Uloga zlata u međunarodnom monetarnom sistemu -diplomski[1]

Univerzitet >> MEDITERAN<< Podgorica

Fakultet za poslovne studije„MONTENEGRO BUSINESS SCHOOL“

Podgorica

Završni rad:

ULOGA ZLATA U MEDJUNARODNOM MONETRNOM

SISTEMU

Predmet: Medjunarodne finansije Student: Vico Nikola Mentor: Prof. Dr. Ivan Milenkovic Matični br. 0205988254976 Potpis ____________________

Podgorica decembar 2011. god

Sadržaj :

UVOD.................................................................................................................................4

1 Pojava i razvoj novca kroz istoriju – osvrt na zlato......................................................5

1.1 Monetarni sistem.........................................................................................................10

1.2 Metalistički ili vezani monetarni sistem........................................................................11

1.3 Papirni ili slobodni monetarni sistem...........................................................................13

1.4 Međunarodni monetarni sistem...................................................................................141.4.1 Međunarodni monetarni fond – MMF.........................................................................................141.4.2 Međunarodna banka za obnovu i razvoj – MBOR........................................................................161.4.3 Međunarodno udruženje za razvoj – IDA.....................................................................................161.4.4 Evropska banka za obnovu i razvoj – EBOR..................................................................................17

2 Uloga zlata u međunarodnom monetarnom sistemu................................................17

2.1 Uloga zlata kao svijetskog novca..................................................................................222.1.1 Fluktuacija cene zlata...................................................................................................................23

2.2 Papirni novac i čisto papirno važenje............................................................................24

2.3 Savremeni depozitni ili bankarski novac.......................................................................27

2.4 Papirni novčani sistem ili slobodna valuta....................................................................31

ZAKLJUČAK.......................................................................................................................35

LITERATURA.....................................................................................................................39

Uloga zlata u međunarodnom monetarnom sistemu Završni rad

ABSTRAKT

Zlato kao svijetski novac funkcioniše kao opšte platežno sredstvo, kao opšte kupovno sredstvo i kao apsolutno društveno oplođenje bogatstva uopšte.Kao opšte platežno sredstvo u funkciji svjetskog novca zlato dolazi do izražaja prilikom izmirenja obaveza po platnom bilansu zemlje. U toku određenog vremenskog perioda, obično u toku jedne godine, vrši se ekonomska razmjena između dvije zemlje i tom prilikom nije potrebno vršiti plaćanje u zlatu za svaku isporuku robe, već se na kraju godine izvrši međusobno prebijanje dugovanja i potraživanja, pa se samo razlika isplaćuje u zlatu. Zlato u funkciji svijetskog novca služi i kao opšte kupovno sredstvo, i to u slučaju poremećenih međunarodnih političkih i ekonomskih odnosa, kao što su ekonomske krize, političke krize, ratovi i sl. U takvim okolnostima nemoguće je obavljati međunarodnu razmjenu putem kreditiranja, kliringa i sl., već se kupovina robe obično vrši tako, što se prilikom svake isporuke robe odmah mora izvršiti i plaćanje u zlatu.

Ključne riječi: zlato, novac, MMF, monetarni sistem, fluktuacija

ABSTRACT

Gold as world money is being used as a general mean of payment, as a general mean of buying and as an absolute measure of wealth and fructification in general. As a general mean of payment gold is used for the settlement of liabilities in the balance of payments of the countries. During a certain period of time, usually within one year, economic exchanges take place between countries and it is not necessary to make payments in gold for each delivery of goods, but at the end of each year countries make the offsetting of receivables and payables, and only the difference is paid in gold. Gold as world money also serves as a general mean of buying, when international political and economic relations are disturbed, in times of economic crises, political crises, wars, etc. In such circumstances it is impossible to carry out international exchanges through lending, clearing, etc, and all the international payment are in solid gold

Key words: gold, money, IMF, monetary system, fluctuations

3


UVOD

Novac je društvena pojava veoma starog porijekla, nastala na određenom stepenu istorijskog razvitka ljudskog društva. U početku se novac pojavio da bi olakšao proces razmjene proizvoda i da bi taj proces usavršio, podigao na viši nivo. Međutim, u toku istorijskog razvoja novac je počeo da vrši i druge funkcije, počeo je da postaje samostalna sila sa povratnim dejstvom na ekonomsku bazu iz koje je inače postao, koja ga je i izdigla na pijedestal ekonomskih zbivanja. Nastao je i razvijao se sa nastankom i razvojem tržišta, sa nastankom i razvojem robne proizvodnje. Novac je doveo i do zaoštravanja društvenih protivurečnosti, naročito između individualnog i društvenog karaktera rada, kao i između upotrebne vrijednosti i vrijednosti. Najznačajnije funkcije novca su mjera vrijednosti, srijedstvo prometa, novac kao blago i novac kao svjetski novac.

Novac je specifična roba koju je razvoj robne proizvodnje i razmjene izdvojio iz ostalog robnog svjeta da monopolski vrši ulogu opšteg ekvivalenta. Na taj način novac predstavlja prometnu vrijednost koja je apstraktan izraz cjelokupnog bogatstva društvene zajednice, a ujedno služi i kao univjerzalno srijedstvo za međusobno uspoređivanje i razmjjenjivanje svih proizvoda ljudskog rada. Novac je ekonomsko dobro koje služi u razmjeni materijalnih dobara i usluga između učesnika u robnom prometu. On je nastao kao objektivna potreba efikasnijeg funkcionisanja robne proizvodnje. U toku svog istorijskog razvoja ulogu novca su obavljale veoma razliličite vrste materijala od stoke preko metala do današnjeg čistog papirnog novca. Razvoj novca je direktno vezan za razvoj robne proizvodnje. U početku su se robe mijenjale jedna za drugu (R-R) - trampa, u kasnijem periodu bilo je moguće za jednu vrstu robe dobiti bilo koju drugu ili više njih u istoj vrijednosti i na kraju se izdvojila jedna vrsta robe koja je postala opšti ekvivalent koju su prihvatali svi učesnici razmjene odnosno novac u današnjem smislu riječi.

Novac ima nekoliko društvenih funkcija. U funkciji mjere vrijednosti, novac svojom manjom ili većom količinom uptrebne vrijednost izražava vrijednost bilo koje vrste robe. Novac u funkciji srijedstava prometa je posrednik u razmjjeni, gdje se roba prvo prodaje za novac a on ponovo mijenja za željenu robu (R-N-R). Novac kao blago je novac koji se povlači iz opticaja i akumulira jer on kao simbol bogatstva i moći može da se pretvori u bilo koju drugu vrstu robe u svakom trenutku. U funkciji srijedstva plaćanja novac ne mora da bude stvarno prisutan u momentu prodaje robe već se prihvata kao imaginarna vrijednost (pretpostavljeni novac), a stvaran novac se pojavljuje tek kad pristigne rok za plaćanje robe. Svjetski novac je takođe funkcija novca koja je značajna u međunarodnoj razmjeni i najčešće se upotrebljava kao srijedstvo plaćanja razlike između uvoza i izvoza. U opticaju postoje različiti oblici novca. Metalni novac odnosno kovanice su komadi metala (najčešće zlato) koji imaju tačno utvrđen kvalitet, oblik i težinu i koji je predstavljaju stvarnu vrijednost (zlato). Papirni novac za razliku od metalnog nema stvarnu vrijednost jer ne zavisi od zlata već od cijena dobara koja se mogu za njega dobiti. Kao kreditni novac koriste se mjenice (kao pismena garancija da će kupac platiti robu u predviđenom roku) i gotovinski ček (nalog banci za isplatu određene sume novca) jer su vrijemenom povjerioci ili prodavci shvatili da ih mogu koristiti u plaćanju svojih dugova. Ukupna količina novca u opticaju ima veliki značaj u funkcionisanju neke privrede. Kada se pojavi veća količina novca u opticaju takva pojava

4


se naziva inflacija, a suprotno tome manja količina novca u opticaju od potrebne se naziva deflacija. Narušavanje monetarne ravnoteže odnosno ravnoteže između raspoložive količine novca i stvarne potrebe za novcem dovodi do zastoja u izvršavanju robno-novčanih transakcija i dospjelih obaveza.

1 Pojava i razvoj novca kroz istoriju – osvrt na zlato

Kao što je poznato, bilo je perioda u istoriji kada nije bilo novca i kada o novcu nije moglo ni da se govori. Sa razvojem proizvodnih snaga društva pojavio se i novac, tako da slobodno možemo reći da je novac i kulturna pojava, pa se kao razlog navodi činjenica da novac nije prirodna pojava, te nije ni određen svojim prirodnim osobinama, već kulturna pojava nastala iz odrijeđenih čovjekovih potreba, kao što nastaju i umetnička djela kojima sam čovjek daje odrijeđeno „značenje“ i „važenje“.1

Ukoliko pojavu novca posmatramo sa ekonomskog stanovišta i pokušamo da objasnimo šta predstavlja novac u ekonomskom smislu, onda ćemo odmah utvrditi da se novcem kupuju različite stvari za ljudsku upotrebu, a to znači da se pomoću novca vrši razmjena ekonomskih dobara. Ono što još možemo utvrditi, to je činjenica da sa podijelom rada u društvu čovjek ne proizvodi sve što mu je potrebno za život, već samo jednu vrstu proizvoda od više stotina koje svakodnevno upotrebljava. S obzirom na tu činjenicu, čovjek je prinuđen da tu vrstu proizvoda koju proizvodi, prodaje na tržištu za novac, kako bi pomoću novca kupio razne druge proizvode koji su mu potrebni za život. Očigledno je da se pomoću novca vrši razmjena ekonomskih dobara, a čim postoji razmjena postoji i tržište.

Međutim, ne znači da se sa pojavom tržišta javlja i novac, jer je poznato da je postojala i naturalna razmjena – roba za robu, a tu nije bio potreban novac. Sa razvojem naturalne privrede razvila se i novčana privreda – posredna razmjena robe, roba se prodaje za novac, pa se tim novcem kupuje druga roba. Proizilazi da je novac pojava novčane tržišne privrede, gdje se vrši posredna razmjena robe. Tako dolazimo do poznate Marksove formule – R1-N-R2 – odnosno, do saznanja da se akt neposredne razmjene razdvojio na dva djela: na akt prodaje i akt kupovine. U pojavi novca ovo je veoma značajan trenutak za razumevanje njegove cjelokupne suštine. Sada kad neko nešto proda ne mora istovrijemeno za taj novac da kupi neku drugu robu, već može novac zadržati izvesno vrijeme, pa tek kasnije da kupi ono što mu bude bilo potrebno. Tu očigledno novac može biti uzrok oređenog zastoja u procesu razmjene, jer neko može prodati robu, a da za dobijeni novac ne kupi drugu robu, već novac zadrži u svom džepu, što može dovesti do ozbiljnih poremećaja u procesu razmjene robe.

Naime, nadovezuje se i pitanje povjerenja u novac, jer onaj koji odlaže kupovinu znači da ima povjerenje u novac da za njega kasnije može kupiti neku drugu robu bez ikakve bojazni da će pretrpjeti neku štetu. Odmah, u prvim danima začetka pojave novca, bilo je prisutno pitanje povjerenja u novac, pa je kao takvo prisutno i danas, a biće značajno sve dotle dok postoji novac kao srijedstvo razmjene roba. Novac iskovan od zlata, koji je imao punu materijalnu vrijednost, kovan je samo zato da bi se imalo povjerenja u njega, da bi se

1 Meichsner, V., "Osnovi nauke o novcu", Skopje, 1958. str. 8.

5


tačno i sigurno garantovala vrijednost zlatnika, odnosno, da sadržina zlata u jednom zlatniku odgovara broju novčanih jedinica koje su označene na samom zlatniku. Povjerenje koje su ljudi imali u novac je sasvim razumljivo kada je upitanju novac pune materijalne vrijednosti. I posle prestanka važenja određenih komada zlatnog novca, kao srijedstva razmjene, ipak ostaje materijalna vrijednost same zlatne supstance. Tako imamo danas situaciju da ni u jednoj zemlji svjeta zlatnici ne funkcionišu kao sredstva razmjene, ali su ipak zadržali svoju materijalnu vrijednost i ljudi ih i danas vrlo rado kupuju. Povjerenje ljudi da će za određenu svotu novca moći da kupe određenu količinu proizvoda daje vrednost papirnom novcu. Jedino društveno koristan ljudski rad može da stvara vrijednost.

Pošto je taj rad sadržan u raznim proizvodima, i pošto se ti proizvodi mogu dobiti za određene novčane jedinice, to i novac ima određenu vrijednost za čovjeka, jer pomoću njega može razmjeniti svoj rad za proizvode rada drugih ljudi. Privid novčane moči izaziva velike dileme i rasprave, te se veoma često u ozbiljnijim naučnim i stručnim raspravama gube iz vida ostale realne, ekonomske kategore, koje u stvari stoje iza novca i koje predstavljaju faktički njegovu suštinu. U Prilogu kritici političke ekonomije Marks je istakao da „glavna teškoća u analizi novca savladana je čim se shvati njegovo porijeklo iz same robe“.2 Ako shvatimo zašto je i kako došlo do pojave novca, odakle on vuče svoje porijeklo, onda je mnogo sigurnije da ćemo doći do ispravnih i egzaktnijih zaključaka u našim analizama.

Novac ovakav kakav je danas, ima povratno dejstvo na ekonomsku bazu, na privredu. Zavisno od toga kako se upravlja novcem, to dejstvo može biti pozitivno i negativno.

Naziv novca potiče od latinske reči „pecunia“ što je označavala bogatstvo, a kasnije i novac. Sam korijen riječi potiče od reči „pecus“ što znači stoka. Stoka se upotrebljavala kao sredstvo razmjene u primitivnim zajednicama stočarskih naroda. Neka nomadska plemena su upotrebljavala kožu kao sredstvo razmjene dobara. U istoriji su zabilježeni raznovrsni i veoma interesantni predmeti koji su služili kao sredstvo razmjene. Sve su to u stvari prvobitni i primitivni oblici novca. Sa razvojem rudarstva i otkrivanjem osobina različitih metala, došlo se do saznanja da su metali veoma pogodni da služe kao sredstvo razmjene. U početku su se naročito koristili komadi gvožđa kao sredstvo razmjene dobara. Kasnije je gvožđe potisnuto od strane bakra, tako da su u velikoj i masovnoj upotrebi bili komadi novca od bakra. Na kraju svi ti metali istisnuti su iz prometa i ustupili su mjesto plemenitim metalima, kao što su zlato i srebro, koji su se zadržali veoma dugo u funkciji novca.

Prema istorijskim zapisima kao sredstvo razmjene upotrebljavalo se srebro, bakar i zlato skoro četiri hiljade godina. Veoma je interesantno kazivanje Herodota, koga mnogi nazivaju „ocem istore“, a koji o starim Liđanima, između ostalog kaže: „Ovi su se, koliko mi je poznato, prvi na svjetu počeli baviti trgovinom, i prvi su upotrebljavali i kovali zlatni i srebrni novac“.3 Ako bi se držali ovog podatka, znači da se prvi kovani novac od zlata i srebra pojavio još u VIII vijeku pre naše ere. Po nekim podacima i tvrdnjama kovani novac se upotrebljavao u Indiji stotinu godina pre nego u Lidiji. Isto tako je poznato da se kovani novac snažno razvio u grčkim gradovima, grčkim naseljima i u Italiji. Po Herodotu se sa pojavom novca pojavila i trgovina, odnosno Liđani su prvi narod na svjetu koji se počeo

2 Marks, K., "Prilog kritici političke ekonomije", Kultura, Beograd, 1960, str. 56.3 Herodotova istorija, I knjiga – Klija, Matica srpska, Novi Sad, 1966, str. 49.

6


baviti trgovinom, pa je sasvim razumljivo što su prvi počeli da kuju i upotrebljavaju novac od zlata i srebra. To znači da je Jelada kolijevka trgovine i kovanog metalnog novca. Zahvaljujući pre svega svojim prirodnim osobinama zlato i srebro su se dugi niz godina nalazili u funkciji novca, odnosno veoma dugo su se održavali kao sredstvo razmjene. Postojanost, kovnost, trajnost, zamjenljivost, laka djeljivost, laka prenošljivost i njihova rijetkost su prirodne osobine koje posjeduju plemeniti metali i koje su u velikoj mjeri doprinijele da se kroz istoriju održe tako dugo u funkciji novca.

Najvažniji oblici novca u istoriji civilizovanih naroda su metalni novac, novčanica i žiralni novac.

Metalni novac: Najstariji način plaćanja metalnim novcem naziva se pensatorno plaćanje. On se sastojao u tome što su sami metali bili novac, pa se prilikom svakog plaćanja morala da odmjerava količina dotičnog metala. Tako imamo izraz funta koji označava određenu težinu metala (1 funta = 453,592 grama). Ovakav način plaćanja je u svakodnevnoj praksi nailazio na prilične teškoće, jer se prilikom svakog plaćanja moralo vršiti mjerenje, provjeravati kakvoća i finoća metala itd. Zato su se u praksi počeli pojavljivati komadi metala na kojima su bili utisnuti žigovi koji su označavali količinu, finoću i sl. Ovi su se komadi upotrebljavali mnogo lakše u prometu, jer su sve više počeli da se primaju bez posebne provjere njihove količine i kvaliteta, tako da su potrebama prometa mnogo više odgovarali. Ovi komadi metala počeli su da se oblikuju, da se iskivaju u različitim oblicima, ali uvijek sa naznakom njihove sadržine, odnosno vrijednosti. Tako se počelo razvijati kovanje novca od različitih metala, a naročito od plemenitih metala.

Novac se nije mogao kovati od čistog zlata, jer je poznato da je zlato mekano i lako savitljivo. Zato se prilikom kovanja zlatnog novca uvijek zlatu dodavao neki tvrđi, neplemeniti metal. Pri tome je odnos između zlata i neplemenitog metala bio tačno utvrđivan, a kasnije je taj odnos i tipiziran. U većini zemalja se zakonom određuje koliko zlata mora da sadrži svaka novčana jedinica, pa se tako kovao novac i primao u prometu sa velikom sigurnošću i povjerenjem. I ovaj novi novčani oblik je rezultat razvoja i potreba robnog prometa, jer je pensatorno plaćanje zaista u velikoj mjeri otežavalo robni promet, odnosno plaćanje. Svakodnevna upotreba ovog novca dovodila je do toga da se materijalna supstanca – zlato, sve više trošilo habanjem novca, tako da se označena količina plemenitog metala faktički smanjila. Ovo smanjenje je vršeno često i od samih vladara koji su kovali novac, jer su dio plemenitih metala počeli upotrebljavati za nakit, ukrase na dvorovima itd.

Krivotvorenje novca je stara pojava. Tvrdi se da je Polikrat još 540. godine pr. n.e. podvalio Spartancima novcem napravljenim od lažnog zlata. Isto tako, u istoriji imamo dosta primjera smanjivanja količine plemenitog metala u novčanoj jedinici. Istorija razvoja novčanog sistema staroga Rima karakteriše se neprestanim i upornim smanjivanjem kvaliteta kovanog novca. Tokom vrijemena došlo je do toga da je Rimsko carstvo stvarno prešlo sa zlatnog i srebrnog standarda na bakarni standard. Zbog toga postoji tvrdnja da je upropašćavanje kvaliteta novca bilo uzrok propasti Rima, što je svakako pretjerano.4

Stari Grci su se odupirali pojavi krivotvorenja novca, jer su shvatili da je to podvala čiji je uspjeh kraktotrajan, koja se na kraju okrene protiv samog krivotvorca i lupi ga po glavi, 4 Galbraith, J.K., "Novac", Stvarnost, Zagreb, str. 21.

7


i da je čestitost, ako ništa drugo, barem dobra komjercijalna politika.5 U našoj privrijednoj istoriji, takođe imamo primjere kvarenja novca. „Te promjene u realnoj vrjednosti novca putem smanjivanja procijenta plemenitog metala služile su kao sredstvo, kojim su vladaoci i veliki feudalci dolazili do ogromnih prihoda. Poznati su vratolomni valutarni eksperimenti kralja Dragutina, zbog kojih je u krajnjoj liniji narod najviše patio“.6

Na ovaj način se novčana jedinica počela osamostaljivati od novčane materije. U prometu je fungirala jedna „funta“ ili jedna „rublja“ kao sredstvo razmjene, a nije provjeravana više i njena stvarna sadržina. Tako se od pensatornog prešlo na numjeričko plaćanje.

Novčanice: Praktične potrebe bržeg i efikasnijeg odvijanja procesa razmjene dovele su do pojave kovanog novca. Svakodnevna upotreba kovanog novca i dalji razvoj procesa razmjene, doveli su do toga da se javio niz problema i oko kovanja novca i u vezi sa njegovom upotrebom. Pojavili su se problemi u vezi sa kovanjem sitnih komada novca, kao i u vezi sa kovanjem krupnijih iznosa. Sa razvojem trgovine pojavljuje se problem prenosa gotovog novca iz jednog mjesta u drugo, kao što je mogućnost pljačke, razbojništva na drumovina itd. Kovani novac se u prometu troši, haba, te gubi od svoje materijalne vrijednosti. Zato su se pojavile obveznice koje su glasile na iznose gotovog novca i koje su se odmah mogle zamijeniti za gotov novac, i to u onom iznosu u kojem je glasila obveznica. Ove obveznice su se sve više počele primati u prometu za razna plaćanja, tako su se pojavile prve novčanice.

Početak izdavanja novčanica, nalazimo u praksi Londonskih zlatara, koji su uživali veliko povjerenje javnosti. Kod njih su pojedinci polagali gotov novac i od njih dobijali priznanice na položene sume. Ove potvrde davale su pravo njihovom imaocu da od zlatara podigne iznos na koji je priznanica glasila. Ove priznanice poznate su u istoriji pod imenom certifikati. One su se primale u prometu kao sredstvo plaćanja, bile su veoma podesne u tehničkom smislu plaćanja, pa su počele veoma rado da se primaju umjesto gotovog, kovanog novca. S pravnog stanovišta to su ustvari bile potvrde o depozitu kovanog novca u određenom iznosu.

Trgovac kada bi polazio na put, deponovao je kod zlatara izvesnu sumu novca u svojoj valuti, a ovaj bi mu dao uputnicu na svog kolegu da mu ovaj isplati odgovarajuću vrijednost u tamošnjoj valuti. Te mjenice su zlatari međusobno prebijali putem neke vrste kliringa. Tako su se u XVI veku razvile privatne bankarske kuće, kao što su Mediči, Peruci i kasnije Rotšildi.7

U novijoj monetarnoj istoriji ove obveznice poznate su pod imenom gold certificates – zlatni certifikat, koji je izdavalo Ministarstvo finansija SAD-a svakom onom ko položi određenu količinu zlatnika. Uvođenjem certifikata u velikoj mjeri se poboljšala i olakšala tehnička strana plaćanja, što je robni promet veoma rado prihvatio. Sve više se prilikom plaćanja upotrebljavaju ove potvrde umjesto kovanog novca, ali se sve manje vraćaju

5 Isto, str. 15.6 Vučo, N., "Privrijedna istorija Jugoslavije", Beograd, 1947, str. 159.7 Vučković, M., "Bankarstvo", Beograd, 1967, str. 19.

8


depozitaru radi podizanja gotovog novca, tako da je kovani novac sve više ležao u kasama zlatara, a oni su za to čuvanje novca naplaćivali izvesnu naknadu.

Praksa je pokazala da je to dosta neracionalno i za depozitara i za deponenta. Zlatari su očigledno mogli ove potvrde – certifikate, izdavati i preko iznosa položenog novca, jer su uvideli da najveći dio deponovanog novca leži u njihovim kasama neiskorišćen. Zato su počeli izdavati ove certifikate i onima koji nisu položili u depozit gotov novac, ali su im zato naplaćivali izvestan procijenat od vrijednosti certifikata. Zlatari su sada imali računa da onima koji deponuju gotov novac plaćaju izvesnu kamatu, jer su od onih kojima su izdavali certifikate bez deponovanog novca naplaćivali kamatu.

Sve dok je trajalo povjerenje u izdavaoca ovih potvrda, one su nesmetano cirkulisale u robnom prometu. Sada na potvrdama nije više stajalo da je zlatar primio određeni iznos gotovog, kovanog novca, već tekst koji je otprilike glasio ovako: „Donosiocu ove potvrde isplatiću 20 funti u kovanom zlatu“. Ovo je već nešto sasvim drugo od one prvobitne potvrde, gde je on izjavljivao da je primio određenu količinu gotovog novca. Tako se došlo do jednog novog kvaliteta, potvrda je postala sada obveznica, i od certifikata su postale banknote. Reč banknota pojavila se zato što su se ovim poslovima počele baviti banke, pa su i dobile ime bankovne note ili banknote.

Prve banke pojavile su se u Italiji, čije su državice postale cijentri tadašnje međunarodne trgovine. Prva banka poznata u istoriji bankarstva jeste Kaza di Sant Đorđo u Đenovi osnovana 1407. godine. Kasnije su slične banke osnovane u Marselju, Veneciji, Hamburgu i Nirnbergu, i one su organizovale žiro promet po računima svojih klijenata.

Očigledno je da i u ekonomskom smislu dolazi do znatnih promena i novih kvaliteta. Naime, s obzirom na mogućnost i praksu da se sada izdaju banknote kao surogani novca i preko stvarno prisutnog kovanog novca u bankama, to dovodi do povećanog novčanog opticaja, jer pored gotovog novca i certifikata, u prometu se nalaze i banknote koje sasvim ravnopravno sa pravim novcem vrše funkciju sredstva plaćanja, odnosno funkciju pravnog novca. Baš zbog ove činjenice da izdavanje banknota znači stvaranje novih oblika novca, država je sve više pokazivala interesovanje za ovaj posao, tako da je izdavanje banknota podvrgnuto regulisanju od strane države. Pojavile su se tzv. privilegovane banke koje su bile ovlašćene od strane države da mogu izdavati banknote. Kasnije je država ovu privilegiju i ovo pravo prenijela na jednu banku, i tako je stvorena emisiona ili centralna banka.

Žiralni novac: Pojava i stvaranje žiralnog novca ima sličnu genezu kao i pojava banknota. Kao što su zlatari primali na čuvanje zlatnike, pa na osnovu toga izdavali banknote, tako su sada bankari primali na čuvanje banknote, pa na osnovu toga odobravali određene iznose svojim klijentima u bančinim knjigama. Banke su počele da vrše u stvari blagajničku službu za račun svojih mušterija, jer su im na računima odobravali sve iznose primljene u njihovu korist, a sve isplate koje izvrše po njihovom nalogu knjižili su na teret računa klijenata. Gotovina se vrlo rijetko upotrebljavala, jer su se isplate i uplate obično vršile između lica koja su imala svoje račune kod banaka, tako da se samo preknjižavalo sa računa na račun. Tako je najveći dio položene gotovine kod banke ležao godinama neiskorišćen.

9


Interesantan je primjer Hamburške žiro banke (1619) koja je vodila račune svojih klijenata u jednoj imaginarnoj novčanoj jedinici zvanoj „mark-banko, izražavajući u njoj vrijednost raznih vrsta kod nje deponovanih moneta. Na taj način vršena su plaćanja prostim virmanisanjem sa računa na račun i tako se štedjelo u vremenu i troškovima. Kao što vidimo banke su u početku bile ustanove platnog prometa, a ne kreditne ustanove.

Kasnije, dugogodišnjom praksom, bankarima je postalo jasno da jedan dio gotovine mogu pozajmiti i drugim zajmotražiocima, kojih je uvijek bilo dovoljno pa i na pretek. Zajmove su odobravali obično onim licima koja su se bavila trgovinom, koja su bila vlasnici nekih radionica, kojima su takođe odobravali u svojim knjigama određene iznose, koji su ovim licima služili za određena plaćanja obaveza iz poslovnih odnosa, tako da je i tu bila mala upotreba gotovog novca. Ova potraživanja u bančinim knjigama, koja se stvaraju odobravanjem kredita komintentima nazivaju se žiralni novac. Žiralni novac su znači novčana potraživanja po viđenju kod banaka, kojima korisnici kredita slobodno raspolažu i vrše razna plaćanja.

Odobravanje kredita i stvaranje obaveza od strane banke prema samoj sebi nije bilo neograničeno. Jedan dio tako stvorenog novca morao je biti pokriven u vidu gotovine u bančinim kasama. Banke su morale voditi računa da jedan dio žiralnog novca moraju izmiriti u obliku gotovog novca, u obliku banknota, jer će se jedan dio odobrenih kredita koristi i u obliku podizanja gotovine kod banke. Sa odobrenim iznosom kredita dužnici slobodno raspolažu i mogu ga upotrebiti prema svojim potrebama. Zato banke moraju voditi računa o tzv. likvidnosti, da svakog trenutka mogu odgovoriti svojim obavezama. Na osnovu dugogogodišnjeg iskustva bankari su došli do saznanja koji dio žiralnog novca moraju držati u obliku gotovine u svojim kasama, odnosno koji procijenat od ukupno stvorenog i odobrenog žiralnog novca.

1.1 Monetarni sistem

Monetarni sistem može se definistati kao skup institucionalnih i organizacionih pravila koja određuju tokove, instrumente i institucije, pre svega:

1. šta od finansijskih instrumenata koji se mogu koristiti kao prometno i platežno sredstvo treba smatrati novcem.

2. ulogu privrednih subjekata, njihovu nadležnost u odlučivanju o pitanjima privređivanja u vezi sa novcem i motive njihovog ponašanja.

3. mehanizam regulisanja emisije, cirkulacije i povlacenja novca. 4. okvire korišćenja monetarne politike kao načina usmeravanja privrednih tokova i 5. ulogu tržišnog mehanizma u monetarnoj oblasti.

Monetarna politika predstavlja oblik konkretnog monetarnog usmerenja privrednih tokova posredstvom odgovarajućih instrumenata monetarnog sektora. U savremenim uslovima monetarna politika je jedan od osnovnih načina usmeravnja priovrenih procesa. Njen glavni zadatak jeste snabdevanje ukupnog reprodukcionog sistema novcem u meri potrebnoj za nesmetano obavljanje placanja tzv. potrebnom količinom novca. Time se

10


obezbedjuje nesmetano kruženo kretanje kapitala i normalno odvijanje realnih tokova reprodukcije.

Pod monetarnim sistemom se podrazumeva skup zakonskih propisa koji regulišu sva pitanja koja se odnose na novac jedne zemlje. Ustvari, po pravilu, postoji onoliko monetarnih sistema koliko i suverenih država, jer se suverenitet država izražava i kroz sopstveni novčani sistem, pod nazivom monetarni suverenitet. Postoji i mogućnost stvaranja monetarnih unija, pri čemu bi jedan novčani sistem važio za više država. Ovakav novčani sistem u oblasti monetarne unije predstavlja viši stepen privredne i društvene integracije između zemalja.

Monetarni sistem jedne zemlje reguliše se zakonima i drugim propisima, kojima su obuhvaćena sva najbitnija pitanja, kao što su:

naziv nacionalne valute, oblik novca, bilo da je reč o kovanom ili papirnom novcu, apoeni u kojima će se novac kovati ili štampati materijalna supstanca za koju je novac vezan odnos novca prema toj supstanci, odnosno paritet i druga pitanja.

Polazeći od vrste novčanih jedinica, odnosno od njihove materijalne supstance ili od supstance za koju je vezana, osnovna podela novčanih sistema vrši se na dve grupe, i to na:8

metalistički ili vezani novčani sistem papirni ili slobodni novčani sistem.

1.2 Metalistički ili vezani monetarni sistem

Sistem metalističkog, odnosno vezanog novčanog važenja predstavlja takav sistem u kome je zakonom određeno da novčana jedinica sadrži određenu količinu nekog metala ili da je vezana, odnosno pokrivena tim metalom, po čemu se ovaj sistem naziva još i vezanim sistemom. U zavisnosti od toga da li u zemlji postoji novac od jednog, dva ili više metala, odnosno za koliko je vrsta metala vezan, postoje sledeći novčani sistemi, odnosno novčana važenja: monometalističko, bimetalističko i multimetalističko važenje.

Monometalističko važenje je ono novčano važenje kada je novac izrađen od jednog metala ili kada je novčana jedinica vezana samo za jedan metal. Ako se izuzmu davni periodi, monometalizam se javlja u dva vida kao monometalizam zlata ili monometalizam srebra. Monometalizam zlata se zove još i zlatni standard. Kao početak njegovog uvođenja uzima se 1774. godina, kada je u Engleskoj ograničeno plaćanje izlizanim srebrnim novcem. Međutim, u pravom smislu reči monometalizam zlata je uvela Engleska tek 1816. godine. Monometalizam zlata se javlja u tri vida, i to: u vidu zlatnih valuta, zlatnih poluga i zlatnih deviza. Monometalizam zlatnih valuta je novčani sistem u kojem se novčanice kuju od zlata sa određenom kovničkom stopom, kojom se određuje broj novčanica koji se iskiva od jednog kilograma zlata i finoća legure, koja označava odnos čistog zlata i metala s kojim je pomešana da bi imala potrebna svojstva. Pored zlatnog važenja, gde kao novac služe

8 Dr. Đukić, Đorđe, "Centralna Banka i finansijski sistem", Viša ekonomska škola, Beograd, 2006.

11


novčanice od zlata – zlatnici, razvojem zlatnog standarda došlo je do uvođenja papirnih novčanica, koje su bile zamena za zlato. U sistemu zlatnog važenja, papirne novčanice su pokrivene zlatom i potpuno konvertibilne – zamenjive, jer se u svako doba mogu zameniti za zlatni novac.

Monometalizam zlatnih poluga ili, drugačije nazivan, zlatno polužno važenje, jeste novčano važenje gde ne postoje novčanice od zlata, već se novčanice u određenim iznosima i pod određenim uslovima mogu zamenjivati samo za zlatne poluge. U ovakvom sistemu, emisiona banka određuje sistem pokrića emitovanih papirnih novčanica. Stepen pokrića emitovanih papirnih novčanica određuje se u procentualnom odnosu između njih i količine – težine zlatnih poluga. Ako se želi stabilan novčani sistem, ovaj odnos mora biti takav da onemogući pojavu prekomerne količine papirnog novca u opticaju u odnosu na potrebe diktirane robnim fondovima i drugim faktorima. Sistem zlatnih deviza je strani novac koji ima zlatno pokriće i koji se može konvertovati u zlato.

Bimetalističko važenje je takvo novčano važenje u kome se novac kuje od dva metala, najčešće od zlata ili srebra, s tim što je određen njihov međusobni odnos po vrednosti. Bimetalističko važenje ima nekoliko varijanti : puno, paralelno ili hromo važenje. Puno bimetalističko važenje predstavlja sistem u kome su novčanice potpuno ravnopravne kao sredstvo plaćanja. Poverioci moraju da ih primaju, bilo da su od jednog ili drugog metala, jer je odnos između ova dva metala zakonom zagarantovan.9

Paralelno važenje, za razliku od punog važenja, predstavlja sistem u kojem odnos vrednosti između dva metala nije zagarantovan zakonom, pa se njihov odnos slobodno formira na tržištu. Pri ovakvom novčanom važenju, potreban je dogovor između partnera u kojem će se novcu vršiti plaćanje, kako ono ne bi išlo na štetu države ili poverioca. Treća varijanta bimetalističkog važenja je hromo važenje, koje se karakteriše po tome što postoje dve vrste metalnog novca koje nisu međusobno ravnopravne. Jedna vrsta novca, na primer zlatni novac, u ovakvom važenju služi kao novac sa neograničenim mogućnostima plaćanja, što nije slučaj, na primer, s novcem od srebra. Za razliku od monometalističkog važenja, u kome se novac iskiva od jedne, i bimetalističkog, u kome se iskiva od dve vrste metala, sistem multimetalizma se karakteriše po tome što se novčanice iskivaju od više vrsta metala. Ovaj sistem je poznat kao nestabilan zato što ne postoji stabilan odnos između vrednosti pojedinih novčanica. Usled toga što se menja vrednost novčanica, obično se obaveze plaćaju novcem čija vrednost opada, a zadržava se novac čija vrednost raste. Zbog toga se nestabilnost pojedinih novčanica sve više povećava, a drugih sve više učvršćuje, što vodi monometalizmu.10

1.3 Papirni ili slobodni monetarni sistem

9 Dr. Ćirović, M., "Monetarna ekonomija", Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 1998.10 Živkovic, A., Kožetinac, G., "Monetarna ekonomija", Ekonomski fakultet, Beograd, 2005.

12


Za razliku od metalističkog važenja, u kome je novac iskovan od nekog metala ili vezan za metal, sistem papirnog, odnosno slobodnog važenja odlikuje se time što papirni novac nije vezan za zlato ili neki drugi metal, a to znači da nije ni konvertibilan. Zbog toga što ne postoji obaveza zamenjivanja za zlato, sistem papirnog važenja se naziva još i slobodnim važenjem. Ovaj sistem je nastao u vanrednim ekonomskim i političkim prilikama, koje su uticale da se napusti sistem zlatnog važenja – zlatnog standarda, što se posebno odrazilo na sistem plaćanja u međunarodnim relacijama. U takvoj situaciji, svaka nacija je nastojala da uspostavi novčani sistem koji joj najviše odgovara. U sistemu papirnog novčanog važenja, zbog nepostojanja čvrste veze između papirnog novca i metala, i zbog toga što postoji sloboda štampanja novca, države su u mogućnosti da izdavanjem papirnog novca sprovode svoju ekonomsku politiku manipulišući novcem, zbog čega se ovo važenje naziva manipulativno novčano važenje ili manipulativni novčani sistem.

Sistem slobodnog papirnog važenja, baš zbog činjenice što formalno postoji neograničena mogućnost u pogledu količine izdavanja novca, dovodi države u položaj da ovom pitanju posvete posebnu pažnju. Ako određena nacija želi stabilan privredni razvoj i stabilan novčani sistem, ona mora da vodi politiku realne, odnosno optimalne količine novca u opticaju, čije kretanje u prvom redu treba da zavisi od kretanja proizvodnje dobara i usluga. To znači da, ako je usklađen odnos između količine novca u poticaju s jedne, i proizvodnje roba i usluga s druge strane, i u ovakvom sistemu može postojati stabilan novčani sistem, bez obzira što ne postoji mogućnost konvertovanja papirnih novčanica u zlato.

U sprovođenju politike stabilne domaće valute, čak i da nije pokrivena zlatom, veoma je važno da se obezbedi odgovarajući odnos u dinamici, i pored toga što je u jednom trenutku uspostavljen odnos robnih i novčanih fondova, statički posmatrano. To se postiže praćenjem nivoa cena pomoću indeksa cena, i na taj način omogućavaju se skladni odnosi između robnih i novčanih fondova. Zbog toga što se dinamika cena prati preko njihovih indeksa, slobodno, papirno važenje naziva se još i indeksnim važenjem.

Indeksno važenje, mada se to odmah ne može videti, ima dosta zajedničkog sa sistemom zlatnog važenja. U sistemu zlatnog važenja, novac je vezan za samo jednu vrstu robe – za zlato, a u sistemu indeksnog važenja za više vrsta robe, što znači da i novčani sistem može da bude stabilan ako se vodi odgovarajuća stabilizaciona politika. U sistemu papirnog važenja veoma je značajno regulisanje odnosa domaće prema stranim valutama. Za razliku od sistema zlatnog važenja, koji je u međunarodnim ekonomskim odnosima bio jednostavan, sistem papirnog važenja je dosta složen, jer se u njegovo regulisanje uključuju mnogi faktori koji utiču da domaća valuta u odnosu na stranu bude uravnotežena, precenjena ili potcenjena.11

1.4 Međunarodni monetarni sistem

11 Dr. Ćirović, M., "Monetarna ekonomija", Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 1998.

13


Međunarodni monetarni sistem se može definisati kao skup normi kojima se regulišu osnovna pitanja u vezi sa novcem u opticaju, monetarni pariteti i konvertibilnost, monetarne rezerve, kao i druga pitanja vezana za ovu oblast. Međunarodni monetarni odnosi su postojali i ranije i zasnivali su se na bimetalizmu. Međutim, kada se govori o ovim odnosima, onda je značajan period od devetnaestog veka, u kome je došlo do njihovog značajnijeg razvoja, koji je nastavljen i u dvadesetom veku. U toku ovog razvoja, globalno posmatrano, ističu se dva modela ovog sistema, sa određenim varijantama u okviru oba. Prvi model međunarodnog monetarnog sistema jeste model zlatnog standarda, nakon čega je kasnije došlo do primene zlatno-deviznog i zlatno-polužnog sistema. Drugi model obuhvata sistem Međunarodnog monetarnog fonda, koji je pretrpeo dosta izmena u toku svog funkcionisanja.

1.4.1 Međunarodni monetarni fond – MMF

Bezuspešni pokušaji da se posle Prvog svetskog rata ponovo uvede zlatni standard, novi problemi koji su se pojavili tokom Velike ekonomske krize i poremećaji koje je izazvao Drugi svetski rat ukazivali su na potrebu da se obezbedi međunarodna saradnja u oblasti plaćanja i politike deviznog kursa. Na konferenciji u Breton-Vudsu (Bretton-Woods), uz učešće predstavnika 44 zemlje (uključujući i Jugoslaviju), jula 1944. doneta je odluka o osnivanju Međunarodnog monetarnog fonda – MMF, koji je počeo sa radom 1947. godine. Ciljevi Fonda su:

unapređenje međunarodne saradnje kroz konsultacije i zajedničko rešavanje monetarnih problema

proširivanje međunarodne trgovine, rast zaposlenosti, dohotka i proizvodnje stabilizacija deviznih kurseva i sprečavanje konkurentskih depresijacija multilateralizam u međunarodnim plaćanjima za tekuće transakcije i uklanjanje

deviznih ograničenja koja sputavaju rast međunarodne trgovine obezbeđenje finansijskih sredstava za pomoć zemljama članicama u uravnoteženju

platnog bilansa i smanjenje platnobilansnih neravnoteža.

Prema Statutu MMF, zemlje članice su bile obavezne da utvrde paritet svojih valuta u zlatu ili SAD dolarima (prema vrednosti dolara na dan 1. jula 1944). Devizni kurs je mogao da osciluje 1% gore ili dole od pariteta. Paritet se mogao menjati samo radi otklanjanja tzv. "fundamentalne neravnoteže" u platnom bilansu, i to posle konsultacije sa Fondom. Fond je bio protiv primene višestrukih deviznih kurseva i zalagao se za jedinstveni kurs za sve vrste ekonomskih transakcija sa inostranstvom. Posle određenog prelaznog perioda, trebalo je da budu ukinute sve mere devizne kontrole u oblasti tekućih plaćanja i da se ostvari konvertibilnost nacionalnih valuta. Devizna kontrola se mogla zadržati samo u sferi međunarodnog kretanja kapitala.

14

Vlade država G-20 i G7


Slika 2. Prikaz sistema funkcionisanja MMF-a

Konvertibilnost nije ostvarena tako brzo kao što se očekivalo, ali je krajem pedesetih godina većina razvijenih zemalja proglasila svoje valute konvertibilnim i prihvatila obaveze po članu VIII Statuta Fonda. To je podrazumevalo slobodu plaćanja za sve tekuće transakcije: uvoz i izvoz robe i usluga, normalne kratkoročne kreditne transakcije, kamate, prihode od investicija, radničke i iseljeničke doznake i sl. Prema stanju u 2000. godini, 145 zemalja članica preuzelo je obaveze po članu VIII Statuta MMF. Ostale zemlje su, na osnovu člana XIV Statuta, mogle da zadrže deviznu kontrolu, ali se i od njih tražilo da vode računa o ciljevima Fonda i da teže ukidanju ograničenja čim se za to stvore uslovi.12

Bretonvudski sistem čvrstih deviznih kurseva funkcionisao je prvih dvadesetak godina bez većih problema. I u stručnoj literaturi su preovladavali stavovi da su čvrsti devizni kursevi pogodniji, kako za razvoj nerazvijenih privreda, tako i za unapređenje međunarodne ekonomske saradnje.

Vremenom se stvaraju uslovi za napuštanje politike čvrstih deviznih kurseva. Avgusta 1971. godine, SAD ukidaju spoljnu konvertibilnost dolara u zlato, čime je srušen noseći stub bretonvudskog međunarodnog monetarnog sistema. Decembra iste godine, dolar devalvira prvi put posle 1934. godine. Dolar, februara 1973. godine, devalvira po drugi put za 10%. Aprila 1976. godine usvojen je II amandman na Statut MMF, koji je stupio na snagu aprila 1978. godine. Prema ovom amandmanu, zemlje članice su mogle da iskazuju devizne kurseve prema želji: u SPV (tzv. specijalnim pravima vučenja), u nekoj drugoj valuti, u korpi valuta ili na neki drugi način, samo ne u zlatu, jer je bila predviđena demonetizacija zlata. Ostavljena je i mogućnost da zemlje članice sklapaju regionalne sporazume o politici

12 Dr. Plakalović, Novo, "Monetarna ekonomija", Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Srpsko Sarajevo, 2004.

15

Svetska bankaSvetska trgovinska organizacijaRegionalna udruženja

Konsultativna tela (OECD, FATF, FSF, BIS)

Međunarodni monetarni

fond

Društveni sektor Privatni sektor

Koordinacije i konsultacije

Koordinacije i konsultacije

Konsultacije

Tehnička podrška

Vođstvo

Uprava i finansiranjeNadzor,

savetovanje, pozajmice

Konsultacije


deviznih kurseva. Nastupio je period velike slobode u politici i praksi deviznih kurseva, došlo je do krupnih promena u međuvalutnim odnosima i nestabilnosti na deviznim berzama.

1.4.2 Međunarodna banka za obnovu i razvoj – MBOR

Osim MMF-a, na Bretonvudskom sastanku je osnovana i Međunarodna banka za obnovu i razvoj – MBOR. Trebalo je da ove dve institucije obezbede međunarodnu monetarnu i finansijsku saradnju, prva u oblasti međunarodnih plaćanja, deviznih kurseva i pružanja pomoći za otklanjanje kratkoročnih neravnoteža u platnom bilansu, a druga u oblasti srednjoročnog i dugoročnog finansiranja. Banka je počela sa radom juna 1946. godine. Pod okriljem MBOR formirane su kasnije još tri finansijske institucije, Banke: Međunarodna finansijska korporacija – IFC 1956. godine, Međunarodno udruženje za razvoj – IDA 1960. i Multilateralna agencija za garantovanje investicija – MIGA 1988. godine. Za MBOR i IDA koristi se često zajednički naziv Svetska banka.

Osnovni cilj MBOR je da obezbedi finansiranje projekata koji su značajni za nacionalnu privredu a za koje nije zainteresovan privatni kapital, jer nisu neposredno profitonosni (kao objekti infrastrukture), a potrebna su velika ulaganja (prisutan je veći rizik). Banka ne konkuriše privatnom kapitalu, već upravo stvara povoljne uslove za njegov plasman.

U prvim godinama posle rata, osnovna pažnja je bila posvećena obnovi privreda ratom razorenih zemalja. Kada je počeo da funkcioniše Program evropske obnove (Maršalov plan), Banka se više okrenula finansiranju nerazvijenih zemalja.13

Danas Međunarodna banka za obnovu i razvoj ima 182 zemlje članice. Sredstva Banke potiču iz četiri osnovna izvora: uplaćenog dela kvota zemalja članica, zaduživanja na međunarodnom finansijskom tržištu, povraćaja ranije datih kredita i ostvarenog dohotka. Međunarodna banka za obnovu i razvoj odobrava zajmove prvenstveno za finansiranje konkretnih projekata, a ređe za opšterazvojne potrebe.

Banka odobrava srednjoročne i dugoročne zajmove sa rokom povraćaja do 20 godina, ali je bilo i zajmova sa dužim rokovima. Poček, odnosno vreme do početka otplate, obično iznosi 5 godina.

1.4.3 Međunarodno udruženje za razvoj – IDA

Za najnerazvijenije među zemljama u razvoju, zajmovi Međunarodne banke za obnovu i razvoj su skupi. Da bi se omogućio priliv kapitala i u ove zemlje, osnovano je Međunarodno udruženje za razvoj – IDA, kao afilijacija MBOR. Kroz pozajmice pod veoma povoljnim uslovima i poklone, trebalo je obezbediti finansiranje neprofitonosnih projekata od čije će realizacije imati koristi široki slojevi stanovništva, što bi trebalo da utiče i na

13 Dr. Đukić, Đorđe, "Centralna Banka i finansijski sistem", Viša ekonomska škola, Beograd, 2006.

16


smanjenje socijalnih napetosti. Prednost imaju projekti koji omogućuju veće zapošljavanje, a ne oni koji predstavljaju primenu vrhunske tehnologije.14

Članice IDA mogu biti zemlje koje su članice MBOR; na kraju fiskalne 1995. godine bilo ih je 160. Sredstva za svoju aktivnost IDA obezbeđuje iz uplaćenih kvota zemalja članica, doprinosa na osnovu povremenih "popunjavanja", poklona, transfera dela profita koji ostvaruje MBOR i otplata po ranije datim kreditima.

Pravo da koriste kredite IDA u 2000. godini imalo je osamdesetak zemalja u kojima je vrednost nacionalnog proizvoda po stanovniku bila ispod 1.506 dolara i neke ostrvske zemlje čija je kreditna sposobnost slaba. Ova granica se povremeno menja, da bi se uzeli u obzir opšti nivo razvijenosti i promene vrednosti dolara.

1.4.4 Evropska banka za obnovu i razvoj – EBOR

Evropska banka za obnovu i razvoj osnovana je maja 1990. godine, a počela je sa radom aprila 1991. godine. Sedište joj je u Londonu. Cilj njenog osnivanja je da se u zemljama centralne i istočne Evrope podstakne prelazak na otvorenu tržišnu privredu i pomogne njihovo uključivanje u međunarodnu ekonomiju, uz "posebnu brigu o jačanju demokratskih institucija, poštovanju ljudskih prava i politici očuvanja čovekove okoline".

Banka ima 59 članica, uključujući i dve institucije –Evropsku uniju i Evropsku investicionu banku. Članice Banke su i neke vanevropske zemlje (kao SAD i Japan), ali je uslov da budu članice Međunarodnog monetarnog fonda.

Evropska banka za obnovu i razvoj odobrava kredite vladama pojedinih zemalja, lokalnim vlastima i privatnim firmama, direktno ili posredstvom domaćih finansijskih organizacija (poslovnih banaka). Krediti se daju uglavnom srednjim i malim preduzećima, za podršku procesu privatizacije i za zajednička ulaganja. Banka, takođe, osigurava strane investicije, daje garancije i pruža savete pri ulaganju kapitala. U poslovanju sarađuje i sa Međunarodnom finansijskom korporacijom.

2 Uloga zlata u međunarodnom monetarnom sistemu

Zlato je najstarija i efektivnija mera kapitala i dimenzija bogatstva. Drugi plemeniti metali su korišćeni za istu svrhu. Generacije su se izmenile, međutim, za sve je zlato bilo zajednički ekvivalent kao sredstvo plaćanja i roba u isto vreme. Sistem "zlatni standard" je napravio ogroman uticaj na razvoj svetske ekonomije u XIX-XX veku. Nacionalne granice su se povukle pred licem zlata i ono je bilo glavni svetski valutni sistem sve do 70-ih godina XX veka, zbog ovih operacija plemeniti metali su bili pod striknom kontrolom. Generalno, transakcije su vođene na nivou država, monetarnih vlasti i međunarodnih finansijskih organizacija. Međutim, kao posledica kontradikcija unutar sistema, desile su se kvalitativne promene i valutne stope su postale nestabilne. Kao posledica toga, uloga zlata se promenila, 14 Dr. Ćirović, M., "Monetarna ekonomija", Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 1998.

17


na pravnoj osnovi je bila isključena iz prometa svetskih valuta. Počela je liberalizacija transakcija zlata, proširena su prava individualaca u vezi fizičkog posedovanja metala. Tržište plemenitog metala je promenjeno, i to ne samo struktura tržišta, već i njeni članovi i linija operacija. Danas, zlato nije više objekat isplate; međutim nije napustilo sistem ekonomskih odnosa. Danas je svetsko tržište zlata kompleks domaćih i međunarodnih tržišta, koja su gotovo nezavisna od državnih kontrola. Sve ovo garantuje 24-časovno globalno trejdovanje sa plemenitim metalima i njihovim derivatima.

Struktura potražnje na svetskom tržištu zlata može nominalno biti podeljena na 3 sektora: gomilanje na svim nivoima, industrijska i domaća potrošnja i spekulativne operacije. Ponuda se sastoji od plemenitih metala, privatnih i državnih rezervi, prerade sekundarnih sirovina (zlata) i nezakonitog prometa.

Glavni izvori ponuda su proizvođači zlata; glavni kupci su oni koji ga koriste u industrijske svrhe. Oba se neregularno pojavljuju na tržištu zbog različitih faktora.

Pre dogovora iz aprila 1978.godine, uloga zlata u međunarodnom monetarnom sistemu je bila centralna i odlučujuća.Ovaj dogovor imao je za cilj da se postepeno smanji uloga zlata u međunarodnom monetarnom sistemu i MMF-u. Međutim, zlato je još uvek važna rezerva u mnogim zemljama MMF spada u institucije koje imaju najveće količine zlata. MMF ima 3.271.341 kilograma zlata, što iznosi oko 3,6 milijardi specijalnih prava vučenja. Prema trenutnoj tržišnoj ceni, vrednost ovog zlata je oko $30 milijardi. Ove zalihe prestavljaju ravnotežu MMF-ovih zaliha zlata posle aukcije zlata i povraćaja zlata članovima u periodu 1976-80. Iako MMF drži zlato u zalihama,ono se koristi u MMF-ovim operacijama i transakcijama. Svaka transakcija sa zlatom mora biti odobrena od 85% zemalja članica.MMF može prodati zlato po tržišnoj ceni, ili može prihvatiti zlato od svojih članova u zamenu za obaveze prema MMF-u.

Sve ostale transakcije su zabranjene.

Učesnici tržišta zlata su: Radnici zlata.

Uglavnom je primarno zlato obezbeđeno od strane proizvođača zlata. To mogu biti ili mala preduzeća ili velike korporacije. Potpuno je logično da uticaj kompanije na tržište zavisi od kvantiteta zlata koje je kompanija obezbedila. Shodno tome, drugi učesnici na tržištu obraćaju posebnu pažnju na ponašanje velikih proizvođača zlata.

Industrija.Industrijska i preduzeća koja se bave nakitom, kao i kompanije koje se bave preradom (čišćenjem zlata).

Akcije.U nekim zemljama postoji specijalna sekcija na najvećim akcijama koja se bavi trejdovanjem plemenitih metala a posebno zlata.

Investitori.Različiti interesi investitora vode do različitih tipova investicija povezanih sa instrumentima zlata. Po pravilu, najpopularniji instrumenti investitora za tržište zlata su CFD.

18


Bankarski sektor.Nacionalne banke su najveći operateri na tržištu zlata, oni prave pravila. Treba napomenuti, da aktivna prodaja zlatnih rezervi nije njihov glavni cilj ali su pokazali interes za aktivno korišćenje rezervi. Centralne banke imaju ogroman uticaj na tržišne uslove koji su otkrivene 90-ih godina 20. veka. Nacionalne banke imaju veliki uticaj na klimu tržišta što je postalo posebno vidljivo 90-ih godina XX veka.

Posrednik i dileri. Profesionalni posrednici i dileri na tržištu zlata su specijalizovane kompanije i

komercijalne banke. Oni imaju jednu od vodećih funkcija jer gotovo sve zlato prođe prvo kroz njihove ruke.

Fizičko tržište metalaNajveći obim operacija sa fizičkim zlatom se obavlja u Londonu i Cirihu. Prvo, veliki deo svih trejding operacija sa zlatom se obavlja u Londonu, koji je olakšan isporukom metala iz zemalja britanskog Komonvelta (uglavnom iz Južnoafričke Republike). Oni su privučeni od strane veštih organizacija koje trejduju plemenitim metalima. Zlato se transportuje iz Londona za kontinentalnu Evropu i odatle se prosleđuje na Bliski istok.

Spot tržišteTekuće transakcije kupovine i prodaje se izvršavaju pod “spot” uslovima sa vrednostima datuma (datum ulaza/otpisa metala i valute) drugog dana nakon dana otvaranja transakcije. Međunarodno tržište tekućih transakcija je poznato kao spot tržište. Standardni lot volumen u uslovima “spota” je 5 hiljada troj unci (Troj unca je opšte prihvaćena mera težine plemenitih metala. Sadrži 31,1034807 grama). Ciljevi takvih izvršavanja operacija su Fond plemenitih metala za formiranje kreditiranja agencija i zahtevi klijenata za obradu. Polazna tačka podešavanja cena fizičke detekcije zlata je cena na Londonskom tržištu, Loco London (“loco” znači mesto isporuke metala. To je najvažniji uslov za operacije sa plemenitim metalima).

“Zamena” operacijeOvo se često koristi u ekonomskoj literaturi. Što se tiče zlata na tržištu ono može biti objašnjeno kao kupovina i prodaja metala i suprotnih operacija koje se izvršavaju u isto vreme. Takav volumen transakcije je veći od volumena “spot” transakcija jer zamena zlata nema takav uticaj na tržište plemenitih metala kao “spot” operacije. Standardna operacija uključuje 32 hiljade unci (1 tonu).

U praksi je podeljena u tri tipa:

Zamena po vremenu (finansijska zamena)

To je klasičan tip zamena operacija. One su odgovarajuće kombinacije dostupnih i vremenski fiksnih suprotnih transakcija: kupovine (prodaje) jednog te istog iznosa metala pod uslovima “zamene” i prodaje (kupovine) pod uslovima “napred”. Datum bliži izvršenju operacija se zove “datum procene” a dalji datum izvršenja operacija je datum završetka zamene. Ugovor se može zaključiti za bilo koji vremenski period: od 1 dana do nekoliko meseci. Pod uobičajne datume ugovora zamene se računaju periodi od 1, 3, 6 meseci i 1 godine. Suština operacije sastoji se u mogućnosti konverzacije zlata u valutu sa zadržavanjem prava na otkup zlata nakon isteka zamene. Pre isteka ugovora stranke se mogu dogovoriti o

19


produžetku ugovora ili eliminaciji zamena praveći suprotna izračunavanja. U zadnje vreme operacije zamena postaju popularne. Pre svega korist od privlačenja finansijskih izvora je očigledna u poređenju sa privlačenjem preko depozita Američkih dolara jer su kamatne stope za zamene niže. Štaviše, mogućnost kvalitetnog privlačenja zlata se može iskoristiti za ostatak računa metala kojim upravljaju, na primer, banke. Na kraju, ove operacije su veoma popularne među centralnim bankama. Ako žele da konvertuju sopstvene zlatne rezerve mogu biti sigurni da njihova aktivnost neće ozbiljno uticati na tržište zlata; za razliku od direkne prodaje na tržištu zlata koja se odvija između kontra agenata.

Zamena po kvalitetu metala

U praksi se može pojaviti situacija kada učesnici na tržištu imaju potrebu za zlatom veće čistote od one već koju ima. Ovoj želji se može izaći u susret koristeći zamenu po kvalitetu metala. Takva zamena omogućava kupovinu (prodaju) jednog kvalitetnog metala a istovremeno je naspram prodaje (kupovine) zlata drugog kvaliteta. Istovremeno, grupa koja prodaje metale visokog kvaliteta dobija nagradu koja zavisi od volumena transakcije i rizika povezanog sa zamenom jednog tipa zlata sa drugom.

Zamena po mestu

Takva zamena obezbeđuje kupovinu (prodaju) zlata na jednom mestu naspram prodaje (kupovine) zlata na drugom mestu. Jedna od stranki dobija nagradu jer zlato može biti skuplje na nekom mestu.

Depozit operacije

Zlato može da vrati kamatu u slučaju ako je predmet pozajmice jer je finansijsko sredstvo. Ove operacije se izvršavaju kada je potrebno privući metal na račun ili ga uneti za određeni vremenki period. Zlato pasivnih kamatnih stopa je obično niže od kurseva valuta, što može biti objašnjeno visokom likvidnošću valute. Standardna oročenja su na – 1, 2, 3, 6 i 12 meseci ali se to može promeniti. Banka privlači plemenite metale u mrežu ugovora depozita i može da ga koristi za sticanje profita tokom precizno određenog vremenskog perioda, na primer, finansiranje rudnika zlata ili za arbitražu operacija, itd. Vlasnici zlata dobijaju prihod od investiranog zlata i izbegavaju troškove za fizičko skladištenje metala.

Napred

Osim gore navedenih operacija na svetskom tržištu se mogu primeniti i druge operacije: napred transakcije koje predviđaju isporuku pravog metala za vreme koje je veće od dva radna dana. Praveći takvu transakciju kupac se osigurava od povećanja cene zlata na spot tržištu u budućnosti. Osiguranje je obezbeđeno time što je cena, koja će biti međusobno poravnata, fiksna. Međutim takve transakcije ne pružaju mogućnost korišćenja više povoljnih konjunktura.

Napred se ne može prekinuti. Može biti samo balansirano (blizu napred pozicije) kupovinom ili prodajom utvrđenog iznosa metala za tekuću cenu sa prodajom u budućnosti

20


za cenu utvrđenu napred ugovorom. Takve transakcije se često zaključuju na međubankarskom tržištu zlata. Ako je neophodno prodavanje metala za određeni period prodavac ga isključuje pod spot uslovima a zatim pravi transakciju zamene: kupuje metal pod uslovima spota i prodaje ga pod napred uslovima istovremeno.

Transakcije sa CFD

Mi smo već razmatrali organizaciju i funkcionisanje tržišta fizičkog metala. Međutim, drugi deo u vezi sa trgovanjem sa virtuelnim instrumentima pobuđuje interesovanje.

Od događaja koji su promenili svetska finansijska tržišta malo njih je imalo uticaja kao uvođenje CFD-a. Tokom 70-ih, u eri procenata bez presedana i promena stopa stvorena je potreba za novim finansijskim instrumentima koje se mogu koristiti za povećanje upravljanja rizicima. Prosperitet izvedenih finansijskih instrumenata industrije je povezan sa mogućnošću brzog i efikasnog reagovanja na promenu tendencije na tržištu. Na kraju je virtuelni deo tržišta zlata postao nezavisna oblast sa ogromnim prometom koji je nekoliko puta veći nego promet fizičkog tržišta.

Fjučers je ugovor pravno vezan za stranke (fjučers ugovor), u skladu sa tim jedna stranka se obavezuje da izvrši a druga – da prihvati isporuku tačnog iznosa (i tačnog kvaliteta) robe u određeno vreme u budućnosti po ceni postavljenoj po zaključivanju ugovora. U svetskoj praksi fjučers ugovori zlata se trejduju na nekoliko akcija, a najveći broj ugovora za zlato je zaključen na COMEX NY. Operacije sa zlatom se tamo izvršavaju još od 1974. Glavni ciljevi fjučers operacija su hedžing i špekulacija. Atraktivnost takvih ugovora je činjenica da ne trebate imati mnogo novca ili dosta robe. Investicije malog kapitala mogu doneti veliki profit pod odgovarajućim uslovima. Drugi popularni oblik fjučersa je opcija zlata, predstavljena 1976 i široko rasprostranjena 1982 nakon njegovog izvršenja u USA.

Opcija je fiksna — termin ugovor, koji omogućava klijentu da kupi opozovi opciju ili da proda stavi opciju za određeni standardni iznos dobara po fiksnoj ceni određenog datuma (Evropska opcija) ili tokom celokupnog određenog vremenskog perioda (Američka opcija). Pisac opcije prodaje pravo kolegi da izvrši transakciju ili otkaže ugovor. Kupac opcije nadoknađuje piscu za ovo pravo – opcija novac. Kupac ima pravo da koristi opciju po fiksnoj ceni – cena ostvarivanja opcije. Zbog toga je kupac aktivni član u transakciji sa opcijama, jer samo ova osoba donosi odluke o ispunjenosti uslova za opcija ugovor.

Opcija transakcije se često koriste za hedžing. Dakle, ako investitor hedžira svoje rizike od povećanja cene zlata, on/ona će moći da kupi opozovi opciju ili da proda stavi opciju; ako investitor hedžira svoje rizike od smanjenja cena, on/ona će moći da proda opozovi opciju ili da kupi stavi opciju. U poređenju sa drugim instrumentima hedžinga opcija je atraktivna jer osim fiksiranja cene ispunjenja, da bi se zaštitio od štetnih promena tržišnih uslova, daje priliku za iskorišćavanje povoljnih uslova. Pored toga, opcija promoviše razvoj spekulativnih operacija. Maksimalni iznos gubitaka opcija kupca je limitiran pomoću plaćenog bonusa, dobici su potencijalno neograničeni. Shodno tome, situacija za pisca opcije je obrnuta.

21


Opcije mogu biti uključene u vanberzansko tržište. Takve opcije se zovu trgovačke opcije. Njihova razlika je u tome što se ne emituju na devizom tržištu, već postoji stvarni pravi subjektivitet koji garantuje izvršenje opcije.

Na osnovu toga, trgovačke opcije se mogu podeliti u dve grupe:

Opcije za prodaju na tržištu maloprodaje koja izlazi u susret privatnim spekulativnim potražnjama. U početku, dobijanje takve opcije je bilo povezano sa povećanjem rizika, jer je u drugoj polovini 70-ih u Americi bilo dosta slučajeva lažnih praksi sa opcijama, zbog visoke tržišne nestalnosti. Reakcija vlasti je bila da stavi nove zahteve za organizovanje trejdovanja sa trgovačkim opcijama. Posebno je bilo predviđeno da se zlato deponuje u depozitnu banku kao i opcija bonus za trgovce pre izvršenja opcije ili nakon isteka roka važenja. Opcije trejdovanja zlatom. Subjekti ugovora su rudnici zlata, industrijski potrošači i veliki dileri.

Ugovori sa takvom vrstom opcija se razlikuju po ogromnim volumenima i dužim vremenom važenja. Svrha takvih opcija je da izgladi rizik cena proizvođača i potrošača metala, drugim rečima, nije spekulativni motiv, već je hedžing učesnika procesa. Za razliku od opcija akcija, koju karakteriše moguća transparentnost informacija, u vezi njenih ključnih mera, dilerske opcije se prodaju ili direkno ili preko dilerske mreže. Bez obzira na sve, sve transakcije sa opcijama moraju biti praćene donošenjem odgovarajućih računa, koji obezbeđuju poštovanje uslova opcija ugovora i koji smanjuju rizik učesnika.

Volumeni trgovanja sa fjučersima i opcijama (papir zlata) često premašuju brzinu kupovine i prodaje žutog metala (poslednji iznosi samo nekoliko procenata). U isto vreme, time što su drugi u ekonomskom smislu fizičkog tržišta zlata, industrija derivata nedavno je imala veliki uticaj na osnove dinamike cena imovine, zbog superiornosti više volumena. Učesnici akcija sa zlatom su zainteresovani za visoku tržišnu nestabilnost, jer pruža mogućnosti za uvećanje profita. Ovakve akcije spekulanata često oštro uvećavaju kretanje na tržištu. Otuda fantastičan rast cene zlata u 1980 i njen nagli pad u 1997 – 1999.

2.1 Uloga zlata kao svijetskog novca

Zlato kao svijetski novac funkcioniše kao opšte platežno sredstvo, kao opšte kupovno sredstvo i kao apsolutno društveno oplođenje bogatstva uopšte.Kao opšte platežno sredstvo u funkciji svjetskog novca zlato dolazi do izražaja prilikom izmirenja obaveza po platnom bilansu zemlje. U toku određenog vremenskog perioda, obično u toku jedne godine, vrši se ekonomska razmjena između dvije zemlje i tom prilikom nije potrebno vršiti plaćanje u zlatu za svaku isporuku robe, već se na kraju godine izvrši međusobno prebijanje dugovanja i potraživanja, pa se samo razlika isplaćuje u zlatu. Zlato u funkciji svjetskog novca služi i kao opšte kupovno sredstvo, i to u slučaju poremećenih međunarodnih političkih i ekonomskih odnosa, kao što su ekonomske krize, političke krize, ratovi i sl. U takvim okolnostima nemoguće je obavljati međunarodnu razmjenu putem kreditiranja, kliringa i sl., već se kupovina robe obično vrši tako, što se prilikom svake isporuke robe odmah mora izvršiti i plaćanje u zlatu.

22


Zlato je postalo predstavnik bogatstva u međunarodnim razmjerama, jer prilikom prenosa zlata iz jedne zemlje u drugu ono zadržava istu vrijednost i moć, pa se često ova prenošenja i vrše u vreme rata radi očuvanja bogatstva. Zlato se javlja u svjetskim razmjerama kao opšta roba za koju se mogu dobiti sve ostale robe, pa kao takvo predstavlja idealan oblik bogatstva i njegovog očuvanja.

Novac koji funkcioniše u nacionalnim granicama jedne zemlje razlikuje se od novca koji funkcioniše u drugim zemljama. Ta razlika je kako formalnog karaktera (monetarno ime, oblik, itd.), tako i suštinske prirode (količina roba koja se može kupiti za jednu monetarnu jedinicu) Svaka država u svojim granicama određuje, snagom svoga autoriteta, sve relevantne elemente svoje novčane jedinice obavezujući sve aktere u ekonomskom životu da je primaju kao zakonsko srijedstvo plaćanja. Međutim, razvojem međunarodne robne razmjene, robna vrijednost poprima širi značaj osvajajući nove prostore, robna vrijednost postaje univjerzalna. Kako je papirni novac došao na mjesto zlatnog novca, to oslobađanje papirnog novca od lokalnih osobenosti, ili skidanje nacionalnog ruha, znači njegovo vraćanje u svoj prvobitni oblik, u robu koja u svom prvobitnom obliku služi kao univjerzalna roba, kao utvrđeni i opšte prihvaćeni standard, kojim se izražava vrijednost svih drugih roba, tj. vraćanje u zlato. U tom svom prirodnom obliku, kao i svaka druga upotrebna vrijednost, zlato se u međunarodnoj robnoj razmjeni i drugim oblicima međunarodnih ekonomskih odnosa javlja kao univjerzalni ili svijetski novac. Medutim, treba odmah reći da zlato danas nema takvu, ili bar nema tako veliku ulogu u međunarodnim ekonomskim odnosima. Zlato je zaista funkcionisalo kao apsolutni svijetski novac, samo u periodu tzv. čistog zlatnog važenja.

2.1.1 Fluktuacija cijene zlata

Po pravilu cijena zlata zavisi od ekonomske situacije u svetu. Štaviše, cena zlata je uvek bila indikator efektivnosti ili neprofitabilnosti alternativnih investicionih instrumenata. Zlato je obezvređeno u periodu obrta sredstava i intenzivnog korišćenja različitih instrumenata povećanja kapitala. Naprotiv, u slučaju ekonomske stagnacije, njenog pada ili recesije, zlato se čini najstabilnijim i likvidnijim instrumentom fiksacije kapitala i njene buduće uštede. Ovde se može izvesti analogija gde se tržište valuta i zlato mogu uporediti sa švajcerskim frankom koji se smatra kao bafer gde nastabilnost može da čeka.

Drugim rečima kada ima dosta pozicija kupovine na tržištu, potrošnja je u porastu i vuče sve ekonomske sektore a to uzrokuje da zlato postane beznačajno. Ali to je samo privremeno.... Avgusta 1998 Rusija je prolazila kroz težak period: manjak u državnom trezoru, naftna kriza i prateća devalvacija rublje je pogodila sve. U to vreme Rusi su pokušali da spasu svoj kapital kupovinom gotovo svog zlata u bankama i nisu se prevarili. Od avgusta 1998 cena jedne unce zlata se povećala tri puta. Čak i sa pogledom od 20 % PDV-a koji je skinut u to vreme zlato je opravdalo nade investitora. Međutim, u to vreme fizička lica su mogla da kupe zlato samo u ruskim bankama. U međuvremenu, cena jedne unce zlata formirane na unutrašnjem tržištu, i cene zlata je bila viša nego na svetskom tržištu zbog ograničenosti pružalaca i visoke potražnje u Rusiji. Sada postoje mogućnosti za Ruse, bez obzira na krizu lokaliteta za kupovinu zlata na otvorenom svetskom tržištu. To je postalo

23


moguće ne samo zbog razvoja finansijskih i berzanskih institucija u Rusiji, već i zbog pojavljivanja velikog broja brokera koji pružaju mogućnost ulaska na međunarodna tržišta.

Što se tiče trenutne krize, njena slika ima osnovne funkcije. Ona ne samo da prolazi kroz ekonomske strukture različitih zemalja već i izaziva recesiju. Upravo zbog toga se smatra da je kupovina zlata jedan od najsigurnijih načina čuvanja kapitala. Prošle godine kotacije zlata su premašile nivo od 1000 USD. Cene drugih plemenitih metala su blizu maksimalnih cena. Po prvi put u poslednjih 30 godina srebro se približilo ceni od 21 USD za 1 uncu. Cene platine i paladijuma su smanjene do 2273 USD i 582 USD, respektivno. Međutim cena plemenitog metala je povećana. Ali ovo povećanje ne utiče na zlato. Štaviše, uprkos padu proizvodnje a kao rezultat potražnje zlata među kompanijama, zlato je zadržalo visoku cenu zbog špekulativnih i karakteristika štednje kapitala.

Drugi faktori imaju uticaj na cenu zlata. Na primer, US dolar i cena nafte. U međuvremenu, kretanje cene zlata je suprotno u odnosu na US dolar i u direknoj vezi sa dinamikom vrednosti nafte. Poznato je da, kada je tržište razmene valuta nestabilno i kada se stopa US dolara smanjuje, zlato postaje alternativna investitorska luka. Dok se cena barela nafte povećava zlato je sredstvo petrodolarske akumulacije.

2.2 Papirni novac i čisto papirno važenje

Banknota, kojoj je u toku vremena potpuno ukinuta mogućnost konverzije u zlato, prestaje biti surogat zlatnog riovca, dobija prisilni tečaj i pretvara se u pravi papirni novac. Kao papirna valuta uopšte se obeležava takva valuta kod koje je iz prometa istisnut metalni (zlatni) novac, te je kao zakonsko sredstvo plaćanja ustanovljen nekovenrtibilan papirni novac. Sve do prvog svetskog rata „... novčanica emisione banke bila je pravno 'samo surogat novca, akcesorni novac, koji se u mnogim državama nije mogao primati kod plaćanja, koji je u svako vreme mogao zameniti kod emisione banke za metalni novac pune vrednosti". U tom režimu novčanipa je bila uputnica emisione banke na samu sebe, glasila je na okrugle svote i bila plativa donosiocu kod prezentacije u metalnom novcu. Poznato je da se veća ili manja konvertibilnost, ili nekonvcrtibilnost, pojavljuju već kao zlatne valute (valute zlatnih poluga i valute zlatnih deviza). S drage strane, teško je danas ustanoviti prisustvo bilo kakve veze između papirnog novca i zlata u domaćem novčanom opticaju, a posebno onda kada se radi o međunarodnim plaćanjima, gde se zlato najduže zadržalo u funkciji svetskog novca. Zbog svega toga nije moguće tačno utvrditi kada počinje i kada prestaje' papirna valuta15.

Ukidanjem mogućnosti konverzije u zlato, banknota, prestaje biti obveznica, jer više ne postoji ni obaveza banke u smislu obavezne konverzije. Novčanica tada postaje zakonsko sredstvo plaćanja, jer je svako mora primiti u podmirivanju svojih obaveza, a nema pravo da traži, na osnovu nje, određeni iznos zlata ili valutnog novca. Svako ih prima po njihovoj nominalnoj vrednosti, iako se iza nje ne nalazi više pravi novac, zlato. Papirni novac je novčanica koja ima prisilan tečaj ili prisilan kurs (što znači da se ne može zameniti za novac 15 Komazec, Slobodan, Ristić, Žarko, „Monetarna ekonomija i bankarski menadžment“, Liber, Beograd, 2009. str 26-36

24


pune, materijalne vrednosti, npr. za zlatnike, za monetarni plemeniti metal, za zlatne poluge i dr., on je „zakonsko sredstvo plaćanja za svakoga, pa i za izdatnika, a to znači da ima ne samo solutorati ili liberatornu moć, već i daje definitivan novac"16.

Kako prestaje obaveza konverzije novčanica u zlato ili pravi novac, novčanice u prometu postaju praktično čisti papirni novac - zbog čega se ovo važenje i naziva papirno važenje ili sistem slobodne valute (sistem papirnog novca). Banke sve više koriste mogućnost emitovanja novčanica na bazi neizmerijene zlatne podloge, zbog čega novčani opticaj značajno raste, dok kreditna politika dobija mogućnost vepe elastičnosti, odnosno širenja ili stezanja novčanog opticaja. Upravo je uska i nedovoljno elastična osnova metalnog novca postala kočnica njegovog daljnjeg širenja i korišćenja, te je nemogućnost njegovog širenja prema potrebama proizvodnje i prometa postala kočnica ekonomskog razvoja.

Izučavanje postarika i razvoja papirnog novca pokazuje da je papirni novac nastao umesto metalnog, radi olakšanja prometa, i to kao njegov predstavnik, tj. uz pietpostavku da se svakodnevno može konvenirati u određenu količinu plemenitog metala. Uz određene uslove i okolnosti (stabilnost privrede, dovoljna ponuda roba), kao i uz postojanje određene zalihe zlata (zlatnih rezervi) za međunarodna plaćanja, papirni novac se pokazao kao prikladniji za novčane funkcije, ukoliko je po stalnom kursu konvertibilan u zlato, odnosno robe. Dugotrajno funkcionisanje mogućnosti zamene papirnog novca za plemenite metale, stvorilo je toliko poverenje u papirni novac, da se on u potpunosti prihvatio, „zahvaljujući moći društvene navike", isto kao i novac s manjom stvarnom težinom od nominalne.

Razvojem papirnog novca sve više dolazi do izražaja pojava inflacije, pa se ona često, vezuje za razvoj papirnog novca i „zloupotrebu" novca u privrednom razvoju. Da bi se to onemogućilo, donose se u svim zemljama posebni prbpisi, a pravo emisije novca se prenosi na centralnu banku, te ona postaje isključiva emisiona banka pod kontrolom, države.

Papirni novac sam po sebi nema gotovo nikakve vrednosti, njegova vrednost je posredna, i to samo tolika, koliko taj novac predstavlja zlato i druge robe, kao utelovljenje društveno potrebnog rada za njihovo dobijanje. Papirni novac se razvio iz potreba prometa i kroz stalne napore usmerene u pravcu olakšanja prometa. „Prometna funkcija ide u prilog papirnom novcu. Zlatni novac se promeće zato što ima vrednost, dok papirni novac ima vrednost zato što se promeće"17. Papirni novac, dakle, ima vrednost samo zato što funkcioniše u opticaju. Dok se u uslovima stvarnog novca cena javlja kao novčani izraz njegove vrednosti, i kao određena količina novčane robe, u uslovima papirnog novca (a kasnije i kreditnog) količina papirnog novca u opticaju određena je količinom stvarnog (zlatnog) novca koja bi bila potrebna za nesmetano odvijanje proširene reprbdukcije.

Istovremeno je time i utvrđen jedan, od osnovnih elemenata za određivanje vrednosti papirnog novca u savremenoj privredi - to je vrednost potrebne količine zlata, odnosno stvarnog novca, koju papirni novac reprezentuje18.

16 Meichner, dr Vjekoslav, „ Osnovi nauke o novcu“, Univerzitet u Skoplju, Skoplje, 1958, strana 52.17 K. Marks: Kapital I, str. 88-89.18 „Količma papirnih cedulja određuje se... količinom zlatnog novca koji bne zastupaju u prometu, a kako su one vrednosni znak samo ukoliko zastupaju zlato, njihova je vrednost naprosto određena njihovom količinom...

25


Moderni novčani sistem papirnog novca pokazuje da je to definitivan državni novac koji obavlja funkciju prometa i plaćanja. To je papir utvrđene forme i nominal, bez svoje unutarnje vrednosti, lišen bilo kakvog metalnog pokrića, a danas i bilo kakve veze sa zlatom. Budući da nema svoju supstancu (unutrašnju) vrednost, niti pokriće u zlatu, osnovno obeležje papirne valute jeste „daje to relativno bezvredan papir, koj i. se u prometu mora primiti u neorganičenim količinama", pošto ga je država proglasila definitivnim zakonskim sredstvom prometa i plaćanja. Monopol na izdavanje papirnog novca dobij a država, odnosno centralna (emisiona) banka.

Vrednost novčanice u odnosu na zlato nije se mogla znatnije podići iznad vrednosti njome predstavljene količine zlata, jer bi zlato počelo da istupa umesto novčanice, a ta zakonitost kod papirnog novca otpada, nestaje. Ona se može smanjivati, i to prema tome koliko se manje drugih roba, uključivši i zlato, za nju može dobiti na tržištu.

Vrednost papirnog novca osigurava se njegovim prometnim funkcijama, odnosno ukoliko se više raznovrsnih kvalitetnih roba dobije za taj novac, utoliko mu je vrednost veća. Vrednost papirnog novca zavisi, dakle, od pokrića robama i masom roba koje mu stoje nasuprot, a ne zlatom koje reprezentira. Danas, pored papirhog novca centralne banke, prislian tečaj mogu imati i razni oblici državnih vrednosnih papira, obveznice, bonovi i dr. koji cirkulišu u prometu i koji se moraju primiti u određenom obliku u procesu cirkulacije. Zbog toga i određivanje „potrebne količine novca u opticaju" - prema potrebama privrednog razvoja, danas je postalo jedan od najsloženijih zadataka ekonomske i monetarno-kreditne politike. To su sigurno, razlozi što se sve više postavlja pitanje: staje sve novac danas? Koji sve elementi u monetarnom sistemu imaju ulogu i karakter novca (sada u funkciji sredstava prometa i plaćanja)? No, treba odmah reći da se razlikuje sve više novac u širem i novac u užem smislu, sredstva većeg stepena likviditeta od sredstava manjeg stepena likviditeta.

Papirni novac unutar nacionalnih granica svake zemlje u potpunosti je zamenio raniji punovredni zlatni novac, ali se tu njegova moć i završava. Izvan granica zemlje on prestaje da tunkcioniše kao zakonsko i definitivno sredstva plaćanja, jer njegovu ulogu u međunarodnom prometu i plaćanjima preuzima punovredni robni novac, zlato, odnosno drugi oblici međunarodnih sredstava plaćanja („specijalna prava vučenja", konvertibilne valute i dr.). Zlato je u međunarodnim plaćanjima sve donedavno zadržalo ulogu „primarne rezerve likvidnosti", kao svetski novac koga je svakako, i bez prinude, primao, sve do onda kada je izvršena „definitivna demonetizacija zlata" u međunarodnom sistemu plaćanja. Zbog toga vođenje politike „potrebne količine novca u prometu", u smislu njene „optimalne količine" prema potrebama proizvodnje i prometa, u savremenim privredama i novčanim sistemima (u kojima potpuno prestaje zlatni regulator novčanog opticaja kao čvrsta barijera nekontrolisanom novčanom opticaju) predstavlja danas jedan od najtežih zadataka monetarno-kreditne i ekonomske politike uopšte. Istina, kada u privredi postoje uravnoteženi odnosi, i relativno efikasno monetarno upravljanje, odsustvo punovažnog novca u opticaju i potpuno ukidanje konvertibilnosti novca u zlato, ili dragi neki novčani metal - robu, ne mora

Odvojene od svog funkcionalnog postojanja one se pretvaraju u ništavne hrpe papira" (K. Marks: Prilog kritici političke ekonomije, str. 105).

26


da se odrazi na stabilnost cena i proces inflacionog kretanja, što se danas jasno zapaža u nekim razvijenim privredama.

Unutar nacionalnih granica papirni novac je u određenom deiu reprodukcije u privredi u potpunosti zamenio punovredni metalni (zlatni) novac, posebno u trgovini na malo, ali se tu njegova moć i završava. U međunarodnim ekonomskim i platnim odnosima on prestaje da postoji kao zakonsko i definitivno sredstvo plaćanja, jer njegovu ulogu tu preuzima punovredni robni novac, odnosno konvertibilne nacionalno „obojene" novčane jedinice, a sve manje zlato. Istina, ono je ovde daije zadržalo ulogu „primame rezerve međunarodne likvidnosti", „prve linije međunarodnih rezervi plaćanja", jer ga je kao svetski novac do sada svako i bez prinude primao. Međutim, novim odlukama o demonetizaciji zlata njegova funkcija novčane robe sve više nestaje, te se u unutrašnjim novčanim sistemima novac sve više pretvara u jedinicu apstraktnog ljudskog rada koji poprima sve raznovrsnije oblike u modernim, sve više monetizovanim privredama. Zato se danas i postavlja pitanje: nije li već nastala faza kada je funkcija opšteg ekvivalenta prešla s jedne robe na niz roba, odnosno surogata, kao jednačina mera niza konkretnog rada, preko jedinične mere apstraktnog (društveno priznatog) rada.

2.3 Savremeni depozitni ili bankarski novac

Savremeni razvoj novca ne završava na papirnom i sitnom kovanom novcu. Depozitni ili žiralni, knjižni ili skripturalni odnosno bankarski (kreditni) novac kako se sve danas ne naziva, razvija se iz funkcije novca kao platežnog sredstva, jer je depozitni novac u osnovi kreditni novac (nastaje uglavnom odobravanjem kredita na račun korisnika). Savremeni novac je potraživanje. Gotov novac je potraživanje na banku (nekada je to bila određena količina zlata), dok je depozitni novac - potraživanje od deporitae foaiake19.

Komitent (klijent), koji je dobio kredit, ima pravo da raspolaže tim novčanim sredstvima, plaćanjem (prenosom) dragim komitentima iste ili neke drage banke, ili podizanjem gotovog novca.

Depozitnim novcem stvara se još veća mogućnost proširivanja novčanog volumena, u odnosu na njegovo stvaranje, preko izdvanja banknota bez pokrića, odnosno papirnog novca, jer takvu mogućnost je imala samo određena banka (emisiona), dok stvaranje depozitnog ili skripturalnog novca imaju pravo i mogućnost sve banke. Na kraju, stvaranje depozitnog novca se najlakše odvija u nizu banaka, dakle u celom bankarskom sistemu20.

Banke se pretvaraju iz uloge čuvara i posrednika u prometu novcem u stvaraoce ili „fabrikante" novca21. Svojom kreditnom aktivnošću, jednim „potezom pera", banke stvaraju

19 Komazec, Slobodan, Ristić, Žarko, „Monetarna ekonomija i bankarski menadžment“, Liber, Beograd, 2009. str 26-36 20 Na toj osnovi je nastao i razvio se poznati proces višestrukog umnožavanja ili multiplikacije depozita i kredita u bankarskom sistemu. 21 Banka nije ustanova koja samo prikuplja i pozajmijujeflovac, ona je postala „fabrika novca i kredita". Osnova depozitnog novca je kredit poslovnih banaka. Savremeni novac je. uglavnom, poprimio oblik depozitnog novca,

27


nova platežna sredstva, čime su upravo one u stanju da modernoj privredi stave na raspolaganje ogromne iznose novca i kapitala, bez kojih se ne može zamisliti savremeni ekonomski razvitak.

Stvaranje („fabrikovanje") novca od strane banaka javlja se, videli smo, najpre kod emisije banknote iznad metalnog zlatnog pokrića. Stvaranjem depozitnog novca ova funkcija banke je značajno pojačana, jer cirkulacija banknota i papirnog novca je dopunjena cirkulacijom depozitnog novca. Novčanice su „vidljive", dok je kreditni ili depozitni novac nevidljiv i teško je regulisati volumen stvorenog depozitnog novca, posebno zbog toga, što ne postoje više „kočnice" i ograničenja u obliku metalnog pokrića. Ograničenja se, ipak, nalaze u obliku neophodne likvidnosti banke koju svaka banka (osim centralne, koja je neograničeno likvidna) mora uvažavati kao jedan od svojih osnovnih principa u poslovanju.

Banka mora uvek biti sposobna da sve dospele obaveze i zahteve komitenata blagovremeno i uredno izvršava. Zbog toga mora uvek imati na raspolaganju izvesnu „gotovinu" na svom žiroračunu, sredstva koja su u krajnjem slučaju novac centralne banke. Odobravanjem kredita i stvaranjem depozitnog novca, banka mora računati na to da će se najveći deo kredita iskoristiti virmanskim, bezgotovinskim putem, ali da će uvek jedan deo biti pretvoren u gotov novac. Stoga svaki iznos kredita mora biti „pokriven" određenim postotkom gotovine u blagajni ili gotovinom na žiro-računu kod centralne banke. To znači da postoji određena veza između deponovanog stvarnog novca (banknota i papirnog novca) i kreiranog depozitnog novca, koji mu čini osnovu. Ukoliko se kreditni (depozitni) novac manje transformiše u gotov, efektivni novac, povećava se kreditni potencijal banke, bankovne rezerve likvidnosti mogu biti manje.

Depozitni novac danas ima ogromno značenje u privredi. To je postao dominirajući sistem plaćanja i novca u svim zemljama, mada pored bezgotovinskog (depozitnog) sistema plaćanja funkcioniše i plaćanje gotovinskim novcem ili puteni efektivnog novca. Kovanj novac i novčanice se danas koriste u manjoj količini i samo za manja plaćanja, dok je dominirajući oblik postao depozitni novac.

Izvori novčanih sredstava, koji se formiraju iz raspodele društvenog proizvoda, čine u bankama depozite, depozitni ili stvarni, novac, a on predstavlja osnovu realnog kreditiranja privrede, stanovništva, države, međusobnih kredita banaka i dr. To su, dakle, depoziti ekonomskih subjekata kod banke, njihova potraživanja prema banci, s jedne, i obaveza banke prema deponentima, s druge strane.

Ovim stvarnim depozitima, koji nastaju iz društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka, kroz proces kružnog kretanja, treba dodati i kredite emisione banke koje ona stavlja na raspolaganje poslovnim bankama u primarnom novcu. Zbog toga se novac kod banaka i cieii na primami i sekundarni iniovac (depozite); mada je, istina, izvor svih depozita, konačno, primarni novac centralne banke.

Na osnovu navedenih depozita, banke u sistemu kreditiranja stvaraju dodatne, sekundarne ili izvedene depozite, znatno iznad stvarnih depozita. Sve veća koncentracija

a to je potraživanje od bankarskog sektora svili drugih subjekata, vlasnika novca.

28


novčanog kapitala u kapitalističkim bankama i sistem bezgotovinskog plaćanja, omogućio je bankama da odobravaju kredite i iznad iznos kod njih koncentrisanih depozitnih sredstava, čime dolazi do udvostručavanja ili utrostmčavanja istih depozitnih sredstava. Time se ukupni depoziti dele na stvarne i izvedene, fiktivne. Osnovni izvor novca u opticaju i depozitnog novca su kratkoročni bankarski krediti, čime se emisija novca svodi na emisiju depozitnog' novca, putem kreditne politike banaka. Kada banica odobri kredit preduzeću, preduzeće postaje poverilac banke, jer stiče potraživanje na banku u visini odobrenog kredita. Time preduzeće dolazi do „fiktivnog depozita" na osnovu odobrenog kredita, odnosnp novčanih sredstava kojima može slobodno raspolagati a plaćanjima. Fiktivno stvoreni depoziti banke počeli su da cirkulišu kao stvarni novac.

Tim procesom nastajanja izvedenih ili fiktivnih depozita stvorena je osnova za kreiranje bankarskog kredita, daleko iznad stvarnog iznosa deponovanog novca u bankama. Banke time prestaju da budu „samo prefađivači novca", one se stvarno pretvaraju u „fabrike novca", u institucije koje su sposobne da samostalno stvaraju i poništavaju novac. Stoga se regulisanje novčanog optieaja vrši, pre svega, kroz kreditnu politiku, a preko politike regulisanja mase kratkoročnih bankarskih kredita u privredi. Efektivni novac, stvoren od strane centralne banke, ostaje i dalje baza depozitnog novca, na njemu se razvija i preko njega se poništava.

Početak kružnog toka novca je gotov novac centralne banke, ali i krajnja tačka tog toka je gotov novac u koji se transformiše depozitni novac poslovnih banaka (Dn) nakon izvršenog procesa multiplikacije. Te dve osnovne vrste novca, efektivni i depozitni, čine organsku celinu koja po strukturi može biti različito sastavljena, ali bez obzira na visinu učešća efektivnog novca u različitim privredama, ono se ne da izbeći i ne može isključiti iz ovog sektora cirkulacije - gde opslužuje sferu ličnih dohodaka i služi za sitnija plaćanja. To istovremeno dovodi do sve većeg učešća i značaja depozitnog novca u odnosu na gotov novac i dominantne pozicije depozitnog novca u savremenim razvijenim novčanim privredama.

Savremena privreda se ne može zamisliti bez postojanja efektivnog novca, bez obzira na stepen razvoja bezgotovinskog sistema plaćanja i razvoj depozitnog novca i ostalih surogata novca. Konačna isplata se kao proces obično završava u gotovom novcu centralne banke. Time je stvarno do krajnjih konsekvenci zamagljena veza između stvarnih depozita, fiktivnih depozita banaka i gotovog novca, u koji se oni u krajnjoj fazi isplata konveriiraju slobodno i neograničeno. Jer, ono što je u današnjim monetarnim sistemima ostalo od uzajamne konvertibilnosti -jeste međusobna zamenljivost kovanog novca i papirnih novčanica u depozitni novac i obrnuto. Konverzija jednog oblika novca u drugi danas je neograničena i gotovo automatska.

Razvoj kreditnog novca znači dalje gubljenje veze prirode ovog novca i procesa njegovog stvaranja u tokovima reprodukcije i stvarnog novca. Mada i ovaj novac, kao i stvarni novac, ostaje i dalje rezultanta razvoja robne proizvodnje, proizvodnje vrednosti, raspodele i razmene u savremenoj privredi - ova veza postaje sve više imaginarna. Stoga pojavni oblici savremenog novca (kovani sitni novac, novčanice i depozitni novac) ne vuku neposredno svoje poreklo iz novca metalnog važenja ili državnog novca, već od vrednosnih

29


papira, izraslih iz sve razvijenijeg robnog prometa. Time se i obim novca objektivno reguliše kretanjem robno-novčanih transakcija u društvenoj reprodukciji (menice i drage hartije od vrednosti, koje se monetizuju kod centralne banke).

Postavlja se sada i pitanje: gde su granice kreiranja kreditnog novca, posebno zbog toga što se kreditnom ekspanzijom i stvaranjem depozitnog novca na toj osnovi ne stvara realni kapital. Banke, dakle, stvaranjem sekundarnih depozita ne stvaraju realni kapital, stvarne depozite, koji jedino potiču iz proizvodnje i raspodele. Stvaranjem bankarskih depozita i kredita određeno je, stoga, objektivnim granicama materijalne proizvodnje i raspodele. Na toj osnovi se zasniva i svesno vođenje kreditno-monetarne politike, najčešće usmerene u svom osnovnom pravcu - optimalno približavanje i prilagođavanje volumena kredita u privredi njenim stvarnim potrebama.

Emisija novca i kredita ograničena je, dakle, objektivnim potrebama proizvodnje i pronieta i te se granice ne smeju prekoračiti, ukoliko se ne želi izazvati nestabilnost u privredi22. To znači da svaku emisiju novca, koja prelazi „objektivno datu masu novca u privredi" i koja nema realnog materijalnog pokrića - tržište „odbacuje", odnosno poništava preko odgovarajućeg, porasta cena. Kako. savremeno tržište apsorbuje takoreći svu ponuđenu količinu novca, najčesrće se javlja delovanje kroz porast cena. U protivnom, preterana emisija bankarskog kredita mora postati snažan faktor nestabilnosti privrede, odnosno bna postaje inicijalni faktor inflacjje. U tom smislu vodi se politika kontrakcije bankarskih kredita (kada privreda pokazuje znake visoke konjunkture i inflacije), ili, suprotno tome, ekspanzije bankarskih kredita (u slučaju kada privreda pokazuje znake pada konjunkture, zaposlenosti i recesije)23.

Kao snažan faktor i instrument privrednog razvoja, posebno u konceptima „aktivnog novca", kredit se sve više koristi za podsticanje stope rasta i zaposlenosti, ali i u razne druge svrhe izvan normalnih novčanih funkcija, stoje često dovodilo do pojave kriza, „slabosti novca", inflacije i, u takvim uslovima, slabljenja kreditnog sistema u celini, a u hiperinflaciji i raspada monetarnog i kreditnog sistema. Ukoliko valorizacioni sistem u uslovima savremenog novca uspešno deluje, kreditni novac se time javlja uspešnije kao reprezentant stvarnog novca u svim njegovim funkcijama, ali samo dotle dok predstavlja stvarni novac.

22 Stvaranje novca u periodu čistog zlatnog novčanog opticaja bilo je regulisano određe'nim poznatim, automatskim regulatorima: slobodom kovanja i prekivanja u poluige i obrnuto (kada ga je bilo previše u opticaju, prekivao se u zlatne poluge, i obrnuto), slobode uvoza i izvoza zlata, slobodnih međunarodnih tokova roba, rada i kapitala i potpuno slobodnom konvertibtlnošću novcanica u metalzlato, i obrnuto. Emisija novca u takvim odnosima nikada nije dovelo do „prepirajavanja prometnih kanala" suvišnim količinama novca.23 U tom pravcu posloje razrađeni odgovarajući instrumenti monctarno-kreditne politike, kojim se nastoji regulisali volumen bankarskih kredita u privredi i njihovo optimalno podešavanje potrebama privrednog razvoja Ovde ćemo navesli samo osnovne: politika banaka, politika otvorenog tržišta, kamatna stopa, međubankarski sporazumi i dogovori i dr. Ovim instrumentima se nastoji ostvariti osnovno delovanje na širenje ili sužavanje bankarskih kredita ili novčanog opticaja u privredi, što u razvijenom modemom bankarskom sistemu predstavlja jedan od najsloženijih problema.

30


Iz celokupnog prethodnog izlaganja uočljiv je razvoj novca od robnog ili naturalnog, preko metalnog pune unutrašnje vrednosti - do njegovih surogata, odnosno do apstraktnih formi u obliku čistog papirnog novca i, posebno, depozitnog ili bankarskog novca24.

Shvatanje novca kod građanskih ekonomista i danas je daleko od marksističke analize geneze i prirode novca. U ranijim radovima već se primećuje da se napuštaju postklasična shvatanja novca kao robe, metala (Knies, Helferich i dr.), a sve više prihvataju stavovi da je novac znak, simbol (Liefman, Knap, Keynes) koji određuje i kojim upravlja (opticajem i vrednošću) država, što je posebno došlo do izražaja u monetarnoj teoriji G. K. Snappa (poznatoj kao „čista teorija državnog novca").

Građanska teorija danas novac shvata sve šire, uključujući u njega i razne druge oblike imovine, pri čemu se vrši i separacija (skala) različitih oblika novca, već prema stepenu njihove likvidnosti. Tako se može susresti stav daje „novac potraživanje koje se od imalaca može upotrebiti za kupovanje uopšte" (Day). „Novac je svaka stvar koju društvo priznaje i upotrebljava kao medijum razmene" (A. C. Pigou). „Novac je svaki oblik imovine kojim se vrši plaćanje ili prenos jednog u drugi oblik imovine." Postoje, dakle, značajne transformacije shvatanja građanske teorije o pojmu novca, što samo i dalje zamagljuje prirodu i funkciju liovca u građanskoj monetarnoj i ekonomskoj teoriji.

2.4 Papirni novčani sistem ili slobodna valuta

Pad i nestanak zlatnog važenja 1930-ih godina ne može se vezati samo za nedostatak zlata za potrebe unutrašnjeg opticaja, već pre svega za duboke promene u odnosima unutar nacionalnih privreda i u svetskim ekonomskim i. političkim odnosima, nemogućnosti zlata da održava stabilnost novčane jedinice unutar privreda, ali i kao sredstva za međunarodna plaćanja. Sve je to vezano za nastanak i širenje budžetskog defkita, za finansiranje rata, podsticanje razvoja upotrebom novca, finansiranje državnih rashoda i dr., kao i za sve veće potrebe širenja novčanog opticaja koje nije mogao da osigura zlatni novac. U SAD je taj početak učinjen znatno kasnije 1970-ih godina, kada je došlo do definitivnog odvajanja dolara od zlata, po fiksnom kursu za potrebe međunarodnog plaćanja25.

Nedostaci zlatne valute, koji su dolazili do posebnog izraza u odnosu na potrebe reprodukcije i međunarodne ekonomske i platne odnose, definitivno su potisnuli pokušaje ponovnog uvođenja zlatnog novca u promet. Posebna slabosttoga novcabilajeutome što se onnijemogao povećavati paralelno s potrebom narasle proizvodnje i prometa. Zbog njegove nedovoljnosti u prometu, cene bi se morale snižavati, paje ova valuta delovala deficiono. Toje dalje destimulisalo i kočilo daljim proizvodnju, čemu je posebno pridonosila pojačana tezauracija zlatnog novca - daleko iznad moguće tezauracije papirnog novca. Konačno, zbog

24U našoj monetarnoj teoriji u poskdnje vreme čine se značajni napori da se stvori monetarni sistem u privredi u kojem bi kreiranje novca bilo podređeno njihovoj dominantnoj ulozi, a ne otuđeno od nje. Time bi kreiranje potrebne mase novca trebalo da pređe s bankarskog sistema neposredno na proizvodnju. Istina, ovde postoje brojne dileme i nedorađenosti, posebno kako taj sistem postaviti i realizovati u stvarnosti.25 Komazec, Slobodan, Ristić, Žarko, „Monetarna ekonomija i bankarski menadžment“, Liber, Beograd, 2009. str 26-36

31


svog internacionalnog karaktera, pojačavala se sklonost fetišizmu zlata i krijumčarenju zlata, što je dovodilo do toga da se zlato u sve većoj meri prelivalo u ekonomski razvijene zemlje. U tim zemljama sada nastaju poremećaji u dragom pravcu: prilivom zlata (npr. u SAD) dolazi do povećanja novčanog opticaja i porasta cena. odnosno infiacionih promena. Da bi se tome suprotstavile monetarne vlasti pristupaju povlačenju novca iz prometa i držanju van monetarnih rezervi, dakle vrše sterilizaciju. To je dovelo i do pojave tzv. teorije kompenzatorskog ili robnog dolara. Nestašica zlata u većem broju evropskih zemalja upućivala inje da se koriste iskustvima s nepotpunom zlatnom valutom (valutom zlatnih poluga i valutom zlatnih deviza)26. Međutim iz razvoja bankarstva zapaženo je da jedan deo poluga u zlatu, ili kovanom novcu, ostaje kao razlika u redovno približnom iznosu, te dolazi, videli smo, do dodatne emisije banknota. To je opet u izvesnom smislu kredit bankara imaocu takve banknote, jer ovi nisu dali u polog nikakvo zlato ili drugi oblik punovažnog kovanog novca. Raspolažući takvom banknotom, oni su stekli pravo na deo takvog stvarnog pologa zlata. U normalnim uslovima to se nije ni primećivalo, ali u nestabilnim i kriznim prilikama, kada dolazi do velikog povlačenja uloga-jasno se vidi da banke nisu u stanju da isplate sve obaveze, stvorene izdavanjem papirnih cedulja.

Banknota, kojoj je u toku vremena potpuno ukinuta mogućnost konverzije u zlato, prestaje biti surogat zlatnog novca, ona dobija prisilni tečaj, pretvarajući se u pravi papirni novac. Papirna valuta je međutim, takva valuta kod koje je iz prometa istisnut metalni (zlatni) novac, te je kao zakonsko sredstvo plaćanja ustanovljen nekonvertibilni papirni novac. Sve do prvog svetskog rata „...novčanica emisione banke bila je pravno samo surogat novca, akcesorni novac, koji se u mnogim državama nije mogao primiti kod plaćanja, koji se u svako vreme mogao zameniti kod emisione banke za metalni novac putem vrednosti... U tom režimu novčanicaje bila uputnica emisione banke na samu sebe, koja je glasila na okrugle svote i bila plativa donosiocu kod prezentacije u... metalnom novcu.27"

Iz prethodnih izlaganja videli smo, da se, veća ili manja konvertibilnost ili nekonvertibilnost pojavljuju već kod zlatne valute (valute zlatnih poluga i valuta zlatnih deviza). S druge strane, teško je danas ustanoviti prisustvo bilo kakve veze između papirnog novca i zlata, posebno onda kada se radi o međunarodnim plaćanjima. Zbog toga se ne može tačno ustanoviti gde počinje i kada prestaje papirna valuta. Ukidanjem mogućnosti konverzije u zlato, banknota prestaje biti obveznica, jer više ne postoji ni obaveza banice u smislu obavezne konverzije. Novčanica tada postaje zakonsko sredstvo plaćanja. Svako je mora primiti u podmirivanju svojih obaveza i nema pravo da traži, na osnovu nje, određeni iznos zlata ili valutarnog novca. Dakle, prima se po nominalnoj vrednosti, bez obzira što se iza nje ne nalazi više pravi novac, zlato. „Papirni novac je, dakle, novčanica koja ima prisilan tečaj ili prisilan kurs (što znači da se ne može zameniti za novac pune materijalne vrednosti, npr. za zlatnike, niti za monetarni plemeniti metal, npr. za zlatne poluge), i koji je zakonsko

26 U drugoj polovini 1929. godine definitivno se napuštaju posieđnji pokušaji ponovnog uvođenja zlatnog važenja Engleska ukida pravo konvertibilnosti banknota u zlato 21. IX 1931., a nešto kasnije i SAD (1933). Time nastaje početak papirnog novca, dirigovanog novca, snažnog sredstva ekonomske politike države i perioda državnog intervencionizma.27 Tomašević, dr J., „Novac i kredit“... str. 116.

32


sredstvo plaćanja za svakoga, pa i za izdatnika (što znači da ima ne samo valutarnu ili liberatornu moć, već i definitivan novac")28.

Kako prestaje obaveza konverzije novčanica u zlato ili pravi novac, novčanice u prometu postaju praktično čisti papirni novac - zbog čega se ovo važenje i naziva papirno važenje. Ukidanjem slobodne zamene papirnog novca za zlato, stvorenje novčani sistem s papirnim novcem u opticaju, čekovima komercijalnih banaka, kvazi novac (štednja i oročeni depozit) i dr.

Banke sve više koriste mogućnost emitovanja ovakvih novčanica na bazi neizmenjene zlatne podloge, čime novčani opticaj značajno "raste, dok kreditna politika dobija mogućnost - veće elastičnosti, odnosno širenja ili stezanja novčanog opticaja. Upravo je uska i nedovoljno elastična osnova metalnog novca postala kočnica njegovog daljnjeg širenja i korišćenja, a nemogućnost njegovog širenja prema potrebama proizvodnje i prometa - postala je kočnica ekonomskog razvoja.

Izučavanje postanka i razvoja papirnog novca pokazuje da je papirni novac nastao umesto metalnog, radi olakšavanja prometa, i to kao njegov predstavnik, no uz pretpostavku da se svakodnevno može konvertirati u određenu količinu plemenitog metala (zlato, srebro i dr.). Prema tome, uz'određene uslove i okolnosti (stabilnost privrede, dovoljna ponuda robe), kao i uz postojanje određene zalihe zlata (zlatnih rezervi za međunarodna plaćanja), papirni novac je prikladniji za novčane funkcije, jasno, ako je po stalnom kursu konvertibilan u zlato, odnosno robe. Dugotrajno funkcionisanje mogućnosti zamene papirnog novca za plemenite metale, stvorilo je toliko poverenje u papirni novac da se on u potpunosti prihvatio „zahvaljujući moći društvene navike", isto kao i novac s manjom stvarnom težinom od nominalne.

To je stvorilo osnov za razvijanje nominalističke teorije novca. U prilog teoriji išao je i razvoj prvog svetskog rata, kada je novac, i bez iskupivosti za piemenite metale, zadovoljavao važne novčane funkcije. Ovaj argument je bio najjači u borbi protiv - metalištičke teorije, prema kojoj je, kako je to isticao nemački ekonomski teoretičar Knies, „valjan sani'o onaj novac koji ima i odgovarajuću vlastitu vrednost, kakvu nema papirni novac". Razvojem papirnog no/ca sve više dolazi do izražaja pojava inflacije, što se često vezuje za razvoj papirnog novca i „zloupotrebu" novca u privrednom razvoju. Da bi se to onemogućilo, donose se u svim zemljama posebni propisi, a pravo emisije novca prenosi se na centralnu banku, koja se pretvara u isključivu emisionu banku pod kontrolom države. Papirni novac sam po sebi nema gotovo nikakve vrednosti. Njegova vrednost je posredna, samo tolika koliko predstavlja zlato i druge robe, kao utelovljenje društveno potrebnog rada za njihovo dobijanje. Papirna novčanica je samo znak novca i njegov reprezentant. Papirni novac se razvio iz potrebe prometa i kroz stalne napore usmerene u pravcu olakšanja prometa. „Prometna funkcija ide u prilog papirnom novcu. Zlatni novac se promeće zato što ima vrednost, dok papirni novac ima vrednost zato što se promeće" (Marks). Papirni novac, dakle, ima vrednost samo zato što funkcioniše u opticaju. Dok se u uslovima stvarnog novca cena javlja kao novčani izraz njihove vrednosti i kao određena količina novčane robe, u uslovima papirnog novca (a kasnije i kreditnog) cena se često formira i izvan stvarnih 28 V. Meichsner, op. cit, str. 87.

33


troškova reprodukcije, sve više vezana za masu prometnih znakova u opticaju. Količina papirnog novca u opticaju određena je količinom stvarnog zlatnog novca koja bi bila potrebna za nesmetano odvijanje proširene reprodukcije. Istovremeno je time i određen jedan od osnovnih elemenata za određivanje vrednosti papirnog novca u savremenoj priv.edi - to je vrednost potrebne količine zlata koju papirni novac reprezentuje.

Modemi novčani sistem papirnog novca pokazuje daje to definitivan državni novac koji obavlja funkciju prometa i plaćanja. To je papir utvrđene forme i nominale, bez svoje unutrašnje vrednosti, lišen metalnog pokrića. Budući da nema svoju supstancnu vrednost, ni pokriće u zlatu, osnovno obeležje papirne valute jeste „da je on relativno bezvredan novac, koji se u prometu mora primati u neograničenim količinama", pošto ga je država proglasila definitivnim zakonskim sredstvom prometa i plaćanja. Monopol na izdavanje papirnog novca dobija država, odnosno centralna državna emisiona banka.

Vrednost papirnog novca osigurava se njegovim prometnim funkcijama utoliko potpunije ukoliko se više različitih roba može za njega dobiti29. Vrednost novčanice se nije mogla znatnije podići iznad vrednosti njom. predstavljene količine ziata, jer bi. zlato počelo da istupa umesto novčanica, ali kod papirnog novca ta zakonitost otpada, nestaje. Ona se može smanjivati, i to prema tome koliko se manje drugih roba, uključivši zlato, za njega dobije. Ukoliko se više raznovrsnih i kvalitetnih roba dobije za taj novac, utoliko mu je vrednost veća, ali i to do granice do koje se dobije njime određena količina zlata. „Preko toga vrednost papirnog novca ne može znatnije preći, jer bi na njegovo mesto stupio zlatni novac". Vrednost papirnog novca zavisi, dakle, od pokrića robama i masom roba koje mu stoje nasuprot. Danas pored papirnog novca imamo količinu plemenitog metala. Prisilan tečaj mogu imati i razni oblici državnih vrednosnih papira, obveznice, bonovi i dr., koji cirkulišu u prometu i koji se moraju primati u određenom obliku u procesu cirkulacije. Zbog svega toga i određivanje „potrebne količine novca" u opticaju prema potrebama privrednog razvoja, danas je postalo jedan od najsloženijih zadataka ekonomske i monetarne politike.

Papirni novac unutar nacionalnih granica svake zemlje u potpunosti je zamenio raniji punovredni zlatni novac, ali se tu njegova moć i završava. Izvan granica zemlje on prestaje u međunarodnim plaćanjima preuzima punovredni robni novac, zlato (sve do nedavno), međunarodno prihvaćena konvertibilna sredstva plaćanja ili drugi medij koji je prihvaćen kao međunarodni novac (SPV). Zlato je najduže u međunarodnim plaćanjima zadržalo ulogu svetskog novca, kojeg svako prima i bez prinude, sve do nedavne demonetizacije zlata (1976. godine) 30

ZAKLJUČAK

29 „Količina papirnih cedulja određuje se... količinom zlatnog novca koji bne zastupaju u prometu, a kako su one vrednosni znak samo ukoliko zastupaju ziato. njihova je vrednost naprosto određena njihovom količinom... (istakao S.K.). Odvojene od svog funkcionalnog postojanja one se pretvaraju u ništavne hrpe papira" (K. Marks: Prilog kritici političke ekonomije, str. 105).30 Komazec, Slobodan, Ristić, Žarko, „Monetarna ekonomija i bankarski menadžment“, Liber, Beograd, 2009. str 26-36

34


Vidjeli smo da se prva funkcija zlata kao novca sastojala u tome da služi kao materijal za izražavanje vrijednosti svih ostalih roba. Zlato je moglo vršiti ovu funkciju zato što je i samo roba, što je u njemu opredmećen apstraktni ljudski rad. Nisu robe samjerljive preko novca, već zato što su sve robe kao vrijednosti opredmećen ljudski rad, one su same po sebi samjerljive, jer mogu zajednički mjeriti svoje vrijednosti istom specifičnom robom i time ovu pretvoriti u zajedničku mjeru svojih vrijednosti. „Novac kao mjera vrijednosti nužan je oblik u kome se ispoljava ona mjera vrijednosti koja se nalazi u samoj robi - radno vreme“. 31 Svaka roba mjeri svoju prometnu vrijednost u novcu, odnosno, u zlatu, tako što se određena količina robe razmjenjuje za određenu količinu zlata, a to u suštini predstavlja razmjenu jednakih količina uloženog ljudskog rada. Vrijednost robe izražena u novcu je ustvari cijena, ili kako se često ističe, cijena je novčani izraz vrijednosti robe.

Prilikom razmjene, robe se pretvaraju u određenu količinu novca, odnosno u određenu količinu zlata. Zato je bilo nužno da se utvrde jedinice mjere, odnosno određene težinske jedinice. „Sama ova jedinica razvija se daljom podijelom na alikvotne dijelove u mjerilo. Prije nego što postanu novcem, zlato, srebro i bakar već imaju takva mjerila u svojim metalnim težinama, tako da za jedinicu mjere služi na primjer i funta, koja se ovamo dijeli na unce itd., a onamo sabira u cente itd. Zbog toga zatečena imena mjerila težine i jesu prvobitna imena novčanog mjerila, ili mjerila cijena u svakom metalnom opticaju“.32 Vidimo, da se novac javlja kao mjera vrijednosti i kao mjerilo cjena, i to u prvom slučaju kao društveno priznanje ljudskog rada, a u drugom kao određena i utvrđena težina metala. Ovu određenu količinu zlata utvrđivala je svaka država zakonom za svoju novčanu jedinicu.

Marks navodi tri razloga koji su doveli do toga, da se novčana imena metalnih težina postepeno odvajaju od prvobitnih njihovih težinskih imena.33

Prvo, uvođenje stranog novca kod manje razvijenih naroda, čija su se imena razlikovala od domaćih imena za težinu. Drugo, u toku razvoja plemenitiji metal potiskuje manje plemenite metale iz funkcije novca, tako srebro potiskuje bakar, zlato potiskuje srebro. Tako imamo da je funta bila ime za stvarnu funtu srebra, (1 funta = 453,592 grama), a kako je zlato potisnulo srebro kao mjeru vrijednosti i kako se mijenjalo u odnosu 1:15, to je sada jedna petnaestina funte zlata igrala ulogu funte srebra i zadržala ime funte kao novčano ime, iako je težinski bila petnaesti dio funte. Treće, u istoriji se vršilo krivotvorenje novca od strane vladara, tako da se stalno smanjivala stvarna sadržina i količina plemenitog metala u novčanoj jedinici, iako je nominalno ta novčana jedinica fungirala kao da sadrži onu količinu zlata ili srebra koliko je bilo na njoj označeno. Ovo je kroz istoriju išlo sve dotle, dok se nije zakonom utvrdio stvarni sadržaj plemenitog metala u jednoj novčanoj jedinici. Tako je svaka država zakonom utvrđivala količinu plemenitog metala u svojoj novčanoj jedinici, a ta novčana jedinica predstavljala u stvari mjerilo cjena.

U dugogodišnjoj praksi ljudi su sve više izražavali vrijednost robe u novčanoj jedinici, a sve manje u količini zlata, tako da se došlo do nivoa kada se vrijednost robe ne svodi više na količinu zlata, već isključivo i neposredno se izražava u novčanim jedinicama,

31 Marks, K., "Kapital", I tom, op. cit., str. 55.32 Marks, Kapital, I tom, op. cit., str. 58.33 Marks, Kapital, I tom, op. cit., str. 60.

35


koje sada postaju mjerilo cijena. Ovde treba uočiti razliku između mjerenja vrijednosti i mjerenja cijena, jer mjerenjem vrijednosti se vrši upoređivanje jednakih količina utrošenog apstraktnog ljudskog rada, dok mjerenjem cijena se određena vrijednost svodi i mjeri novčanom jedinicom.

To znači da je mjerenje vrijednosti jedna društvena funkcija, a mjerenje cijena je jedna čista tehnička funkcija. Međutim, iako je mjerilo cijena čisto tehnička funkcija u odnosu na mjerenje vrijednosti, ipak je za robni promet veoma važno da ovo mjerilo cijena bude postojana veličina, odnosno da jedinica mjere bude stabilna, jer ne može 1 metar da bude čas 98, čas 99 santimetara, a samo ponekad 100 santimetra. Prema tome, iako su jedinice mjera tehničke veličine, ipak za normalno i nesmetano odvijanje robnog prometa i svakodnevnog poslovanja, neophodno je da ove jedinice mjere budu postojane veličine. Zato se za mjerilo cijena mora utvrditi tačno određena težina zlata kao jedinica mjere, a to je novčana jedinica, koju obično država određuje zakonom.

Ukoliko postoji podudarnost između ponude i tražnje, cijena neke robe zavisi od vrijednosti te robe, vrijednosti zlata i količine zlata u jednoj novčanoj jedinici. Očigledno je da ukoliko se vrijednost robe povećava ili smanjuje, da se u istoj srazmjeri povećava ili smanjuje njena cijena, pod uslovom da ostane nepromijenjena vrijednost zlata i količina zlata u jednoj novčanoj jedinici. Ukoliko bi se vrijednost zlata povećavala ili smanjivala, zbog promena u produktivnosti rada u proizvodnji zlata, onda bi se cijene roba mijenjale u obrnutoj srazmjeri. Isto tako stoji i odnos između količine zlata u jednoj novčanoj jedinici i cijene robe, jer ukoliko je količina zlata u jednoj novčanoj jedinici manja utoliko je cijena robe veća i obrnuto, pod predpostavkom da je nepromenjena vrijednost robe i vrijednost zlata.

Prilikom utvrđivanja vrijednosti neke robe novac ne mora da bude prisutan, jer da bi se izrazila cijena neke robe potrebno je znati vrijednost novca, vrijednost te robe i koje je mjerilo cijena. Prema tome možemo slobodno reći da novac vrši funkciju mjere vrijednosti idealno ili zamišljeno, jer nije uopšte potrebno njegovo prisustvo da bi se utvrdila vrijednost neke robe, odnosno njena cijena. Iz ovoga jasno proizilazi da cijena neke robe treba da se podudara sa njenom vrijednošću i to treba normalno očekivati u praksi. Međutim, upravo u praktičnom životu cijene često odstupaju od vrijednosti robe, što znači da dolazi do kvantitativne nepodudarnosti između veličine vrijednosti i cijene, pa čak i do kvalitativne protivurečnosti. „Stvari koje same sobom nisu robe, na primjer savjest, čast itd., mogu njihovi vlasnici iznijeti na pazar za novac, i tako one svojom cijenom dobijaju oblik robe. Otuda neka stvar može formalno imati cijenu a da nema vrijednost“.34

Razvojem robne proizvodnje razvijao se i mijenjao i način izražavanja vrijednosti robe, odnosno nastajali su, razvijali se i transformisali različiti oblici izražavanja vrijednosti robe. Razvojem je došlo i do novčanog oblika vrijednosti robe, odnosno došlo je do pojave i nastanka novca. Novac je roba, koje pored svoje vrijednosti i upotrebne vrijednosti, ima i društvenu upotrebnu vrijednost odnosno služi kao opšti ekvivalent za izražavanje veličine vrijednsti svake robe. Slobodnom selekcijom robe koja se nalazila u funkciji opšteg ekvivalenta u jednom dužem vrijemenskom periodu izdvojila se samo jedna roba koja je preuzela tu funkciju koja se ustalila kao opšteprihvaćeno srijedstvo razmjjene. Priroda je 34 Marks, Kapital, I tom, op. cit., str. 62.

36


učinila zlato najpogodnijim za tu funkciju, bitno je naglasiti da zlato nije novac zbog svojih prirodnih osobina, već da je pojava novca rezultat razvoja robne privrede i razmjjene robe, a plemeniti metali kao što je zlato, preuzeli na sebe vršenje funkcije opšteg ekvivalenta zagvaljujući tim prirodnim osobinama koje ih čine najpogodnijim za nju. Zlato je postojano i otporno prema nekim prirodnim procesima, lako se može dijeliti i ponovo spajati u veće cjeline, a da pri tome ne mijenja svoj kvalitet. Mala jedinica zlata zbog uslova njegove proizvodnje, sadrži relativno veliku vrijednost, odnosno vrijednost relativno velike mase robe druge vrste. Otporno je na toplotu, hladnoću, kiseline, vlagu, odlikuje se velikim sjajem i lijepom bojom.

Za razliku od drugih roba, novac ima i jednu posebnu upotrebnu vrijednost – društvenu upotrebnu vrijednost, koju je stekao tako što je monopolisao funkciju opšteg ekvivalenta. Funkcija mjere vrijednosti je polazna osnova za razvoj ostalih funkcija koju je razvojem robne razmjjene na sebe preuzeo novac.

Osnovna funkcija robe koja je stekla monopol u vršenju uloge opšteg srijedstva razmjjene, odnosno opšteg ekvivalenta (novčane robe) sastoji se u tome da svojom upotrebnom vrijednošću izražava vrijednost svake robe. Ta osnovna funkcija novca jeste funkcija mjere vrijednosti koju novac vrši tako što se manjom ili većom količinom svoje upotrebne vrijednosti može izraziti vrijednst bilo koje druge vrste robe. Funkcionišući kao mjera vrijednosti, novac omogućava da se izrazi opšta ekvivalentnost robe i stepen ove ekvivalentnosti. Svaka roba mjeri svoju pormetnu vrijednost u novčanoj robi, zlatu i u onom odnosu u kojem količina date robe i određena količina zlata sadrže jednaku količinu društveno potrebnog rada. Potrebno je istaći da različita roba nije samjerljiva preko novca i zbog novca, odnosno da je novac učinio međusobno samjerljivom.

Ono što je zajedničko svakoj robi jeste to da je ona rezultat ljudskog rada, odnosno da je u njoj materijalizovana manja ili veća količina apstraktnog ljudskog rada, pa je zbog toa ona istovjetna i međusobno samjerljiva zbog toga i može da i izmjeri svoju vrijednost u novcu kao u svom opštem ekvivalentu.

Kad se govori o novcu u funkciji mjere vrijednsti, bitno je istaći da se vrijednost različite robe izražava njenom jednakošću sa zlatom, odnosno određenim odnosom prema zlatu koje ne mora biti tu i prisutno. Da bi novac funkcionisao kao mjera vrijednosti neke robe, nije potrebno da on bude i realno prisutan, odnosno, da bismo kazali da neka roba vrijedi određenu sumu novca, nije potrebno da tu sumu novca i imamo pred sobom. Pošto je izraz robnih vrijednosti u zlatu zamišljen, novac u svojoj funkciji mjere vrijednosti robe izrazila u manjoj ili većoj količini novca, nije potrebno fizičko prisustvo novca. Vrijednost robe izražena u novcu predstavlja njenu cijenu. Cijena robe je, u stvari, njena vrijednost izražena u manjoj ili većoj količini novčane robe, ili kraće rečeno, cijena je novčani izraz vrijednosti robe. Taj izraz vrijednosti neke robe y, na primjer zlata, može se iskazati na sljedeći način – x robe A = y novčane robe.

Ovakvo shvatanje da novac prvenstveno služi kao mjera vrijednosti svake robe se temelji na robnoj teoriji novca. Uvijek kada se odrađuje cijena bilo koje robe, odnosno kada se izražava vrijednost u odgovarajućoj količini novčanog materijala postavlja se pitanje:

37


kojom mjerom izraziti veličinu cijene? Kada je u pitanju zlato, potrebno je odrediti težinsku jedinicu zlata koja će služiti kao osnova za mjerenje i izražavanje vrijednosti ostale robe u zlatu. Naime, pošto se vrijednost sve robe mjeri u novčanoj robi (zlatu) nemoguće bi bilo mjeriti je ukoliko se prethodno ne bi odredila jedinica mjere, odnosno težinska jedinica novčane robe. Tako utvrđena težinska jedinica novčane robe, koja služi kao osnova pri mjerenju vrijednosti svake robe u novčanoj robi, naziva se mjerilo cijena.

LITERATURA

38


1. Ćirović, M., "Monetarna ekonomija", Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd,

1998.

2. Đukić, Đorđe, "Centralna Banka i finansijski sistem", Viša ekonomska škola,

Beograd, 2006.

3. Foley, B.J., "Tržišta kapitala", Marketing-tehnologija, Zagreb, 2001.

4. Galbraith J.K., "Novac", Stvarnost, Zagreb.

5. Marks K., "Kapital", I tom, Kultura, Beograd, 1947.

6. Marks K., "Prilog kritici političke ekonomije", Kultura, Beograd, 1960.

7. Meichsner V., "Osnovi nauke o novcu", Skopje, 1958.

8. Mishkin, Frederic, S., "Monetarna ekonomija, bankarstvo i finansijska tržišta", Data

status, Beograd, 2005.

9. Plakalović, Novo, "Monetarna ekonomija", Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,

Srpsko Sarajevo, 2004.

10. Stranjak A., "Monetarne finansije", Mostar, 1979.

11. Vučković M., "Bankarstvo", Naučna knjiga, Beograd, 1967.

12. Vučković M., "Savremeni problemi monetarne teorije i politike", Naučna knjiga,

Beograd, 1960.

13. Vučo N., "Privredna istorija Jugoslavije", Beograd, 1947.

14. Živkovic, A., Kožetinac, G., "Monetarna ekonomija", Ekonomski fakultet, Beograd,

2005.

39


40

Documents

Uloga zlata u međunarodnom monetarnom sistemu -diplomski[1]