabxanalar ald.

Elm v thsil srtl inkiaf etmy balad.

Milli Konservatoriya faliyyt balad. Q.Qarayev,

C.Hacyev, F.mirov, S.Hacbyov, A.Mlikov, T.Quliyev v

digr dnya hrtli bstkarlarmz yetidi. Niyazi kimi

dnyann n tannm dirijorlarndan biri yaad, yaratd.

M.Abdullayev, S.Bhlulzad, T.Nrimanbyov v digr

rssamlarmz faliyyt gstrdi. Kino snti yarand v inkiaf

etdi. zeyir Hacbyov, Mslm Moqamayev dnya hrtli

srlri yaratmaqda davam etdilr. Yeni air v yazalar,



35

dramaturqlar: S.Vurun, S.Rstm, M.brahimov, S.Rhimov,

.fndiyev, S.Rhman, R.Rza, M.Hseyn v onlarla digrlri

yazb yaratdlar.

Onlarla teatr faliyyt gstrdi. Elmlr Akademiyas

yaradld. lk badanbaa elektrikldirildi v s.

Btn bunlar mhz sovet hakimiyyti illrind Azrbay-

cann, Azrbaycan xalqnn byk, tarixi uurlar idi.

XX srin sonlarnda 1991-ci ild SSR dald. Yeni

mstqil dvltlr yarand. Azrbaycan xalq da srlr boyu

arzulad, urunda mbariz apard mstqilliyi 1991-ci il

oktyabr aynn 18-d elan etdi. Bununla da lkmizin, xalqm-

zn hyatnda yeni bir mrhl mstqillik, suverenlik mrh-

lsi balad.

Azrbaycanda psixoloji fikrin beinci mrhlsi d bu

illrdn balanr. Mstqillik sevinc v arzularn reallamasdr.

Lakin bu sevinc digr trfdn d qm-kdr, midsizlik, a-

qnlqla birlikd gldi. Torpaqlarmzn bir hisssini mvqqti

d olsa itirdik. Bir milyona yaxn qaqn v kknmz var.

Qaqn v kkn ddymz torpaqlarla yana o yerlrin

mdniyyt abidlrini d itirdik. O yerlrd yaayan insanlarn

znmxsus adt-nnlri, hyata baxlar, hyat trzi d

deformasiyaya urad.

deoloji, iqtisadi sistem dyidi. nsanlar hyat v dn-

c trzini dyimli oldu. mumi mlkiyyti xsusi mlkiyyt,

mumi brabrliyi, sosial brabrsizlik vz etdi. Varllar v

kasblar tbqsi yarand. Bir trfdn kemiimiz, soykk-

mz qayd, digr trfdn masirlm, Qrb inteqrasiya

etmyin zruriliyi sslndi.

Yeni dvrn psixologiyas yaranmaa, inkiaf etmy

balayb. Onun necliyinin qiymtlndirilmsin is zaman,



vaxt lazmdr. Keid dvr z insanlarn, dnc v hyat

trzini yaradr. Yqin ki, vaxtil Amerika Prezidentlrindn

birinin A.Linkolnun dediyi szlr biz d aiddir. O demidir:

Soruma ki, Amerika snin n n edib, soru ki, sn

Amerika n n etmisn?.

Bir d yeni dvrd hr birimizin i v mlind, sznd

trk airi Tofiq Fikrtin dediyi bu szlr olmaldr:

Millt yoludur, haqq yoludur tutduumuz yol,

Ey haqq! Yaa ey sevgili millt, yaa, var ol!

Azrbaycanda elmi psixologiyann yaranmas v inkiaf

1920-ci il aprel aynn 28-d XI Qzl Ordu Bakya daxil

oldu. Azrbaycan Demokratik Respublikasnn hakimiyytin

son qoyuldu, hakimiyyt boleviklrin lin kedi.

1920-ci ilin mayn 12-d Khn orta v ibtidai mktb

tiplrini politexnik mktblrl vz etmk haqqnda hkmt

dekreti elan oldundu. May aynn 26-da is Azrbaycan Sovet

Sosialist Respublikas vahid mk mktblilrinin

sasnamsi qbul olundu. Bu sasnam v dekretd

mktblrd tlimin ana dilind v pulsuz aparlmas,

zhmtke balalarnn zn aq olmas elan edildi

(F.A.Rstmov, n yeni dvrn pedaqogika tarixi, B.,

Nurlan, 2005, s.62).

Azrbaycanda Sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra

thsil mssislrinin bksi genilndirildi. Ali mktblr

ald. Kadr hazrl vacib tlb kimi qarya qoyuldu. Lakin



37

ali mktblrd alan yksk ixtisasl kadrlar atmrd.

1921-ci ild orta mktblrd mxtlif fnlr zr drs

deyck mllim kadrlar hazrlamaq n yeni bir ali thsil

mssissi AP yaradld. 1931-ci ild Azrbaycan Dvlt

Elmi Tdqiqat Pedaqogika nstitutu, 1936-c ild Kirovabad

(Gnc) Dvlt Pedaqoji nstitutu tsis edildi.

Azrbaycan Dvlt Universiteti is hl Azrbaycan

Demokratik Respublikasnn vaxtnda 1919-cu ild yaradl-

md. Universitetd yaradlan kafedralardan biri d

psixologiya kafedras idi. Kafedraya grkmli alim A.O.Mako-

velski rhbrlik edirdi. Ali mktblrd n byk tinliklrdn

biri d ana dilind drs aparan ixtisasl kadrlarn atmamas

il bal idi. Vziyytdn x n dillri Azrbaycan dilin

yaxn olan Krmdan, Kazandan, Trkiydn yksk ixtisasl

mllimlr dvt olunur. Onlarn srasnda A.O.Makovelski,

X.Fikrt, M.Tofiq v baqalar var idi. Onlar hm

psixologiyadan drs deyir, hm d milli kadrlarn

hazrlanmasna kmk edirdilr. A.O.Makovelskinin bu sahd

xidmtlri is vzsizdir.

A.O.Makovelski 1920-ci ild Azrbaycan Dvlt

Universitetind i dvt olunur. O, 1920-ci ildn 1930-cu il

qdr Psixologiya kafedrasna rhbrlik etmidir. 1921-ci ild

ADU-da Sokrata qdrki flsf mvzusunda doktorluq

dissertasiyas mdafi etmidir. O, 1931-ci ildn 1940-c ildk

AETP-d ilmi, elmi tdqiqatlar aparmdr. 1948-ci ild

Makovelski yenidn Azrbaycan Dvlt Universitetin qaydr

v 1960-c il qdr mntiq-psixologiya kafedrasna rhbrlik

edir. Makovelskinin yksk ixtisasl psixoloq kadrlarnn

hazrlanmasnda vzsiz xidmtlri olmudur. O,

.K.Zkuyevin doktorluq dissertasiyasnn rsmi opponenti,

M.Mhrrmov, M.Abbasov, M.Hacyev, .Seyidov v

baqalarnn elmi rhbri olmudur.



Makovelski eyni zamanda geni tdqiqat ilri aparm,

Azrbaycan air v filosoflarnn yaradclnn psixoloji th-

lilini vermidir.

Azrbaycanda psixologiya elminin inkiafnda, psixoloq

kadrlarnn hazrlanmasnda B.B.Komarovskinin d (1899-

1965) byk xidmtlri olmudur. 1921-ci ild Bakya gln

Komarovski 1921-1924-c illrd Azrbaycan Dvlt Univer-

sitetinin aspiranturasnda oxuyur. 1927-ci ild pedaqogika

ixtisas zr doktorluq dissertasiyas mdafi edir. El hmin il

o, professor elmi ad alr. Komarovski ilk elmi mqalsini

1914-c ild, 15 yanda yazmdr. oxaxli yaradcla

malik olan Komarovski Psixologiya cdvllri (1923),

Uaqln sosiologiyas (1921), Tkrarlama metoduna dair

(1940) v s. onlarla fundamental srlrin mllifidir.

Azrbaycanda psixologiya elminin digr tannm bir

nmayndsi F..brahimbyovdur (1901-1988). O, respub-

likamzda ilk psixologiya laboratoriyasnn yaradcsdr. Onun

Azrbaycan Dvlt Universitetind 1926-1927-ci illrd tkil

etdiyi psixologiya laboratoriyasnda oxsayl, mxtlif istiqa-

mtli tdqiqatlar aparlmdr.

F.brahimbyov 1927-1949-cu illrd V..Lenin adna

AP-d, sonrak illrd Azrbaycan Pedaqoji Xarici Dillr

nstitutunda psixologiya kafedrasnn mdiri olmudur.

F.brahimbyov tlim v psixi inkiaf, xsiyyt, xsusil

bilinqvizm sahsind uurlu tdqiqatlar aparmdr. Onun

tdqiqatlar ninki ittifaq miqyasnda, elc d dnyann bir

sra lklrind rbtl qarlanmdr. O, ana dili v rus

dillrinin mnimsnilmsinin psixoloji saslarn tdqiq

etmidir. Onun bu sahd apard tqdiqatlarla bal

mumittifaq v Beynlxalq Konqreslrd etdiyi xlar bir

qayda olaraq yksk dyrlndirilmidir. Onun kidillilik,



39

onun formas v frdi frqlr gr tsnifat, Milli

mktblrd rus dili tliminin psixoloji saslar haqqnda,

Nitqin qavranlmasnn seiciliyi v dilin tdrisi v s. srlri

tlim psixologiyas, nitq inkiaf sahsind SSR-d aparlan n

uurlu tdqiqatlardan hesab olunur.

Azrbaycanda yksk ixtisasl kadrlarn hazrlanmasnda,

psixoloji fikrin inkiaf v tkklnd hmd Krdi

Zkuyevin (1888-1968) byk xidmtlri olmudur. O, 1921-ci

ild Trkiyd thsilini baa vurduqdan sonra Bakya glmi,

1922-1960-c illrd V..Lenin adna AP-d drs demi,

mxtlif vaxtlarda psixolgiya kafedrasna rhbrlik etmidir.

1960-c ildn mrnn sonunadk Azrbaycan EA-nn flsf

bsind almdr.

1933-c ild V.. Lenin adna AP-nin nzdind

aspirantura bsi alr. Bu bnin yaradlmasyla

psixologiya zr kadr hazrlnda da bir dn yaranr.

20-ci illrin sonu 30-cu illrin vvllrind digr sah-

lrd olduu kimi, psixologiyada da kskin diskussiyalar, pole-

mikalar balad. Qeyd etmk istrdik ki, SSR miqyasnda

gedn proseslr eynil Azrbaycanda da ba verirdi. Bununla

bal F. Rstmov yazr: 20-ci illrin vvllrind pedaqoji

elmd demokratik fikir gcl idi, sasn qeyri-marksist

mvqed dayanan nzriyylr stn mvqey malik idi. Bu

nzriyylrin bir qismi Avropadan trk pedaqoq v

psixoloqlarnn (X. Fikrt, Mhiddin, . Hikmt, T. Tofiq, N.

smt v H. Mhbubnin) srlri vasitsil yaylr, digr qismi

is rus pedaqoji fikrindn trcm edilmi srlrdn milli

pedaqoji fikr keirdi.

ntellektual mbahislr ox zaman bir-birin qara yax-

maqla baa atrd. Bu proses hr yerd mrkzd d,

yerlrd d gedirdi. Rusiya v Ukrayna n sciyyvi olan



yanllqlar eyni il Azrbaycanda da tkrar olunurdu.

Moskvada A.P. Pinkeviin, P.P. Blonskinin bana gtirilnlr

Bakda B.B. Komarovski, A.O. Makovelski, . Seyidov, .

Zkuzad n tkrarlanrd. Hd, thqir v yalanlara cavab

vermnin fiziki chtdn mhv sbb olacan drk edn

alimlr zlrini sassz itihamlardan qorumaq n etiraf

mktublar yazr, dzgn elmi mvqelrini tnqid etmk

mcburiyytind qalrdlar.

Acnacaqls odur ki, polemika v tnqidlr yalnz mt-

xssislr arasnda deyil, ixtisas sahibi olmayan, ancaq qidli

marksistlr trfindn d keirilir, tssf ki, ox vaxt mhz

onlar haql xrdlar. Tnqid olunanlar srasnda adtn

hqiqi elm fdailri, grkmli alimlr olurdu.

1931-ci ild F..brahimbyov testlr metodunun milli

psixologiyan yrnmk sahsindki zrrli nticlri bard

danmaa mcbur olur. Onun 1936-c ild nf etdirdiyi

Uaqlarn qli inkiafnda zrrli nzriyy adl mqalsind

pedalogiyann metodoloji yararszlndan, thsil, psixologiya

v pedaqogika elmin vurduu zrrdn bhs olunurdu.

30-cu illrin ortalarnda Azrbaycan psixologiya elmin

gnc v istedadl alimlr glir. Onlarn srasndan S. Hacyev,

M. Mhrrmov, M. Abbasov v baqalar xsusil seilirdilr.

1931-ci ild Azrbaycan Elmi-Tdqiqat Pedaqogika

nstitutu faliyyt balayr. Frhli haldr ki, institutun

nzdind pedologiya-psixologiya kabineti v laboratoriyas da

faliyyt gstrir. Tlim-trbiy prosesi il bal aparlan

tdqiqatlar psixologiya elminin inkiafnda xsusi yer tutur.

nstitutda yaradlan by M.R. Abbasov balq edir. Bu

institutda mxtlif dvrlrd F.. brahimbyov, A.O. Mako-

velski, S. Hacyev, M. Hacyev, Z.M. Mehdizad, .K.

Zkuyev, M.C. Mhrrmov, M.. Hmzyev, .S.Bayramov,



41

.. lizad v baqa grkmli alimlr alm, tdqiqat ilri

aparmlar.

Hazrda institut Thsil Problemlri nstitutu ad il faliy-

yt gstrir. nstitutun psixologiya v ya fiziologiyas b-

sind thsilin mxtlif sahlri zr tdqiqatlar aparlr.

Respublikamzda psixologiya elminin inkiafnda

APRD (hazrda Bak Slavyan Universiteti), SSR-nin 50

illiyi adna APXD (hazrda Azrbaycan Dillr Universiteti),

KDP (hazrda Gnc Dvlt Pedaqoji Universiteti) v s. thsil

mssislri d znmxsus rol oynamdr.

1946-c ild K(b)P MK-nn xsusi qrar il 1947/48-

ci tdris ilindn balayaraq orta mktblrin buraxl

siniflrind mntiq v psixologiyann tdris olunmas il bal

qrar qbul olunur. Qrara uyun olaraq 1947/48-ci tdris

ilind Azrbaycan Dvlt Universitetind mntiq-psixologiya

kafedras yaradlr. Kafedraya rhbrlik A.O. Makovelskiy

taprlr. O, 1960-c il qdr bu kafedraya rhbrlik edir.

1960-c ildn kafedra pedaqogika v psixologiya kafedras ad

il faliyytini davam etdirir. 1960-1970-ci illrd kafedraya

M.C. Mhrrmov, daha sonra professor .S. Bayramov

rhbrlik edir. Hazrda kafedraya professor B.H. liyev

rhbrlik edir.

M.C. Mhrrmov (1909-1970) hm psixoloq kadrlarnn

hazrlanmasnda, hm d psixologiya elminin inkiafnda vz-

siz xidmtlr gstrmidir.

O, 1931-1935-ci illrd Azrbaycan Dvlt Pedaqoji

nstitutunun pedaqoji-psixoloji fakltsini bitirmidir. 1944-c

ild ADU-nun aspiranturasna daxil olmu v mrnn sonuna-

dk orada almdr. O, 1955-ci ild Orta mktbd psixolo-

giyann tdrisi sullarna dair, 1960 v 1961-ci illrd Psi-

xologiya oerklri, 1968-ci ild Psixologiya srlrini



yazr. 1964-c ild M.Mhrrmovun redaktorluu il nr

olunan Psixologiya drsliyi mhm bir hadis idi.

50-ci illrdn balayaraq Azrbaycanda psixologiya elmi-

nin yeni bir inkiaf mrhlsi balayr. Bu dvrd A.K. Abdul-

layev, .S. Aayev aspiranturada, .S. Bayramov, .. liza-

d, .. Qdirov, M.. Hmzyev v digrlri psixologiya fa-

kltsind thsil almdr.

.. Seyidov, K.S. bilov, M.S. Ncfov, M.. Hm-

zyev, M.M. Hacyev 50-ci illrd namizdlik dissertasiyalar

mdafi edirlr.

1963-64-c tdris ilind V.. Lenin adna AP-d psixolo-

giya kafedras yenidn mstqil faliyyt balayr. 1963-

1975-ci illrd kafedraya grkmli psixoloq .S. Aayev

rhbrlik edir.

.S. Aayev 1954-c ild Fikri mqsdin xarakterindn

asl olaraq grm qavraynn dinamikas mvzusunda nami-

zdlik, 1967-ci ild is mk, trbiy v inkiaf mvzu-

sunda doktorluq dissertasiyas mdafi etmidir. xsiyyt psi-

xologiyas, tlim psixologiyas, trbiy psixologiyas v s.

sahlr zr tdqiqatlar aparm, drsliklrin hazrlanmasnda,

kadrlarn yetimsind nmli rol oynam professor .S.

Aayev myyn mddt V.. Lenin adna AP-nin rektoru

olmudur.

1960-70-ci illrd sovet psixologiya elmind bir inkiaf

mrhlsi balad. Psixologiyann mxtlif sahlri zr tdqi-

qatlar genilndi.

Gnc v istedadl psixoloqlar .S. Bayramov, T.. Mus-

tafayev, C.A. Thmasib, .A. Frcov, A.U. Mmmdov, Q.E.

zimov, R.M. Rsulov, M.. bdlov v baqalar namizdlik

dissertasiyalar mdafi etdilr. Bu dissertasiyalar



43

psixologiyann bir ox sahlrini hat ets d sas diqqt ya

v pedaqoji psixologiyaya ynldilmidi.

60-c illrin sonu 70-ci illrin vvllri Azrbaycan

psixologiya elmi n daha mhsuldar olmudur. .S. Bayra-

mov, M.. Hmzyev, M.S. Ncfov, .. Qdirov, .. li-

zad mxtlif mvzularda doktorluq dissertasiyalar mdafi

etmilr. Bundan sonra 20 il mddtind Azrbaycanda psixo-

logiya zr doktorluq dissertasiyalar mdafi olunmamdr.

Yalnz 90-c illrin ortalarndan balayaraq yenidn

respublikada doktorluq dissertasiyalar mdafi olunmaa

balad. .T. Baxliyev, S.. Seyidov, B.H. liyev, .M.

Novruzlu, R..liyev, G.K.Mmmdova, ..Mmmdova

doktorluq dissertasiyalar mdafi etdilr.

Azrbaycanda psixologiya elminin inkiafnda 1947-48-

ci tdris ilindn 1954-55-ci tdris ilindk Azrbaycan Dvlt

Universitetind tkil olunmu mntiq-psixologiya bsinin

mstsna rolu olmudur. Bu mddt rzind 150-dn artq yk-

sk ixtisasl psixoloq kadr orann mzunu olmudur. Onlarn

srasndan .S. Bayramov, .. lizad, .. Qdirov, M.S.

Ncfov, Q.E. zimov, M.. bilov kimi tannm alimlr

xmlar. Mhz onlarn saysind Azrbaycan psixologiya

elmi mhm inkiaf yolu kemidir.

1947-52-ci illrd Azrbaycan Dvlt Universitetinin

mntiq-psixologiya bsini bitirnlrdn biri d professor

lddin hmd olu Qdirov (1929-2003) olmudur. .Qdi-

rov 1963-2001-ci illr rzind Gnc Dvlt Pedaqoji nstitu-

tunda dosent, kafedra mdiri, prorektor, rektor vziflrind

almdr.

. Qdirov 2001-2003-c illrd Thsil Problemlri

nstitutunda aparc elmi ii kimi faliyyt gstrmidir.

O, 1961-ci ild Kiik mktbyal uaqlarda mcrrd



tfkkrn inkiaf mvzusunda namizdlik, 1974-c ild is

Kiikyal mktblilrd mcrrdldirmnin inkiaf mv-

zusunda doktorluq dissertasiyas mdafi etmidir. .Qdirov

tlim-trbiy psixologiyasna dair oxsayl srlrin

mllifidir. 2003-c ild nr etdirdiyi Ya psixologiyas

drsliyi is mumn Azrbaycan psixologiya elminin

nailiyytlrindn hesab olunur.

Azrbaycan psixologiya elminin inkiafnda vzsiz

xidmtlri olan alimlrdn biri d professor Muxtar li olu

Hmzyevdir (1929). O, 1952-ci ild Azrbaycan Pedaqoji

nstitutunu bitirmidir. 1956-c ild btidai mktbin II sinif

agirdlrind samitlr zr dzgn yaz vrdilrinin tkkl

etmsi v inkiafnn psixoloji xsusiyytlri mvzusunda na-

mizdlik dissertasiyas mdafi etmidir. Bundan sonra

M.Hmzyevin tlim-trbiy msllri il bal srlri nr

olunur. Aild uaqlarn oyunlarna rhbrlik (1965), Yaz

tliminin bzi msllri (1961), agirdlrin dzgn yaz

vrdilrin yiylnm xsusiyytlri (1984) v onlarla digr

kitablar M.Hmzyevin qlminin mhsulu olsa da, mumn

Azrbaycan psixologiya elminin nailiyytlri hesab edilir.

Onun Pedaqoji psixologiya (1991), Ya v pedaqoji

psixologiyann saslar (2000-2003) v digr drsliklri geni

istifad olunan uurlu drsliklrdndir. O, uzun mddt I sinif

agirdlri n Ana dili drsliyinin mlliflrindn biri

olmudur.

M. Hmzyevin faliyytinin uzun v mhsuldar bir

dvr Azrbaycan Elmi-Tdqiqat Pedaqoji Elmlr nstitutu il

bal olmudur. O, 1956-74-c illrd ba elmi ii, b

mdiri, psixologiya laboratoriyasnn mdiri ilmidir. 1974-

77-ci illrd Azrbaycan Dvlt Bdn Trbiysi nstitutunda

kafedra mdiri olmudur.

1978-ci ildn M.Hmzyevin elmi faliyyti Azrbaycan



45

Dvlt Dillr nstitutu, indiki Dillr Universiteti il balanr.

O, hazrda Azrbaycan Dillr Universitetind psixologiya

kafedrasnn mdiri vzifsind alr.

M.Hmzyev 1969-cu ild Azrbaycan dili orfoqrafiya

v duru iarlrinin mnimsnilmsi psixologiyas mvzu-

sunda doktorluq dissertasiyas mdafi etmidir.

Respublikada elmi kadrlarn hazrlanmasnda da M.Hm-

zyevin mstsna rolu olmudur. Onun rhbrliyi il onlarla

aspirant v dissertant namizdlik dissertasiyas mdafi etmi-

dir. Uzun mddt AAK Ekspert urasnn zv olmudur.

Azrbaycan psixologiya elminin inkiafnda mkdar elm

xadimi, professor kbr Salman olu Bayramovun (1930)

mstsna xidmtlri olmudur. Azrbaycan Dvlt Universite-

tinin mntiq-psixologiya bsini bitirdikdn sonra .S. Bayra-

mov oxaxli elmi-pedaqoji faliyyt balayr. O, demk olar

ki, Azrbaycanda psixologiya elminin btn sahlri zr

tdqiqat aparm, elmi srlr yazm, drsliklr hazrlamdr.

O, professor .. lizad il birlikd Azrbaycanda sosial

psixologiyann sasn qoymudur. Hl sovet hakimiyyti

illrind etnopsixologiyann qadaan olunduu vaxtlarda

etnopsixologiya il bal fikir v ideyalarn irli srm, 1996-

c ild is Etnik psixologiya msllri srini nr

etdirmidir. .S. Bayramov Azrbaycanda etnopsixologiyann

yaradcsdr. Onun oxsayl aspirant v dissertantlar da

etnopsixoloji msllr dair namizdlik dissertasiyas mdafi

etmidir.

1959-cu ild .S. Bayramov Tfkkrn mstqillik v

tnqidiliyin gr III-IV sinif agirdlrinin frdi

xsusiyytlri mvzusunda namizdlik, 1967-ci ild is

Kiik mktbyal agirdlrd qli keyfiyytlrin inkiaf

dinamikas mvzusunda doktorluq dissertasiyas mdafi



etmidir.

O, 1974-c ildn SSR Psixologiya Cmiyyti

Azrbaycan bsinn sdri olmudur. .S.Bayramov 1971-97-

ci illrd BDU-nun pedaqogika v psixologiya kafedrasna

rhbrlik etmidir. Uzun illr psixologiya zr ixtisasla-

drlm mdafi urasnn sdri kimi respublikada yksk

ixtisasl psixoloq kadrlarn hazrlanmasna rhbrlik etmidir.

Hazrda Bak Dvlt Universiteti psixologiya

kafedrasnn professoru, Azrbaycan Respublikas Prezidenti

yannda Ali Attestasiya Komissiyas Ekspert urasnn zv

kimi Azrbaycan psixologiya elminin inkiafna xidmt

gstrir.

Respublikamzn grkmli alimlrindn biri, Azrbaycan

Dvlt Pedaqoji Universitetinin mumi psixologiya

kafedrasnn mdiri, professor bdl li olu lizad (1932)

Azrbaycanda psixologiya elminin inkiafnda vzsiz

xidmtlr gstrmi psixoloqlardandr. .lizad 1950-55-ci

illrd Azrbaycan Dvlt Universitetinin mntiq-psixologiya

bsind thsil almdr. 1956-c ild ilk elmi mqalsi ap

olunur. 1957-ci ild Azrbaycan mktbi jurnalnda i

balayr. 1959-cu ild Azrbaycan Dvlt Pedaqoji

nstitutunun aspiranturasna daxil olur. Sonrak faliyyti bu

institutla baldr.

1962-ci ild agirdlrin yaradc txyyl faliyytind

analiz v sintez proseslrinin xsusiyytlri mvzusunda

namizdlik, 1975-ci ild is Cinsi dimorfizm v xsi

qarlql mnasibtlrin formalamasnn psixoloji

problemlri mvzusunda doktorluq dissertasiyas mdafi

edir.

1976-c ildn bu gndk ..lizad ADPU-nun

mumi psixologiya kafedrasnn mdiridir.



47

..lizadnin faliyytind drsliklrin hazrlanmas

xsusi yer tutur. O, hl 60-c illrdn drsliklrin hazrlanma-

snda yaxndan itirak edir. Professor Y..Krimovla birlikd

hazrlad lk addmlar drs vsaiti znn psixoloji

mzmununa gr diqqti clb edir.

1964-c ild nr olunmu Psixologiya drsliyinin

mlliflrindn biri d professor ..lizaddir. Professor

..lizad professor .S.Bayramovla birlikd ox smrli

faliyyt gstrmi, Azrbaycan psixologiya elminin inkiafna

nmli xidmt etmilr. Psixologiya (1989), Sosial psixolo-

giyanun aktual msllri (1986), Sosial psixologiya

(1976), Sosial psixologiya (2003) v digr srlr onlarn

birg faliyytinin mhsuludur.

..lizadnin yaradclnda ail trbiysi, ail prob-

lemlri daha dolun kild aradrlmdr. Professor A.N.Ab-

basovla birlikd hazrladqlar Ail drsliyi pedaqoji

ictimaiyyt trfindn mstsna xidmti olan sr kimi qbul

olundu.

..lizadnin psixoloq kadrlarnn hazrlanmasnda da

vzsiz rolu olmudur. Onun aspirant v dissertantlar mxtlif

istiqamtli mvzularda namizdlik dissertasiyalar mdafi et-

milr. Professor ..lizad indi d faliyytini uurla

davam etdirir.

80-ci illrin ortalarndan balayaraq SSR-d psixologi-

yann praktik istiqamtd inkiafna xsusi yer ayrld. Tbii ki,

Azrbaycanda da bu istiqamt diqqt yetirilmy baland. 80-

ci illrin sonuna yaxn mktb psixoloji xidmt sahsind fa-

liyyt baland. Aydndr ki, faliyyt n ixtisasl psixoloq

kadrlarna ehtiyac yarand. lk dvrlr problem ilyn

mllimlrin ixtisasdyimsi yolu il hll olundu.

Respublikamz mstqillik qazandqdan sonra yksk ixtisasl



psixoloq kadrlarnn hazrlanmas zrurti yarand.

90-c illrin vvllrindn balayaraq Bak Dvlt

Universitetind, Azrbaycan Dvlt Pedaqoji Universitetind,

Bak Ali Pedaqoji Qzlar Seminariyasnda (hazrda Bak Qzlar

Universiteti) psixologiya fakltlri faliyyt balad.

Grlm ilr tdricn z bhrsini vermy balad.

ndi Azrbaycanda hm elmi psixologiya, hm d praktik

psixologiya znn inkiafnn yeni bir mrhlsin qdm

qoyur.

20 ildn artq bir mddtd Azrbaycanda psixologiya

zr doktorluq dissertasiyas mdafi olunmad. 1996-c ild

rstun Tri olu Baxliyev XX srd Azrbaycanda psixo-

loji fikrin inkiaf mvzusunda doktorluq dissertasiyas mda-

fi etdi. Azrbaycanda psixologiya tarixi zr grkmli mt-

xssis .Baxliyev 1973-c ild Sovet Azrbaycannda

psixologiyann inkiaf tarixindn mvzusunda namizdlik

dissertasiyas mdafi etmidir.

.Baxliyev xsusil Azrbaycanda elmi psixologiyann

tkkl tapmasndan sonrak dvrn yrnilmsin diqqt

yetirmi, thlillr aparmdr. O hazrda ADPU-da ya v peda-

qoji psixologiya kafedrasna rhbrlik edir.

Respublikamzn mstqillik qazanmasyla digr sahlr-

d olduu kimi, elm v thsil sahsind d islahatlar aparlmas

zrurti yarand. Bu is psixologiya elmind d yeni

istiqamtli, praktik hmiyyt ksb edn problemlri

aktualladrd. Bu istiqamtd ilk addm atan psixoloqlarn

srasnda ilk nvbd professor Smd smayl olu Seyidovun

adn qeyd etmk lazmdr. 1986-c ild Leninqrad Dvlt

Universitetinin psixologiya fakltsini bitirn S.Seyidov 1989-

cu ild namizdlik, 1995-ci ild is doktorluq dissertasiyas

mdafi edir.



49

Hazrda Azrbaycan Dillr Universitetinin rektorudur.

S..Seyidov tkilati, ictimai ilrl yana, Azrbaycan

Respublikas n yeni bir sah olan menecment psixologiyas

zr aparlan ciddi tdqiqatlarn mllifidir. Bununla yana, o,

kadr hazrl sahsin d nmli yer verir. Onun rhbrliyi il

namizdlik dissertasiyas mdafi edn gnc alimlr d tdqi-

qatlarnda daha ox menecment psixologiyas kimi vacib bir

sahy diqqt yetirirlr.

Azrbaycan psixologiya elminin 80-ci illrdn sonrak

inkiafnda Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn mxbir

zv, professor Bxtiyar Hmz olu liyevin znmxsus

yeri v rolu vardr. O, Moskva Dvlt Universitetini bitirmi

azsayl, yksk ixtisasl, pekar psixoloqlardandr. O, ilk

nvbd, rus psixologiya elminin nailiyytlrin istinad etmk-

l Azrbaycanda da yeni istiqamtli tdqiqatlarn aparlmasn

zruri hesab edn v bu ynd mli faliyyt gstrn

psixoloqlardandr. 1983-c ild MDU-nu bitirdikdn sonra

Azrbaycan Dvlt Universitetind mk faliyytin

balam, 1989-cu ild namizdlik dissertasiyas mdafi

etmidir. 1998-ci ild doktorluq dissertasiyas mdafi

etdikdn sonra daha ciddi kild Azrbaycan psixologiya

elminin inkiafna sy gstrmidir.

B.H.liyev Azrbaycan elmi psixologiyas n ox h-

miyytli olan, lakin nisbtn az ilnmi sosial psixologiya

zr tdqiqatlarn aparlmasna, monoqrafiya v kitablarn ap

olunmasna alr v bu sahd Azrbaycan elmin

nailiyytlr qazandrr. Onun hquq psixologiyas sahsindki

tdqiqatlar xsusil hmiyytlidir.

B.H.liyev onlarla aspirant v dissertanta rhbrlik

etmidir. 2005-ci ilin iyun aynda is B.H.liyevin rhbrliyil

G.K.Mmmdova Psixologiya v bdii dbiyyatda xsiy-



ytin tipologiyas problemi mvzusunda doktorluq disser-

tasiyas mdafi etmidir.

B.H.liyev eyni zamanda 1999-cu ildn nr olunan

Psixologiya jurnalnn ba redaktoru, Bak Dvlt Univer-

sitetinin nzdindki psixologiya zr dissertasiya urasnn

sdri, psixologiya kafedrasnn mdiridir.

2003-c ild Azrbaycan psixologiya elmind az

ilnmi bir sah zr drinlik psixologiyas zr doktorluq

dissertasiyas mdafi edn .M. Novruzlu hm znn

yaradclnda, hm d Azrbaycan psixologiya elmind uzun

illr qadaan olunmu psixoanalizin yenidn tdqiqat

obyektin evrilmsind mhm addm atd. 1979-cu ild

Tbilisi hrind Szdzldici prosesin psixoloji saslar

mvzusunda namizdlik dissertasiyas mdafi etdikdn sonra

nitq inkiaf, rus dilinin mnimsnilmsi sahsind maraql

tdqiqatlar aparmdr.

Azrbaycan psixologiya elminin inkiafnda Thsil

Prblemlri nstitutu Psixologiya v ya fiziologiyas bsinin

mdiri Ramiz brahim olu liyevin znmxsus rolu vardr.

R.liyev 1985-ci ild Kiyev hrind Kiik mktbli

xsiyytinin formalamasnda ictimai falln rolu

mvzusunda namizdlik, 2004-c ild BDU-da agird

xsiyytinin formalamasnn etnopsixoloji saslar

mvzusunda doktorluq dissertasiyas mdafi etmidir.

Pedaqoji psixologiya v etnopsixologiya zr tdqiqatlar

aparr. agird xsiyytinin formalamasnda milli

xsusiyytlrin nzr alnmas (1995), xsiyyt v onun

formalamasnn

etnopsixoloji saslar (2000) adl monoqrafiyalar,

Psixologiya (2003), Psixologiya tarixi (2006) drs vsaitlri

ap olunmudur. O, Azrbaycan Respublikas Prezidenti



51

yannda Ali Attestasiya Komissiyas Ekspert urasnn z-

vdr.

Azrbaycan psixologiya elminin inkiafnda M.. bdlov,

R.M. Rsulov, C.A. Thmasib, T.. Mustafayev, A.U. Mmm-

dov v baqalar mhm rol oynamlar. T.. Mustafayev

dbi yaradclq, M.. bdlov nitq inkiaf, R.M. Rsulov

ikidilliliyin psixoloji xsusiyytlri, A.U. Mmmdov hafiz,

tlim faliyyti sahsind tdqiqatlar aparm, srlr ap

etdirmilr.

Azrbaycan psixologiya elminin inkiafnda Z.M. Mehdi-

zad, .. Seyidov v Q.E. ziomvun xsusi rolu olmudur.

Z. Mehdizad daha ox mktbqdr yal uaqlarn psi-

xoloji xsusiyytlrinin yrnilmsin, tdqiqin diqqt yetir-

midir. Onun 1982 v 1984-c illrd nr etdirdiyi Uaq psi-

xologiyas (I v II hiss) drsliklri bu sahd yazlm n d-

yrli srlrdndir. Digr grkmli Azrbaycan psixoloqu ..

Seyidov 1954-c ild namizdlik dissertasiyas mdafi etmi,

bundan sonra psixologiya elminin inkiafnda mhsuldar v

smrli faliyyt gstrmidir.

.. Seyidov 1959-cu ildn balayaraq Zaqafqaziya

psixoloqlarnn elmi-nzri konfranslarnda, mumittifaq

konfrans v simpoziumlarnda Azrbaycan elmini uurla tmsil

etmidir.

.. Seyidov professorlar .. lizad v M.. Hmz-

yevl birlikd mumi psixologiya drsliyini (Bak, 1982)

Azrbaycan dilin trcm etmidir. 1976-c ild nr olunmu

Sosial psixologiyann mlliflrindn biri d ..

Seyidovdur.

Azrbaycan psixologiya elminin inkiafnda Q.E. zimo-

vun da znmxsus, hmiyytli rolu olmudur. 1954-c ild



Azrbaycan Dvlt Universitetinin mntiq-psixologiya

bsini bitirn Q.E. zimov 1970-ci ild namizdlik

dissertasiyas mdafi edir. O, 1987-1991-ci illrd ADPU-da

ya v pedaqoji psixologiya kafedrasna rhbrlik etmidir.

Q.E. zimovun Psixi inkiaf v trbiynin masir

problemlri (Bak, 2004) adl tdris vsaiti hm onun z

yaradclnda, hm d Azrbaycan psixologiya elmind

lamtdar hadis kimi qeyd olunur.

Azrbaycan psixologiya elmi znn yeni, mhm bir

dvrn qdm qoymudur. Yal nslin nmayndlri olan

professor .S. Bayramov, professor M.. Hmzyev, professor

.. lizad, gnc nslin nmayndlri professor S.. Seyi-

dov, B.H. liyev Azrbaycan psixologiya elminin yeni istiqa-

mtlrini myynldirmkl yana, zlri d smrli kil-

d elmi axtarlarn davam etdirir, gnc kadrlarn hazrlanma-

snda itirak edirlr.

Bu istiqamtlr irisind etnopsixologiya msllri

xsusil diqqti clb edir. Uzun illr yasaq olunmu bu istiqa-

mtd aparlan tdqiqatlar irisind professor .S.

Bayramovun Etnik psixologiya msllri (Bak, 1996),

Kitabi-Dd Qorqud dastannda etnik-psixoloji

xsusiyytlrin inikas (Bak, 2000), professor ..

lizadnin Azrbaycan etnopsixologiyasna giri (Bak,

2003), Xmsd ya v pedaqoji psixologiya msllri

srlri xsusi yer tutur.

Masir dvrd thsilin humanistldirilmsi v demokra-

tikldirilmsi xsusi aktuallq ksb edir. Bu sahd professor

M.. Hmzyevin Ya v pedaqoji psixologiyann saslar

(Bak, 2000; 2003), Pedaqoji psixologiya (Bak, 1991)

drsliklri, professor .. lizadnin Yeni pedaqoji tfkkr:

ideyalar, problemlr. Psixopedaqoji aradrmalar (Bak,

2001), Masir Azrbaycan mktbinin psixoloji problemlri



53

(Bak, 1998) srlri diqqti clb edir.

Professor B.H. liyev sosial psixologiyann aktual prob-

lemlri, hquq psixologiyas, professor S..Seyidov menecment

psixologiyas sahsind yeni istiqamtlr myynldirmilr.

Onlarn rhbrliyi il bu sahlr zr axtarlar davam

etdirilir, gnc v perspektivli alimlr bu tdqiqatlara clb edilir.

Hl hllini gzlyn oxsayl problemlr vardr ki,

onlarn aradrlmas da zruridir. Bunlar hrbi psixologiya,

iqtisadiyyatn psixologiyas, siyasi psixologiya v sairni hat

edir. Hesab edirik ki, dnya psixologiya elminin yrnilmsi

sahsindki imkanlar Azrbaycan psixologiya elminin

inkiafna sasl tsir gstrckdir.

Azrbaycanda psixoloji fikrin, elmi psixologiyann

inkiaf tarixinin yrnilmsi hm d xalqn hyat yolunun,

ictimai-tarixi proseslrin, dnc v tfkkr trzinin inkiaf

v formalamasnn yrnilmsind mhm hmiyyt ksb

edir. Btn bunlar is milli urun, milli zndrkin

formalamas demkdir.

Hl vaxtil Sokrat deyrdi: zn drk et! Milli

inkiaf is zndrkdn keir.

I.1.5. Psixologiyann tdqiqat metodlar

str elmi tdqiqat, istrs d praktik i zaman psixoloq

myyn metodlardan istifad edir, baqa szl qarsna

qoyduu mqsd nail olmaq n z faliyytini mvafiq

kild tkil edir. Bu zaman istifad olunan priyomlar v



vasitlr elmi tdqiqat metodlar adlanr. Hmin metodlarn

kmyi il mvafiq elmin qanunauyunluqlar akara xarlr.

Elmd ld ediln nticlrin gc ttbiq olunan tdqiqat

metodlarnn tkmillik drcsindn, onlarn validliyi v

etibarllndan v s. asldr. Metod n qdr dzgn seilr v

ttbiq olunarsa ntic bir o qdr smrli olar, elmin

aradrd hadislri, onlarn qanunauyunluqlarn

incliklrin qdr akara xarar. Btn qeyd olunanlar

psixologiya v onun tdqiqat metodlarna da aiddir.

Psixologiyann yrndiyi hadislr olduqca mrkkb v

znmxsus, yrnilmsi tin olan hadislrdir. Ona gr d

bu hadislri yrnmk n hddindn artq kamil, hmin

hadislri aradrmaa imkan vern metodlardan istifad etmk

tlb edilir. Mhz buna gr d psixoloji tdqiqatlar myyn

prinsiplr uyun kild hyata keirilmlidir. Bu baxmdan

masir psixologiya elmi tdqiqatlarn genetik (tarixi) prinsip

sasnda aparlmasn vacib hesab edir. Bu prinsip gr

yrniln hr bir psixi hadis proses kimi nzrdn keirilir v

tdqiqat onun inkiafnn btn chtlrini brpa etmy,

onlarn bir-birini nec vz etdiyini grmy v anlamaa

alr, yrniln psixi fakt onun konkret tarixind, tsvvr

etmy tbbs gstrir.

Psixoloji tdqiqat metodlarnn tsnifi. Psixologiyann

tdqiqat metodlarn hr eydn vvl sas v yardm olmaqla

tsnif edirlr. sas metodlara mahid v eksperiment

metodlarn aid edirlr.

Mahid psixi hadislrin gediin qarmadan onlar

sadc olaraq izlmk yolu il empirik mlumatlarn ld

edilmsindn ibart sas tdqiqat metodudur. Psixoloqun

rait, psixi hadislrin gediin qarmamas, mdaxil

etmmsi mahid metodunu xarakteriz edn balca

xsusiyytdir. Mahid planl, mqsdmvafiq kild



55

hyata keirilir. Mahid metodunun stn chti ondan

ibartdir ki, bu zaman zrin mahid aparlan bundan xbr

tutmur, mahid tbii raitd (i zaman, oyun, drs v s.)

aparldna gr z hrktlrind dyiiklik etmirlr.

Mahid qsamddtli, uzunmddtli, dvr v

sistematik ola bilir. Qsamddtli mahid dqiqlr rzind

insan psixikas v davrannn tzahrn izlmkl hyata

keirilir. Msln, mllimin izahna agirdlrin mnasibtini

akara xarmaq n hmin anda onlarn zrind aparlan

mahid buna misal ola bilr. Uzunmddtli mahidy

btn drs v ya btn rb rzind aparlan mahidlri aid

etmk olar. Dvr mahidy gldikd bu myyn

dvrlrd, msln hr rbn sonunda eyni bir psixi hadisnin

tzahrn izlmkdn ibartdir. Dvr mahid psixi

hadisnin inkiaf dinamikasn akara xarmaa imkan verir.

Sistematik mahid d inkiaf dinamikasn akara xarmaa

xidmt edir. Lakin burada mahid aras ksilmdn uzun

mddt msln, btn drs ili, myyn ya dvr rzind

aparlr. Mahidnin nticlri qeyd alnr, sonradan thlil v

mumildirm sasnda mvafiq nticlrxarlr.

Mahid sasn obyektiv nticlr, psixi hadislrin

gediini izlmy imkan verir. Buna baxmayaraq mahid

zaman bzi tinliklr mvcud ola bilir. Hr eydn vvl

psixoloq mahidnin hyata keirildiyi raitdki dyiikliyi

myyn drcd gr bils d ona tam nzart etmk

imkanna malik olmur. Mhz buna gr d nzartdn knarda

qalan amillrin tsiri altnda tam dqiq mlumat ld etmk

tinlir. Bundan b

Documents

Ümumi psixologiya