23
Ueuer bie uub neu ([ato. Ueber eine lS(ijrift be!3 fprid)t fid) de ofnc. I, 29, 104 in folgenben auß: - multa ll1ultol'um facete dicta ut quae a sene Oatone collecta sunt quae vocanl; apuphthegmata. S!>af; man l,)on biefen lllpopl}lf}egmen bic !Oleugc catonifd)er an trennen I;abe, luetd)e aerflteul bei Ultb anbern römifd)en ISdJl:iftfteUern, in gröf;erell @Sruppen in $tutard)!3 f!:liograpl}ie unb ben fogenannten 21vovl}t1)cglllcn 'ocr St'önigc unb 'ijelb: l)mn l,)otfommcn, glaube icf) frül}cr (in SaIJn!,! Sal}rb' f!:lb. 73 IS. 384 H.) bargell)an 3u I)aben. Unb and; ltod; [lalte hb fflt 10 unbc3eugl aI5 unocnfbar, oaf; G:ato, luie fel}r aud, immet fein eigener 20brelmet, dicta lue[dJe baß bClllegte politifd)e $adl)eUeben unb bic 2aune oeiil lllugenbHdi,l luie 'ijunfen aniil l}attem St'iefel entlodle, mit feltfam litt, biid)er $ebantmi in einen 2lnetbotenfd)af uereinigt IJaben ioUte, 3umal ein %l}eil berfelhen in aufgeöeid)neten !lUoen bet ffiad)llleH überUefert mat. 2lber nOd) 10eHer erftredt MJ bie merloinung unb met:loild)ung in ben f!:ltud)ftüden; 6enten3en f dicta unb baa ilidbefvrod)ene carmen gaben butd) 'oie fd)einbate \}lel}nIid)Mt bel3 Snl}altl3 unb 'oie ofl täufd)enbe :terminologie bet cilitenben lllutoren metanlaffung, fen, tentiöfe 'ijtagmente balb IJiet, balo bal}in 3u aiel}en, unb l.1etmeintlid)er .8ullJad)a aull $atifer Ineditis fd,ien oiefer ooet jenet gibt< rHg 3U fein. Uniete ift eine boppelte; fttenge lSd)eibuug ber beglaubigten 6d)tiftm ul1b genaue $tflTung bet auf ber @Srenäe \:)on nUere.' rifd)em 'ijragment unb anefilotenattigem dictum itef}enben OatQl1lana. 'IDemt id) ghil.'!) im 21l1lan9 mid) genötl}igt fel}e l.1011 oeln ltrtqeiI einei3 m öd f}, VH t f d) I unb 'ij Iedei fe n abaullJeid;en f io gefd)iel}t eil eben 10 fef}r nt'l(ij gellJiITen!,Jafter Unterfud)ul1g luie in oer :Qorinung, outd; fie übet 'Oon mit \.1ieUeid)t gan8 übetfel}ene @Stünbe belel}tt 5U 10 erben. S!>ie \Jon bet mettifd)m 2lbfaffung bell cannell c1e mOl'ibus bie genannten 'ijotfd)er nad) St' Ci r d) et II morgaltge eiltel1

Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

  • Upload
    dokhanh

  • View
    214

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll neu ([ato.

Ueber eine lS(ijrift be!3 ~ato fprid)t fid) ~icero de ofnc. I,29, 104 in folgenben ~orten auß: - multa ll1ultol'um facetedicta ut e~ quae a sene Oatone collecta sunt quae vocanl;apuphthegmata. S!>af; man l,)on biefen lllpopl}lf}egmen bic !Oleugccatonifd)er lS~rüd)e an trennen I;abe, luetd)e aerflteul bei ~icero Ultbanbern römifd)en ISdJl:iftfteUern, in gröf;erell @Sruppen in $tutard)!3f!:liograpl}ie unb ben fogenannten 21vovl}t1)cglllcn 'ocr St'önigc unb 'ijelb:l)mn l,)otfommcn, glaube icf) frül}cr (in SaIJn!,! Sal}rb' f!:lb. 73 IS. 384 H.)bargell)an 3u I)aben. Unb and; je~t ltod; [lalte hb eß fflt 10 unbc3euglaI5 unocnfbar, oaf; G:ato, luie fel}r aud, immet fein eigener 20brelmet,dicta lue[dJe baß bClllegte politifd)e $adl)eUeben unb bic 2aune oeiillllugenbHdi,l luie 'ijunfen aniil l}attem St'iefel entlodle, mit feltfam litt,biid)er $ebantmi in einen 2lnetbotenfd)af uereinigt IJaben ioUte, 3umalein %l}eil berfelhen in aufgeöeid)neten !lUoen bet ffiad)llleH überUefertmat. 2lber nOd) 10eHer erftredt MJ bie merloinung unb met:loild)ungin ben f!:ltud)ftüden; 6enten3en f dicta unb baa 3nle~1 ilidbefvrod)enecarmen gaben butd) 'oie fd)einbate \}lel}nIid)Mt bel3 Snl}altl3 unb 'oieofl täufd)enbe :terminologie bet cilitenben lllutoren metanlaffung, fen,tentiöfe 'ijtagmente balb IJiet, balo bal}in 3u aiel}en, unb l.1etmeintlid)er.8ullJad)a aull $atifer Ineditis fd,ien oiefer ooet jenet ~l:)lJotf}efe gibt<rHg 3U fein. Uniete ~uTgabe ift eine boppelte; fttenge lSd)eibuug berbeglaubigten 6d)tiftm ul1b genaue $tflTung bet auf ber @Srenäe \:)on nUere.'rifd)em 'ijragment unb anefilotenattigem dictum itef}enben OatQl1lana.'IDemt id) ghil.'!) im 21l1lan9 mid) genötl}igt fel}e l.1011 oeln ltrtqeiI einei3möd f}, VH t fd) I unb 'ij I edei fe n abaullJeid;en f io gefd)iel}t eil eben10 fef}r nt'l(ij gellJiITen!,Jafter Unterfud)ul1g luie in oer :Qorinung, outd;fie übet 'Oon mit \.1ieUeid)t gan8 übetfel}ene @Stünbe belel}tt 5U 10erben.

S!>ie ~ntbedung \Jon bet mettifd)m 2lbfaffung bell cannell c1emOl'ibus lie~ bie genannten 'ijotfd)er nad) St' Ci r d) et II morgaltge eiltel1

Page 2: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

262 lieber 'oie 2l::po:pqt~e!Jll1en

3UlUndlß 3U \len 'i)iragmenten 'bei (§)ellius XlJ 2 untet 'ocr IDlenge ber

Oatoniana' lud)en unb finben. ~dl glaube biefe neuen (gtmerbullgcllbem (§)ebidlle mie'oer ent3iel)en 511 nulffen. ::.titeI lm'o f\d,ere I8rudlftMelebten ällltöd)ft, bafl bie i5lrellge 'ocr alten i5We gegenÜber 'ocr mober,nen metlucidJIid)ung gefdlil'oert mCl:'oe. mon :praftild>en (gnnnI)nungenunb 2ebentltcgeIll ift lucnigftentl bei ®cUitl{i tclne i5pUt. !!Delilt 9lilfd,I(Poes. Saturniae spie. 6. 14)tid>tiO batauf l)illlueift, bab biei5ä~e avaritiam omnia vitia habere [clc] putabant unb hie Übrigenvcstiri in foro honoste mos erat u. f. m. nielli 'oiefeIbe 3eit be:äeiellnen tönnen, io fcl)eint mit 'ood) lule'oer 'oas ~ll1\)etfectulll 'oes erfteni5aues äu uetbieten, an beu 211~1l{i [eil bem ~rlltillelli[ellen Sftiegc äu'oenfen. .ßiet ltlcib Iell im 2l:ugenblid feinen !)laib. !!Die aber In baß®ebiebt !!Dorte 1)lueilllJaffen mle 'oie »on 'i)ironto Epist. p. MJ ~1ieb.

crl)aItenen: at cnim ubi sol latulll ad oceanum profeotus fitdemum ooelul11 lllodestius quoll genus TiburtiuUlll. id ves­pera et cOllcubia noele dum se intempesta l10X ut ait1\1. Porcius praecipitat oodem modo perseverat, babennic ~eraltsgeber nidlt gejagt. 9Jlit fdlelnt, 'ocr mus'oruet nox sepraeeipitat tft i1)nen :poetlld, etfd)lenen in lEdnnewl1g an hen uer,giHfdJen merß: ot iam IlOX humida eaelo praooilJiht(menlgften6 fagt g:leefeifen poes. reliqu. 6. 19: si luderevelis initio vcrsus 8upploas d e 011.010.) ~r!Jet ruie uielnalÜr'Hdler fügen fid> nie ange!üqtlen ?morle (baß du 111 fu)eint mir 'ilronto311 gcI;ören) In ben 3nlammel1Qang einer <5dlladlt, olm Sl'tiegi3fd)iIbe'tuns: "bie tiefe mad)t bticbt fleteln/-un'o ttennt .'oie Sl'äll1pfenben,ober äf)nHdlc~: mo praecipitat eben fo luenlg poetlfdl märe nll3 beilEäfar, B. III, 25: iam menses erant et h i cm spr a e ci pi ta\' er at, etllJa unler geltlöl)nIid)c?\ "tunt lI;nen Übethen SJnf!3 gefOl11ll1elt/. :Die 6teUe bei: incertae fragmentaruür'oe mir für unier lBtud)ltüd 'oie paffen'olte er!d)einel1. mOa) ent,Idliebncten !!Diberiptllc() blwI id> (lUie frül)er n. n. O. 15.388) etl)ebenin ;{Jelreff 'ocr fofgenbcn Seilen: :Diomche<3 fagt (I, p. 358 113utidi,362 Sl'ell): aclnotabimus bunol1.,~-eteres etiam sie declinAsse,edo eelis edit: Gato ad filiull1 .vel de . ol'atoreHep~18 nml­tum 80mni adfert qui ilI~lm eelit'. :Die mergleid)ung \}l:ln 113fu'

Page 3: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

263

tard; Cat. mai. 23 lIn'il J~Iinillt\ .N. H. XXIX., 1, 6 11. Icqrt I [0roie jd)on 'ilai1J G:itnt /l,d filitun (da Ol'ntore tann id) nid;t clllen'oi,tcn, de Ill'atore luM l.Jorgc[d)I\1gen ift va~t llid;t), bllfl bieg in benpraeeeptis ad filiulll, gcftnn'ocn Itat; bei lJSfiniuß folgt lIad) beroetannten lJSolcmit gegeIt bie gried;ifd)Cll i>Ier3h~, lueld)e aud) lJSlutard)luiebergiebt: subicit (Cnto) qua medicina et se ct eoniugemusque ad 101lgnlll sellectam pCl'duxcrit) Hs ipsis scilicetquae nUlle tractamus profiteturque esse commclltnriUlll 8ibiquo medeatur filio servis t:1,1llili.nrihu8) guem IIOS per gel1eJ:ll.usus sui digerilllus. $:JcrfeIbe bann XXVIII, 19, 79: 801111108:lied lepol'e 3umpto in eibis ul Cato arbitratur. ~lunlJSlutard):

aunE; .}'/i rErQaNtb'oPI~no"u''l''UI. 'Kai n!!u<; 'wuro iTfQanEOEw

Kai iJwtrcl11.01~1<;1JOUOVI'Ta:;iotKO', '/l~a1:l/l "ilil' oiJiJliilorE {jtar1]flWv

olJd'bJa, r~/j(I}(o~' (I/; AlI.XU1'Otr; 11UlLfllHd/0I<;!11"1aal/<; 1; rpdu(J1/<;1]

I. ur W· ;((I.[ j'{t(l 1:0i'1:0 XOVIPO/l Eh'lJ.1 xai nQOr;rpO(101I 'lot<; claiTE­

I!OVIH, n '). ~ I'

[J 1: t 1r 0 i, j, ce /T 1) "I ßCl lv f I 1: 0 t r; '1J u')' 0;; lH V

il' v n v /, cl ~ S/J ß' (l. t· "I:Otal'rc!l d8 iTEfjU1fB'lf y.ut' J'ta/rn Xt!WfIE1JOr;

l~rwhIEH' "181' at11:Iir;, {ir1a{/lO'll1:W; ll~ [((l'lOV ()'Ul.lfll'/..Ih­

W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbarben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius an bas motlter'geben'oe au, ljiiIt mau {>aölt ben :titel ad filimn, [0 tft es gCluiji, oajiG:alo ben .\Jauptiultalt [eines .\Jau~recevtes 'oeu praeceptis ad filium

.eiul>crtcihtc un'o bar} :Iliolltcbe~ linD lJSlinius aus 'iliejem citireu.Gd)OIl lBoIl}uis (diatrilJ. da Caton. 6, 195) l>er\llutl}ete baji 'oercommentarius ein :tlteil ber praecepta gemefell [ei. l!Ileber Ueber'lieferung uodJ 3nl}att bes lBrud;ftücra erlauben fo an 'oaB earmen 3ubeuten unb 'oie (eid)t ltingell!O\~fene I mir fel}r unluaqtfd}eillIid)e lBermu,tbullg 3al}n6, baji bajjelbe ein stl}eH ber praecepta gemefen [ci,fönnte l)icr uid;t eiltmal l}eIfm, 'oa ben genannten l!Ilorlen G:atoa il}rcbefUmmte Gtelle innerl}alb ber praecepta b. lj. jebcnfalls alljierbalbbes carmen angeroiefen ijl. ~lua ben. lBfld)em ad filium cith:t lJS{i:nhla VII, 51, 52: quippe cum cel1sorius Oato ad filium davalidis quoque observationem ut ex oraculo aliquo prodideritsenilem iuventam praematurae morti8 sig'num esse. ~id)tß

iid)erer alg baji aud) bie[e l!Ilorte 311 'oen bidtetifd)en 9tegeln geIJören.

Page 4: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

264

6d)ou .3'abn (Jal rid)tig erfaunt, 'oap JIt ben ölouomifdJeu aJorfd)rirlenfoIgeu'oe gcqörcu:

1) 6eruiuiS Jlt Georg. J, 46: Cala in oratione ad filium,viI' bonus lVIarce fili colendi (agri ergänJen gqed'eifen un'o fRitfd)l)perittls cuins splendcnt.

2) El1las non quoa opus cst sod quod nocesse est.quoa non opus est asse carum est, bei 6encea Ep. 94,fd)on uon f{loU}uiiS a. O. 6. 214 ijufammengcfterrt mit )j1lutard)c. 4: (Ji,wc; (li: ,UI/iJ);/! c;;OJl!Ol' TWJ,I 1u;f/n:Twv > (~V:

nc; (1) (IEl:ilJ.' r./l.l' d(1a(f.f/lol' 1Un'!dar.Jrrcu no'Hoi! 1Jofd-

Wlit 'oemfelbcn fRed)t I}dtte llhln Jum carmon 3iel)en müf'fell, 6eruilltl ijlt Georg. II) 412: laudato ingontia rum,'guum colitoJ hace etiam Cato in libris ad filiUln da agri­cnltura, aud) 'oietl ein l!ital tHlill beu praeeepta.

3) 6eneca Ep. 119, de IJenef. V, 7: quod tibi deest ate ips(} mutuare.

4) %mius 6. 143: eato in praeeeptis ad filium: illi im­perator tu iUe ceteris rnediastl'inum. 9litrd)l: ille (VmCllS)imperator tui illi eerte eris mediastrinus.

5) Rem teIle verba sequentur, bei ~uL ?Bictor p. 197 01.'.6) Orator est Marce fil; vir bonus dicendi

bei 6eneea controv. u. a. (lBoH)ui!3 6. 196), JU benen nod) 6ernill>:>3u ~ell. I, 151 tOllunt: orator <mim ita clefinitnr vir bonusdicendi pel'itus.

'i!(u{l benfefbell ~rüll'oen gelJören biefe 'Jragmente nid)t ins car­men de moribus. 60 glaube id) auf ben luefentfid)cn ~eluinn beL~Cll}llfd)en ~(l'beit äUl'ücrgef)en 3u müffen; un'o fd)on l.Jor il}llt l)at lBol,l)uiS 'ourd) 'oie ~lllo,'onullg ber 'Jragmenle geäeigt ba~ iI}m berfeIbe@ebanfe i,10rfdJlueble. :Dagegen I}al ~aIJn;',\ ,~l}potl)eie, 'oa~ carlllenfel ein %I}eil 'ocr praecepta gelueren unb ebenfaU~ ad filium ge,rid)tet, bem carmCll einen %(}ell 'oer neuen ~tafJmenle {lct[d)afft.Wlil' fd)cinen bie praccepta in aUen il}ren %(Je\[en tein praftifd},fvecieU (luf ben ~ebraud) '01'1.1 i5ol}neS bmd)ncl. :Die[er lIlal' {lon[d)luddjIid)er srörpHConftitutiou, aber ultt1bliifftge Uebung uuter ~lIIHid)1

bei3 ?Bater1.l (I. i.pIuta'dJ c. 20) utf; 'oie \ytifd)e bes Wlutl}iS bie Ober,

Page 5: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

Ult '0 6 enie lt3elt 'll e~ Q; II to. 265

l}cmil gelointtelt; fo bediert benn iene~ "Qraculum~, bab bie seuilisiuventus ein 2eidien frül}en ~obe!3 feil il}ten beöieI]ungiJlo!3 gnomifcI]eltG:l}arntter unb fdrbt ftdi inhitJihue[(er: her mater mft hell! fdiluiidilid)elt61lQn nod) einmal bie gellli~ ofl gegebene WlaI)ltung öU, fidi l;lon gtei~

feltQafter 2lengfHidifeit ulth 6dillliidie energifdi Öu befreien. j1(udi luate!3 'oieundi, berfelben fdiwadien ~atur hai$ rem tene , verba. se­quentur in13 0Jehäd)tni13 äu rufen, bemfelben bie ){leluhtl}fdillftung'lle{l He i nen 0Juteß nnß .\}era 3u legelt. 2lber an bai3 monlueltbete er fidi gewi13 ftrafenb unb mal}nenb mit 'ocr <$radf}lultg l;loltber mäter 6ilte im Cflrll1en de moribus: <$in lPferb galt mef}r aliSein stod), auf bem Wlarft fleibete malt fiel] anftl'inbig, au .\}auß be'fd}dbeu u. f. w., an baß mon, Ilielleid)t undi feinen <$rfal}rultgen in6~.ctl1ien, mit bellt jBudie da re militnl'i, ba{\ id) gIeid)faUij llid}1für einen %f}eil her praecepte't l}aIte. /I<$r Illiffe, l}iefJ e!8 im <$ht~

gclltge (lPlin. praef. §30), bafl Illenn feilt \!3ud) uuter 'oie 2eutefäme,»iele barem miifeln unb harüber läftem lu/irben, befllnber~ foldie, biefelbft feine Illal}re %ugenb befäuell; 11m biefe fflmmre er fid) nid)1. /I

($;13 foUte ein ){lud) fiir ~Jeberm('utlt im .f?me fein, in hem Wlarfd,>orh~

nung unb 2lngriif<81'1rten mit fteter miidficl)t auf ~raltifdie 'ffiiUe in leid)tfaurid)er [ßeife b.wgeftellt Illarelt *), "bamil baß mou hUld). eigenestraft ,(sua opera) riefle. aIß 6ieger mit bem stran3 3um SDantgebet,alQ; gefa,lagen unterm stra.na altr merfteigerultg gef]e" ('ffeftuß 6.306).2ludi f}ier!}at Illol}[ 'oie Wlagnung (\)3riijciall VII, 6.760 lPulfd) 334,f?er~): satis celeris si s in tempore (bie .\}anhfdir. si Bint tem­pore I si sint in t., si sunt) ol}ue ?J1otf) an bie ){leIef)rung. bei:>EIll}neill benfen laffen.

~nbeffen foUte bie lPrüfung lJes carmon gegenüber ben pl'ae­cepta., mie fie auf bie mdrifcl}e 'ffrage nhi)t eingegangen ift, feinen~nfprudi auf 2lbid)hl13 ber ~Uten mad)en. [ßir Illellbcn lln6 au llnfe'rem .\}autlIl6ema.

SDie ftreitige 6telle ne6 lPlntard), Illdd]c lllts 3lt ben praeceptllunb bem earmen nodi ® n0 men oher 6entclt3elt l:lerfdiaffl f)at, mitnenen man wieber im merf}drtnip 3u ienen nid)1ß 9lediteß an3ufangen

bm

Page 6: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

266

ltluflte (~(ll)n l)ieH jie fiir ba$ carmon, JBerid]te ber fdd]f. Wer. 1e.1850 6.269 unb mMl} ftimlllie beil IDlollaliiber. ber !Berr. &f. 1854G. 282) tautet fo: 1:(~ ,tf..l'!at UV?/nJl1!i/wm xed i!iirw·Will 'E),-"'11!Llwtr; UI.t' /(J7;O{!t'(.(c,,; c}ut,1urro/"tÄrui. ~wt' pi817f;!-

!-LJll1iill!i81'a 11:o/J,(.(;.(t:n;(( lnl 1; () t r; d 11: (Hf! 8 ir!t (.( U t x a i! a ?' 11 (O!/ °I, °1'''ai:;. .\?ier Itl)o glaubte mIm 'i:.H16 Cl1l'men inben 'i'1'OO!W',O"/W, ba5 DOll (fieero erl'lliil)l1te mU(Q in ben &~o~l}'

tl}egmen l'llieberau~lIbell. &ber bie fd}einbare mcftimmtl}eit ber liUerar,l}iitorifd)en 310lia 11.1iro t1crfdilllinoen, lucnn man folgcnbe gCllall eut,Ipred}enbe Gtelle erl'llitgt. ~90thl{i (BibI. p. 495, 12) fagt überSDemofll)enc13: Lhucou8/i1'o P; - II'Bf/ollr'at d rr °rf!.fT /;" f/.(I. '"C tI.

rri,iitu'"CIJ: Xft(' r1'w!i0i,orc'IH (11Uif;! ach'or; !i~l) fui(11:onneor; "11' rl1'alo\1l1;OV(1al' XJ?ii1'wl df//wndftii1'!)l1 ~lii"lijJ, 0/, d'sfiy'ovOJ'r.fr; !tlJ11/i!i '"Ci XIU' ?'(J(J.lpfi J'lI'UO)Uil.llro. SDiefe Gtelle über1lemoftl}Cne5 jagt bClHelbc 11.1Cl{\ q5lutard) übcr lEato, nur beutIid}er;fo ll/ellig al{\ bei ::t:lemoftl)cllc{\ 10 lucnig ift bei lIato an eine Imfifi;cirte 6elltenaeltfClmmlullg 3u benfeit unh y 11 W po), Q r t' a I x a iarro rp8'snw 1:a finb einfacQ selltentiose dicta. ::t:liefented}nifd},rl}etorifd}ell ®ebrClItd] '(Ion ')'~'WftOi'()rl(tt *) mögen ClI~ fÜrlInferen .8med genilgenb nUt foIgen'oe 6teITel\' erläutern: SDiont)!3 l,lOIl

.\?atitarn. de admir. vi die. in Demosth. c. 46 (G.191 6l}Ib.)riil)mt t10n 1lellloftl)ene!3, er {)übe burd) rllOJfwi.orluc, rruf(aOlit'rftaTC/.,

/;113(!ftli/U~1:(J, feine Vlebe gefd}mildt. q5111tal'd} Fnb. Max. 1 fagtuon ber merebjamfeit bes alten Cunctatol': 01' rae iirr~J' rof;!a'i(Jf~Or;

OJ08 Xli1JI] Xtl.l' 1.t,'O(lft,tO-; Xd(ll';, tlH.a t'OIQ1J xiXi 7Ui(11U()1'

811 'mlc; 'Y1JfilfWi,oylafr; aX'7pa xai ßc:i3'oc; i!XOJ1I, (tC; fH1i,uJ1:(t

7:atc; (901llwe)'/Jov rrf!oc;eotx{)n.tt i.iyollm. IDCan tJergtid) has ge,

l1.1artige uno bie :tiefe ber 6entell3en in bm !neben be~ ~abiuß mitben i)leben oe{i :tl)ufl}hibe{i; eine mergleid}ullg bie fremd) atß l)ertJor,gegangen aUß bem befCl1tlden IDCed)Clni~muß bel' i)ll)e1oreniiftl)e1if hirmid} [0 11.1enig eine 'P0jititJc Uebetlieferung entqdlt aIß lnenn id} lECltobarb mit ~Miaß baTb mit SDemoftl)enei3 tlergTidien felle I jellad}bem man

*1 1"'tJJ,HoAoyltt la,oll l'ol' ~(rirl\ltclf~ l'het. n, 21, her unter bie®llomologim nl ..1«xw/'Ixcl rmoqd}iypuul rramet, bei !j.iolo{\ helll m~etol'.mgl. reljJClIgcf al'~, script. reI. 85.

Page 7: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

267

es niimtici) file gut fanb il11n bati W7HiI I'ill' obe. nie IJl'fmi­

1:1/';; beiaulegelt, IUl)l)olt nenn miebcnun nut ein €:3d)titt luae au beetlu'Oetfid)!Iid)en lBef}auptung I <rato {)ube feilte gtied)ifdjen l5eilcuftÜdeeifrigft ftubirt ultb lhld)gea!}mt. SDod) genug, öie ber11leiutHd,en ~no'

men b. 9. l5ittenfp'Üd)e etmil luie bie be,jl %/jeogui13 bmd}elt auf einem!lni~berftänimi~ be~ \j:nutar(Q, aud) bai3 cllrmen tmm Im jener !Stellenid)t gemeint fein I unb lui. finb mieber älll'Üdgell1icfen auf oie 2Ipo'pl)tl)eglltcn. 3u biefen 9alt3 befonber!3 aIfo glaubte lß[utaulJ ~nt[ef}ntm:

gcn au~ ben ®tied)en 311 enlbeden. 3d) ftelle 'oie l)iemuf betlÜgtid)enlBelueißfteUen tlufalltmeu. 3m Cato mai. 8 f}eipt e~: 1LE(!t d'~

rllv/Xlxox(!a'dcu; d'whropEI'OC;, 1LllJlrfc; dnEv U1!:J'(/Wnrn 1:rol!

rmlalx01}1 ui!XOVÜI1J, J'8 nctl/iWJI UJ!{J(!WnWJI, 1/P.01V da a!rllvu.rxtc;· iOV1:0 ,11811 OI~V faUl! 7:O1}' 0l;fW11:Dld801'i; /-UiEJ!lj­

l/tr/-d/lOI' Ul€Ofptl:t:rlu1-CW}/ Apophth. Themist. ~lO. 10) ~;di:v()c;

rat! snmln01l iOi; (drrfi noJ..],a .0v l!i on tl'llt 7:~C; IlIrr:(tuc; I JS, .. ''AC\. - ," ~ 'EI" ., I"rm/al Hnf11, 'v1]l'ruol I-lljlJ U(ixov(Jt no}! ".A7JI'«()JI, crw (l!

'Atl:Jl1JUt'W1i, [,!mv O'E (H", uov () , roun If'Etc)'/;utl:w .~C;

8;0vo/(q; 0'(' 11/' (ll'(h]'J;o; Oiv Tf.1.flcrrov 'ßU1"OJJJ IJIlJ'U1:UI. 3d)ltlill ei3 bem Urtf}eH bCl3 2eier~ iroedaffen / ob eilte foldje ~lef)nIicbieit

in het fiotm beitl ®ebanlen-3 lIn$ .; \1) i ng e eine ~ntIef}llllllg an311nef}'men / unb ob eine iold)e l1l a [) tf d) ci n ti iQ fei in her gel)arnifd)tenIebenhigen lRei>e beß <rotl) fÜr bo~ Oppild)e ®eje~ '"). fiemer $ht:tord) bei ,ju ,lJefio'o 01" 344 (fragm. p. 23, 5 SDÜbn.):<I , , n' , ,,; J .\' 1 ~ LI' Ioa(J'ov <: (I.rav'lJ; 1-161' lJllcH~f! uclY.:I'I1(1t 1:0VTO AOIJr:aqxoc;'

o t {ua7: 0 U], 8a reit: 'PI/Cl/V ~ JC eh 0)11 r.t nl1r:!!.taKW1:a TiJjJ&'Y(}O/l 1"rf171 draitu1' rdiOVU. mgt C&ato de r. l'.4:vicinis bonus esto- si te libenter vicinitas videbit, faciliustun vendes. SDic l.lediirtlte ®eftall bc~ $flltcll'llj (ii~t benllodj eden'nen, 'oar; (lud) Tjie. 1)on einer (§:ntfef)nung 'oie mcbe war. fierncdjJlu,tord) vii, 24, \l}O llon 'ocr 3lUeiten ~f)e be~ C&ato gefproiQen \utei>:nt!arrOflf1JOIi <1-1: T;OV retp.Ol' naf!a'Außdw TlJI); bn1:l10El'ol'C; 0~J10C; ..015 l((~rwvoc; ~(}cJill(Jf .!w nadf!a, 'U] TL ,Hfl((fJI-l~I'OC; 1/'AliÄvn171-d/lot; 11n' eq)1:0V fl1'jif!l/(:a1J brC11rfuu. 0- ,fE lÜl.wl' (lI/i/.-

. *) .\)icnmi lii[,!!Dlcl]cr fl'agm. 01'. R.

IUCliiOllCH{l mf!J ,'Vl/ft/XOl:l!IU [a,alleine ~lbr}. (I. D. i!5. 3nO.

Page 8: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

268 Uebet 'oie ~lJol'Qtl}egmen

ßO~(JUC; SI}qJ~!tlWOV slnsv eÖ nat· na)ltu raQ drafrttl!Mn .anCt(!d (JOt! xed !tS!mTfYP ovMv' 8nt.fJlI!lW 0'6 ni,E!'ovw; i/talJ14Tli na;:(jw; XUt nO';,.!'Tu; na:cf//ol TotoJrO IJ; dnoAms'lv.•U tl.1: '7 v rl 6 T ~ V r v m'it '1 v n (! 15 1:li (! 0 V ei: n cl')} (f U a t n li L­

al aT (! aT 0 V 1:0V 'Aihlvulwv "'!J(!U)IVOJl lintr1/tuv1:ct 1:oie; lJl']-, ' • • , A ".t T' ,.. "I"'L ~ •M1Wtt; nuuJt TIp' Jf1Qr0r.lVU l/lmVWJ(1uv, 8~ '']; orpmvra "aL

€h(1afl.A()1I fl. 11T([I AlirOlJ(JL 1El·8afh.a.

@n'i>Hdi erinnm man ftd) bei3 in ben !):Iriiccpten erIllaqntelt6dil'oUr;3 'oer (:!h'iedien: iurarunt inter se barbaros necare onmesmedicina, llJeldien !):Ilutardi /Jat. 23 mit bem flugen 8ujaß erllniI)I\t:TOV 'Innox!,J(holle; l,'OtUV dXI[xoro<; },Orm', Oll clne :rou It8-

rUA011 ßfl.o't1etot; ulh·ov ?int nOAAote; mn TuJ..dv:rOL;,

oI)" ,'/.11 nOH ßu(!ßd(?ote; 'EH'1V0Jl1 no},8/tt'OU; tftVTOV nu­

(!fh<1Xelv•

~iere 6te[(en auf roeldje 11lir jpäter 3urüdtommen roerbenfinh I roie mir ldieint, nidit geeignet !):IIutardii3 ~nfidit 3u begrüu'ben, aber interefiant fur 'oie IDletl)obe 'oer @lelel)rten ltJeldie liberal{3llJildien @lriedjen unh mömern eine ~oueor'Dan3 l)equlte[[en 'Oe,mul}t ltJaren.

~ie ~ p0lJ l} t [) e 9men leIbIt Hegen uniS in 3ltJei ~a.uptre'Dac,

lionen Dor, in ber laiograpl)ie 'Dei3 !):IIutardi uno oen "IJlpo'!#tlegmen".mon ben 29 ~(ummetlt 'Der Ie~teren fin'Dell jld) 18 audi in ber laio:gra~l)ie, folgenhe 11 'Dagegen nid)t:

910. 5. 8, 9, 11. 12. 13, 14. 16, 1('. 18. 19. ~afl DOlt'Dielen 910.5 in dljnHdjer jjaffung aUT 6oIolt$ unb !):I\)tbagoras 91amellgefe~t ltJirb (lIDl)ltenlJadi alt PInt. moral. p. !l21) Don 6tobdU!3,ber audi %" 17 unb 18 anful}rt, ift, ba er },lutardiild}e IDlaterialienbenu~te un'D nad) 111rt 'oer 6pliteren luenig geluiffen~aft mit ber I[Mor,i(flaft umging, ol}lle laebentllng, ~ie !!Ie~IlIid)teit bet lJon lIDl.)ltenbad)allgefül)rten !):Iaral1elen für 'oie aus ber fSiograpI)ie nidit entIel}nten6tüde Ht 10 gering, baji jle Tür 'oie 'ß'rage nadi 'oem Urfptunge 'oer'feIben nidit in fSetradjt tummen. :Dafi enblid) 910. I) lIn'o 16 nutfdieinbar einen JltJeiten @)eroliI)r<3maltn an bem ~ompilator ber Sen­tentiae Cutollis be~ Quid]erat (Biblioth. de l'ecole des Ohar­tes II, 124)} erftcres einen brilten an 'Den sententiae Oatonis

Page 9: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

269

alterius \)on (%. »Diilfflin lJlo. 14 etf}aUen 'l}aben wbb fid) weitet un~

ten ~eigen.

Ob 'oie ,,2l:'po\>l}tf,Jegmen1/ s.jJlutard) ~um merlaffet 'l}aben obernid)t (aud) lIDi)ttcnbad) f}at ftd) bariibet fd)wanfenb geliuilett) ift fÜruns nid)t \)on entjd)eibenber lIDid)tigfeit. ~ag 91ejuUat bet »Di)ttcn~

bad}ifd)cn im merlauf feine!3 lIonllnentllt!3 gegebenen Untetfud)ung ift,ball bet bei weitem grii\3efte %f}eil bel' 2Inetooten (wir reben l)iet befonl>etßl:lon ben tiimifd}en) 3um ~'l}eil in l:letfütälet ®eflalt auß ben iBiogtalJ'l}ien(aud} ben uetIorenen, wie bel' !ScilJionen, bei.l WleteUuiil, beß 2IuguftU!3)entIel]nt ij!. ltebtig bleiben aIß aUein aus ben 2Ivovr,l'l}egnmt obet bod)llid}t aus anbeten !Sditiften s.jJIutatd}i3 befannt bie <1icta lIicetOß lJlo.11. 16. 17. 21, uon IIdiat 910. 6, uon IDl' IIntiu!3 einß s.jJnniui3N. H. XVIII, 4, 18, ebenio je eins uon 1I. $opiUiuß unh IItaffuß (ugI.Wlommjen m®. J, 86) unb hie uermutf,JIid) auß ben genannten \)er~

loten gegangenen iBiogtav'l}ien ftammenben. ~ie heß lIieeto waten);lon ~teboniuß (f. !Bd'l}r ~®. § 274) tmb %ito geiammelt, eine Ii()n~

[id)e !Sammlung e!,iitid bei Wlactob. !Sa!. II, a aUß weld)er (%inßmit ?l(po:p'l)tI}. 16 ftintnll, dicta beß ?l(uguflU!3 lagen !Sueton UOt.2luß biefen unh d'l}nlid)en !Sammlungen mod)te \lSIutard) obet ein ?l(n~

brer fd}öVfen. ?l(uC9 für bie catonifd)en dicta in ben u?l(vop'l}t'l}egmen"bleibt uniil bie 2lIterna!iue, ob \lSlutard) feinet meigung für d}atafteri,ftijd}~ 2Iußfpdid)e folgenb aUß bem Sd)al,l feinet~ ~eftiite l)ier 9'!eueßl)in3ugefiigt o'oel' ob ein flJäleter lIomlll(alot aul3 v(utard)ifd)en unbanbeten Wlaterialien 'oie uotliegenbe Sammlung 3uf(lmmengefd}de~

ven l)abe.(%ß wdre intereffant bie (%ntwidehmg ber llIndbote, er,e luir ält

ben eatonijd)en illeften äurüdfe'l}ren I nar,er äu betraC(llen. 3n'oeffenmiiffelt wit une l]ier auf 'oie d)arafteriftifd)en Wlomente beiC(lrlinfen,weld)e );lot maleriuiil mlatimU6 aUß ben %tiimmern her ~iIIetatllt er,tennliat fin'o.

91eben ber flrengen .!ttm'oe ber ~l]atfad)en lUud)ert in 'oer ®e'fd>id)tfd}reibung bet ülJVige ?IDud}fl ber ?l(nelbote. mon ben flläteren gtie'djifC(len ®efd)id)tjd)reibern (benen gegenüber \lSo(\}biuß eine felbfUinbigciSteUung einnimmt) lernten bie ~ieblJabetei für ?l(nefboten bie älteftentömifd)en .f}iftotifet, wie fid) aU$ ben iBtulf)ftiiden llod) ('tlennen ra}lt.

Page 10: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

270

2lber gans befonbere 2lußbHbung fanb biefe !met~obe gegen ($;n'oe 'Im

!Re~ubm, unb flJtltel;, bei ~1e:po~, .f}l:)gin u. a. bie de viris illus­tribus fd)tieben, mit bem befonbeten BlUecf, dicta fnctaque memo­rabilia 3U er3iil';fen, )um :ll1eiI auel) t morbHber für biefe bei ben&riecl)ell fud)enb. 3d) erinnere nur an OlJ~iu~ unb .f}l:)gin ilber 6ci:lJio 2lfricclllus, beffen ®evllrt ber fel,ltere bel; IDluttcr bUHl, ben :lmuml.Ion bel: 6cf;langc bctfünbet lUerben Iic~, mie es 110n Ofl:)lllpias unb2lletanber er5iiblt ltlirb; bon beffen merl)äItni~ ijlt ~'upltet er tlieI &e<f;eimniflboUes ijlt jagen louflte "quac I1pLJl'obare videbantur dictafactaque eius pieraque admiranda" (&eU. VII, 1). 1IDar nunelUd) 91epoß Mn gried)ifdiel; 6nab t fo 11efafl CI; bod) bie mOI;Iiebe fei:ner Seit für jelte leiel)te unb pifante mlanier ber IDiogrtllJ9ie, unbtljeiItc gCl1lifj in jeinem gtöf!eren 1IDerfe dc vita c t mo r i bus Ca­tonis reid)Hdi mit 11011 bem 6dial,l catonifcl)cr 1IDil,le unb 2lndboten.Unb fO Ht .f}cerens mcrmutf;ung (de foutt. Piut. p. 128) fel)r an,fpted)el1b, ~lutard) l)abe feine 6ammlung if;m entfelmt; audiloirb mane$ l1id)t unloul)rfd)einlid) finben bap bie &cgenübcrfleUung gried)ifd)er!muftet iberen loh l)orl)iu l!rlUäl)nung ßdl}an fd)on in hen ,Quellen~lutard)~ fiel) boriaub. ~ap aber ~[utarel) eine ge[d)loffene 6umm,lnng bon Catunill.l11s l)otlag, l)obe id) fd)on frill.)er (3al}ua 3al}tbb.a. O. 6. 389) gefd)loffen auß bet lBeftinuntIJeit mit lUeId)er ~lutatd)

vit. Cat. 7 a. ($;. fagte: 11f/ fit; 08 'l: ö5 v an 0 ~t "1] ft 0 V IJ t! 0 fL s­" 00 v ßI/axsa rqa1/JOflfV, un'o nad)bem er nun eine 3uiammen'f}dngenoe 6ammlung gegeben c. g: n) itSV oJv 'l: ö5 v dno ft" 11ft (J­

l' IJ l' ful 'l: 00'1 rb'Ot; TOtol17:ov ef1u,'; vefonbei3 aber c. 15, 1110 bon

einer 91eoe be!! @:ato gefl'rod)en ltJirb: sv ]1 ;!at' 'l: () ,u 'VI]!t ov Eil 0­it IJ l' 0" ["nE1', !!Bie fril~ 1.10r ~lel'0ß eine foldie6ammlung entfton~

ben fein mag lCi\'lt ftd) nid)t beftimmen, 11.lo[)I aber liegt bie :leel)nitberfeIben flar 3u :lage: aUll gefd)tiebenen 91eben e~cer.)lirte man dicta,unb fammclte fold)e. oie ber 91e.bnet nut im tlliinblid)Clt mottrag ange­bracl)t l}atte. ~ies Heil lid) (11. t1. 0.) oUtet) ?Uergleid)ullg mit ben!Btud)ffilcfen ber 91eben @:atoll beutlid) etltleifen, unb id) füge f)ier aurGddutertmg alUei lel}tteid)e !BeiflJieIe bon @:iceronifcQen 6l'dflen l}inau :IDlacrobiui3 Sl1t. 11. c. ]: Atque ego refclTem in quibus cau­sis emu nocclltissimos reos tueretur victQriam iods !\deptus

Page 11: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

unll 6entenaen belS <ratD. 271

sit. ut ecce pro L. Flaeco quem repetundal'tun reum iodopportunitate de manifestissimis criminibus exemit. i s i0­

eus in o1'atio11e non extat, mild cx libro FueHBi ba cu li 11 0 tu ses t ct inter alia ehls dietel'ia cclebrn­tur. 9!nbmfeitiZ Schol. Bob. ad Scstian. 64 p. B09 01'. hocctiam dictum de leone Tllllius Til'o libel'tu8 einsdem interioeos Ciceronis adnumerat. SDal)er ift eiS oft nid}t 3U elltfd)ei,llen ob ein I1UiZ einer :Rebe <ratoß ftammenbeiZ UllQftl'1]fLOl'EVOfll3"Ol'

ben Iittel'al'ifdJen tYtagmenten bendben bei3u3iil}ten fei ober nidJt. Burauguftifd}en Beit begegnen roir bei! SDomitiuß !marfuiS !Bud) de ur­bamtate, bel' feine SDefillitiott beil u1'banus homo "cuins multnbene dicta responsnque erunt et qui i11 senuonibl1s cireuliscOllviviis item in contionibus Oluni denique loco l'idieulccommodequc dicet" luaI)rfd}eiIlIidJ bem G:illgallge feiner 6nmmlun9'Oon dicteria *) / enlfel;nle (Quintil. inst. 01'. VI, 3/ 105) / benlibri urbane dictorum beß SDomiliui! ?irrer (beri. § 42) unb benineptiae beil !meIiffuß, (ibueton de gramm. 21). mber dicta ctfacta memornbilia etllfter ffiattlltlg fanbeu bejoubm \l5nege in benllll}etorenjdJulen, bei hen SDedamatDren unD \l5l}iIolopl}en, uul> für I>erenBroede fo roie für ben ffiebraUll) Uott 3ebeTIllann tttlg malerius llTIüfi,muil fein !Bud} iufaulmen "ut documenta sumere volentiblls 1011­

gae illquisitionis 13bor absit." ~n ben ibd}riften be13 ibeneea, inben !Btiefeu beß \l5linius f:piegeH ltcb 'oie in ben .\?i.\l'liilen gepnegtcWeigung für 'oie exempla, bie facta clictaquc illustria aIß llMegefür Pl}itolopl}ifd}e unb poIitifd}e Iod communcs üb. ~mall !)öre a.!B.ibeueen Ep. 24, 6 "tlecantatae inqnis in omnibus schoHs fa­blliae istae Bunt (bie ffiefd)id)le Von 6cällola) imll mihi cum aelcontemncndam mortem fuerit Catonem narrabis. Unh balleTbei getoiffen :t!)emen Die ftereotl1pe lIDiebetlel)T beftimmter ~eifpiele

DUl'd} eine :Reibe \lon ibd)riflftellem binblll:d} / roie 3. !B. G:nniui3 '1l1l'l.l

*! midleid)l lUllt hici,l her stile!. )fficlliOflf1Jti tuiire irl! gmcigt dic­teds. fit\' he,n iilleiten stitel !oId,er I0d,riftcn ocgmiiber Dm ineptia.e nuhheln nlluelllCll1 gangbaren ioci ;11 {,(t!tm, ilJlllCrt\lliml a. D.: (dicteda)sed in hoo verbum non casu incidi, volens feci. iooos enim hoc genusveleres nostri dicteda, lBgl.l1OuclOIl de gramm. ~ L <5:icClOt< 3dt la(ltemall (md) Apophthegmata (I. olJm).

Page 12: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

272

~llll.liuß mo(Jino" \j3andtiuß unb !Scij)io, biß 6t,mmad)Uf3 Ep. I, 21laud. in Gratian. 6. 34 glieb.: "sentio me ad exempla veterumtempestive delapsum esse."

\!lud) id) fel}~ mid, abgelenf! l.lou bem alten (2:ato SU, ~e, •

fdJid,te feiner in 6a,dft unb ;vefh,mation roieberf}oIten 2lnefboten, unbl}offe nid)t intempestive abgefdJllJeijt Sll fein.

;vie f1nofuillfWlJIiJ/MI,-ra in bet lBiogtapl)ie \j3lutard15 aHo eut,!,laUen gro~eutl,eiIß ~lefte ber forenfifdJen :tl}ätigfeit; nie altercationesuor bem ffiid,tcr lllaren beioubera ergiebig für dicacitas) abel: audJaUedei anDere ~{nefboteu fuupfteu ~dJ bara.n lllobon unß ber m:bfd,nittbei OCicero de 01'. II, 54-71, 311111 :tl,eil gefdJi.\pft aUß (2:atos in3aI,ua 3ar,rb. uülJer befptocI,enen 6ammlung, ein lebenbiges lBUb giebt.I!l[fe bieie 2Inefboten besiel;en fidJ auf beftimmte 8uftünbe unh \j3erjo,nen. I!lber iorool,1 unter ben \!llJopI,n,egmen in 'oer lBiograpf,lie alß(lud) in bem fo betitelten lBlIdJe begegnen unß !Sentensen , roeli!)e inber :tl)at einen gllomifd,ell OCf)(lrafter trageu unD bie roir, llldren nid,tbie ?/I·wfwI.Orlcu ein 9Jli13nerftdnhniß IInb baa carmen gans anberermatur, unoebenflid, biefen Sllweifen würDen. 3d) l,ehe folgenbe l}erbor:

1) \j31 u t a r dJ vi t. 8: XCJ.l' (1Vrrvrowlv ~'qJ11 oHM1'a~ naeH

TOre; etfWlt.avovcn n11v Ut~TOV.

;vaSIl bgI. P. Syri sent. 208 Ribb.:ignoscito saepe alteri nunquam tibi.2) <.; bb. c. 9, 2lpOI'IJtl}. 6: Uii1' o'i: VEroV tqJ1] xal(!Elll .or~

iJ(!v8f!trorJt fe(;.l1o]/ ~ TOre; WX(llroUt.

lBei bem fogen. OCäciIiull lBalbuß § 43' unb bei lIDarter lBurIe~

proverb. Socratis :utilius erubescere qmun pallescere.

(allli mer!3 nacQ .ßallvt f. \j3~iloI. III, 376 ff.)3) <.; bD. TOU 0' e(lroVl:Oe; D.efE T~]J 'l/JVX1pl 61' tl1101:(llep

arofw1:t ~fil"

4) I!lp op ~ tI,. 8 XelXI(1TOV 0;' ;J,e?'f: fJ.(lXOVT:U Eival T(W

tcwTOV liQXEtV It~ o'm'upH'01"

5) I!llJolJl}tlJ. 9 pdl.l(f'W cll! blflpl~f Oerj' ~x(tf]rov la1'­-r611 ulcl'IiLu8w.

6) I!l pop I, t l}. 16 nil' J;' cl(lrt~oWNJlI -rov fwtVOftblOV

X(loVlfl l/qJ1J OtUqJEf?EW.

Page 13: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

273

Seneea de im I, 2: qllidam ex Sflpientihus viris irnmdixeruut brevem insnninm. mgI. tlOla3: im furor brevis.

mloUte id) bie beigefe~ten $arnOel[tellm unmittelbar 3ur mer:bäditigung ber. cafonildien (Sl'tüdie bei $lutard) gebraudien, fo luÜtbeUlan mit 9ledlt eintoenhen, hall ja 'oie quidam sapicntes bei (Seneeaben ~ato nid,t aUfo[dllie13en, baf, bet fogmannte $lIblill~ El)l'llS eine!lJlenge älteret dicta bc,ubcitet !labe, buj"j er [\lätet intcl\JoIirt, unb[eine l1ctmeintrid)e &eftu(t bei mlalter murteI) [)öd,ft \JrobIentalild) lei.SJellgnen abet fälJt e55 fidi bodi uid,t, '(lafl bie gebcu'bten 6mten3Cll niditben (f(}atufter ber bi0.f}er bef}anbeIten g{l'0\JI)tI)egmell jOllbern ben ber!lJloruIfprÜdie bes $ublius tragen, unb ball i!)nen dl}nlid) mngt ber&ebanfe bei 2Immian. XV, 12: (ehrietas) quam fUl'ol'is voluu­tariam specicm esse Oatoniana sententia definivit (tJgl. 6\imi3v. 3: absentem lacdit eum ebrio qui Htignt, ber absens aberHt 'oer furiosU8) un'o ba\3 €ludi 122: sunt quidamhomines - qui ut M. Cato ait nee aolem occidentem t1ll­

quam viderunt nec orientcm (l1gl. eie. de nn. ]I, 8, 23 1110'oanerbe mit "nt ainnt" e\ngefiil)rt toir'o), bem O:!)l1rafter ber inbillibuerlgefärbten ~uefbote fremb i[t.

!lJlir fdJeint, biei3 feien 6PUretl einer frflI)en G'inllli[d)llng frcm~

'oer 1Seftnn'ot~eire unter bie dieta Catollis un'o lllir \1erbanfen ~e ber6djure uub 'oen 6diuhuei[tern.

S)afJ ,,\Jlublius 6~ruslf ilt 6diuleu geIefen ltJUl'be ill aus tlie:roul1mus Epist. 107 6. 679 mall. befannt unb man be3ie~t barnufgeltJöl}nfid) fdjon 6eneen Epist. 33, 6: facilius singula illsiduntcircmnscripta ct carminis 1l10do inclusu. idco pueril) ct S6n­tentias cdiscendas damua ct has quas Grneci chrias vocant.S)a~ aber für biefcu 81ued ueridJiebene alebactionen \1ou 6enteuJeH ge:braud)t, in biele eprüdie llon llerldiiebenen slipientea aufgenommenltJurhen, €lud} aUß 6prüdilllörtem unD dietis lEerle gemadit ltlurben,bas 21Ues mad)t, beufe idi, bie uus l.lorliegenbe eammTulIg Im aen­tentiae P. Syri l)ödift 11J€1f}rididnfid}. SDaji ferner in ben UcbulIgel1her 6d)ufe ioId)e l}etreuTofe merfe barb bielem batb jenem slll)ienswieberum beigelegt lUurben, wir'o belltfidi 3eigcn bie 21rt 1IU'o mleife,toie bie chriae !tJcIdie 6eneen ertoiil)nt gcl}C1n'of)abt tout'ocn.

tlluf. f. '.1101. W. ii. x IY. I. 8

Page 14: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

274

mei :violltebe~ 6. 289 $. (310 jfei[) Heft 1I11lll: 1\1. Porciusento dixit litcl'al'l1111 l'adices amaras cssc" fruetus iOClll1dio­res. (molC)uiß diatr. G.219, mon Caton, 6. 91). ~llll berfelbe /Me<banfe auel} bellt G:imo, ~(rifto!efe5, IDemofrit, IDemoftQene!3 beigelegtunb "ctus proverbiulll genunnt luirb (f. 9ln9nfen 3u Ruf1l1ian. de

§ 19) luiirbe nOI1) nidit genÜgen, il)n auß 'oen (jragmenten 'oeß(E(I!O 3U elltfemen; llotI)lucnbig aber luir1:> e~ baburd), ba!3 bie Gentcu30113 chria gebraudit unb 1l1HlhirIid, mit ~utoi3 ~lalllen llerfniipft [ft.~etluogel1eG $rogl}'n1n, 3 (unb fein Uebetfe~er qlri?'ciau 6, 1331 \j}utfdl)fag!: X1.!dl/' (usus) ;]ariv JTl0I-!l!ll,wh'flJl-lU I,drall # Tl(la­

~f(o<;li am'llwpariQov, a1lvUJI-L01J hOll J~AWatll we lmi if)

nAÜ:(JrOlI X(JIWt',·LOlJ nvo<; e/1fy,l1. ~nll wirb bargetl)un, wiefoldie Q:!)dcn 3U logifdlen ullb gmmmatiidien Uebungen tlerb.111n'ot.lumben. 2H!3 mciipicl abcr luir'o gegeben: oiol' '1 (J (] Y. (J eh 1] <;

lfqJl/"f. r~ll ,eh iJ/~all Eillai nty,(J<tJJ TOll ()'I, xaf!­

mjv "Amo"I', Unb nun :Ilil111lebeß a. 0.: chriarum cxereitatioin eHSl1S sie v!.lriatur: nominath'o eMU numero .M.Po r c i u s Ca t 0 dixit literarum radices amaras esse fructusiocundiores, genetivo casu, M. P 0 rc i i Ca ton i s dictumfcrtm 1. r. a. c. uub JO butdi (dIe ~aiu6 blmlJ. Q;;3 if! einfeud}tenb, bap9ier für eine allgemciu g<lllgbatc !!SentcnJ uad] mdieben bon ben !Ulll'giftern eiu bel,mlttct ~llllme gellläl}ft Il)urbe t uon /Mtied)en ein /Mriedlet

UOIt 9\ömem ein tömifdier slIpiens. 9J1an 'o,11'f Dal]cr llnbebenHldlieneil dictnm aUß ben cllhmiid)cn ftreidien io roie uud) forgenbe~

ellenfaliG 3uIII l{.le(}uf bel' ~1)rienÜbung bon ~iomebei3 a. O. überlieferte::M. Porcius oato dixit leges nei,vos esse civitatis.

Quintilian I, {), 3 el11pjiel)H 'oie ~I)rien: sCl1tentiaequoque ct ehri ,a e ct ethologiae subiectis dictorum l'atio­llibus apud granmwticos scriballtur quia initimll ex 1ectio110ducullt unb I, 1,36: etiam dicta clarorum virorum- ediscere inter 1udmll lieet. ll(ußfülJrlidler Gueton de rhet.c.l 269 91011}): sed ratio doccndinec tma omnibus necsingl1lis eadcm semper fuit, q1wndo vario modo quisquediscilHllos cxcrcucrunt. Nam et dicta praeclare peromncs figul'as) per casus ct Ilpologos aHler Iltquc aliler

Page 15: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

U 1\ '0 t5 eu te n 5en '0 eß 12: at o. 275

exponere ot narrationes euro brevitcl' a.c IHesseturn latius et ubedus explieare consuerallt­donee sOl1sim haee exoleverunt et ad eontl'ovel'siam vantumest. 9R,m roirb fid] a(jo bieie Untmid}t~meire fdjon in 'ocr tcpubli.

lanifdjen Beitl vor 'ocr ~errid}aft bel.' 12:llutrolJerie 'oeIden ll1ilffen. l!tberha~ (.S;ril.1eitern unb lBel'liträen Don betalmten ~l1et'ooten IDir'o immereine Hebung 'ocr t5djule geblieben fein, mit 'ocr fidj nodi im beginnen<'oen 9Rittelalter magistelli 'oie Seit lJertricben. lIDcm e;3 baI)er auf<fdUt menn er dlle fuetollifd]e l!rnefbote bei ([,'idliu:i\ maIbu:i\ oh~r gar,30. t5ari(\Tmienfl>3 mit beheutenben <Erl~eile,"ngen finbet, ober iml!ßaHer lBlIrIe\1 fonil unbefl1nntc Sllfd~e 3\1 :Diogenes 2aerliUi3, berbraud]t iueher mit lIDöliflin ben lBalb1l3 filt äHer aI3 t5l1eton 5u l)ar.ten I nodt an dnen lJollildnbigeren :Diogene~ 3lt bentenl 'ocr Don lBur.Ie\1 bellU~t fei (m(l;3 6dineibet meinte), fonbem fiel] nur ber fdjlllmäbi.gen @ell)o~mljeit :lUdi dUerer Seit .iU erinnern, um 'oie lUcrcid)crungen[pdleter unbebenflidi fitr IImltjloie <Erfinbungen .iu cdliiren.

~nblid) ed)eben Il.lir llodi ein mebenfen gegen 'oie ,3ntegrih'it muu<Cger anelbotcnartiger dicta. OuintiIiau (I, 9, 3) fagt: clll'iarumplunt genera tradul1tur: unum simile sententiae quod ostpositum in vocesimplici, Dixit illo, aut, Dicere sole­b II t; alterum quocl est in responclendo, In tel' r 0 ga t u si 11 e vel cu m hoc ei cl i c tu m es set r 0 S P0 n d i t. 9Jlan

erinnere ildi 'oe. aal)h'eid]en ~neflloten bei 12:iccro u. 21. lDeld)e fidi inbiefen ftel)enDen ~ormetn bCll.legen. ,31'9 bin ilber3eugll bup mandic ba·\.101t entrtllnben, inbem man llud)fenlcnliöfe Glcbllnfcn anti müdicmna~m unb biefe burn) nie ~01·l1t b('<J fdiuhnäl3igeu ~rage' unh ?l{ntmorl·[piefi:5 3u eigenltid)cll l!(nclbo!en umformte. lIDir l}aben oben gcfef}en,bal3 I$lutard) ein dictum beil 1f~;{,emifloUeß ober G:üto 11 rcferide:

, (1/ , )' > , " <f > 0'nt n (/ (;( (J Y. I) V 1: (( :UI.1:WII(t 1: I) V (, r (! 011 A Er E 0' OTL Ur(;(vUv

i);Et rd1:ova. G:ato de r. r.4: vicinis bonus esto - si tc libon­tor vicinitas yiclebit facilius tua vendes. ,3m ijingange bieies

mnd)cil fprid)t er fiC9 ftVIimm genug über 'oie fCl1cratorcs aU!3 unbc. 61 l)eijit e!3 in unfrem :tefl: quid est agrum bene colere?bene arare. quicl secundum? ara1'o. tertio stercOl'are, Iuo ge<

ll.lij3 baä UrfprÜltg!idlc burd) jpdtcrc ~anb \Jerlür3t 1ft. mei G:icerQ fieft

Page 16: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

276

malt cle off. Ir, 25: illud Catonis senis a gun c 'U m qua e­re r e tu I' quid l1H1ximc in 1'0 familiari oxpodil'et? r 0 s p 011­

d i t: bone pascerc. quicl secundum? satis bene pascere.(ruhl tcrtium? male quid qua1'turn? hene arare.et qllumille qui quaesicrat dixissct qllid fenerm'i? turnCato: quid homillem occidere? IDlit ift eß roaljrfd)cinfiel), Daflbiere UnD äI)nlid)e dicta mit freiet ?Uerroenbllng cl1lonifcf)ct fficbanfengebH'ocl mot'oen.

~ie lSefd)affenI)eit beß &eGcnftanbes lief; ~ierleiel)1 meI)r a{,3 iel)es IUÜltfd)le 'oie Untrrflld)ung nad) uctfd)ie'ocncn Vlid)tungcn gilt ab,fptiltgcn. @IJe loir baljet ~on ben 3roeifdbaften lSmuiftüdcn 3u bettultjltleiierf}llft uttell)ten übetgel)cn, tl16ge PdJ ber Qe[er fuq unietet91efufiale erinnern. t5clbfldnbige lSüd)et unb ttid)t bett pra.eceptisein~erIcibt pnb Cll1'mCIl de moribus un'o 1'e militari j biepraccepta pramfd)c !Regeln fÜr ben t5or)ll, roie ber libor de 1'0

1'ustico, fÜr 'oie IDllmHer bcftimmt. ffin011l010gicn faUen mit benl!tllopr)uJcgmeu 3u[ammcn, bic frilf} gejammelt, l.Jer[ebie'oenatlige dicta~mini9cn; H)nen ift alle>3 t5jlrudJartige 3U übcrtl.1eifelt; UnedJte15 rJat~eb ~ielleid)1 llatunter gemifdJt, Uebungen bel' t5d,ule f}aben fieber Illn<tr)eil alt ?Uer[{ilid,ung unb Umformung malllttgfadler Illrt. mJcnn llem,

und} ?lJt °IIlIlt fen (91. Ql.1J 897. 911) bie "lEIlClJc[opäbieu bei.! lEntollroal)rfdlelnlid{ metrifd)" nennt, llie "t5ittenleIJre" eillen %f}eilllerferben,jo jd}eint er .;)aQui.I ~(nfid)t über carmcll uull praccepta 3u biUigen;roemt er "bie nddlften Quellen" lEato~ tl}eil>3 bie "l'~t1)agorifdJen 9]10<

talfrQrifteu" tvei{r, llie ,,!Rellen beß %l}uf~bibeG Uttb ~emoftl}cne0"

nennt, jo geftelje iel) feine ffirflllbe filr jeneß mir nid}t benlen 3U fön'nen, ltlelln eß nid)t eben ber &ebanlc an eine gnoll1ifdJc t5elllenäen,fammlllll\l lvar, beren @tijtell3 ieb in vorftel}enber Ulltcrfuebling geleug'net l,abe. '!lenn bau lEi,ero (Cato ll1ai. 12) ben lP1)tl;agoreer ?l(rdJ~'

tas mit bem jungen untcr gabiuß bienenben lEato iu merft[)rung fom'melt lt'if:>t I ober baf; beil IllPlliu(l lEdcu(l t5elltell3en, rocld)c mit bemcarmcll de moribus in gewirrer mC3iegling 3U ftel}en idJeincn, bonlEimo einmal ll\)t1Jagoreijdl genannt werben I bürfte roo\JI faum bafütattgefülJrl ltlerben. Um aber aueb ben le~ten :tl}eil ber meljaulltungim [jorbeigcl;n 3U beriil)ren, 10 beml)! er aHer'oing(l auf eincm nnf.'

Page 17: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

277

briicttidielt 3eugnib bei3 \l3Iu!ardi, im in bt'm oben befprodienen (fn,pild über bie @llIOl11oIogiclI fagt; ,JJ:J,or; d~ na/oE/'a; 'EA}'ll11IX~t;

olJllfm8l]r; fcllt3aftul i,irfW / r.(U' nuf}vw nUI'.l1na(JlI' /lA1­

dU';i:i.'fA/tr.oo; 'EI,A1/I'Ir.a ßI(1At'U },«ßOOII [dr; XEi':!!U; (:1/1uxtJa fcli'/!

uno 0ovy.vot'oo L' ni,e/l)J'(l. .r ano LiIlfWIJit8vo 1)(; 11;; .. I1 ~ 1/-

r 0 QI Y. Qv (U If fldl it ~ l' a I. !Dlelne lBebenfett bagegen, bafj manauf foldie @Stellen aIß auf lteberlieferung \)on %[)atfadien bmlen Mrfel}abe idi oben geäunert. IIDie weit aber Q:ato{J Stenlltnifj ber gried)i:jdien 2itteratur gereid}t flaben möge, ldf>l fid} jonft fd,llllcr aU'3l11ndielt.~inc fruflerc lllnngell}aftc Unlerfud)ung iiber biefell @lcgenftanbCuton. 6. 66 11,) l}olle id} an einem alllmen Odc 3lt oerid)tigcn"unb gem ge~cl)c id} aud) l)ierüber hen auf rmilmfale ,\1'ennfllil3 be~

römiicl)ett ~Htcrtl)um;3 berul)cnbcn ~nbclltungcn !Dloll1mfcn!'\ uidjan)clBclc!]nmg aU llcrbanfet1, wenn idi aua) im ~in3elncll nidit Überallmil H}m flbereinftimmen fann.

~n ben lJlamen bes Q:ato fnÜpycn ftd) en'olid) t1l.'di einc mcilJcQnclbotifd)cr unb 1ll0raIifd}er 6prÜd}c, Über llJeld)e id} ein cntjd)iebeneß113erbammllng~urtl}eH aU63ufpreJ)en mage. ~;3 finb bie unter bemlJlamel\ "sententiae Catonis" in Ie~ter 8eit betannt gemor'oellmet:Jrudiimnmlul1gen, benen ftdi bel' [ompofttlon Ullb bem ~nl)nIt nadibel' fogenannte Caecilius Balbus de nugis philosophorum an'rdJHe&t. .\)ätten bie .\)erau~geber biefer @Sammlungen, bejollber!3 ~.

?ID öIff (i n I il}rel)'unbe nidit überidJd~t unb unß eine abld)lie~ellbe

!8eurtl)eihmg üoer G:ntftel}l!lIg unb ~rt berfdben gegeben, jo {JäHen fteUII{J für bie !8eurll)cilullg bel' barin entl)I,Itenen /ilteret' !8eftanbtl)eiTeeincn luid}tigen s)ienft gdeiftet. 60 aber ift ball bargebotene !DlnteriaIl10di eine fdJUlembe !Dlenge "on einJeInen bdannlcn t!nb unbetmtl1ten6ät,len, meldJeilll 3ulammen[)al1g ßU vrilfen nid;t ~ebelll mögfid) ift,bel' barin biefe ober iene alte lBeitanbtl)eife auffud}t. ;JdJ vermagbalJer an blefem Orte nur fo mett abJullrtl}eifen, aI5 bcr !8erfolg bel'Unterfudiung iiber [at05 cd)te eprüd)c fe1bft geftattete.

Ouidierat gab in ber Bibliotheque de 1'ecole des ChartasII, 123 ff. nuß einer .\)anbfd}t'ift 6 unter ber Ueberf([)rifl SOIl­

tentiae Catonis bt'griffelle 6prüdJe l)erClu{J, UOtt benen 1. 2, 6 mitben ~r\lO\l9r!)c9I1ten in bem gIeid}nal1ligen plutardlifrQCll )Sm!) unb !.ler

Page 18: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

278

lBiograpf}ie Übereinftimmen I 3. 4. 5 aber nur mit lil)nIidielt fl'iitcrf]erallßgegcbeneJl Eienten3cn. 3cne I}eiflcn:

1. Inter il'atum et insanum nihil nisi dies iusfat (nildistat nisi dies lIDölffIin !ßIJifoL IX Ei. 680 einem vermeintIidien:tetrameter 3u mcbe) tlgl. &popl}tl}. 16: TOl!. <l~ I)Rr,~rJt..tEVOV EvQ­fUSE 1:0v /UWJOflSl'O V l (!1J!J1ll rlw.rpsr;wl.

2. Alteri semper ignoscito tibi llumquam. vita Oat. 8 :Kat' nalHP rlld Tot<; u/ca(lt:a.lIOVl1l lCtJ(Jt'<; ~lll!rOV rJoVI!al 111'r­fIlW/tl/V. iji8 l»utbc fdiolt frül}cr 'ocr lBerß be~ 6\)ruß

ignoscito saepe alteri nunquam tibi(= Pseudo - Sen. dc mol'. 111, Oaed!. Balb. p.l8) angefül)rt.

6. Oum alios tum tc maxime vcrcre, sine aliis sacpesine te nunquam esse potes.

&povI,lIl}. 9: fuiJ.UJt:ll (l' b'(hll~E CfEW EXWJTOV EuvrovlltrJEi:Il:Jw, /tl/rihl( 1'U!! ;'11vro;; fl1Jo'Snln8 lOJ/?lr; Eivut. cf.Psendo - Sen. de mol'. 108 ullb 59.

$Die iibrigcll 3. 4. 5 Qcilien:3. Invidiae eede Sent. Oatonis alter. 9).4. 80mno pro servo non pro domino utere ibid.

11), diu deliberato dto fadlo Balbus I, 5).5. Virtus maxima est bOllOS nosse eat. alt. scnt.13).2lu!3 eiller !JJm:ifer .\)an'ofd)rift 8. X. (91. 4841) gab nun

m3ölfflin im IX. lBall'oe 'oC5 !ßbiloIoguß neuc sententiae Catonisalterius (altm'i nil' .\)njdit·.) l]crau!3, um nenjenigelt loc(dic 'oag car·mcn de moribus bearbeiteten, lIeueE! !lRat.erial an 'oie .\)ann 3u geben.3n ner ,\)annj,vrift rlan'oen allfjcrncllt praecepta beg !ßlitQagoraßunh all'ome !ß[}i{ofoVl}en un'o sententiae RuD. Cf) m.\öt!fHn 3111eifeItnid}t 'oa\3 bie Quidicratfd)cn 6entell3en UllO !ßfcubofen. 106-111"ea,ler crato" fin\); alld} 'oie tlon H}11t elll'oedLen fdieinen il}m catonifdi,benn 910. 5 nee sent. Catollis alt. l}ei\3l: tempori parcc. nulliuscnilll rei tanta inopia quam labo1'amus tcmporis, (bie 3111eite.\)dljLc =~lo. 32) un'o 6cneca Ep. 94,28 fagt: sicut iUa Cato­niana, elUas non quod opus est - qualia sunt illaaut reddita. o1'acul0 aut similia: temp od parcc,t e, nos c e. m3er freindi fo inleqmtirt, 'ocr fann bem ~ato bie

Page 19: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

27fJ

dicta septem sapientium uni:> 1l0dl meIlt auibÜrbrn; aufferbem gicbtcr lelbfl an (a. D. 6. 684), bali bie niimUdlc Gelllcl'ä ilt ber mLwifer<S~H'udlialltl1tfun9 aIs sententia pjttaci l.1odontml. G;l)crl)!'itle llHIltein 111cnn audl \:leräert'tet\ Catonianum in ~llo. 60 ber sent. Cat.alt. finben rönncn, wo ctl \Jerbn'bt f}eilit: non Ost in adolcscentiacorpus seniliter nutriendum ne remedia adversa valitudinivis in maUs conten1l11US. Bultt ®nmbe liegt l.1ie((cicl)t senilisiuventa praematurae mortis signum. ~lbcr c{; ift bergebeneIDll1l}cbie cinJeInen dicta fÜr (Ealo in l!lnlprml) ~n nel}mcn, bn lueberbie sententiae Catol1is non} bie sententiae Cntonis allm'iusmcf}r Wn IDollcn 0(5 eine Bniamltlenftc[lun9 I.lulgäm <Scnten5en unterbem mallten elnetl befannten sapiel1s j unb 10 luenig man in bem 10'genannten Senem de ltloribus eine ed}le <Sd!rill ober 011(1) 11111: (au'

ter edlte <Sencca,<Sentenäcn befi~t Illie fdlon baG morfotlfmcn aulgdöftcrmerle betl <S1}tu$ beweift, eben 10 weltig unb man rann fagen non)biel roenigcr j1nb bie sententil1.o Cl1.tonis Ueberbreib!el ber ilBcifibeilbelS Censorius. 2lud) flüdltige SJefung bcTeI}tl jeben 1.10rut'!I)eill3!rrien~eurf~ej(er, b(1~ Illo fldl 'oaruntet ein fll)on anberlueitig al~ catoniftifd!Manntetl dictum fin'oet, bie>3 eben nur ~nfiiUig l}ier unter rief)ligem~itel auftritt. lffienn nun, luie mir fd)eint, bie 3 aUß mlutanf) {'e'fonnten dicta nidlt unmittelbar in bie sententiae übergangen finb,fonbern bcr merlaffer bel' le~tercn fie felbft Id!on einer iHtcrcn gcmifd"ten <Sammlung cntnal)ltl, 10 bleibt illlltlcrl)ilt eine fd)11Hldle 9.l1öglidlfeitiibrig, beu ber merlaßer einer fold)cn non) l)ie unb ba ein edltei3dictum benu~te, bas bie ilbtigen uns erf)artcnen UueUen nidlt auf,bemabrt ballcn, unb fomit bie 9.l1öglid)feit, bafl eß in bie Iptitm {'ar,batiidl rebigirten <Sammlungcn ilbergegtlllgen fei. 2lber auf eine foIdleIDlöglldlfeit, roeldle uielleidlt eine grünblin)e Q:rforfn}ung 'im iSj.1rud),büd}et: nodl I.lernid)ten mirb, fanlt man bodl I.lerftdnbigerllld[e nidltbie IDebauj.ltung grÜnben , bafl un~ in bcn sententill.o Catonis andlnur ber IDlebraabl und) ealte dictn erf)aUell feien. Q:l1blidl fdleint mit:ber ~ite! sententiae Catonis a] t e r jus felbft Dm beiten IDelud;:!3lt lielern, bap eiS bent ~ol11pilator felbft nid)t eingefallen 1ft lmglei,d)en äU bel}auptcn. Alter Cato l}cijit, roie im reg'istrum nmlto­rum nuctorum beiS .pugo l.Jon ~rimber9 \)on einem novus Cata}

Page 20: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

280

novtls Aesopus bie !Rebe ift, ber neu e ~alo, wie mir fd'1eiltl im ­Gleßenfa~ 3UlJI metfaffer bel' ~iflid)en, bem aUoetaltnten Ethicus.~iefen felbft aber graul1!en l11ir f)ier gana au~ bem l5piele laffelt 3Ubürfelt, luenn aud'1 ~ ci r d) er bie ben ~iftid)en borgefe~ten lemmatafür baß carmell da ll10ribus 3U gewinllcn l:lcrfud'1t (Jal. i5d)Olt~annegictcr fab ein, ba~ 111eber biefe llOd) Die ~iflid'1en fdbft e1WClßmit ~CltO au tf)un f)ältcll, unb aud'1 bcr %itel de moribus ad filiumbraud)1 bura)aull teine !1leminiscena an baß carlllen au entl]alten.

~ie übet 'oie sententine Catonis fo lnüffen wir Quill übet~iicmuß 18albuß utlf}eiIen. (Es 1ft fdJon in an'oerem .sufammenf)angebemeett worbelt, 'oaf~ be'oeuten'oe (Etltleiterullgen beranntet dicta nidltauf felbftäll'oige ,QueUen 'oeß lBalbuiii fdiIieben laffen. 3m Ucbtigenl)aben 'oie dicta 'oer \ßI)ilofollf)en bei if)m ein gan3 df)nIidlei3 j!{u;3fef}enaIS 'oie selltentiae Catonis un'o Sencca de moribus i :t>iogenee2aertiue, \ßlutardl, <Seneen, ~icen>, <Suelon erfdieinelt als QueUen,'onneben erfd1cint freilid) mand1es Unbdannte, Ivofl1r 'oiefelbc IDlöglid).teit gilt, weId)e mir für 'oie sententiae Catonis annal}men, 3umaIaudl 30l)annes 11011 i5alii3buri) fÜr j!{nefbotcll bie unb bn bcdorcne<Sammlungen bcnu~t ~u f)abcll fd'1cint. lSei lBalbu~ nun ftc!Jt eod.Monne. XXXIn, B eod. Lindenbr. § 4):

1. Calo senox nit, maxImum lllaioribus l10litris tehul1

fuisse fidcm cx qua phlres paee susceptne qunm bollo gen­tes fuerunt dcvictae.

2. Gnto emu qucl1dnm oc1oribus rec10lentem vidisset,pudet mo, infIuit, virml1 to diccl'o fnlsulllquc 1110 in to odon~

cogllOVl.Ob bicfe j!{llclboten jd)on irgcn'olvo eraiiI}It linb t I)abe id) llid1t

elll'oeden fönnell. ~ie erfte rünbigte fid) 'aI~ dictum be~ ~enforiuß

an (ento sellex nit) 10 Ht t1.1elligftcns 'ocr ~ebr<;ludi bei ben <;lItenj!{utorell), bie Dloeite Id~t fid) aud} auf ben Uticellfi!3 be3ie()en. 3d)ermiil}nc bei 'oieler fMegenI)eit, bau lID ei di er I in eineltt übedabellen

in ben reliquinc imper. Augusti I. 15. 174-78 ftdl be.miil)l bat bar3llH}tllt, ba~ fd)on in auguftifd)er .seit ber maltte ~ato

awellat1tl geworben fci fÜr <Strenge 'oet <Sitten, ja barl l:lielleh'bt j!{u.gufluil fc!bft mit feinem dictum ncolltenti simus hoc Catone(l

Page 21: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

281

bielen evmd,lgelmmd) verall[ajjt [}abe! megreiflid,ler m3eile hewdft bie-3

bie WlaITe bel: bcigcbradlten etellen feineswcg5, unI) c<3 bc[d)r,intt Pd)DO~ rid,ltige !Reju[tat Damuf, b'lU an eteUen 1\10 t10lt "rigidi Cato­nes" bie !Rebe 1ft, ober luo (wie bei eene"l ep. 97) Catolles benClodii cntgegengefevt luerben, cntlueber iil1erfe~t luerben f,utn "bie~atos!/ (b. f). bie beiben befannten) ober tAleute wie ~alo" (il. 1).

ber Uticenp{\ 0 ber ber G:enroriU!il je nadl bellt 8ufantlnenI)C1nge bereteUe) unb nid}t luie m3eid}ert meint "ute1'que quidem Cato sodp1'aecipue Vticel1sis"; ja er bege!)t bei ber eidllullg ber ein3elnenGtenen 'jJeljler, bie relbf! bie ed}oliaften rid]tig l.1ermiebm, Il,ie er3. !S. in beut -V0fa3ifdlen "nnrratur et pr i sei Oatonissoope moro incnluisse vi1'tus" bm priscus auf bm Vticensisbeutet wegen beITen auß l)3Iutard,l Cat. min.6 unb eeneca dia}. IX,17, 4 belemnter %rinfliebe. ~!ber allerbing3 ift !Ioto in \Vett fviitem8eil b. Q. im WlitlclaHcr apveIitlth.J unb Iwild} geworben. :tlalilrgaben unß fd)on 8ellgnijj Die sententiae Catonis, bafilr rvred)enferner Me !8erllled}?'lungcn bei !8inccntill3 meUol},lcenfi~ uno m3a[tl)er!Budel). 3'euer jagjt im Specul. hist. VI, 107, nad)'1mn er benMarcus POl'cius Cato philosophus al!3 8eitgcul'ITen ber 03cburtmergil5 genannt: ponD Oatonis ut A. Gellius ait illa 80nton­tia ost: vita hUl1wna prope uti ferrum cst u. I. lu. :tliulltfolgen af;3 dicta Catonis 'ocr 9leH}e nad) uno nQne- UnterjdJeibungm30rte bcf.\ G:ellforill~ bei 03eO. XI,2, 5. X VI, I, Uticcuji<3 beiCEie. parad. prooem. § 2, bCß ß('nf. [,cf CEie. off:'. Ir, 25, befielbenall5 bem 2titiu\\ c. 21 unb 24, 90, enblid) b,l\\ dictum bcr "Mo.r­eia Cntouis filia minor" :itocl)ter be!il Uticenjiil, bei eenec. 'jJrgm.

72, ,f?aale. :tlann fdI}rt er fort: scripsit autem Oo.to librum demoribus partim prosaicosl?l'mone partim mctrieo J qui apU('1'is in schoHs frequcntntur. liect autcl1l ipse usus assi­duitate viluisse videatur multns tamcn continct scntcntiasegregias et llotabiles c.x: quibus has ad mcmoriam ct utili­talern legcntium brcviter excerpsi. (gl\l folgen :tliftid)en oe~

~ato, unter benen oer !8crflquid statullt dc te sine te deliberat ipse

mlölffIin (int \l!1}iloL CI. 0.), 'ocr aucQ IJier nocQ nadf eeI}ten Oato.

Page 22: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

282

niauis au fud)en f[belnt, IInbetannt lnat. G:r ift aber ber aiueite beßIDijliu)on II} 12 (6. 170 ~ltn~ell). Qlrouentr;eil{\ bafielbe fieft manin lIDaIt(Jer lBurIe\)s <5djrift de vita et llIoribuil philosophorumc. Sö (mir liegt bie ~!lI{\!labe vom ~. 1477 "industria AntoniiCohurgers civiiS Nurnbcrgcnsium. urbis" 'Oor), too inbm mnfangiol1!tH'tcn "Catho marcus porcius stoicus phi los 0­

p 11 u set po eta latinus damit rome virgiJii tempore" nid)tan eine merlued;{\!llllg mit Dem merfafier ber :!liftid)en gebad;t äu ieinbmud/t, IDCl1igflell{\ l;eifJm philosophus ct pocta aurl) anDre beiil}m, beren IDh1)tml1ll! gar feinelt Qlrunb bat, ~nblid) mögen l}iereinige merfe nuß bem l'cgistrum l11ultorul11 auctorum be{\ .\:lugollon %\'imbrrg !l3ra~ ~nben, lOeId/es 4J a u ~ t im 21u:!\äuge befannt ge'mad)t bat in ben !!J1011.:lgber. 'ocr ~3erlil1er 2Uab. 1854 <5. 142 ff., too\Jan bem merfaffer Der :Diftld)en mit Untcrflveibung oer culberen ~ata'

nen bie 9lebe ifl; .es l)eifJt a. O. 6. 151 f.:Virtutul11 expositor, regulator mormuCa t 0 prior aedcat in ordine minorum.quis iste Cato fuerit a.. multis dubitatm',nam Catones plurimos Romao fnisse daturdivorsis temporibns, ut Cato Vtieellsisin Africam qucrll Iulii minax fugat ouais,Catoque Censorius r dusque GatouuHus horum tribuit haee praecepta nato.Gato disertissimns Ieronymo testanteCato prudentissimus 'ruHio monstrante,librum llUlle de moribus is creditur scripsisseet sub forrna filii pueros instruxisseet quarnvis in numero sedeat minorumponitur iu ordine taillen antiquorum.

Un'o 6. 155:sequitur in ordine novum instrumentumlibellus qui dicitur Oatonis supplementumqui docet egregie CUllctos disciplin:lm.

G:rroiiqnt 111erben ferner ein n 0 v u s Ca t 0, ein 11 0 V usA e s 0­

pu s, übet roeIdte .vau~tß 91ad/roeijungelt tU verJleid/en. ~llfJ in ben

Page 23: Ueuer bie ~o~lJtlJegmcn uub eelttett~Cll ([ato. · W'II. 9,ad) biefen l!Ilortell fdJeiut es als fef}Iiejie lJSlutartV llilltlittelbar ben 3nljalt jeneß '!~nOftIJIUtct ober cOnlmentarius

unb 6cnlcn3cll be,) (SlltO. 283

€d}u(en 'oie ~eftiire 'oe; Outo ethicus mit 'oen gllbcrn bes ll{tlianlJerbunben war (illa fabulosa Aviani dieb el Oatonis verbaquae utraquc OHmcs paene magistri legere solont ud primapuerorull1 documenta, fagt im XI. 3aI)d)ltIl'ocrt ~ifd)of DI~(o

im liber proYerbioJ'um, &uf.;3u9 bei ~er~ scriptor. XI, 6. 390)erUiirt tlllil 'oie ~emerhlJtg 'oer schol. Oruql1. art. po. 6. 623a:

Oato, metiri se quemquc deeet propriiffque il1vari lau­dibus. ct iterum: quod cst eo uti decet ct quod agns agerepro viribus. ·&(s gragntente bes aHen (j;alo fÜ~rt beibe auf ~oll)uiil

diatrib. 6. 216. ~as erfte Ht eine 'ocr 5. gClbcT 'ocf.; lli lJ i Cl n an.gel}iingte 9J!orClI, je'oenfalls lJon einem magister scholnc ftammen'o,iil}nHd) 'oem lJon 'oem 6d)0liaften SU b. 61. dtitten .\)0t'a311crfe cp. T, 73. ~. metiri se quemql1e suo modulo ac pede c1ecet. (sie)~ai3 3IUeite ftn'o ?IDorte 'oe; ciceronijd)C11 (j;llio de senect. 9, 27.

~s lUar bel' 3IUed bel' llorfteI)cn'oen Unterflld)lIng, ~ell ttllgleid:>en®erlI) einer ®ru~~e lJon (j;alofragmenten, 'omn ~earbeltull!J midI oe'fd:>Wigt, 3U erweifen, bie llhtsfdJeibun!J eine; stl)ei(;3 berfeIben 3u 1110'

Hniren, unb 3ug1eid) ®eftd)I<3~lInfte fÜr 'oie 3erfe~ung 'ocr fcntentiiifen~itteratur burd) 6d)ule unb ®ranllnatifer l)ert1or3ttf)ebCll, weldJe mirnid)t gcnllgenb beCld)tet 3U fein fd)ielleri. ?IDer einmal einen ~lid inbie pfellbe~igravI)e ~itlert,tur gel~an l}at, lvirb lUiffen, roie lvenig Nernod) fÜr 6id)tllng bes 6toffi3 un'o d)ronologifd)c \Ji~irung getl}an ift,UllD fomit enlfd)ulbigen, wenn idJ im 3roeiten llIbfd)nitt 3ulueiIen ftaltftdeler lBelUeisfiil)rung \)ie aus 'oer iBergleiwung 'oer 6~ntd)fammIllJt,

gen unmittelbar gewonnene Ueber5eugung l)abe teben laffen.lB e'cI i 11, ben 15. Dctober 1858.

.\) e11 ri 3 0 r ban.